«ҰСТАЗ ТІЛЕГІ» РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК ОРТАЛЫҒЫ

«ҰСТАЗ ТІЛЕГІ» РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК, ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖИНАҚ

АЛМАТЫ 2021

ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Меншік иесі: «Ustaz tilegi» ғылыми-әдістемелік орталығы Директоры Н. Сембиев Бас редактор Б. Кәуеш Редакция алқасы: Г. Т. Бекмуратова, п.ғ.к., қауымдастырылған профессор, доцент А. Ж. Құрманаева, ф.ғ.д., қауымдастырылған профессор Н. К. Беристемова, ж.ғ.м., педагог-зерттеуші, жаңартылған білім беру бағдарламасының тренері Дизайнер А. Иваш «ҰСТАЗ ТІЛЕГІ» РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК, ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖИНАҚ-2: Материалдар жинағы. – Алматы, 2021. 153-б. Жинақта өскелең ұрпаққа білім мен тәрбие берудің қазіргі мәселелерінің шешімін табуға бағытталған мақалалар, балабақша, мектеп пен колледж педагогтеріне арналған оқу қызметтері мен сабақ жоспарларының озық үлгілері ұсынылған. Аталған материалдар жинағы педагогтерге қашықтан оқыту жағдайында да оқутәрбие үдерісін ұйымдастыруға әдістемелік көмек болары сөзсіз.

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

МАЗМҰНЫ Алғысөз...............................................................................................................................5 І БӨЛІМ ЗАМАНАУИ ТӘРБИЕЛЕУ МЕН ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕГІ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУДІҢ ТӘСІЛДЕРІ Қашықтықтан оқыту тиімділігі.........................................................................................6 Математика пәнінде білім алушылардың шығармашылық қабілетін дамыту.................................................................................................................8 Математика пәнін оқытуда ширату жаттығуларын тиімді қолдану.............................14 Құқықтық тәрбиенің маңызы зор....................................................................................20 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық дағдыларын дамытудың педагогикалық жағдайлары.............................................................................................22 Жанұяда баланы тәрбиелеудің негізгі ережелері..........................................................25 ІІ БӨЛІМ. ҰСТАЗДАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ ЖӘНЕ ПЕДАГОГОГИКАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ АЛМАСУЫ Бала логикасын дамыту – басты мақсат.........................................................................29 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы және ислам..........................................................................33 Қазақтың ұмытылып кеткен салт-дәстүрлері................................................................37 Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы жоқтаулар............................................................39 «Математика – ақыл-ойдың әуені» – математикалық ойын........................................43 М. Жұмабаевтың мерей тойына орай ұйымдастырылған «Ойлан, тап!» интеллектуалды сайысы..........................................................................46 «Жарқын болашақ иесі» жас мамандарға арналған психологиялық тренинг....................................................................................................50 «Отыз үш» сайысы............................................................................................................52 Ғарышқа саяхат.................................................................................................................53 Б. Момышулы – легендарная личность..........................................................................58 «Умейте дружбой дорожить».........................................................................................63 «Моя будущая профессия»..............................................................................................68 Books in our life.................................................................................................................72 ІІІ БӨЛІМ МҰҒАЛІМНІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК ШЕБЕРХАНАСЫ Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс............................................................75 Қазақстан республикасы тәуелсіздігінің жариялануы.................................................78 Healthy habits.....................................................................................................................81 Introduction. Vocabulary. Gadgets.....................................................................................83 Қалаулар шегі...................................................................................................................85 Өзіңді және басқаларды құрметтеуді үйренеміз...........................................................87 3

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Жұлдызды аспан...............................................................................................................89 Интерьерге арналған сәнді бұйымдар............................................................................91 Табиғи материалдардың түрлері мен сипаттамалары..................................................94 Бұрыш.Бұрыштың градустық өлшемі...........................................................................97 Тұрақты электр тогына есептер шығару......................................................................101 Іздеу жүйелері.................................................................................................................104 Жылдамдық және орташа жылдамдықты есептеу......................................................106 Лабиринттен шығуды табу............................................................................................112 Тригонометриялық функциялардың қосындысы мен айырымын көбейтіндіге түрлендіру формулалары.....................................................115 Статистикалық деректер және олардың сипаттамалары: берілген сандар қатарының өзгеру құлашы, медианасы, модасы........................................................119 Қазақстанда қолайсыз және қауіпті атмосфералық құбылыстар................................122 Внутренняя энергия, способы изменения внутренней энергии............................................................................................................................126 Футбол ойын ержесі мен төрешілік тәсілдері.............................................................130 ІV БӨЛІМ. БАЛАБАҚША ТӘРБИЕШІСІНІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ҚОРЖЫНЫ «Балабақша – бақыт мекені»..........................................................................................133 «Балабақша – бақыт баспалдағы».................................................................................134 Мамандығым – мақтанышым........................................................................................135 «Табиғаттағы қауіпсіздік»..............................................................................................137 «Нұрсұлтан – Отанымыздың жүрегі»..........................................................................139 «Шалқан» (орыс халық ертегісі) саусақ театры арқылы сахналау............................142 «Үлкендердің еңбегін бағалау»....................................................................................144 Табиғатты аялайық.........................................................................................................146 «Алтын жапырақ төккен күз»........................................................................................150

4

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

АЛҒЫСӨЗ Өмірдегі көп мамандықтардың ішінде жан-жақты білімділікті, икемділікті, шеберлікті, ерекше шәкіртжандылықты, мейірімділікті қажет ететін мамандық – ұстаздық мамандық. Олай дейтініміз, мұғалім еңбегі біріншіден, адамзат қоғамы тарихында жинақталған ғылым негіздерінен білім беруге тиіс болса, екіншіден, үнемі шәкірттерімен қарым-қатынаста болып, білсем, үйренсем деген бала арманы мен оның сырлы тағдырына басшылық етуді мойнына алған маман. Бүгінгі ұстаз шәкіртіне ғылым негіздерінен мәлімет беріп қана қоймай, оны дүниежүзілік білім, ақпарат, экономика кеңістігіне шығуға, яғни қатаң бәсеке жағдайында өмір сүруге тәрбиелеуі керек. Ол нағыз ұстаздың ғана қолынан келеді. Ұстаз атана білу, оны қадір тұту, қастерлеу, арындай таза ұстау – әр педагогтың борышы. Ол өз кәсібін, өз пәнін, барлық шәкіртін, жұмыс орнын шексіз сүйетін адам. Осы іске деген қызығушылық пен сүйіспеншілік қана оны небір қиын әрекеттерге жетелейді. Тұңғыш президентіміз Н.Ә. Назарбаев: «Ғасырлар мақсаты – саяси-экономикалық және рухани дағдарыстарды жеңіп шыға алатын, ізгіленген ХХІ ғасырды құрушы іскер, өмірге икемделген, жан-жақты жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру»,деген тұжырым жасады. Ол үшін бүгінгі оқу үрдісіне сай педагогикалық шеберлік қажет. Педогогтік шеберлік – дарынды талант емес, үйрену, ізденудің нәтижесі. Жақсы мұғалім – бұл қай кезде де ең алдымен кәсіби деңгейі жоғары, интеллектуалдық, шығармашылық әлеуеті мол тұлға. Ол оқытудың жаңа технологияларын өмірге ендіруге дайын, оқу-тәрбие ісіне шынайы жанашырлық танытатын қоғамнын ең озық бөлігінін бірі саналады. «Ustaz tilegi» ғылыми-әдістемелік орталығы ұстаздардың кез-келген жерде, кезкелген уақытта білім алуына, олардың барлық өзекті мәселелеріне инновациялық шешім тауып, шығармашылық жұмыспен айналысуына мүмкіндік туғызуды көздейді. Осы мақсатта ұстаздар назарына оқу-әдістемелік материалдар жинағын ұсынып отыр. Жинақта өскелең ұрпаққа білім мен тәрбие берудің қазіргі мәселелерінің шешімін табуа бағытталған мақалалар, балабақша, мектеп пен колледж педагогтеріне арналған оқу қызметтері мен сабақ жоспарларының озық үлгілері ұсынылған. Аталған материалдар жинағы педагогтерге қашықтан оқыту жағдайында да оқутәрбие үдерісін ұйымдастыруға әдістемелік көмек болары сөзсіз. Барша ұстаздар қауымын жаңа оқу жылының басталуымен құттықтай отырып, өскелең ұрпаққа сапалы білім мен тәрбие беру ісінде сарқылмас күш-қуат, шығармашылық шабыт пен толағай табыстар тілейміз!

5

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

І БӨЛІМ ЗАМАНАУИ ТӘРБИЕЛЕУ МЕН ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕГІ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУДІҢ ТӘСІЛДЕРІ ҚАШЫҚТЫҚТАН ОҚЫТУ ТИІМДІЛІГІ

А.М. Көшкін, Тұрар Рысқұлов орта мектебі, Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Ұзынағаш ауылы

Еліміздегі карантиндік шараларға байланысты көптеген оқу орындары мен мектептер қашықтықтан оқытуға бел байлады. Онлайн оқуға әлі дайын емес болғандықтан, жүйелік, технологиялық проблемалар кездесіп жатты. Яғни, көбінің ойынша бұл-өте тиімсіз оқу тәсілі. Неге біз осы онлайн оқуды керегімізге қарай тиімді жақтарын пайдаланбаймыз? Қашықтықтан білім берудің дәл қазіргі уақытта маңызы өте жоғары. Ақпараттық, сандық технологиясы дамыған елдерде бұндай білім берудің формасы әлдеқашан бірізділікке түскен. Әрине, қашықтықтан оқытудың жақсы жақтарықашықтықтан білім алу көбіне білімін жетілдіргісі келетіндер мен жұмысы тығыз адамдарға өте тиімді дер едім. Өйткені, мұнда білімді атқарып жүрген жұмысыңнан қол үзбестен қатар ала аласың немесе толықтыра аласың. Мұның тағы бір тиімді жағы, оқу ақысы да студенттердің қалтасына ыңғайлы, әрі қолайлы. Сырттай оқу формасына қарағанда оқу ақысы да төмендеу. Базалық білімді толықтыру жағынан алғанда аталған форманың артықшылығын мойындауымыз керек. Қашықтықтан оқыту – білім алушы мен педагог қызметкерінің жанама (алыстан) немесе толық емес жанама өзара іс-қимылы кезінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды және телекоммуникациялық құралдарды қолдана отырып жүзеге асырылатын оқыту. Қашықтықтан білім беру технологиялары қашықтықтан оқу сабақтарын «оnline», «offline» режимінде өткізуге негізделген. «Оnline» режимінде оқу сабақтары нақты уақыт режимінде оқудың өзара іс-әрекет ету үдерісін қарастырады (бейнеконференция, интернет желісімен хабар алмасу, телефон аппараты арқылы келіссөздер). «Оnline» режиміндегі оқу сабақтары оқытушы мен білім алушы арасындағы асинхронды тілдесудің (электрондық пошта, кейіннен қорытынды бақылау тапсырумен оқытушының тапсырмасы бойынша білім алушының оқулықпен жұмысы) оқу іс-әрекеті процесін қарастырады. Қашықтықтан оқыту технологиясын қолдана отырып білім беру сапалы білім беру қызметін алуда азаматтардың мүмкіндіктерін кеңейтуді, олардың білім қажеттіліктерін тұрғылықты жеріне, әлеуметтік жағдайына, жасына, денсаулығына және өмірдің тағы басқа себептеріне қарамастан қамтамасыз етуді мақсат етеді. Коронавирусты инфекцияның алдын алу және оны болдырмау мақсатында (пандемия COVID-19) Білім және ғылым министрлігі оқу процесін сандық білім беру технологияларын қолдана отырып, қашықтықтан оқытуға көшірді. Төтенше жағдай және карантин кезеңінде мұғалімдер қашықтықтан оқыту форматына көшкендіктен сабақты қалай ұйымдастыруға болады, өз уақытын және балалардың уақытын қалай тиімді пайдалануға болады деген секілді көптеген сұрақтар туын6

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

дады. Біліктілікті арттыру – мұғалімнің өз қызметін нәтижелі атқаруы үшін және кәсіби деңгейін көтеру мақсатында арнайы оқу бағдарламалары арқылы оқыту, кәсіби даму іс-шараларына қатыстыру және өз білімін көтеруі. Педагогтердің біліктілігін арттыру – оқу мен оқыту сапасын арттыру үшін жаңа білім алуға, сондай-ақ бұрын алған кәсіби білімдерін, біліктерін, дағдылары мен құзыреттерін қолдауға, кеңейтуге, тереңдетуге және жетілдіруге мүмкіндік беретін кәсіптік оқыту нысаны. Қашықтықтан оқыту технологиясының артықшылықтары: Заман талабына сай ақпараттық-телекоммуникациялық технологиялар мен құралдарды қолдану; Интерактивті әрекеттесу формалары; Сапалы білім алу; Уақытты үнемдеу; Ыңғайлы уақытта оқу; Территориялық шектеулер жоқ; Денсаулық күйі бойынша шектеулер жоқ. Қашықтан оқытуды ұйымдастырудағы ең негізгісі әрине, АКТ құралдары: Қазақстандық платформалар. Қашықтан оқытуды ұйымдастыруға арналған АКТ құралдары бойынша гидті және Telegram мессенджеріндегі ICT robot чат-ботын қолданып, оқу мақсатына сәйкес келетін цифрлық құралдарды таңдау арқылы қашықтан оқыту мен оқудың, сондай-ақ дәстүрлі сыныптағы сабағыңыздың тиімділігін арттыра аласыз. Осы телекоммуникациялық және ақпараттық құралдар негізінде әр түрлі педагогикалық қызмет түрлерін қолдануға болады. Мысалы, қашықтан іскерлік ойындар, зертханалық жұмыстар мен семинарлар, қол жетімді емес нысандарға виртуалды бару, виртуалды экскурсиялар, мектеп оқушыларының, сондай-ақ мұғалімдердің бір-бірімен компьютерлік хат алмасуы, электронды бюллетеньдер шығару және тағы басқалар. Бұл қаражат жеке-жеке де, кешенде де жұмыс істей алады. Мысалы, оқушыларға білім беру мәселесі қойылған дәріс материалы ұсынылады. Әр оқушы оны шешеді және нәтижелерін барлық курстастарына жібереді. Қашықтан оқытуда қалай «оқу үдерісін жоспарлауға болады?» деген сұраққа жауап ала аласыз. Бұнда берілген кеңестер: барлық жұмысты бірден жүзеге асыруға тырыспаңыз. Қашықтан оқыту кезеңінде қандай мақсаттарыңызға қол жеткізуге болатынын мұқият ойластырыңыз; қашықтан оқытудың ең қарапайым бір-екі құралын таңдап алып, солармен жұмыс істеуді бастаңыз. Бірден көптеген құралдарды қолдануға тырыспаңыз; қашықтан оқыту кезеңінде Сіздің оқу сценарийлеріңіз неғұрлым қарапайым, түсінікті және шынайы болса, оларды ойдағыдай жүзеге асыру және қажетті нәтижеге қол жеткізу мүмкіндігі соғұрлым көбірек болады; оқытудың жаңа форматына Сіз ғана емес, оқушылар мен олардың атааналары да жаңадан бейімделуде екенін, олар да Сіз сияқты мазасызданатынын есіңізде ұстаңыз; оқушыларыңыздың ерекшеліктерін ескеріңіз және онлайн сабақты жоспарлау барысында сабақ мақсаттары мен тапсырмаларды әзірлеп, бір немесе бірнеше саралау тәсілін таңдаңыз. Қашықтықтан оқытудың уақыт пен кеңістікке тәуелсіз үдеріс екеніне, сандық технологиялар арқылы өз бетінше үздіксіз білім алып, сан алуан ақпаратпен алмасу мүмкіндіктерінің болуына, әлеуметтік жағдайына қарамастан еліміздің түкпір-түкпіріндегі білім, ғылым жаңалықтарымен танысып, өз бетінше игеру құқығының бар екеніне, сонымен қатар өзіндік мақсат-міндеттері және оқушыларға өз бетімен оқып-үйренуге негізделген кейс – технологиялардың тиімділігін арттырудың аса қажеттілігіне тағы бір мәрте көз жеткізді. 7

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

МАТЕМАТИКА ПӘНІНДЕ БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ Г.Ә. Байтанаева, математика пәні мұғалімі, Шоқан Уәлиханов атындағы орта мектебі» КММ, Жамбыл облысы, Шу ауданы Шығармашылық – проблемалық сипаты бар, барлық ішкі байланыстарды біріктіретін, нәтижеде жаңа материалдық және идеалдық құндылықтар алынатын адамның мақсатты әрекеті. Білім алушылардың шығармашылық қабілетін дамыту. Қазіргі тез өзгеріп тұратын заманда білім алушының дүниетанымын, рухани әлемін, ынтасы мен қабілетін дамыту бүгінгі күннің негізгі мәселесі болып табылады. Білім беру жүйесі қоғаммен бірге дамып, үнемі өзгеріп отырады, осыған сәйкес мектептерге қойылатын талаптар да жоғары. Оқыту және тәрбиелеудің әдістәсілдерін уақыт ағымымен үндестіріп отыру ұстаздың жаңашылдығын айғақтайды. Білім алушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың жолдары сан алуан, оны таңдап алу мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Білім алушы шығармашылығын дамыту, ойлау қабілетін жетілдіру мұғалімнің сабағына назардан тыс қалмауы тиіс. Қабілеттілік, дарындылық дегеніміз – дамудың нәтижесі болғандықтан, оның туа бітуі мүмкін емес. Білім алушының қабілеті педагогтардың ықпалының аясында шыңдалады. Шығармашылықпен жұмыс жасауға мектеп қабырғасынан бастап баулу керек. Әр түрлі оқыту әдістерінің барлығының көздейтін түпкі мақсаты білім алушылардың білім алуының тиімді жолын анықтау. Осы мақсатқа жету үшін ғы лыми-көпшілік әдебиеттерді дұрыс пайдалана білуі керек. Ал, сабақты ірілендірілген блок әдісімен өткізу оның өз бетімен ізденуіне көп мүмкіндік жасайды. Мәселен, математика пәнінде үлгі есептер шығарып көрсету арқылы білім алушыларды өз беттерімен еңбектенуіне мүмкіндік туғызу керек. Берілген тапсырманың танымдық және шығармашылық сипаты болғанын да ойластырған жөн. Мұғалім сабағын қызықты өткізіп, тарихи мағлұматтармен байланыстырып отырса, білім алушылардың пәнге деген қызығушылығы, ынтасы артады. Осы арада математика пәнінің күрделілігін ескере отырып, қосымша сабақтар жүргізудің тиімділігі зор. Мұғалім білім алушыға тапсырма есептер беру кезінде білім алушының жас ерекшелігін ескере отырып, қабілетін де назарға алады. Есептер барлық білім алушыларды қызықтыратын және оның күші жетерлік шамада болуы керек. Білім алушылардың шығармашылығын қалыптастыру, оларға логикалық тапсырмалар беру, сұрақтар қою, тесттік тапсырмалар құрастыру, эксперименттік есептерді шештіру, сыныптан тыс жұмыстар жүргізу, ойындар мен кештер өткізу, рефераттар қорғау, ой жұмбақтар мен сканвордтар, ребустар құрастыру арқылы іске асырылады. Өзім ұстаздық іс-тәжірибемде шығармашылықпен жұмыс істейтін білім алушылар үшін өз алдыма мынандай мақсаттар қойдым: 8

мын.

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

1. Есептерді шешу тәсілдерінде жаңалықтар енгізуге жетелеймін. 2. Есепті шешу тәсілдерін ешкімнің көмегінсіз табу іскерлігін қалыптастыра-

3. Ойлау амалының қысқа жолын үйретемін. 4. Есепті шешудің тиімді тәсілдерін іздестіріп отырамын. 5. Алынған нәтиженің дұрыстығын анықтай білуге дағдыландырамын. 6. Білім алушының оқу материалын теориялық тұрғыдан терең білуін қадағалаймын. 7. Пән аралық байланыспен тәрбие мәселесіне көбірек көңіл бөлемін. 8. Білім алушылардың шығармашылық қызметін дамытып отыруды ойластырамын. Қорыта келіп айтарым, мұғалім өзінің пәнге деген қызығушылығын өз білім алушыларының бойына сіңіре білу қажет. Сонда ғана мұғалім еңбегінің нәтижесіне жете алады. Математиканы оқытуда алға қойған негізгі бағыттырының бірі-білім алушылардың таным белсенділігін арттыру. Білім алушылардың, ой-өрісінің белсенділігінің, ізденпаздылығың арта түсуі олардың өздігінен ізденуін, өз бетімен қортындылар жасай білу қасиеттерін дамытады. Білім алушылардың оқудағы танымдық іздемпаздығы мен белсенділігін қалыптастыру Проблемаларын іс жүзінде шешудің әртүрлі жолдары бар: • танымдық іс әрекетінің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмыстарды ұйымдастырумен оқу міндеттерін іріктеп шешу; • танымдық іс әрекетінің тәсілдерін қалыптастыру; • іс-әрекеттердің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімде енгізу; • оқытуға әдістемелік білім элементерін енгізу; • іс-әрекеттерін өздігінше бақылауды дамыту. Білім алушылардың оқу танымдық іс-әрекетінің формаларының бірі – өзіндік жұмыс. Қазіргі кезде негізгі талап білім алушылардың белсенді іс-әрекеттік сезімін оята отырып, оларды басқара білу. Білім алушылардың өз бетінше ізденуі арқылы білімін көтеруі, біліктілікке талпынуы, есептілікке дағдылануы оқу процесінде белсенділігін арттырудың бір жолы екендігі ертеден белгілі. Өзіндік жұмыс – білім алушылардың ойлау қабілетін, ақыл-ой және іс тәжірибесінен туындайтын оқу, тану әркеті. 1. Дидактикалық мақсаттары бойынша оқып үйренетін, тексеретін алынған білімді баянды ететін және тағы басқа. 2. Даралау дәрежесі бойынша мазмұны әр түрлі бірақ бірдей тәсілмен орындалатын, мазмұндары әр түрлі тәсілдермен орындалатын. 3. Білім материалдары бойынша : оқулық пен және оқу әдебиетімен жұмыс, есептерді шешу және графиктік жұмыстар. 4. Білім алушылардың іздемпаздық дәрежесіне байланысты жұмыстар және т.с.с. Осы жіктеулерге сәйкес оқу процесінде өзіндік жұмыстардың төрт түрі қарастырылады. Олар мыналар: 1.Үлгі бойынша орындалатын; 9

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

2. Реконструктивті-вариативтік; 3. Жаңалық ашатын 4. Шығармашылық Бірінші жұмысты орындаған кезде білім алушы көрсеткен үлгі бойынша белгілі бір іс-әрекеттің жолын ұсынады. Тапсырмаларды нұсқаулар, белгілі формулалар, теоремалар арқылы орындайды. Реконструктивті-вариативтік өзіндік жұмыстар білім алушылардың алған білімдерін қолдануға ынталандырады, сонымен қатар білімін тереңдей түседі. Тапсырмалар тек шешімнің жалпы принциптерін ғана көрсетеді. Мысалы: 1кг мақта ма, 4кг темір ауыр ма? Әтеш бір аяқпен тұрса, 2,5 кг, егер екі аяқпен тұрса неше кг болады? Шығармашылық өзіндік жұмысы білім алушылардың математика пәніне деген ынтасын қалыптастырады, оқуға деген көзқарасын өзгертеді, математикалық ой-өрісін дамытады. 1. Есепті шығару, теоремаларды дәлелдеуді әдеттен тыс, жаңа тәсілмен орындау; 2. Есепті бірнеше жолмен шығару; 3. Білім алушылардың өз бетінше есеп, мысалдар құрауы; 4. Баяндамалар және басқа жұмыс түрлері; 5. Білім алушылардың жұмысын тексеру, қателерін анықтау. Білім алушылардың оқу-танымдық іс-әрекеттің нәтижесі олардың білімді өз бетінше талдап және бір жүйеге келтіре алатын тапсырмаларды орындауы болып табылады. Қазіргі заманғы ғылыми – техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына үлкен мақсаттар мен жаңа міндеттер жүктейді. Жас ұрпақты жан-жақты жетілген, ақыл-парасатты, ой-өрісі биік, бәсекеге қабілетті азамат етіп тәрбиелеу – қоғамымыздың ең өзекті мәселесі. Бұл әр мұғалімнің шығармашылық ізденіспен жаңаша істеуін қажет етеді. Танымдық белсенділік дегеніміз – білім алушының оқуға, білімге деген ынта-ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: мұғалімнің баяндап тұрған материалын түсіну үшін, білім алушының оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін кеңейтіп толықтыру үшін, өздігінен кітап оқуы, бақылау, тәжірибе жасау, жазу, сызу сияқты жұмыстар істеуі керек. Өйткені өтілген материалды саналы қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни білім алушылардың белсенділігі ауызша, жазбаша жұмыстарда, бақылау эксперименттер жүргізу жұмыстарында, бір сөзбен айтқанда, оқу үрдісінің барлық кезеңінде қажет. Ал, «таным – ойдың білмеуден білуге қарай дәл емес, білуден неғұрлым толық дәл білуге қарай ұмтылатын ой-өрісінің күрделі үрдісі». Оқу материалын терең меңгеруге тек білім алушылармен жүргізетін жаттығу жұмыстарының нәтижесінде қол жеткізуге болады. Сондықтан мұғалім білім алушылардың танымдық қабілетін дамытуда мына қағидаларға сүйенеді: 1. Жаттығу жұмысы пәннің мәніне, тақырыпқа логикалық байланыста болуы керек. 10

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

2. Жаттығуларға сұрақтар жүйесі білім алушылардың ойлау қабілетін дамытарлықтай болуы тиіс. 3. Жаттығу жұмысы сабақтың барлық кезінде болуы керек. Жаңа сабақты түсіндіруде, бекіту кезінде, білімді тексеруде, сондай-ақ қайталауда да қолданылады. Қазіргі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта жұмыс істейтін, тың жаңалықтар ашатын, ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндетінің тұрғаны баршамызға белгілі. Осы орайда, білім алушылардың шығармашылық мүмкіндіктерін дамытудың маңызды мәселе екендігі туындайды. Бұл қызыға оқыту мен тәрбиелеу нәтижесінде қалыптасады. Оны қалыптастырудың негізгі жағдайлары: – оқытудың мазмұны, ғылым мен техниканың соңғы табыстары, бұрыннан білетін мағлұматтың жаңа қырынан ашылуы; – білім алушылардың таным әрекетін ұйымдастыру формалары, құралдарын және әдістерін жетілдіру. Бұған жататындар сабақта қолданылатын көрнекі құралдардың тиімділігін арттыру, танымдық ойындар ұйымдастыру, пәнаралық байланыстарды тудыру, білім алушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарын тиімді ұйымдастыру, білім тексеру мен бағалаудың алуан түрлерін ұтымды пайдалану арқылы оқытудағы кері байланысты жетілдіру. – Мұғалім мен білім алушы, білім алушы мен білім алушы арасындағы қарым - қатынасты сыйластық ізеттілік түрінде орнатып, жүрек жылынуының болуын қамтамасыз ету. Білім алушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділігін және қызығушылығын арттыру үшін мұғалім келесі әдіс-тәсілдерді қолдануына болады: Оқу үрдісіндегі «есеп» білім алушылардың танымдық белсенділігін арттыратын маңызды айғақтардың бірі екенін және есепті шешу үшін ондағы берілген шарттары мен талаптарды ескеру тиістілігіне баса назар аудару қажет. Білім алушының математика сабағында шығармашылық қабілетін дамыту. Шығармашылық: іс-әрекет, зейін, есте сақтауы, интеллекттісі, ойлауы Білім алушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мақсатында математика сабағын түрлендірудің маңызы зор. Қабілеті жоғары білім алушыларға тапсырмалар күрделеніп беріледі. Сабақта қызықты жаттығулар, логикалық есептер мен тапсырмаларды тиімді пайдаланудың пайдасы зор. Мысалы: 1. Қосарланып жегілген үш ат бір сағатта 12км жол жүрді. Бір ат неше км жол жүрді? (12км) 2. Аулада қойлар мен тауықтар жүр. Олардың 5 басы, 14 аяғы бар. Тауық пен қой нешеу? (2 қой, 3 тауық). 3. Бір топ үйрек ұшып барады. Олар 5-еу, біреуі жерге қонса нешеуі қалады? (біреуі қалады, қалғаны ұшып кетеді) Білім алушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруда оларды білім деңгейлеріне қарай топқа бөліп, әрқайсысымен жекелеп жұмыс жүргізудің маңызы зор. Қорыта келгенде, Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, 11

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

мәдениеті, саналы ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты. Осыған орай мектептегі оқу үдерісінде білім алушылардың танымдық қызығушылықтарын арттыру, дамыту болашақта білімді өз бетінше жинап алу қабілеттерін дамытуда жетекші рөл атқарады және пәндерді оқыту барысында көзделетін білімділік, дамытушылық, тәрбиелік міндеттерді жүзеге асыруда білім алушылардың танымдық қызығушылығын дамыту және қалыптастыруда сабақта әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолданудың тиімділігіне көз жеткізуге болады. Қорытынды: өзімнің баяндамамды қорыта келіп, мынадай түйін түюге болады. 1. Білім алушылардың сабаққа деген қызығушылықтары артады. 2. Білім алушылардың танымдық белсенділіктері дамиды. 3. Осы шығармашылық тапсырмаларды пәндерге бейімдеп қолданудан, білім алушылардың пәнге деген қызығушылығы молаяды. 4. Білім алушылардың логикалық ойлауы, шығармашылық іс-әрекетке қабілеті артады. 5. Білім алушылардың білім сапасы көтеріледі. Ол үшін, жалықпай жаңа инновациялық технологияларды өз жұмысымызда пайдаланып, сонымен қатар білім алушыларды мадақтап, ынталандырып отырған орынды. Баланың қиялын дамыта отырып, ойын дамытамыз. Ойы дамыған шәкірттеріміздің танымдық қызығушылығы арта отырып, шығармашылық әрекеті жоғары деңгейге көтеріледі. Білім берудің басты шарты оқу процесінде білім алушылардың қызығушылығын арттыра отырып, өздігінен білім алуға талаптандыру болып табылады. Математика сабағында ойын элементтерін пайдалану білім алушылардың ой - өрісін, танымдылық белсенділігін арттырады. Білім алушыларды тапқырлыққа баулып, зейінін, ойлау қабілетін дамытуды математикалық сөзжұмбақ шешудің маңызы зор. Математика пәнін оқуыту процесінің негізгі мақсаты – арнайы педагогикалық әдістермен мақсаты жүйелі түрде пайдаланып, білім алушылардың шығармашылық ойлауын, ғылыми көз қарасы мен белсенділігін қалыптастыру, өз бетімен білім алу дағдыларын дамыту болып табылады. Білім алушылардың өз бетімен жұмысын қалыптастыру білім алушының пәнге деген қызығушылығынан және қажеттілі-гінен туады. Өз білімін жетелеген білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдысын дамытып, шығармашылық белсенділігін арттырады. Білім алушылар оқыту барысында білім алады, ал содан соң оны қолдану әрі қарай шығармашылыққа үйлеседі. Алдымен математика сабағында білім алушылардың шығармашылық қызметін қалыптастыруға бағыт беретін тақырыптарды таңдап алу қажет. Ол үшін алдымен білім алушының деңгейін анықтап, дарынды білім алушыны білу керек. Дарынды білім алушыны білу үшін мыналарды ескеру керек: білім алушыны зерттеу, білім алушыны қызықтыратын тақырыптар, пәнге деген қызығушылығы. Осы үш мәселені пайдаланып, білім алушыларға анкета сұрағын қойып, нәтижесінде дарынды білім алушыны анықтау керек. Математика сабағында білім алушылардың шығармашылығын қалыптастыру үшін сабақта жаңа технология түрлерін қолдануға болады. Олар деңгейлеп оқыту технологиясы, модульдік оқыту технологиясы және тағыда басқалар. 12

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Білім алушылардың шығармашылық ізденістерінің деңгейлерін көтеру процесі үш кезеңнен тұрады: Бірінші кезең – мұғалім білім алушының қарапайым таным әрекетімен танысады. Ұлы адамдардың есептерін, тарихи есептерден, ертегі есептерді шығару әдістері көрсетілген есептерді жинақтап рефераттар дайындауға үйретеді. Логикалық ойлауды қажет ететін қызықты есепті жеңілдерінен бастап тақырыпқа жетелейтін әзіл есептерді шығару барысында пәнге деген қызығушылығын арттырып, өз бетімен жұмыс істеуге баулу керек. Білім алушының әрбір басқан қадамына көңіл бөліп бақылап отырған жөн. Сонда білім алушы өз мүмкіндігіне сеніп, қызығушылығы артады. Кейбір жеке есептерді шығару барысында кітаппен жұмыс істеуге, шығарылған есептерді оқып түсінуге, соған ұқсас есептерді тауып шығара білуге көмектеседі. Есептердің шығарылуына нұсқау беріп, өз бетімен орындауына мүмкіндік береді. Екінші кезең – бұл кезеңде мұғалім есеп шығарудың әр түрлі әдіс тәсілдерін көрсетіп, талқылай отырып қолайлысын, тиімдісін таңдай білуге үйретеді. Берілген тапсырмалардың бірнеше әдіспен шығарылуын талап етеді. Кейбір жаңа материалды білім алушының өз бетімен оқып, әр түрлі қиындықтағы тапсырмаларды оқу құралдарын, анықтамаларды пайдаланып, шығару керек. Есептерді шығарудың қалыптан тыс әдістерін қолдана білуге үйретеді. Үшінші кезең – бұл кезеңде білім алушыға өте үлкен жауапкершілік жүктеледі. Осы кезеңде білім алушы негізгі деңгейге шығады. Мұнда білім алушы сыныптан тыс қосымша оқуға жалпылама қорытынды жасай білуге үйрену керек. Білім алушылар өз жұмысна анализ жасап, қателерді болдырмау үшін нені әлі жетік білмеймін деген мақсатта өз жұмысын қорытындылап, алдағы жұмысына жоспар құра білуді үйрену керек. Білім беру жүйесінің басты – міндеті ұлттық және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологиясын енгізу, білім беруді ақпараттандыру. Міне осындай маңызды мәселелерді шешуде жас ұрпақты сапалы да, саналы ой еңбегіне тәрбиелеуде математиканың алатын орны ерекше. Қазіргі заман – математика ғылымының өте кең, жан-жақты тараған кезеңі. Ал талапқа сай математикалық мәдениеттіліктің деңгейін көтеру болып табылады. - білім алушы өзін жеңімпаз ретінде сезіне алатындай тапсырмаларды әртүрлі күрделілік дәрежеде орындату арқылы білім алушылардың білімін саралауды ұйымдастырдым; - білімді дайын күйінде бермей, білім алушының өзі білімді қарқынды ой еңбегін қажет ететін тапсырмаларды орындауы арқылы жетуін ұйымдастырдым; - білім алушылардың шығармашылық мүмкіндіктерін тудыратын, қабілеттерін жан-жақты дамытатын әр түрлі белсенді оқыту әдіс-тәсілдерді кеңінен қолдандым; - білім алушылардың білім алу нәтижелерін жүйелі талдап, бағалап қорытынды жасап отырдым. Бүгінгі күннің ұстаздарына қоғамымыздың экономикалық, саяси, мәдени дамуына үлес қосатын әлемдік талапқа сай келетін білімді, мәдениетті азамат дайындап, тәрбиелеп шығару міндеті жүктеледі. 13

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

МАТЕМАТИКА ПӘНІН ОҚЫТУДА ШИРАТУ ЖАТТЫҒУЛАРЫН ТИІМДІ ҚОЛДАНУ Г.К. Нусипалиева, математика пәнінің мұғалімі, Керімбай атындағы № 12 мектеп-гимназия, Жамбыл облысы, Тараз қаласы Оқушылардың зейінін сабаққа шоғырландыру ойша және ауызша орындалатын ширату жаттығуларына негізделеді. Ширату жаттығуы пәндік білім мен мүмкіндігінше қимыл-қозғалысты, сергітуді қамтамасыз етеді. Ол әдіс-тәсілдер арқылы жүзеге асырылады, ал әдіс-тәсілдер өз кезегінде оқушыны баурап алып, сабаққа еріксіз араластырады. Мысалы, алдыңғы сабақтан шаршап шыққан, құлықсыз отырған оқушы ширату жаттығуы кезінде мұғалім мәжбірлеуінсіз, бірден басын көтеріп, сабаққа қызыға араласып кетуі қажет. Ширату жаттығуының сипаттамасы 1-суретте келтірілген.

1-сурет. Ширату жаттығуының сипаттамасы «Ыстық орындық» әдісі Қaжетті мaтериaлдaр: Орындық. Мaқсaты: Өткен мaтериaлдaрды қaйтaлaу, еске түсіру. Жұмыс түрі: Ұжымдық ( бүкіл сыныппен) жұмыс. Сипaттaмaсы: Ортаға орындық қойылып, бір оқушы отырғызылады. Оқушыға өтілген тапсырма бойынша басқа оқушылар тарапынан сұрақтар қойылады. Орындық «ыстық» болғандықтан сұрақтарға жылдам жауап беру керек. Қолдaну үлгісі: Математика сабағында бұл әдісті оқушының жатқа білуі қажет мәлімметтерді сұрағанда өте тиімді. Мысалы, бастауыш сыныптар үшін көбейту кестесін жатқа сұрағанда өте пайдалы. 14

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

9 сыныптағы Алгебра пәнінде «Тригонометриялық функцияның мәндері» кестесін жаттауда қолдану мысалын келтірейін. Жұмыс нәтижелі болуы үшін оқушыларды ортаға мәжбүрлі түрде шығарудың қажеті жоқ. «Кім тригонометриялық функциялардың мәндерін жатқа біледі? Кім өзін кестені өте жақсы жаттадым деп ойлайды? Қанекей, ортаға шыға қой!» деген сынды ынталандырушы сөздермен ортаға шығару қажет. Ортаға шыққан оқушыға қалған оқушылар «sin30̊ нешеге тең? Тангенстің 45 градустағы мәні қанша?» деген сияқты сұрақтар қояды. Орындықтағы оқушы осыларға жауап береді. Бұл әдісті «Тригонометрия» тарауы өткізіліп жатқан кезде, бірнеше сабақ үздіксіз қолдану өз нәтижесін береді. Тиімділігі: Мұғалім бақылаушы ролін атқарады. Оқушылар өзара байланысқа түсіп, материалды қайталайды. Орындықта бір ғана оқушы отырғанмен, барлық оқушылардың жұмыс істеуіне ықпал жасайды. Біреулері сұрақ қойса, екіншісі сол сұраққа іштей жауап береді, ал енді бірі орындықтағы оқушының жауабын тексеруі мүмкін. Тіпті белсенділігі төмен оқушының өзі сұрақ қоюға ұмтылады. Оқушылар арасында «Әттең, бүгін жаттамай келдім, ертең дайындалып келіп осы орындықта мен отырмасам ба?» деген бәсекелестік те туындайды. Бұл оқушының ішкі уәжін туындатуға, өзін-өзі реттеуіне көмектесті. Оқушы бұл білімнің қажет екенін ұғына алды. «Микрофон» әдісі Қaжетті мaтериaлдaр: Микрофон (бұл қатты қағаздан, түрлі заттардан жасалған микрофон болуы мүмкін) Мaқсaты: Өткен мaтериaлдaрды қaйтaлaу, еске түсіру. Жұмыс түрі:Топтық және жеке жұмыс Сипaттaмaсы: Микрофонды сабақ барысында түрлендіріп қолдануға болады. Алдымен оқушыларға сабаққа қатысты сауал қойылады. 1) «Микрофон ортада» деп әр топқа бір-бір микрофоннан беру керек. Топтағы сауалдың жауабын білетін оқушы микрофонды қолына ұстап тұрып сұраққа жауап береді. 2) «Еркін микрофон» деген кезде оқушылар өз қалауларымен микрофонды алып, тапсырманың жауабын береді. 3) Микрофонды мұғалімге немесе оқушы алып, басқа оқушыларды аралай жүріп, сұрақтың жауабын анықтайды. Микрофон ұсынылған оқушы сауалға жауап береді. Қолдaну үлгісі: Бұл әдіс маған нәтижелі жұмыс берген әдістердің бірі. Өз тәжірибемде мен түрлі-түсті принтерден шығарып, қатты қағазға жапсырылған микрофонды қолданамын. Ол микрофондар көп орынды қажет етпейді және жеңіл, сондықтан да сөмкемнен тастамай бірге алып жүремін. Болмаса микрофонды Youtube каналынан қарап, қажетсіз заттардан әдемі етіп жасап алуға болады. 7 сыныптағы Алгебра пәнінде «Қысқаша көбейту формулалары» тарауын өту барысында тиімді қолдандым. Формулалардың барлығына жеке-жеке тоқталып болғаннан кейін, «Қысқаша көбейту формулаларының көмегімен өрнектерді түрлендіру» тақырыбын өту барысында сол формулаларды сабақ басында үнемі қайталап отыру қажет. Сабақ басталған кезде «Еркін микрофон» әдісі арқылы 15

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

формуланы жатқа білетін оқушыны анықтап, сол оқушы микрофонды алып, сыныптағы оқушылардан формуланы сұрайды. Бір оқушыға барып «Екі өрнектің квадраттарының айырымы» десе, ол оқушы «олардың айырымы мен қосындысының квадратына тең» деп жауап береді. Осылайша барлық формуланы сұрап шығады. Тиімділігі: «Микрофон», «Сиқырлы қалам» әдістері туралы оқып отырған әріптестерімде мынандай сауал туындауы мүмкін: «Осы құралдарды қолданбай ақ cұрақтарды қойып, формуланы жатқа сұрасам болмай ма?». Бірақ өз тәжірбиемде көз жеткізгендей, дәл осы құралдар пассивті сабақты белсенді сабаққа айналдырды. Микрофон әдісін қолданғанда оқушылар жауапкершілікті сезіне білді. «Дұрыс айттым ба, қате айттым ба?» деп көзі жәудіреп тұратын оқушылар, сабақ тізгінін қолға алғанда өздерін сенімді сезінеді. Әсіресе сұрақ қоюшы оқушы әр оқушыдан формула сұраған сайын 7 формулаға ойша шолу жасайды, қай формуланы сұрайтынын анықтайды, оның оқылуын дыбыстайды. «Төрт сурет бір сөз» әдісі Қaжетті мaтериaлдaр: Cуреттер. Мaқсaты: Жасырылған сөзді табу. Жұмыс түрі: Ұжымдық жұмыс. Сипaттaмaсы: Оқушыларға ортақ тақырыптағы төрт сурет ұсынады. Оқушылар жасырылған ортақ сөзді табу керек. Қолдaну үлгісі: Бұл әдісті жаңа тақырыпқа біртіндеп өтіп, оқушыларды сабақтың мақсатын таныстырар алдыңда қолданамын. Мысалы, 10 сыныпта «Функция және оның берілу тәсілдері» тақырыбын өтер кезде оқушыларға сурет ұсынамын (2-сурет). Оқушылар жасырылған сөзді табады. Оқушылардан сол сөз туралы білетіндерін сұрай отырып, жаңа тақырыпқа ойысамын.

2-сурет. «Функция» сөзінің жасырылуы Бұл әдісті геометрия пәнінде қолдану өте тиімді. Себебі геометриядағы фигуралар, денелер өмірде көп кездеседі. Фигуралардың өмірдегі бейнесін ұсыну арқылы бұл әдісті жүзеге асыруға болады. Тиімділігі: Оқушылар жаңа тақырыпқа ойысу үшін, білетін мәліметтерін еске түсіреді, логикалық ойлауын дамытады. Өтетін тақырыптың бұрыннан таныс 16

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

екенін түйсінеді. Бұл әдіс ойын ретінде оқушының назарын сабаққа аударта отырып, оларды ойлануға ырықсыз итермелейді. «Блиц кездесу» әдісі Қaжетті мaтериaлдaр: Термин сөздер жазылған қағаздар. Мaқсaты: Сaбaққa бaйлaнысты термин сөздерді еске түсіру, анықтамасын қайталау. Жұмыс түрі: Ұжымдық. Сипaттaмaсы: Тaқтaғa бір оқушы шығaды. Ол оқушының мaңдaй тұсынa тaқырыпқa қaтысты сөз жaпсырылады, болмаса оқушының тақтаға арқасымен қаратып сөзді тақтаға жазуға немесе ілуге болады. Қaлғaн оқушылaр осы сөзді тaбуғa көмектесіп, сипaттaмa береді. Тақтаға шыққан оқушы сөзді табу керек. Қолдaну үлгісі: Бұл әдісті кез-келген пәнге, кез-келген тақырыпқа қолдануға болатын әмбебап әдіс дер едім. Әдісті қолданудың ерекше үлгісі жоқ, сипаттамасына сай қолданамын. Бұл жерде мен әдісті қолданған кезде неге назар аудару қажеттігін айтып кеткім келеді. Бұл әдісті қолданғанда оқушыға да, сырт көзге де тек термин сөздерді еске түсіріп жатқандай, ортаға шыққан оқушының білімі тексеріліп жатқандай болады. Әдісті өз тәжірибемде қолданған кезде мен де тек осыған назар аударатынмын. Кейіннен келе, тақтадағы оқушының жауабына қарағанда, өзге оқушылардың әрекеті маңызды екенін ұқтым. Мысалы, 7 сыныпта алгебра пәнінде «Гипербола» сөзін жасырдым. Оқушылар сөзді сипаттауға кірісті. Бір оқушы «Г әріпінен басталатын сөз» деп түсіндірді. Демек, бұл оқушы гипербола термині нені білдіретінін білмейді, оны Г-дан басталатын сөз деп қана көріп отыр. Ал бір оқушы болса, «Ол мынандай сызық қой» деп қолымен ауаға гиперболаны салып көрсетті. Бұл оқушы сөзді оқығанда көз алдына графикті елестете алды, тек математикалық тілмен айтып жеткізе алмады. Ал бір оқушы болса, «Кешегі өткен тақырып» деп түсіндіру арқылы, бұл сөз оған кешеден бері таныс екенін білдірді. Осы кезде оқушыларға жетелеуші сұрақтар қоя отырып, бұл сөздің график екенін, қай функциянікі екенін түсінулеріне көмектестім. Тиімділігі: Оқушылардың біліміндегі олқылықтарды анықтауға болады. Оқушылардың сөзді табуда берген көмектерінен олардың тақырыпты қаншалықты түсінгендігін анықтауға болады. Кейде бірде-бір оқушы сөзді табуға дұрыс нұсқау бере алмай жатады. Демек олар бұл терминнің мәнін дұрыс ұғына алмады деген сөз. Мұғалім осы олқылықтың орынын толтыру үшін жұмыс жасайды. «Сұрaғын тaп» әдісі Қaжетті мaтериaлдaр: Жауаптар жазылған сөздер Мaқсaты: Өткен мaтериaлдaрды қaйтaлaу, еске түсіру. Жұмыс түрі: Ұжымдық Сипaттaмaсы: Тақтаға тақырыпқа байланысты сөздер ілінеді. Оқушыларға «Тақтада жауаптар ілінген, бірақ сұрақтары жоқ. Сендер өздерін сұрақ ойлап табасыңдар, оның жауабы тақтадағы сөздердің бірі болу керек» деген нұсқау беріледі. Сұрақ ойлап тапқан оқушы сауалын сыныпқа қояды, ал қалған оқушылар берілген сөздердің арасынан жауабын анықтайды. 17

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Қолдaну үлгісі: Өз тәжірибемдегі сәтті жүретін әдістердің бірі. «Бір айнымалысы бар сызықтық теңдеу» (6 сынып. Математика) тақырыбын өткенде жауаптарды интерактивті тақта арқылы ұсындым (3-сурет). Оқушылар түрлі сұрақтар ойлап тапты, барлығын өз сөздерімен түсіндіре алды. Тіпті, ойдан тақтаға теңдеу жазып, сол бойынша сұрақтар қойды.

3-сурет. «Сұрағын тап» әдісін қолдану үлгісі Тиімділігі: Мұғалім үшін оқушылардың тақырыпты қалай түсінгенін, оқушының қай жерде тұрғанын анықтауға көмек береді. Оқушы үшін тақырыпты терең ұғынуға көмектеседі. Осы әдіс арқылы тапсырма бергенде оқушы мына әрекеттерді орындайды: ең алдымен жауаптарды оқып шығады; сөздердің ішінен өзі мағынасын білетін сөздерді таңдайды; солардың біріне сұрақ ойластырады; сұрақты оқушыларға қояды. Осы әрекеттерді орындау оқушыларға білім алуда ізденіс жасауына ықпал етеді. «Ыстық кaртоп» әдісі Қaжетті мaтериaлдaр: Доп Мaқсaты: Білім aлушылaрды сергіту-ширaту, жaғымды aхуaл қaлыптaстыру және өткен сабақты еске түсіру. Жұмыс түрі: Ұжымдық жұмыс. Сипaттaмaсы: Білім aлушылaр шеңбер жaсaп тұрып, бір-біріне допты лaқтырa отырып берілген тапсырмаға қатысты (өткен тaқырып бойынша тірек сөздер, сұраққа жауап болуы мүмкін) ақпаратты жылдaм aйтaды. «Ыстық кaртопты» ұзaқ ұстaуға болмайды. Қолдaну үлгісі: Математика пәні үшін терминдерді айтуда қолдануға болады. Бірақ ол кезде әдіс ұтымды болу үшін, бір бөлім соңында ғана бөлім бойынша терминдерді айтқан жөн. Негізінен, бұл әр сабақ сайын ауызша есептеулерді жүргізуде таптырмас әдіс. Мысалы, 7 сыныпта «Дәреже» бөлімін өткенде үнемі 18

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

қолданамын. Допты алып, «Үштің екі дәрежесі» деп бір оқушыға лақтырамын. Ол жауабын айтып, содан кейін басқа оқушыға доп лақтыра отырып қандай да бір санның дәрежесін сұрайды. Оқушылар осылай жалғастырып алып кетеді. Бұл әдісті санның түбірін табуға арналған ауызша есептеулерде қолдануға болады. Тиімділігі: Тaпсырмaны орындaуғa бaрлық білім aлушылaр қaмтылaды. Денсaулық сaқтaу шaрaсының оқу процесінде оқушылaрдың физикaлық белсенділігін тиімді ұйымдaстыру тобынa жaтaды. Математика пәні үшін ауызша есептеу дағдысын жетілдіруге, өрнектерді дұрыс оқуға, ауызша айтылған есепті қабылдауға баулиды. «Ой қозғау» әдісі Мaқсaты: Қандай да бір тақырып, ақпарат, мәлімет туралы ойлану. Жұмыс түрі: Ұжымдық жұмыс; Сипaттaмaсы: Оқушыларға ойлануға бір тақырып, ақпарат, мәлімет беріліп, проблема қойылады. Оқушылар ойларын жазбаша немесе ауызша білдіреді. Олардың пікірі, ойы сынға ұшырамай, қабылдануы керек. Оқушылардың ойын жинақтай, қорыта отырып жаңа тақырыпқа көшуге болады? Қолдaну үлгісі: Әдісті жаңа тақырыпқа қадам жасау үшін қолданған тиімді. Оқушыларға «Бүгінгі тақырып мынадай, ол мынаны білдіреді» деп түсіндіргенге қарағанда, тақырыпта не туралы айтылатынын ойлану арқылы түсінуге жол ашу керек. Мысалы: «Геометриялық прогрессия» тақырыбын өтерде, тақырыпты хабарламас бұрын «Ой қозғауды» былай жүргіземін: 1) 3; 6; 9; 12; 15; 18;… тізбегі мен 3; 6; 12; 24; 48 … тізбектерінің жасалу жолында қандай айырмашылық бар? 2) Бірінші тізбектің аталуы қандай еді? Екінші тізбекке қалай ат қоюға болады деп ойлайсыңдар? 3) Екінші тізбектің жасалу жолын ескеріп, өздерің басқа тізбек жазып көрсетіңдерші. Осылайша жаңа тақырыпқа ойысуға болады. Бұл әдісті барлық тақырыптарды өтуде қолдануға болады, тек мұғалімге осы әдіс жүзеге асу үшін шығармашылық тұрғыдан келу керек. Тиімділігі: Оқушының ой-өрісін дамытады, жаңа тақырыпты терең түсінуге ықпал етеді.

19

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ МАҢЫЗЫ ЗОР А.Б. Рысбаева, тарих, құқық пәнінің мұғалімі, Ақай Нүсіпбеков атындағы мектеп-гимназиясы, Алматы облысы, Кеген ауданы, Ақай Нүсіпбеков ауылы Тұлғаны жан-жақты  үйлесімді тәрбиелеуде құқықтық білімнің берері зор. Ол қоғамның әрбір азаматының мемлекеттік заңдарды аса жауапкершілікпен орындап отыруы талаптарымен  тығыз байланысты. Әсіресе, оның елімізде жүріп жатқан жариялылық, құқықтық және зайырлы қоғам орнату процесімен байланысының маңызы ерекше. Құқықтық тәрбие беруде  сан ғасырлар бойы қалыптасқан жалпы адамзаттық негіздегі моральдық нормаларды жастардың бойына сіңіру қажет. Бұл талапты іс жүзіне асыру, әсіресе, елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайын дамыту кезеңінде, ең бірінші кезекте құқықтық сананы тәрбиелеу мен мемлекеттік заңдарды жетілдіру процесінде жандандыру айрықша міндетті іс. Құқықтық тәрбиені нәтижелі ұйымдастыруда отбасылар жағдайын жан-жақты танып білу қажет. А. Нүсіпбеков атындағы мектеп-гимназияда оқушыларға құқықтық тәрбие беруде бірінші кезекте олардың құқықтық сана-сезімін қалыптастыруға мейлінше көңіл бөлінеді. Осы орайда Кеген АПБ ЮПТ инспекторы полиция аға лейтенанты Ж. Қоғамбаев және учаскелік инспектор полиция капитаны Данияр Байсейітов құқық бұзушылықтың алдын-алу шараларын іске асыру мақсатында мектебіміздің оқушыларымен кездесіп, құқықтық тәрбие туралы толғамды ойларын айтып, балалардың жауапкершілік сезімін оятып, көшеде тәртіп ережесін бұзбау керектігіне назар аудартты. Бүгінгі таңда қоғам да, қоғамдық көзқарас та күннен күнге өзгеру үстінде. Бұқаралық ақпарат құралдарының жұмысында барлық шектеулер алынып, ақпарат тарату еркіндігі берілген. Кейбір жағымсыз ақпараттар балалардың сана сезіміне кері әсер етуде. Осының салдарынан қазір мектеп жасындағы балалар ата-бабамыздың салт-дәстүрі мен әдеп-ғұрпынан ажырап, шетелдік компьютерлік ойындар мен қатыгездікке құрылған фильмдердің құрығында кетуде. Бұл ретте жастарымызды дұрыс жолға салу, бағыт-бағдар беру ұстаздар мен ата-аналарға артылып отырған зор міндет. Бүгінгі уақыт талабына сай жан-жақты білімді, жігерлі, ұлтымыздың болашағын ойлайтын санасы сергек, адамгершілігі мол жеке тұлғаны тәрбиелеу – тәрбие жұмысының негізгі мақсаты. Жас ұрпаққа тек білім берумен шектелу аз, оларды адамгершілік-рухани құндылықтар негізінде тәрбиелеп, ұлттық болмыс-бітімді бойына сіңірген, мәдениетті, әлемдік өркениетке бастайтын бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыруымыз керек. Соның ішінде құқықтық тәрбие сан қырлы, күрделі процесс, бұл жалпы және арнаулы шаралардың тұтас бір жүйесін қамтиды. Соның ең бірінші сатысы – оқушыны заңнан хабардар етіп, оның жалпы білім деңгейін көтеру. 20

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Мектепте құқықтық тәрбие 1-сыныптан бастап, 11-сыныпқа дейін белгілі бір жүйелілікпен ұйымдастырылған түрде жүргізілуі қажет. Себебі, құқық әрбір адамның қоғамдағы жүріс-тұрысын, мінез-құлқын, адамдармен, жалпы тіршілік ету ортасымен қарым-қатынасын реттейді. Құқықтық кеңес жоспарына сәйкес жауапты тұлғалар және мектеп психологы А. Телеубекова мен сынып жетекшілер бірлесе отырып, «Құқықтық білім беру» атты айлық шеңберінде «Мен және заң», «Өз құқығыңды білесің бе?», «Жасөспірімдер арасында құқық бұзушылыққа жол бермеу» тақырыптарында «дөңгелек үстел» ұйымдастырып, өз уақытында өткізіп отырады. Мектеп ұстаздары жастарды тәрбиелеудің кешенді бағдарламасы негізінде оқушыларды патриоттыққа  және адамгершілікке баулу, жасөспірімдер арасында   құқық бұзушылықтың алдын  алуда  мақсатты  түрде  жұмыс істейді. Мектеп әкімшілігі мен ұстаздары жас ұрпаққа жан-жақты, жүйелі тәлім беріп, оқу-тәрбие үрдісінде туындайтын мәселелерді шешуде  сыныптың ата-аналар комитетінің рөлін көтеріп  отырады. Құқықтық тәрбие беру, әсіресе, орта және жоғары сынып оқушылары үшін өте маңызды. Осы жастағы оқушылар құқық, еркіндік жөніндегі ақпараттарды және заңды толық түсіне алады. Мектебімізде құқық бұзушылықтың, зорлықзомбылықтың алдын алу бойынша іс шаралар өз уақытында жүргізіліп тұрады. 18 жасқа дейінгі есепте тұратын балалар арасында ата-аналық міндеттерін себепсіз орындамай, бала құқығының сақталмауына жол беріп отырған отбасылар жоқ. Осындай кездесу шаралары, оқушылармен еркін сұхбат жүргізу жасөспірімдер тәрбиесіне игі ықпал етері анық.

21

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ Г.С. Кушкинбаева, Бастауыш сынып мұғалімі, «Сартомар орта мектебі» КММ Оқушы тұлғасының қалыптасуы мен дамуы қарқынды жүретін ерекше маңызды буын – бастауыш сынып. Сол себепті баланы интеллектуалдық, коммуникативтік жағынан айналадағы дүниемен белсенді қарым-қатынасқа түсуге дайындау, оқыту үдерісі барысында олардың әрі қарай дамуына жол ашу, ақыл – ойын дамыту, функционалдық сауаттылығын қалыптастыру жаңартылған білім мазмұнының ең басты идеясы болып отыр. Жаңа бағдарламаның мәні, оқушы өзінің мектеп қабырғасында алған білімін өмірінде пайдалана білуі керек. Сол үшін де бұл бағдарламаның негізі «Өмірмен байланыс» ұғымына құрылған. Сондықтан қазіргі кезде мұғалімнің алдындағы үлкен міндеттің бірі – баланы өздігінен білім алуға баулу, қалай оқу керектігін үйрету болып табылады. Осыған орай, қазіргі таңда оқытудың әртүрлі жаңа технологиялары айқындалып, қолданысқа еніп жатыр. Бастауыш сыныпта жаңа технологияларды пайдалана отырып, оқушының танымдық дағдыларын дамыта оқыту қажырлы еңбекті талап ететіндігі сөзсіз. Өйткені танымдық дағдылар күшті болғанда біздің миымыз келген ақпаратты жақсы қабылдап,меңгеретіні бәрімізге белгілі. Ал басқаша жағдайда, әсіресе, кішкентай балалар үшін оқыту едәуір қиындықтар туындатуы да белгілі жағдай. Есте сақтау,зейінді шоғырландыру ақпаратты өңдеу және реттеу – баланың табысты білім алуы үшін аса қажетті негізгі танымдық дағдылар. Егер осы дағдылардың бірі әлсіз дамыған болса, баланың білім алуында қиындықтар орын алуы ықтимал. Егер бұл дағдылар тиісті деңгейде жұмыс жасамаса, балаға түзету арқылы көмек көрсету қажет болады. Бастауыш сынып оқушысы үшін дамытатын жаттығулардың кешенді орындалуы олардың танымдық іс -әрекетінің барлық түрлерін қамтиды. Осыдан біздің алдымызда «Оқу үдерісінде оқушылардың танымдық дағдыларын қандай жолмен дамыту қажет?» деген сұрақ туындайды. Осы сұрақтың шешімі ретінде, қазіргі таңда оқушыларымды «жақсы» немесе «жаман» деп бөлмей,барлық баланың дамуы үшін қолайлы жағдай жасауды мақсат етемін. Өз сабақтарымда барлық оқушылардың қабілеті жеткен жерге дейін еңбек етуін ойластырамын. Менің әдістемелік тақырыбым «Оқушылардың танымдық дағдыларын дамыта оқыту» болып табылады. Сол себепті, оқушыларға пән бойынша білім берумен қатар, олардың бойындағы есте сақтау, зейінін шоғырландыру сияқты қабілеттерін дамытуға көбірек назар аударамын. Ол үшін мынадай жаттығуларды қолданамын. Сабақтың бастапқы бөлігінде мысалы, ми жаттығуларын қолдану мидың жақсы жұмыс істеп, оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын оятып, сабаққа деген белсенділігін арттыруға көмектеседі. Мысалы, - «Кері оқы және оны жаз» тапсырмасы 22

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Ішік – кіші, қысым – мысық, есек-кесе, тас –сат, сүт-түс. т.с.с. - «Қалай өзгерді?» тапсырмасы Тап-табу, қап-қабу, шап-шабу, теп–тебу т.с.с Сабақтағы өтілген тақырыптар бойынша осындай жаттығуларды орындатуға болады. - Мағынасы қарама-қарсы сөздерді өту барысында «Жылдам тап!» ойын жаттығуын қолдану Оңай-қиын, қысқа-ұзын, арзан-қымбат т.с.с. - Геометриялық фигуралар тақырыбын өту барысында «Графикалық диктант», «Екі қолмен сурет салу» сияқты ми жаттығулары, ми құрылымының белсенді жұмыс жасауына,есте сақтау қабілетінің дамуына көмектеседі. Есте сақтау қабілетін дамытуға арналған жаттығулар: - «Айырмашылықты тап» ойын жаттығуы. Бір суретке 10 секунд бойы қарайды,екіншісі – жабық. Содан кейін бірінші сурет жабылып, ол тез арада айырмашылықтарды табу керек.Егер тапсырманы жылдам орындайтын болса, уақытты қысқартып отырамыз. Бұл жаттығу есте сақтауды, зейін қоюды дамытады, қабылдау жылдамдығын арттырады. - «Не жетіспейді?» ойын жаттығуы. Суретті 15 секунд қарап алу, сосын суреттің үстін жауып, жетіспей тұрған заттардың суретін салып, бояу. Осы жаттығуды сандардың орнын анықтау барысында қолдануға болады - Үш сөзді қатар оқы. Соңғы екеуін жауып, алғашқыға қарап отырып қалғандарын есіңе түсір. Мысалы: Күн-шығыс- батыс. Телефон – әңгіме – шылдыр Теңіз – толқын – су Жаңбыр – кемпірқосақ – дала.т.с.с. Бұл жаттығу тек есте сақтау емес, келесі танымдық қызмет – ақпаратты өңдей алу дағдысын (бұл біздің миымызға алынған ақпаратты қабылдауға және ол туралы пайымдауға мүмкіндік береді) да дамытуға мүмкіндік береді. - Алдымен, 2 сыңарды қатар оқимыз, сосын 1-сыңарын айтып,баладан 2-сыңарын сұраймыз. - 1. Кеме-ғарыш 2. кофе-шай 3. әже-даналық 4. Түн-қараңғы 5. Жұмыртқа-балапан-тауық

1.көру-көз 2.қалам-қағаз 3.сөз –әріп 4.спорт- стадион 5.Үй –қабат-бөлме

«Жүгіртпе диктант» Жұппен, топпен жұмыс жасауға болады. Мысалы, диктант мәтінін қабырғаға немесе сыныптың кез келген жеріне қойылады. Бір оқушы бір сөйлемді оқып жұбына немесе өз тобына келіп айтады, ал қалған оқушылар соны жазады. Сосын келесі оқушы барып,келесі сөйлемді оқып келіп өз тобына немесе жұбына айтады, қалғандар жазады. Диктант жазу осылай жалғасады... Мұндай есте сақтау қабілетін дамытуға арналған жаттығуларды математика сабағында да қолдануға болады. «Геометриялық фигуралар» тақырыбын өткен кезде, бірнеше фигураларды қатар қойып есте сақтау талап етіледі, Тура қалай қойылған болса, сол ретпен қайталап салу тапсырылады. Кейде біраз күрделен23

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

діріп, кері ретпен салуын сұрауға болады. Дәл осы жаттығуды «Заңдылық» тақырыбын өту барысында қолдануға болады. Мысалы: 13578642 сандары тақтаға жазылады. Оқушыға осы сандарды есте сақтау ұсынылады, сосын қайта жазу талап етіледі. «Қалай есте сақтадың?», «Қандай заңдылық сақталған?»- деген сұрақтар қойылып, өз пікірлерін жүйелі айтуға жұмылдырамын. Өйткені біздің миымыз барлық алған ақпаратын ретке келтіре алуы тиіс. Оқушылар бұрынғы меңгерген білімі мен алған білімдерін біріктірсе,олардың білім алу қабілеті дами түсетіні анық. Әлсіз дағдылы балалар ақпаратты реттестіре келе, әңгімені құрастыра алмайды немесе айтып бере алмайды. Тіптен кесте ішінде әріптер берілетін «Сөзді тап» сияқты ойлауды қажет ететін қарапайым ойын ақпаратты реттеу дағдысын дамытуды қажет етеді. Кейбір бұндай дағдылары жоқ оқушылар іштері пысып, не оқу олар үшін қатты қиындап кеткендіктен, қызығушылықтың жоғалуы мүмкін. Кейде осыған байланысты, мінез-құлық қиындықтары туындауы ықтимал. Сондықтан сабақтарымда сөйлемді жүйелі, логикалық байланыспен аяқтап айтуға бағытталған жаттығуларды орындатып отырамын. - «Сөйлемді аяқта» ойын жаттығу - Жұп сандар деп , ... - Қосылғыштардың орны ауысқанмен,..... - Жеміс жейтін болса,... - Африкада қар жауса,... - Қалада адасып кетсем, мен .... т.с.с . - Ойды ширату. «Иә немесе жоқ» сынамақ ойыны арқылы еркін ойлауға үйрету. - 1.Көшеде адасып кетсең,ата-анаңның телефон нөмірін жатқа білген жақсы 2.Мықты әнші болу үшін көп айқайлау керек 3.«Ақша – қолдың кірі деген сөз,қолды ақша ұстаған соң жақсылап жуу дегенді білдіреді 4.Қардың үстінде жатса, киімің су болады. 5.Армандар орындалады т.с.с.

Қолдана берсең жаттығулардың түрі өте көп,солардың ішіндегі өз тәжірибемде қолданып, нәтижесін көріп жүрген,өзім үшін тиімді деген жаттығу түрлерін ғана атап өттім. Қорыта айтқанда, оқушылардың бойына ХХІ ғасырда өмірдің барлық салаларында табысты болу үшін, қажетті дағдыларды дарыту үшін, тынымсыз еңбектенуіміз қажет. Бала меңгеру процесінде әлемді тану қабілеті арқылы жаңа білім,жаңа дағдыларды игереді. Оқыту мен танымдық қажетті дағдыларын тиімді дамытудың табысты болуы балаларға өз мүмкіндіктерін жоғары көрсете білуі үшін қаншалықты қолайлы жағдай жасалуына байланысты. Пайдаланған әдебиеттер: 1. «Бастауыш және негізгі мектеп:бірізділікке жол» үлестірме материалы 2. «Интеллект түрлері» Мамбетова П.М. 24

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

ЖАНҰЯДА БАЛАНЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ НЕГІЗГІ ЕРЕЖЕЛЕРІ Ш. Болашақ, мұғалім-логопед, ШҚО ББ «Күршім ауданының психологиялық-педагогикалық түзету кабинеті» КММ Жанұясыз тəрбиесіз баланың үйлесімді дамуы мүмкін емес, бұл тəрбие қоғамдық тəрбиемен бірлесіп нығая түсуі керек. Жанұя мен қоғам – бір жүйенің кіші жəне үлкен үлгілері. В.Сатир жазғандай: «Отбасы қоғамдағы біріктіретін күш болуы керек, оның алатын кеңістігі мен мүшелерінің санының шағындығы соншалықты, олар бір-бірі туралы бəрін білетін, тіпті бір бөлмеге-ақ сыйып кететін қоғамның санаулы одақтарының бірі». Отбасы туралы жаңа ұрпақтарды қоғамдық тəрбиелеудің бөлігі ретінде айта отырып, оның осы жүйедегі мəнділігін назардан тыс қалдырмау керек. Ата-ана балаларының əлеуметтік құндылықтар кешенін, дүниеге деген көзқарасын, бағдарын, қажеттіліктерін, қызығушылықтары мен əдеттерін қалыптастырады. Отбасындағы алғашқы өмір сабақтары балаға əрекет жасаудың нұсқасы ретінде əлеуметтік ақпаратты таңдап қабылдауға, өңдеуге, меңгеруге немесе қабылдамауына негіз болады. Ол үздіксіз, бір мезгілде жүзеге асады, қалыптасып келе жатқан тұлғаға жан-жақты əсер етеді, көп жылдарға жалғасады, отбасындағы байланыстардың тұрақтылығына, балалардың да, атааналардың да өзара эмоционалдық қарымқатынасына негізделеді. Отбасылық тəрбие айрықша, сондықтан өзінің келесідей ерекшеліктері бар: • үздіксіздік; • тəрбиелік əсер етудің көп факторлығы мен қайшылығы; • тəрбиелеуші микроортаның салыстырмалы тұйықтылығы; • тікелей əсер ету (көмекші бөлімшесіз, көмекші адамсыз); • қарым-қатынастың жекелігі; • өзара қарым-қатынастың табиғилығы мен көпқырлығы; Отбасылық тəрбие дегеніміз – ата-ананың баласының рухани жəне дене бітімінің қасиеттерін саналы түрде қалыптастыру үрдісі. Тəрбиелеу  əдістерінің түрлі топтамасынан да, оның ерекшеліктерін байқаймыз. Отбасылық тəрбиеде біз келесі əдістерді қолданамыз: • сендіру; • тіршілікті ұйымдастыру; • түзету; • марапаттау жəне жазалау; Мектеп жасына дейінгі бала тұлғасының қалыптасуында баланың ынтасы мен қалауы бір-бірімен үйлесе бастауы, маңызы жоғары және орташа ынта-қалаулары айқындалуы маңызды мәнге бола бастайды, соның арқасында албырт, жағдайда байланысты мінез-құлықтан белгілі бір ережемен немесе үлгімен реттелетін мінезқұлыққа көшу жүзеге асады. 25

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

3 жастан 6 жасқа дейінгі балаларға келесілерді үйрену қажет: • зейін қою; • мұқият болу; • айналадағыларды бақылау және олардан үйрену; • басқалармен ынтымақтастықта болу; • сенім білдіру; • өз бетімен әрекет ете білу; • бастама көтере білу; • ұстамдылықты шыңдау; • күйзелісті еңсеру және бойын босаңсыта білу; • өз-өзін бақылау; • өз тәнінің оң бейнесін дамыту; • епті қозғалу. Тамақтанудағы мінез-құлқында бар қиындықтардың жанама себептеріне келесілер жатқызылуы мүмкін: селқостық; ұйқышылдық; ойындарға қызығушылықтың жоғалуы; құрдастармен қарым-қатынастардағы қиындықтар (құрдастары баланың артық немесе жеткіліксіз салмағына қатысты кемсітуі, мұқатуы мүмкін); мектепке бутерброд апарудан бас тарту; үлгерімнің төмендеуі; тамақтану барысында және басқа да жағдайларда баланың ашуға бой алдыруы; туған күн немесе басқа да мейрамдарға баруды қаламау; тамақты өзін мәжбүрлеп ішу. Балалар ашушаңдығының себептері. Ашушаңдық келесі жағдайларда туындауы мүмкін: фрустрация (үрей) сезіміне жауап қайтару – бұл өз қажеттіліктерін қанағаттандыру, эмоционалдық тепетеңдікке қол жеткізу жолындағы кедергілері еңсеруге талпыныс әрекеті; бала өз қажеттіліктерін қанағаттандырудың барлық басқа мүмкіндіктерін тауысқаннан кейінгі қолданған соңғы амал-шарғысы; берілген үлгіні (ата-анасының, әдеби, киножәне телекейіпкерлердің мінез-құлқы) ұстана отырып, бала ашушаңдыққа бой алдырады, «жаттап алған» мінез-құлықты қайталайды. Сондай-ақ, ашушаңдықтың көрініс беруіне биологиялық факторлар да әсер етеді (жүйке жүйесінің ерекшеліктері, тұқым қуалаушылық, биохимиялық факторлар). Ашушаңдықтың алдын алу. Баланың шамадан тыс ашушаңдыққа бой алдырмауын қамтамасыз етудің ең жақсы тәсілі оған деген сүйіспеншілікті көрсету. Ата-ана баласының ашушаң мінез-құлқының себебін түсініп, оны жоюға тырысуы тиіс. Балаға өз күш-қуатын сыртқа шығару мүмкіндігін беріңіз, жалғыз өзі немесе досымен асыр салсын; шамадан тыс белсенді баланы бос отырғызбаңыз, оның күш-қайраты «бейбіт» мақсаттарға жұмсалсын (спорт, ғылыми үйірмелер, шеберлер үйірмесі және т.с.с.). Зорлық-зомбылық пен қатігездік көрсетілетін фильмдерді және телебағдарламаларды көрсетпеу қажет. Балаға дос табуға көмектесіңіз, оны құрдастарымен тіл табысуға үйретіңіз, бірлескен дәрістерде балалар жалпыға ортақ мінез-құлық ережелерін тез ұғып алады. Дене жазалауын қолданбаңыз! Балаға тиімді, ақ пейілді мінез-құлық үлгісін өзіңіз көрсетіңіз. Баланың көзінше ашу шақырмаңыз, 26

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

ызаланбаңыз, ешкімді қорламаңыз, әлдебір ренжіткен адамдардан өш алу туралы сөз етпеңіз және т.с.с. Тәрбие беру барысындағы белгілі бір қателіктер ерік-жігер қасиеттерінің қалыптасуына кедергі жасайды. Атап айтқанда: бала шамадан тыс ерке болып, аузынан шыққанның бәрі екі етпей орындалса немесе ересектердің қатал мінезі баланың еңсесін басып, ол өз бетінше шешім қабылдай алмаса, оның тілек-қалауы ескерілмесе. Ерік-жігер күшін баланы өзге балалармен салыстырып, оған теріс баға беру де басып тастауы мүмкін, мысалы: «Сен ештеңені аяғына дейін жеткізе алмайсың!», «Арман бәрін сенен жақсы істейді!». Балаларының ерік-жігерін шыңдағысы келетін ата-аналар келесі ережелерге бағынады: 1. үйренуі тиіс дағдыларды баланың орнына жасамау, бірақ дағды игеру ісінде жетістікке жетуіне жағдай жасау; 2. баланың өз бетінше әрекет етуін қамшылау, жетістіктері үшін қуану сезімін тудыру, баланың бар қиындықтарды жеңе білу қабілетіне деген сенімін арттыру; 3. тіпті кішкентай балалардың өзіне ересектер оларға қоятын талаптардың, шешімдердің мақсатын және орындылығын түсіндіру; 4. баланы бірте-бірте өз бетінше шешім қабылдауға үйрету. Мектеп жасындағы бала үшін оның орнына әрекет етпеу, керісінше, оңтайлы шешім қабылдауға жетелеу және алға қойған мақсатына міндетті түрде қол жеткізуге итермелеу. Балаңызды орынды мінез-құлқы үшін мақтауға қысылмаңыз. Балаңызға өзінің шама-шарқы жететін тапсырмалар ғана беріңіз. Бәрін алдымен көрсетіп алып, артынан бірге жасаңыздар. Бала қандай да бір сәтсіздікке ұшыраса, оған жіберген қателігін түсіндіріп, жігерлендіруге тырысыңыз. Дау-жанжал тууы ықтимал жағдайларда таңдау мүмкіндігін беріңіз және өзара тиімді келісімге келуге тырысыңыз. Баланы өз қалауын және сезімдерін сөзбен жеткізуге үйретіңіз. Тыйым салу қаншалықты керек болғанымен, оны тек шектеулі түрде қолдану керек. Бала тіл алмағанда оның көңілін басқаға аударуға тырыссақ, қол жеткізер нәтижеміз де көбірек болады. Тәрбиелеу барысында бала орынды мінез-құлық шекарасын анық түсінуі үшін рұқсат ету шектерін айқын белгілеу қажет. Есіңізде болсын, бала үшін қауіпсіз орта қалыптастыру жауапкершілігі түгелдей ата-аналарға артылады. Eгер сіз тәрбиелеудің мәнін балаға өз-өзіне көмектесе алуына жәрдемдесу, оған өмір сүруді және басқалармен ойнауды үйренуге, барлық жаңа дүниені сақтықпен зерттеуді, өз сезімдерін жеңе білуді, қызығушылықтарын дамытуды үйренуге көмектесу деп түсінсеңіз, тәрбиелеу сондай күрделі мәселе емес. 1. Талаптарыңыз орынды болсын. 2. Шын мәнінде қажет болғанда «жоқ» сөзін пайдаланыңыз. 3. Жеңіліс табатын шайқастарға қатыспаңыз. 4. Баланың көңілін аулаңыз немесе мүмкіндік туғанда өз айла-әрекеттеріңізді қолданып көріңіз. 5. Маңызды істерде табанды болыңыз. Қай уақытта болмасын, барлық ата-аналарды балаларына барынша жақсы тәрбие беру мәселелері толғандырған – баланың тұлғасы үйлесімді дамуына септесу үшін қалай марапаттауға және жазалауға болады. Марапаттау – аса ықпалды мінез-құлық реттегіші, оның көмегімен үйрету үдерісі жылдамырақ жүреді. Бірақ, 27

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

кез-келген мадақтау түрі пайдалы бола бермейді, сол сияқты жазалау да әрдайым зиян емес – тәрбиелеу мәселесінде жаман немесе жақсы әдістер жоқ, орындысы немесе орынсызы ғана бар. Марапаттау ережелері. Әсеріне қарай мақтау есірткіге ұқсас, яғни, бір рет мақтау естіп үйренген адам, оны қайта-қайта естуге мұқтаж болып тұрады. Алайда, асыра мақтау зиян. Шектегіштер: баланы өз еңбегімен жетпеген жетістіктері (сұлулық, ақыл, күш-қуат, денсаулық және т.б.) үшін мақтауға болмайды; бір ісі үшін екі реттен артық мақтауға болмайды; мүсіркегендіктен мақтауға болмайды; балаға ұнау ниетімен мақтауға болмайды. Жазалау. Осы тәрбиелеу әдісі айналасындағы барлық қарама-қайшы пікірлерге қарамастан, оның да қолданылу құқығы бар екенін атап өткен жөн, себебі, бұл әдіс немқұрайдылықты емес, ата-анасының баласына деген сүйіспеншілігін көрсетеді, әрі, балаға «күнәларынан арылу» мүмкіндігін береді. Ата-аналардың көпшілігі баланың тілазарлығын доғару үшін алдын алу шараларын емес, шұғыл жазалау шараларын қолдану дұрысырақ деп санайды. Есте сақтаған жөн, кез-келген жазалау әдісі неғұрлым сирек қолданылса, соғұрлым тиімдірек әсер етеді. Жиі қолданылған жағдайда балалар өтірікші, айлакер бола түседі, қорқыныштары көбейеді, ашушаңдық пайда болады. Жазалау шарасы жасалған теріс әрекетке сай болса және сирек қолданылса, ақыл-өсиет айту, жөн сілтеу әсеріне ие болады. Жазалау түрлері. Еріксіз қолын бос қалдыру – арнайы орындықта отырады, бұрышта тұрады және т.с.с.; теріс қылықтарына айып тағу. Жазалау шарасы ретінде ешқашан дене немесе ми еңбегін қолдануға болмайды. Ең бастысы – балаңызды «сөзсіз» сүю және қабылдау. Яғни, сізге балаңыздың қандай да бір іс-әрекеті немесе мінез-құлқы ұнамауы мүмкін, бірақ, сіз оны ештеңеге қарамастан жақсы көре бересіз. Сүйіспеншілікті кеңестердің көмегімен үйрену қиын. Сүйіспеншілікті біз балаларымыздан үйренетін сияқтымыз.

28

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

ІІ БӨЛІМ ҰСТАЗДАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ ЖӘНЕ ПЕДАГОГОГИКАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ АЛМАСУЫ БАЛА ЛОГИКАСЫН ДАМЫТУ – БАСТЫ МАҚСАТ С:К: Ұлмағамбетова «Абылай хан» атындағы жоғары колледжінің оқытушысы Қазақстан Республикасының білім беру стандартында білім берудің басты міндеті логикалық ойлауды дамыту болып табылатындығы атап айтылған. Қазіргі уақыттың негізгі талаптарының бірі – білімді, логикалық ойлауы дамыған, әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, тәуелсіз ойлай алатын, кез келген нәрсені екі жақты қарастыратын, істің мән-жайын дұрыс шеше біле алатын ұрпақ тәрбиелеу. Сондықтан осы аталған міндеттер мен мақсаттарды орындау мақсатында білім алушыларға 90 минуттық сабақ барысында оларды жалықтырып алмау үшін арасында сергіту сәті ретінде логикалық сұрақтар қойып, білім алушыларды ынталандыруға болады. Логикалық сұрақ білім алушылардың ойлау қабілеттерін бір тараптандырып, қабылданған дүниені жан-жақты қарастыруға машықтандырады. Оқытушы логикалық сұрақтар қою аркылы әрі уақытты тиімді, қызықты өткізсе, әрі білім алушылардың сабаққа қызығушылықтарын оятады. Білім алушылардың ойлау қабілеттері артады. Логика (грекше logic-»талдауға құрылған», logos-»сөз», «сөйлем», «ойлау», «ақыл», «парасат») - ойлау, оның формулалары мен заңдылықтары,ой өрісін дамытуға арналған ғылым. Логика дәлелдеу мен теріске шығарудың белгілі бір әдістәсілдерінің жүйесін құрайтын ғылыми теориялар мен гепотезалар жиынтығы. Логика – ойлаудың бағыттары мен заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Адам миының дамуы логикаға тікелей тәуелді болады.Атап айтсақ белгілі бір тұлғаның жоғары білімі болғанымен, оның логикалық ойлау қабілеті төмен болуы мүмкін. Ол үшін мазмұнды тұжырымдардың байланысын анықтап үйрену керек, яғни сұрақты басқа қырынан алып қарау керек. Сонымен қатар, жауаптың әртүрлі нұсқасын жинақтай алу да маңызды. Оған білгірдің интеллектуалды білімі жанжақты болғаны жөн. Балалар ойлауын дамыту туралы М. Жұмабаевтың сөзімен алсақ: «Ойлау жанның өте бір қиын, терең ісі, жас балаға ойлау тым ауыр, сондықтан басқыштап іс істеу керек. Оқулықтағы берілген тапсырмалар, суреттер баланың жанына дұрыс әсер ететіндей, білімге деген ынта-ықыласы, құштарлығы болуы керек». Ә.Тұрғынбаевтың анықтамасында «логика дегеніміз-ойлауды дұрыс құрудың заңдары мен формалары, ережелері туралы, философиялық ғылым» делінген. Ойлау дегеніміз – ең алдымен шындық дүниесінің адам миында бейнеленуі болып табылады. 29

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Ендігі кезекте өз сабағымда пайдаланған логикалық сұрақтарды ұсынып

отырмын: 1.Бір күні әкесі ұлына бір кітап беріп,» мына кітапты оқысаң 5000 теңге беремін», депті. Баласы 1 аптадан кейін келіп «Əке кітапты оқыдым, 5000тг бересіз бе? «дейді. Сонда əкесі ұлына қарап «кітапты оқымағансың» деп жауап беріпті. Баласының кітапты оқымағанын əкесі қайдан білді? 2. Шалғайда жатқан ауылға қонаққа барған бір кісі шашын қысқартпақ болады . Ауылда екі ғана шаштараз бар екен. Шығыс жақтағысына барғанда іші біраз ескірген, еденінде шаштар шашылып жатады. Ал шаштараздың шашы қисық-қисық алынған болатын. Батыс жағындағы шаштаразға барғанында іші тап-таза, жаңа және шаштараздыңшашы өте жақсы алынған болатын. Ойлана келе әлгі кісі бірінші көрген шығыстағы шаштаразға барып қысқартады. Мұның себебі не? 3.Балықшы балық аулады. «Қанша балық ұстадың?- деген сұраққа «Сегіздің жартысы, алтауы бассыз және тоғызы құйрықсыз»,- деп жауап береді? Балықшы қанша балық аулаған? 4. Патша өте дәмді және мінсіз етіп сорпа пісіртеді. Бірақ патша бұл сорпада бір кемшілік бар дейді. Зындандағы тұтқынға бір кесе сорпа құйдырып, бір ұрттатады да «Егер осы сорпаның несі кем екенін тапсаң, сені босатамын» дейді. Тұтқын патшаға сорпаның несі кем екенін айтып бостандыққа шығады. Сұрақ: сорпаның несі кем еді? 5. Көне Қытай аспаздык өнерінде әрбір дәстүрлі тағамға койылатын талаптар болған. Айта кетсек, кез келген тағамның құрамында адам денсаулығына пайдалы дәрілік шөптер болуы міндетті. Сондықтан Қытай асханасындағы аспазды ОСЫ маман иесімен салалас деп санаған. Сонымен, әңгіме қандай мамандық туралы болып жатыр? 6. Мейрамханада үш жолдас жігіт бас қосып отыр: мүсінші Ақбай, домбырашы Қарақұл және суретші Жиренбек. Қара шаштысы: «Барлығымыздың шашымыздың түсі ақ, қара, жирен түсті болғаны қандай тамаша. Ешкайсымыздікі де тегімізге сәйкес келмейді екен» деп әңгіме бастайды. «Айтқаныңмен толық қосыламын», - деп сөзді Ақбай қағып алады. Сұрақ: Суретшінің шашының түсі қандай? 7. Лондон метросында әдеміше келген қыпайы кейіппен қыздарға арналған журнал оқып отыр. Қызға қарай жақындай түскен жас жігіт журналға қарап: «Ұлы химик Д. Менделеев шабадан жасаудан шебер болған екен. Бірақ оның жасаған шабаданын Сталин жактыртпай, оны репрессияға ұшыратыпты. Мұнда Сталиннің қатысы қанша? Менделеев 1907 жылы қайтыс болды емес пе?», - деп қызға сұраулы ойымен көз тастайды. Сондағы қыздың берген жауабы жігіттің айткан ойына сәйкес келмесе де, қыздардың әдетінше берген жауабы болатын. Сонымен қыз недеп жауап берген? 8. Англия патшасы футбол ойынын көруге барыпты. Ойын барысында болған 30

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

голды төреші есепке алмай қойды. Бұл сәттін куәсі болған Патша оған: «Менің ойымша, гол болған сияқты» деп хат жазып жібереді. Сондағы төрешінің жауабын табыңыз, 9. Елизавета II-мен ресми кездесу болар алдында Достастық елдері ханшайымының толық британдық атақ-дәрежесі оқылады. Бірақ кейбір жағдайда оның шетелде иемденген атақ-дәрежесі мен академиялық әрі әскери жетістіктері де қатар оқылады екен. Осындай сәтті пайдаланып, ханшайымның қызметкерлері нені жасырғысы келеді? 10. Бірде Орыстың ақыны Маяковскийді радиоға шақырыпты. Сонда жас ақын микрофонға қарап: «Мұнда тыңдаушылар көп пе?» деп сұраған екен. Сонда режиссер екі сөзбен жауап беріпті. Содан Маяковкий «Маған одан артығы керек емес» деген екен. Режиссердің айтқан сөзін табыңыз. Жауаптары: 1. Өйткені 2000теңге кітаптың ішінде болған. 2. Ауылда екі ғана шаштараз бар болғанына карағанда, шашы жақсы алынған батыстағы шаштараздың шашын шығыстағы шаштараз алған болуы тиіс. Сондықтан әлгі кісі шашын шығыстағы шаштаразға алдырды. 3 Сегіздің жартысын алып тастасаң нөл, алтының басын алып тастасан нөл, тоғыздың аяғын алып тастасаң нөл. Балықшы балық аулаған жоқ. 4. Сорпаның бір ұрттамы кем. 5. Дәрігер. 6. Суретшінің шашының түсі қара. 7. «Мен метрода жігіттермен таныспаймын» 8. «Сіз Англияның королі болсаңыз, мен бүгінгі ойынның королімін». 9. Ханшайымның кешігуін жасыратын болған. Ханшайымның бар атақ, дәрежесі оқылатын болса жарты сағат уақытты алады екен. 10. Бүкіл әлем Оқушының жас ерекшелігін ескере отырып түрлі логикалық тапсырмалар беру арқылы да білімнің беріктігін қамтамасыз етуге, баланың шығармашылық қабілетін дамытуға болады.Теориялық білімдерін кеңейтіп, оны практикада қолданылуына ықпал етеді. Логиканың дамуы өздігінен ізденіп жұмыс жасауына мүмкіндік береді. Логикалық тапсырмалар оқушының интеллектуалдық деңгейін көтереді. Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін дамыту жөнінде А.В.Запорожец, Л.Н.Венгер, И.С. Якиманская еңбектері жарық көрді. Жоғарыдағы авторлардың пікірлерінше «Логикалық ойлауды дамыту» дегеніміз: •  барлық логикалық ойлау операцияларын (талдау, жинақтау, салыстыру, жалпылау, саралау) арнайы жүйелі түрде қалыптастыру; 31

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

• ойлау белсенділігін, өз беттілігін дамыту. Студенттердің тілін дамытуға арналған логикалық тапсырмалардың түрлері: 1. Анаграмма,криптограмма 2. Көп нүктенің орнына тиісті әріптерді қой. 3. Берілген сөздерді алфавит ретімен жаз. 4. Берілген сызба бойынша сөйлем құра. ________ __________ __________ . __________ __________ __________ ? __________ __________ __________! 5. Берілген сөйлемді сұраулы сөйлемге айналдыр. 6. Орны ауысқан сөздерден сөйлем құрап жаз. 7. «Сөзжұмбақты шешіп көр». 8. «Суреттер мен сөздерді жұптастыру» ойыны Осындай жұмыстар түрлерін топтастырып жүйелейтін болсақ ,логикалық ойлауды дамытудың кестесі арқылы тіл дамыту жолдарының кестесін жасауға болады. Транцформация әрекетін жетілдіру: • Заттарды бөліктер арқылы құрастыру; • Объектілер арасындағы қатынастарды анықтай білу. Логикалық ойлау операцияларын қалыптастыру: • Салыстыру; • Талдау; • Жинақтау; • Қорытындылау; • Жүйелеу. Ойлау белсенділігін, өз беттілігін дамыту: • әр түрлі болжам, пікір айта білу; • мәселені шешудің бірнеше тәсілін ұсынады. Оқу материалын балалардың ойлау қабілеті жетерліктей жас ерекшеліктерін ескере ұйымдастырса ғана, оның ойлау қабілетінің дамуына мүмкіндік туады. Сондықтан да мұғалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс, бұған оқу үрдісін жүйелі ұйымдастыру, сабақта бала логикасын дұрыс дамыта алатын мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады.

32

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫ ЖӘНЕ ИСЛАМ С.А. Бақытбек, С.Торайғыров атындағы Павлодар университетінің 2-курс магистранты, Жетекшісі: Е.Қ. Жүсіпов, Ф.ғ.к., профессор Дін – ибрани және арами тілінен араб тіліне ауысып «үкім», араб тілінде «әдет-ғұрып, қарыз, жол және ұлт», парсы тілінде «дін» деген қазіргі ұғымды білдіреді. Діни мағынасы: Дүние және ахиретте бақытқа баратын жолды көрсетеді. Жақсылықты жамандықтан, көріктіні көріксізден қалай айыратынымызды үйретеді. [1, 335 б.] Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде діннің алатын орны орасан зор. Даламызға VIII ғасырдың басынан тарала бастаған Ислам діні салт-дәстүрімізбен етене байланысып, қанымызға сол кездерден сіңе бастады. Ислам келгеннен кейін арабтар мен мұсылмандықты қабылдаған басқа да халықтар ғылымда жоғары жетістіктерге жетті. Бұған Құрандағы ғылымға деген үгіт сеп болып, нәтижесінде көптеген мұсылман ғалымдары биология, зоология, тарих, астрономия, химия, физика, алгебра, математика, медицина сияқты ғылым салаларында өз қолтаңбаларын қалдырған. Жалғыз Құран ғана емес, пайғамбарымыз да мұсылмандарды білім алуға шақырып, бұның мұсылмандарға парыз екендігін айтқан. [2, 9 б.] Ислам діні – қазақ халқын мұсылмандық мәдениетке жақындастырып, ғылымбілімнің,  әдебиеттің  дамуына да оң әсер етті. Исламның ғылымға және өзін ғылымға атаған ғалымдарға деген құрметі ерекше. «Ғалымдар пайғамбарлардың мирасқоры» деген мұсылмандар жер бетінде алғаш болып ренессанс туғызған мемлекет десек қателеспес едік. Ислам білім алуға келгенде ешкімді де бөліпжармайды. Бұған мысал, батыста ғасырлар бойы тыйым салынып және құдай мен шіркеуге қарсы келу деп есептелінген медицинаны пайғамбарымыздың өзі насихаттап, өз өмірінде қолданғаны. Ор соғысында жаралыларды емдеу үшін «Руфайда шатырының» құрылуы Исламда ауруханалар тарихының пайғамбарымыз заманынан бастап маңызы зор екендігіне дәлел. Сондықтан да мұсылмандардың медицинамен шұғылдану, ауруханалар салуы дәстүрге айналған. Исламда ғылым мен ғибадат бір-бірінен айырылмайтын екі негіз болғандықтан білім алу діни әмір еді. Сол себептен де әртүрлі ғылым салаларында көптеген жаңалықтар ашылғандығын көреміз. [2, 10 б.] Исламның адамды жақсы істерге, ой тазалығына,  қарапайымдылыққа, шыдамдылыққа  тәрбиелеуі – қалың бұқара арасында бұл  дін уағыздарының  кең таралуына  жағдай  жасады. Уақыт өте ауқымы кеңейіп, әдебиетіміз бен тілімізге де өз ықпалын жасады. Әбу Насыр Әл-Фарабиден бастау алатын әдебиеттегі Ислам діні бүгінгі күні де өзектілігін жоймады. Әл-Фарабидің ізін жайлғай бұл тақырыптарда қалам тартқан көптеген ғалым-жазушылар көп-ақ. Солардың бірі әрі бірегейі – Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Мәшһүр Жүсіптің дінге жақын болуы шыққан тегіне тікелей байланысты. Себебі, әкесі Көпжасар Сермұхаммедұлы медресе оқыған, арабша сауаты бар кісі болған. Діни сауатты Көпжасар баласы Мәшһүр Жүсіптің (Азан шақырып қойған шын есімі – Адамжүсіп) де оқып, білім алғанын қалап медресеге береді. 33

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

1863 жылы 5 жасында Мәшһүр-Жүсіп Баянауыл қаласында Байжан деген хазіреттің ұйымдастыруымен ашылған медреседе бала оқытып жатқан БұхарайШәрифтен оқып қайтқан Нәжімеддин молдадан дәріс алады. 5-6-жасында мектепке барып, парсы тілінде Шар кітапты қысқай оқып шыққан. 1864-1865 жылдары 6-7 жасын Баянауылда, Қызылтауда өткізеді. Қызылтауда Төртуыл халфеден бір қыс оқып, Дүржанбай молда, Бибі деген әйел молдадан сабақ алады. 1866 жылы 8 жасында Қамар (Қамараддин) хазіреттен дәріс алады. Сарып нақу деген оқуды бастайды. [1, 8-9 б.] Бұл шырағым жұма күні туды. Атамыз Адам ата жаралған күн. Бұның аты – Адамжүсіп болсын! – депті. Сөйтіп, Мәшһүр Жүсіптің азан шақырып қойған шын аты – Адамжүсіп болады. Мәшһүр Жүсіп (Адамжүсіп) 39 жасында тауық жылы Ташкент жаққа барып қайтады. Сонда Қыпшақ-Ыбырай баласы Мұхаммеджан: - Шырағым, «Мәшһүр Жүсіп» - деп, жұрт сенің атыңды білмей айтып жүр екен. «Мәшһүр» - деген екі ұшты: жақсылықпен де, жамандықпен де мәшһүрлік табылады. Сенің атың «Адамжүсіп» - деуге лайық екен. Мәшһүр Жүсіптің есімі халыққа өлеңші бала деген атпен таралады. Мұса Шорман Мәшһүр Жүсіптің әкесі – Көпейді өзіне шақырып алдырады да жас Мәшһүр Жүсіптің әңгімесін, қиссасын, өлеңдерін тыңдап болғаннан кейін, – Сопы мына балаңызға бұдан былай бас киіміне үкі тақтырып қойыңыз. Көз-тілге шет болмасын! Бұл өз заманында халыққа Мәшһүр болатын бала екен! – деп лепес қылған. Содан бері Жүсіптің атына «Мәшһүр» деген ат қосылған. Мінекей, «Мәшһүр» деген аттың қосылу тарихы осындай. «Мәшһүр» арабша танымал, белгілі деген сөз екен. [1, 3 б.] Ал, араб тілі – Ислам діні насихатталған бірден-бір тіл. Сондықтан «Мәшһүр» есімінің өзін ислам элементі деп қарай аламыз. Ә.Х. Марғұлан: «Мәшһүр ақындықтан басқа ғалым адам. Күншығыс, араб, парсы халықтарының тарихын, пәлсапасын жақсы білген. Химия, физика, астрономия ғылымдарынан жақсы хабары болған. Мәшһүрдің бұл сияқты терең ғылымдармен танысуына көз болған, көбінесе атақты Әбу Әли Сина, Әл-Фараби сияқты орта ғасырлардағы бұқара ғалымдарының шығармалары және араб, фарсы, түрік кітаптарын көп оқыған... [3, 9 б.] Араб, парсы әдебиеттерін, тарихын оқып қана қоймай, деректер жинап, мақалалар, қолжазбалар жазып отырған. Мысалы: «Хазірет Юсуф пайғамбар», «Шайқы Бұрқы әулие балықтан туған», «Ошақты Қоңырбай қалпе», «Хазірет Нұхқа 370 жасында пайғамбарлық берілді», «Діни нанымдар», т.б. Мәшһүр Жүсіп өзі жинаған үлгілердің көлемін белгілеп отырған. Мәселен, «Ғылым білімі» кітабы 129 сахифадан тұрады дей отырып, оның ішінде 12 аят, 18 хадис, 43 мақал, 114 ауыз өлең бар десе, ал «Әмір» әңгімесі 26 сахифадан, 104 ауыз өлеңнен тұрады дейді. Мұндағы сахифа – араб сөзі, «бет», «парақ», «газет» деген мағынаны береді. [4, 13 б.] Мәшһүр Жүсіп өлеңдері мен қолжазбаларында «дін» сөзін арқау етіп, мұсылманшылыққа шақырған. «Қажылық, иман шарттары» өлеңінде: ...Дін үйрен, ғылым ізден болмасаң көр, Қанша айтқанмен ғылымсыз жоқ саған төр! ...Кәпірді дағуат етіп дінге сал! – деп, Алшедан фахиы бірлән аят енді... – деген. 34

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

«Ықылас сүресі» өлеңінде: Көңілі кәпірліктен қауіп алса, Иманым аман болсын деп ойласа. Дүниеден ислам дінмен сапар шегер, Ауызын мұны оқудан бос қоймаса, - деп, Алланың ұлы сипаттарын көрсететін қасиетті Құран сөзін дәріптей үнемі оқыған адам ғана дүниеден мәртебелі түрде сапар шегетінін айтқан. [1, 336 б.] Дінде адамдарды нәсіліне, ұлтына, дініне, жынысына, әлеуметтік жағдайына, филологиялық немесе психологиялық ерекшеліктеріне қарамай барлығын бірдей көру, мейіріммен қарау ерекше айтылады. Себебі, 18 мың ғаламды ай мен күндей, әмбеге бірдей етіп жаратқан Алла ешкімді ешкімнен кем болсын, біреу біреуге үстемдік етсін, табаласын деп жаратпады. Адамзатты жақсы көруді, бәрін бірдей құрмет тұту туралы Мәшһүр Жүсіп бұлай дейді: «Дүниеде барша кісілердің ортақ орны болып, адамдар бір біріне қарындас болғандықтан, әрқайсысының халінен хабардар болғандықтан, кісінің қадірі әлбетте артық болады». Бұл жайында Мәшһүр Жүсіптен бұрын Абай Құнанбайұлы: Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті! Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп, Және хақ жолы осы деп әділетті,- деп жазса, онан кейін Сұлтанмахмұт Торайғыров: «Кәпір» бар, «мұсылман» бар, барлығы - адам, Оларды алалайтын қандай надан? Өнер, білім, әділет кім қолдаса, Қай ұлт болсын – бәрі бауыр маған. Осылайша ұлылардың сөзіне ұйытқы болған ойға қарсы шығу таза ақымақтық. Өз артықшылығын өзгелерге мақтан қылатындар жайлы Хакім Абай өзінің он сегізінші қара сөзінде: «Тегінде, адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ. Онан басқа нәрсеменен оздым ғой демектің бәрі де – ақымақтық»,- деген еді. Мұсылманның Алла Тағала алдындағы дәрежесін көтеретін Исламдағы амалдардың бірі ата-ананы құрметтеу болып табылады. Бұл амалдың маңыздылығына Алла Тағаланың  Құран Кәрімдегі мына аяты дәлел болады: «Раббың,  Өзіне  ғана құлшылық етулеріңді және ата-анаға жақсы-лық  жасауларыңды  парыз етті», - деген. («Исра» сүресі,  23-аят). Және Пайғамбарымыз (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) сахабаларына: «Сендерге күнәлардың ең үлкенін айтайын ба?»  дегенде, олар: «Иә Алланың елшісі, айтыңыз»,-  деп жауап  қатады. Сонда Алла елшісі (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын): «Ол амал- Алла Тағалаға серік қосу және ата-ананы тыңдамау», -  дейді. Мұнда Аллаға серік қоспаудан кейінгі біз үшін ең үлкен амал ата-ананы құрметтеу ережесі айқын байқалады. Сондай-ақ, Аллаға серік қосу қандай үлкен зұлымдық болса, ата-ананы тыңдамау да сондай үлкен зұлымдық болып есептеледі. Бұхариден жеткен хадисте пайғамбарымсыз (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын): «Сендерге Алла аналарыңды  құрметтемеуді  харам  етті», - деген. Бұл жерде арнайы ана жайлы айтылуда. Тіпті, фиқһ мәселесінде, адам баласы нәпіл намаз 35

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

оқып тұрған кезде анасы баласын шақырса, намазын үзуге болатындығы жайлы  рұқсат бар. Өйткені, ата-анаға жауап беру парыз. Бұл мәселелер де Мәшһүр Жүсіптің қаламынан тыс қалмады. Бұл жайлы: «Ата-ана ризалығын мақсат қылсаң, есі-дертің ата-ана ризалығында болса, жасаған жас, сүрген өмір, қылған кәр кәсіп, тіршілігіңнің пайдасын көресің. Бұл үшеуінің ризалығын іздемеген, ойламаған болсаң, бұ жалғанның жүзінде атар таң, шығар күн, жарық сәуле көремін деп ойлама. Иттен ілгері, кісіден кейін болып, жалған дүниенің жүзінде жүргеніңнен өлгенің артық», - дейді. Ғылымға анықтама бергенде: «Ғылым-білім немен болады? Ең алды құдайды, құдайтағаланы танымақ. Ол құдайды қайтсе таниды? Әркім өзін таныса, сонда тәңірісін таниды. Қазақ қариялары да айтады жақтырмаған кісісін: «бұл, шіркін, өзін танымайды, кімді таниды?» - деп. Олай болғанда, ғылым-білімге талап қылушылар алдымен өзін тануды мақсат қылу керек», - деп жазады. [5, 75 б.] Ғылым-білімді тану үшін адам баласы әуелі Құдайын тануы керек дегені – әр істің басы «Біссімілләсіз» басталса қайырсыз болады дегенге саяйды емес пе? Білімге шақыру жолында дінді арқау етушілер Мәшһүр Жүсіпке дейін де болды. Мәселен, бағзы кезеңдердегі жыраулардан: «Мұсылманшылық кімде жоқ, Тілде бар да, дінде жоқ» (Базар жырау). «Әл-Ғұсыман патша жұрты екен, Дін ісләмнің кірті екен.» (Доспамбет жырау). «Дін пұсырман болмаса, Тіл пұсырман не пайда?» (Бұхар жырау). «Дін пұсырман баласы, Адамдықтан жерімес, Тіл пұсырман қарашы.» (Үмбетей жырау). Деп жырлап өтсе, бертін келе ағартушы ақын- жазушылар бұлайша толғанды: «Алланың өзі де рас, сөзі де рас, Рас сөз еш уақытта жалған болмас...» (Абай Құнанбайұлы). «Бір Аллаға сыйынып, Кел балалар оқылық...» (Ыбырай Алтынсарин). «Бір Аллаға сыйынған адам өлмес, Құдайсыз қу қолынан іс те келмес...» (Шәкәрім Құдайбердіұлы), - демеді ме? Бұлардың бәрі бұл сөздерді босқа жазбады. Көріп жазды, біліп жазды, көкейге түйіп жазды. Әлемді танып білу үшін әлемді жаратушыны тану керектігін айтты. Ал, біз Мәшһүр Жүсіпті жаратылысты да, Жаратушыны да таныған тұлға ретінде танимыз. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Тұрышев А.Қ. «Мәшүр Жүсіп – қадым жақ», 1-том. Павлодар, 2013 ж., 387 б. 2. Өткелбаев Б. «Ислам және ғылым», Алматы, 2014ж., 172 б. 3. Жүсіпов Е.Қ. «Мәшһүр-Жүсіп – тарихшы» оқу құралы, Павлодар, 2002 ж., 178 б. 4. Жүсіпов Н.Қ., Жақтай А. «Қазақ аңыздары және Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы», Павлодар: Кереку, 2016 ж., 96 б. 5. «Мәшһүр Жүсіп Көпеев», 2-том, Алматы, Ғылым, 1992 ж., 224 б.

36

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

ҚАЗАҚТЫҢ ҰМЫТЫЛЫП КЕТКЕН САЛТ-ДӘСТҮРЛЕРІ Қ.Е. Утетлеуова Қазақ халқымыз салт-дәстүр арқылы, өзара қарым-қатынасын және адамдармен байланысын реттеп отырған. Қазіргі таңда, сол дәстүрлердің көбі ұмыт болған. Қазақ салт-дәстүрді құрмет тұтып, қалтқысыз орындаған. Өйткені, қазақтың салт-дәстүрі.Қазақ салт-дәстүрді құрмет тұтып, қалтқысыз орындаған халық ағайындар, туған-туысқандар, көршілер арасында жақсы қарым-қатынасқа жол ашады. Бүгінде ұстанып жүрген бірнеше дәстүрлер бар, десек те қолданыстан мүлдем шығып, ұмыт болғандары да баршылық. Салт-дәстүрлердің баршасы тек жақсы ниетпен және ізгілік жолында орындалады. Бірақ, біз неліктен салт-дәстүрлерді ұмыт қалдырудамыз!? Мысалы, “БІЗ ШАНШУ” Дәстүр бойынша "біз шаншуға" келгендер ешкіммен сөйлеспейді және үйде біраз уақыт қонақтайды.Үй иесі қонаққа арнайы мал сояды. Қонған адам келесі күні үн-түнсіз қайтып кетеді. Осындай әрекеттерден соң, үй іші олардың келген себебін дереу түсінеді де сырмақ қағады. Қайрағын іздейді. Содан сырмаққа шаншылған инені көріп, қайрақтың жоғалғанын біледі. Бұл – "Ұл ержетті, қыз бойжетті. Құда болайық" дегені. Егер қызы бар үй қайрақты сұрамаса, әлгі қонақ болып кеткен шалдар келіп құда түседі. Жалпы қайрақ – ұлдар қолданатын сайман. Ал ине – қыздардыкі. Қайрақ қайрауға, ине кестеге керек. Шалдардың сырмаққа ине шаншуы – бізде ұл бар, осы шаңыраққа күйеу бала болсын деген ойын тұспалдап жеткізуі. Ал қайрақты алып кетуі – құда болайық дегені. Балдыз қалың. Балдыз қалың салты бойынша қалыңдығы қайтыс болса болашақ күйеу төлеген қалың малын қайтарып алмай, сол отбасының екінші қызын алуға құқы бар. Ал қазір өзге әйел алып, отауласып жатады. Егер ол үйдің басқа қызы болмаса, төлеген малдың жартысы қайтарылады. Және күйеу кейін барып, балдызын алатын болып, келіссе, үстіне "балдыз қалың малын" төлейтін болған. Көгентүп. Бұл салт тек қыздан туған жиендердің құрметіне жасалатын. Ондағы мақсат құдалар арасында жиен немеренің де қадірін көрсету. Ұзақ жолға шыққан кезде ата-анасымен бірге еріп келген кішкентай балаларға бұзау, құлын, қозы-лақ атайды. Бұл – көгентүп беру. Атаған көгентүбін кейін бермей кету – өнегесіздік, дүниеқоңыздық саналған. Жиенқұйрық. Ал жиенқұйрық сол отбасына жиен болып келетін балаға жасалады. Яғни, нағашы жұртына келген жиенді сыйлап, оның үш қалауын еш қарсылықсыз орындаған. Бәсәре атау. Ежелгі әдет-ғұрыптардың бірі. Дәстүрде ата-анасы өз баласына ен салған жас төлді "бәсіре" деп атайды. Бәсірені сол баланың қажетіне жаратады. Қазақта баланы қайырымдылыққа, бауырмалдыққа, еңбекқорлықа тәрбиелейтін дәстүрлер көп,– дейді Құралай Сәрсембина. Өйткені этнографтың айтуынша, ұрпақ жалғастығына, саналы ұрпақты тәрбиелеудегі маңызы зор болған. Сондықтан дәстүр мен тәрбиені байланыстыра білу керек. 37

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Қой басты. Ауылда киіз басу – ауыр жұмыстардың бірі болған. Бірінші жүнді сабайды, сосын бояйды, қайнатады, құрғатады, орайды. Ораудың астынан арқан өткізіп, жіптің ұшынан ұстап, үй-үйдің арасынан өткізеді. Кез-келген үйдің жанына келгенде "қой басты-қой басты" деп айқайлайды. Мұны естіген үйдегі әйелдер киіз басушыларға бауырсақ, қымыз, құрт береді. Бұл – қалжын түріндегі дәстүр болғанмен, сыйластыққа негізделеген. Осыған ұқсас "тулақ шашу" дәстүрі бар. Жүнді сабап біткеннен кейін үй иесі көмектескен әйелдерге сый-құрметін көрсету үшін дастарханға шақырған. Аушадияр. Үйлену тойы кезінде айтылатын дәстүрлі өлең, жыр. Бұл қазіргі Қазақстан елінде айтылмайды, халық жадынан мүлде шығып кетіп ұмыт қалған. Аушадияр деп аталатын бұл жырдың үлгілерін шетелдегі қазақтар сақтап, бізге жеткізген. Және жәй өлеңемес, өзіндікайтылар әні, ерекше ұлттық тәрбиелік маңызы бар. Әннің алғашқы тарақтары былай басталады: Аушадияр бір болар, Ата-анасын сыйлаған, Жаманның көңілі кір болар. Ақ шалмалы би болар... Осы төрт қатарының өзінен өлеңнің қаншалықты маңыздылығын аңғаруға болады. Жыр жаңа қосылған жастарға арналып айтылады. Ұлтымыздың ұлағатты салтының бұл түрін қолданысқа енгізетін болсақ, мәдениетіміз, ынтымақтастығымыз артып, жастармыздың санасы да толығатын еді. Қазақта "Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, ұлтың тәрбиесімен тәрбиеле" деген дана сөз бар. Әке-шешесінен көрген салт-дәстүрді ертеңгі күні баласы жалғастырады. Тіпті қазақтаркез-келген шаруаның басталуы мен аяқталуын ескерусіз қалдырмаған. Мысалы, қырықтық аяқталғанда бір үйден соң екінші үй күзем шай берген. Күзем шай – қырықтық мейрамы. Ауылтұрғындары ән айтып, түрлі ойын-сауық ұйымдастырып, көңілді өткізген. Өйткені бұл дәстүр мейірімділікке, ұйымшылдыққа, еңбекқорлыққа тәрбиелеген. Жалпы қазақ дәстүрінен халықтың мінез-құлқын, болмысы мен дүниетанымын, мәдениеті, тілі мен дінін, өмір сүру жолын байқауға болады. Сондықтан балаларға салт-дәстүрлердің тәрбиелік түп-тамырын, мәнін, алтын діңгегін түсіндіре білуіміз керек. Өйткені ұлттық тәрбиенің алғашқы – отбасы болса, келесісі – мектеп екенін ұғынғанымыз жөн.

38

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

МӘШҺҮР ЖҮСІП ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЖОҚТАУЛАР С.А. Бақытбек, С.Торайғыров атындағы Павлодар университетінің 2-курс магистранты Жетекшісі: Е.Қ. Жүсіпов, Ф.ғ.к., профессор XIX ғасырда қазақ шақырғндаласында алмынтуған һәм шауелі үшін болғанеңбек етіпеткен көргентұлға білдргенМәшһүр алыпЖүсіп жылдарКөпеевтің біреуднеңбектерінің ішінде рәбиғабөлек тарихалып, жазуғзерттеуге еткнболатын екнтағы батырлқбір тақырып – жаншыржоқтаулар. беругЖалпылама бастрыңнжоқтау жақындрдеген шекармызне дүниедеген алмдысұраққа болужауап іздесек, екніинтернет атднжелісі «түрдеЖоқтау  жоқтаунемесе  ылаңэлегия —  түсірумендауыс қылу  мағындеп міржақыпте емсаталады, қазақ туысхалқының әдетғұрпында дүниеадам қайтыс атлғнболған достарынкүннен кітабыбастап білмноның далсыжылы өтіп, азықасы кейігнберілгенше білемз жоқтау еңірпайтылады. Қазаны бастйдыестіген көзіжанашыр батыртуыстар елдрінауылға“баянуылой, келсі бауырым» шығаддеп елдрін ат қойып войскешауа жоқтаукеліп, жаздыматынан атымжығыла жазтүсіп, толғаужақындары немсжоқтау көңілайтып, қайғылы болуы сарынмен шабындлкөріседі»,- бастрыңндеген жүсіптңжауап жырдңала жоқтауаламыз. «алтынЖоқтау» ұғымына махбтқтереңірек үңіліп, жасындкең бәріндекөлемде «соныңэлегия» денсідеп іздейтін азияболсақ «Өлеңдік ұйқаспен самрқнжазылатын, мұндайайтылатын, өлімге, алғшқымахаббатқа, адмсоғысқа қарата жауыравтордың қайғылы замнғытүрде шаутерең кетмінсезіммен алдын еске екіншалуын келінбілдіретін жыллирикалық өлең-жылжырлар. саяхтқМұндай өлеңдерге мәшһүржақын туыстарының, жаншырдостарының өлушіге атқрғнарнап қайғылы болжаутүрде білгенайтатын жылжоқтаулары, елдік-ұлттық орынтрагедияны мұңлыайтатын жарықмұңлы өлеңдер (дегнЕлім-беріпай, шағындАғажай-универстіңАлтайдай әндері), бұқарлыадамның еділнемесе бұқарғадамзаттың жылбасына шығарпкелген жұртқапәле-қазаларды фолькристайыптап жаст айтатын қасірет өлеңдері мәшһүрде сынайткіреді. орайБұл өлең магистрнытүрі түсіпежелгі екндігхалықтардың ондабәрінде дерлік – ғұндарда, беріптүрік зертушіхалықтарында айтуда, сүңгіпгрек-алыпримдіктерде, қытайларда көзіда жоқтауболған. сөйткенмЖоқтау өлеңдері қайғы-көзінңмұңға халқынңтолы мақлрыболатыны өз ақындғалдына, адмонда элегияжәне мысалтерең тапқнмахаббат, ізгі жатқнсезім, жоқтаулрфилософиялық кімдтолғаныс, бастпжау күледімен тұрдыжамандыққа екндеген адмыкек, сүйікттіпті тағыбатырлық салыпжігер мұрасыде жылжатқан жүсіпкеболады. мұрасыКейбір өлеңдер ерктнегізгі жоқтаутақырыпқа халқынңорай келгнсыншыл, ызалы, түркікекесінді, ақзейнптүйреп өткен, көлемджамандықты күтіпмасқара-айырлдмазақ кейігнеткен саятынмағынаға көсеміие болуы туғанда кімдгмүмкін. алдынКейде туысестірту, сақтпкөңіл шығадайту, қайғыны жырлабасу халықда күзіндеосы тасжанрға рәбиғакіреді». басқБайқағанымыздай тұрғыдажоқтау ызалкөптеген көзінңмұсылман махұтхалықтарының алмызтұрмысында бар ұғым. жұртпенАл мысалғжоқтау қазақ баспхалқының өмірінде қандай жонғаорын шығаалған? Қазақ мұсылантарихын дағы жүсіпең былайшалғаш жылдаржоқтау еңбктрісонау римдіктеТүркі алмдыдәуірінен есклдібастау болатыналады. бөлсекЕлдің болғансүйікті айткөсемі, батыр жүсіпАлып жырдңЕр сақтрднТұңға қайтыс немс болғаннан жырдағкейін туғанбүкіл жатқнхалық қайысып расыменжоқтау айтқан, жазыпсол кетіжоқтау сапрднатадан білемзбалаға зергіжетіп, тасХІ ғасырда сезімнМахмұт Қашқари жинапжазған «кітабындТүркі шығадсөздерінің жаздымжинағы» жоқтаудеп болашқтыаталатын елмнкітапқа бергізденген. филосБұл дерктжоқтау – бастрыңнАлып шақырғнЕр бөлекТұңға павлодртуралы шығпжырдың жоқтаусоңғы мәселрдітарауы арнпболса көлемдкерек. тірсндеОсы алмынжырдағы жылжоқтау дегнсалты қазақтың алып батырлық түсіруменжырларында, халықтрдңақын-дерлікжыраулардың көпейұлытолғау-өлеңдерінде өзіндік кейігнкөркемдік білемз жалғасын болғантапқан. «көзінеЕр бермктоңға» екнжырында тапқнақын жұлдызарнңбатырды газетіжоқтай халқынңотырып, өмірдің тарихындғ барлық жатлмйадамдар үшін өткінші еңірпекенін, ғұмырдың арғмәңгі торайғывеместігін, халықтрнңТәңір меніңадамды немс  ажалмен білемзсынайтынын, жарықтағдыр туысароғы көпейұлынңтисе, далсытау таырлқшыңдары көләнда шығадбыт-жүсіпшыт жүсіпболатынын барлықзор айтып күйініш жүсіпсезімімен алдыжеткізеді. көпейұлынңАлып салтыЕр орналсқТоңға қайтыс келіпболғанда болыпбүкіл шығпел қайғырғанын, жырдағең қатыгез алмстырдбатырлардың өзі бәріеңіреп былайжылағанын, тұрдыадамдардың тарихыннұрлы кезңджүздері тапқнсарғайып жылкеткенін, жылбатырлар өз жылжағаларын жылағнжыртып, далайғай көзінесап дерктжылағанын жолғаақын атымэмоциялық сарықнң тұрғыда әсерлеп жеткізеді. Мұнда «тау қойнауы жыртылар», «атса оны кезеп», «атын болдыртты», «қайғы тойдыртты», «жүз сарғайды», «запыран жаққандай» 39

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

деген сияқты тұрақты сөз тіркестері жиі ұшырайды. Сондай-ақ жырда Алып Ер Тоңға қайтыс болғанда қайғы халықты жүдетіп, тоздырып жібергендігі айтылады. Алыстан келген бектердің аты жүдеп, өздерінің жүзі қайғыдан сарғайып кеткендігі зор шеберлікпен жеткізіледі. Ақын өмірде ешкім тағдыр оғынан қашып құтылмайды деген ой-пікірді ортаға салады: Алып Ер тоңға өлді ме? Өлім басты аударып.. Жаман дүние қалды ма? Заман өтер, кісі тоймас, Заман өшін алды ма? Адам ұлы мәңгі қалмас Енді жүрек жыртылар! Заман әбден тозды, Ер еді асын татырған, Осал жауыз қозғалды Мойнын тұтып қайырған Өнер біткен сиреді... Ал енді, Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің ғұмырына қатысты жоқтауларға тоқталсақ. Оларды екі топқа бөліп қарастыра аламыз: өзінің біреуге жазған жоқтаулары, өзгенің айтуымен ақын қолымен жазылған жоқтаулары. Ақынның ұлы Әмен 1921 жылы, 33 жасында өмірден өтеді. Бұған Мәшһүр Жүсіптің: Күнәсіз жас сәбидің орнын беріп, Түсірді жұрт көзіне отыз үште...- деген жоқтау өлеңі куә бола алады. [1,114б.] Мәшһүр Жүсіпке ұлы Әменнің қазасын туысқаны әрі жерлесі Жүсіпбек Аймауытов жеткізген. Ол қазаны хат арқылы естірткеннен кейін ақынның денсаулығына едәуір жаман әсер еткен екен дейді. Жасынан бұрылмаған беті ыққа, Ұл еді қарсы тұрған атқан оққа, Құдайға ризамын хат-хат шүкір, Толық боп жарап кеткен құрбандыққа, - деп, ұлының қазақ халқының бас бостандығы үшін күресіп, ерлерше қасқайып оққа ұшқанын айта отырып, ақын жүрегі бір жағы сүйікті ұлынан айырылғанына қатты нала қылады. [1,123б.] Мәшһүр Жүсіптің Исабек (Ғайсабек) ишаннан тәлім алып, шәкірті болғанын білеміз. Исабек ишанның шығу тегін тарқататын болсақ, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Мұхаммеден байланысатынын білеміз. Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың өз әкесінен бастап, төрт атасын атаймыз: Ғабдұллаһ, Ғабдұмұмұтәлліб, Ғабдұлмәнәф. Ғабдұмұмұтәллібтен- хазірет Әли мен Жағфар тарайды. Хазірет Әлиден – Хасан және Мұхаммедханафия, Мұхаммедханафиядан қожалардың руы – имам Раббани болып, Саһид қожа таралады. Ал осы Саһит қожа әулетінен: Аққу ишан, Бағдат ишан, Назар ишан тарайды. Назар ишаннан – Мұрат ишан, Мұрат ишаннан – Смайыл, Смағұл, Мұхаммедияр, Исабек ишан тарайды. Ұлылардың жұрнағы болған Исабек ишанның тек адам болуға хақысы да жоқ еді. Ата-бабасының жолымен өзі де діни ғылым жолына түсіп, «Ишан» атағын алады. Молда болып бала тәрбиелейді, ұстаз атанады. Мәшһүр Жүсіп бірнеше діни ғұламалардан тәлім алғанын білеміз, бірақ Исабек ишанды қатты жақсы көргенін, қатты құрметтегенін Исабек ишан қайтқаннан соң Мәшһүр Жүсіптің арнаған жоқтауларынан аңғара аламыз: «Өнер алды қызыл тіл» – шешенім-ай! Жылжыған жорғадайын көшелім-ай! «Абылай аспас Сары бел» – Сүйіндікке Пір болып үлгі шашқан көсемім-ай! 40

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Бұл Мәшһүр Жүсіптің өз ұстазына арнаған көп жоқтауларының бір шумағы ғана. Жоқтауында ұстазының байтақ даладағы жайылған атақ-даңқын, сөзбен түйін түйген шешен екенін айтып, мадақтайды. Жасынан-ақ халыққа пірлік қылған, Хақылық болса, бас тартпай ерлік қылған. Нәсілінен сайып келіп әулиелік, Келгенде отыз беске пірлік қылған... Өлең шумағында айтып өткендей Исабек ишан отыз бес жасында елге қызмет еткен, пірлік жасаған, жұртты бастаған. Ата- бабасынан әулиелік қонып, Құдайдың Хақ жолынан таймаған. Жоғарыда атап өткендей Исабек ишанның ата-бабасы тегін адам болмағанын білеміз. Бұл шежірені Мәшһүр Жүсіп өз жоқтауында тарқатып айтып өтеді: Атасы Мұратқожа әулие өткен, Бұтақтай бірден-бірге келіп жеткен. Арғы тегін сұрасаң – Назар ишан, Тазарып шыққан гауһар асыл тектен... Жар досың көруші еді сізді жандай, Сұқбатың бек ләззатты халуа балдай. Орныңда – қалды жалғыз Нұрмұхаммед, Болады заманың да әлдеқандай? Мәшһү Жүсіп өзінің көрегенділігін көрсететін шумақтарының бірі: Жайылма, Ақкөлменен иесіз қалған, Дуа қыл Ишекемді есіңе алған. Ақкөлдің әулиелі өз басында, Тақсырдың ғимаратын жөнге салған,- деп, кейінгі ұрпақтың ба Исабек ишанды ұлықтап, құдіретіне бас иіп, кесене салып, мұрасын жинақтайтынын нықтап айтып кетеді. Исабек ишан, Мәшһүр Жүсіптің деректемесіне сүйенер болсақ, 1792 жылы туып, 1871 жылы қой жылы 79 жасында дүниеден өткен екен. Мәшекең өзінің ұстазы болған Исабек ишан жайлы өлеңінің соңын былай аяқтайды: Бар құдай Ишекеме рақмет етсін! Бақ, аруақ руына қайта бітсін! «Аз сөз – алтын болғанда, көп сөз – күміс», Ақыры осыменен тамам етсін! Ал енді өзгелердің айтуы бойынша немесе өзгенің айтқанын жазып, жинақтаған Мәшһүр Жүсіптің шығармаларына тоқталайық. Мәшһүр Жүсіп жиған еңбектердің ішінде жоқтаулар өте көп. Мысалы: «Жоқтау», «Батырбек дегеннің қызы Балғын өлгенде шешесінің жоқтауы», «Бопының қарындасының күйеуі өлгенде жоқтағаны», «Тәтіні жоқтау», т.б. Ол жинаған жоқтаулардың барлығы дерлік толғау түрінде жазылған. Тек «Батырбек дегеннің қызы Балғын өлгенде шешесінің жоқтауы» атты шығарма қара өлең ұйқасы түрінде өрбиді: Басында қу ағаштың тақияң тұр, Ақ күміс адыра қалғыр жарқырап тұр. Келмейді сол барғаннан жарығым-ай, 41

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Артыңда қалған анаң аңырап тұр. Жеткенде жеті жасқа құран бердім, Молдаға сені оқытқан құнан бердім. Артында апасы жоқ, сіңілісі жоқ, Қалыңды жалғызыма неге бердің...- деп басталып, Досманенің бауыры жалғыз талды, Аямаған бір құдай жалғызды алды, Елу беске кеткенде сұмырай Бәтен, Жалғызынан айырылып аңырап қалды, - деп аяқталады. [2, 30-32б.] Жоқтау жырында адамның жақсы қасиеттері, қайтқан адамның өмір жолының барлығы әдемі құрылған жыр жолдарынан көруге болады. М.Жүсіптің жоқтаулары бұл әңгіме түрінде баяндалатын, танымдылық және этикалық мазмұны бар шығармалар. Мұнда қайғы мен сезім көп. Жоқтаудың негізгі мақсаты – адамды қадірлеу екеніне тоқталдық. Енді оның қосалқы міндеті – елдің көкейіндегі шымырлата айту, тыңдағанның мейірімін түсіріп, көзіне жас алдыру, әділеттілікке, қайырымдылыққа үндеу. Осы тұста өлім жайлы ой жаза кеткім келіп тұр. Төрт түрлі өлім бар екен. Ол өлім мүсәпірлік жолда көп жүрген жанда табылады екен: мұтахзыры, мұтахмыр, мұтабыз, мұтасұд. Бұл жайлы Мәшһүр Жүсіптің жазғаны: Зор өлім – жоғалғаны мүсін оқтық, Екінші өлім – есекке палан жоқтық. Үшінші – дос күлсе, дұшпан сүйсе, Төртінші өлім – бас қосса аштық, жоқтық, немесе: Зор өлім – жоғалғаны мүсін оқтық, Екінші өлім – есекке палан жоқтық. Үшінші өлім – жоқтық пен аштық көру, Төртінші өлім – есіту жұрттан боқтық. Мұның бәріне қосымша ретінде Мәшһүр Жүсіптің өмірінің соңғы уақытының бірінде болған оқиғаны қосқанды жөн көрдім. Мәшһүр Жүсіп төсек тартып жатқан шағында ұлы Шәрәпиден мен келіні Ақзейнептің күтімінде болады. Бірде оларға көзінің қиығымен қарап: «Шәрәпиден мен Ақзейнеп бермеймін деп отыр, Құдай аламын деп отыр», деп күліп қояды екен. - Мен көз жұмғаннан кейін қандай жоқтау айтып, жылайсың маған? - деп сауал қояды екен. Сонда келіні: Әуелеп ұшар лашын, Лашын жаяр құлашын. Атамды алған Құдайдың, Келіні мендей жыласын... – деп келіні көзіне жас алғанда Мәшһүр Жүсіп қарққарқ күледі екен. [1, 139]. Осылайша Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының ғұмырындағы жоқтау салтының орнын біле алдық. Кісі қазасынан кейін оның абырой мен жақсылығын дәріптеу мақсатында, сағыныштан туатын жыр екенін ұқтық. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Тұрышев А.Қ. «Мәшүр Жүсіп – қадым жақ», 1-том. Павлодар, 2013 ж., 387 б. 2. Көпеев М.Ж. Екі томдық, 2-т. – Алматы, Ғылым, 1992, 224 б. 42

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

«МАТЕМАТИКА – АҚЫЛ-ОЙДЫҢ ӘУЕНІ» – МАТЕМАТИКАЛЫҚ ОЙЫН Б.Ж. Асыржанов, математика пәнінің мұғалімі, Арықты ауылының жалпы орта білім беретін мектебі» КММ, Ақмола облысы, Қорғалжын ауданы Қатысушылар – 5-ші сыныптың оқушылары. Ойынның негізгі мақсаты: оқушылардың математикаға деген қызығушылығын арттыру, ой өрісін кеңейту, ұйымшылдық және жауапкершілік қабілеттерін дамыту, ұқыптылыққа және дәлдікке тәрбиелеу. Шараның басталуы: Мен – қазақпын, мың өліп, мың тірілген, Жүрегімде таныстым мұң тілімен. Жылағанда жүрегім күн тұтылып, Қуанғанда күлкімнен түн түрілген. Ұзақ ұйықтап, жұмсақ түз бесігінде, Естімеппін Архимедтің есімін де. Жерді қозғау қиялы былай тұрсын, Жемісі де тимепті несібеме. Түсіріп аспан заңын жұмыр жерге, Бақтырып жұлдыздарды ескен желге. Жансызға жан бітіріп, жолға салып, Сары құзы ақсақалға көрсетті, елге. Архимед, Пифагорың айтқанда пұл, Талаптанып, білімге зейініңді бұр. Таудан аққан, төбеден төкті олар нұрын, Судай тасыр, әр бесік белден асқан, Дүниеге сан алуан өнер шашқан. Білім алып, олардың жолын қуған, Әрбір адам өмірде өрге басқан. Құрметті ұстаздар мен оқушылар! Еліміздің ертеңі білімді азаматтың қолында екенін өздеріңіз де білесіздер. Бүгінгі білімді шәкірт – ертеңгі ел тұтқасын ұстайтын азамат. Сол азамат бойында тапқырлықты, алғырлықты, біліктілікті қалыптастыру мектеп қабырғаларында басталады. Біздің мектепте математикалық апталық өтіп жатыр. Сол апталықтың бір шарасы, теректің бір бұтағы сияқты, біздің бүгінгі математикалық ойынымыз. Белгілі орыс ғалымы Михаил Васильевич Ломоносов айтыпты: «Ақыл-ойды тәртіпке келтіретін математика, сондықтан оны оқу керек». Олай болса – қош келдіңіздер! Ойынға қатысушылармен танысайық: А) Бірінші топ: «Үшбұрыш» командасы. 43

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Ә) Екінші топ: «Дәреже» командасы. Командалардың өздерін таныстыруы. Ойынның кезеңдері: І-ші тапсырма: «Тез жауап бер!» (әр түрлі сұрақтарға жауап беру). «Үшбұрыш» командасына қойылатын сұрақтар: - Өзі жұдырықтай-ақ: көпшілікті отырғызып оқытады, тұрғызып, сергітуге таратады; - Бір минутта неше секунд бар? - Қосудың нәтижесі? - Ең кіші үштаңбалы сан? - Бұрыштарды өлшейтін құрал? - Ең кіші жай сан? - 30 минут сағаттың қандай бөлігін құрайды? - Барлық сандардың көбейтіндісі неге тең?

/қоңырау/ /60/ /қосынды/ /100/ /транспортир/ /екі/ /екіден бір бөлігін/ /нөлге/

«Төртұрыш» командасына қойылатын сұрақтар: - Бірі ұзын, бірі қысқа: орындары ауыспайды, бірақ оларсыз білім алынбайды; /сабақ пен үзіліс/ - Азайтудың нәтижесі? /айырма/ - Шеңбер салуға арналған құрал? /циркуль/ - Ең үлкен екітаңбалы сан? /99/ - Бір жылда 365 күн бар, ал неше түн бар? /365/ - Ең кіші натурал сан? /бір/ - Санның екіден бір кіші ме жартысы кіші ме? /тең/ - Төрт тісі бар, күнде үстел басына келеді, ештеңе ішіп-жемейді? /шанышқы/ ІІ-ші тапсырма: «Кім зерек!» Екі командаға логикалық сұрақтар /мұқияттылық пен ойлануды қажет етеді/: - Аспанда торғай, инелік, қарлығаш, шыбын, қарға, ара ұшып жүр. Олардың нешеуі құс? /үшеуі/ - Екі адам төрт сағат шахмат ойнады. Әрқайсысы неше сағаттан ойнады? /4 сағаттан/ - Барлық цифрлардың көбейтіндісі нешеге тең? /нөлге/ - Үстел басында екі адам отыр. Бір адам екіншісінің әкесі, ал екінші адам бірінші адамның ұлы емес. Сонда ол кім? /қызы/ - Үстел үстінде бес май шам жанып тұр еді. Еркін оның төртеуін сөндірді. Үстел үстінде неше май шам қалды? /бесеу/ - Бір теректе он екі алма өсіп тұр. Екі теректе неше алма өсіп тұр? /теректе алма өспейді/ 44

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

ІІІ-ші тапсырма. «Кімнің ойы терең, тілі жетік». Сандарға байланысты мақалдардың мағынасын түсіндіріп беріңдер. 1) Алтау ала болса ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса төбедегі келеді. 2) Жігіт сегіз қырлы, бір сырлы болу керек. 3) Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім іл. 4) Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады. 5) Ұлға отыз үйден, қызға қырық үйден тию. 6) Бір тал кессең, он тал ек. Музыкалық үзіліс. IV-ші тапсырма: Екі командаға тапсырма: суреттерде неше үшбұрыш пен неше төртбұрыш бар? /уақыт шектеулі, жауаптардың дұрыстығы керек/

Ұлы адамдардың математикаға байланысты нақыл сөздері /өткізетін орын безендіруге/: - М.В.Ломоносов: «Ақыл-ойды тәртіпке келтіретін математика, сондықтан оны оқу керек». - Г.Галилей: «Табиғаттың ұлы кітабы математика тілімен жазылған». - К.Гаусс: «Математика – ғылымдардың патшасы, ал арифметика – математиканың патшасы». Музыкалық үзіліс. Қорытынды жасау, марапаттау.

45

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

М. ЖҰМАБАЕВТЫҢ МЕРЕЙ ТОЙЫНА ОРАЙ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛҒАН «ОЙЛАН, ТАП!» ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ САЙЫСЫ Г.С. Дюсенова, Арықты ауылының жалпы орта білім беретін мектебі» КММ, Ақмола облысы, Қорғалжын ауданы Мақсаты: Балалардың ойлау қабілетін, ой ұшқырлығын арттыра отырып, жауапкершілікке, жинақы болуға, сұрақтар беру арқылы білімдерін тиянақтау, ойөрісін, сана-сезімдерін қалыптастыру. Тез және дұрыс шешім қабылдауға баулу. Жүргізуші: Армысыздар құрметті қонақтар! Бүгінгі 6«А» сыныбының ең ақылды, білімді оқушыларының арасында өтетін «Ойлан, тап!» интеллектуалды сайысына қош келдіңіздер! Арыстандай айбатты, Жолбарыстай қайратты – Қырандай күштi қанатты. Мен жастарға сенемiн! Көздерiнде от ойнар, Сөздерiнде жалын бар, Жаннан қымбат оларға ар, Мен жастарға сенемiн! – деп Мағжан Жұмабаев атамыздың үміт артқан айбатты, қайратты, көздерінде жалыны бар, бүгінгі білім сайысына құлшынып тұрған сайыскерлерімізді қошеметпен ортаға шақырайық! 1 сайыскер: Зейнуллинова Адина – болашақта әлемге әйгілі биші, әнші болуды армандайды және сол арманына жету үшін бар күш жігерін аямайды. 2 сайыскер: Рахимжанова Мадина – Дина Нұрпейісова апамыз тәрізді күйші болуды армандайды. 3 сайыскер: Абай Еркеназ – болашақ ұрпаққа білім нәрімен сусындырып, бәсекелестікке қабілетті жан-жақты тұлға тәрбиелейтін ұстаз болуды армандайды. 4 сайыскер: Байзульдинов Нұрдаулет – өскенде әділдік пен шындықты қолдайтын, халқына адал қызмет ететін заңгер болуды армандайды. 5 сайыскер: Абдул Ақбота - Гиппократ антын қабылдап, дәрігер, оның ішінде хирург боламын деп отыр. Әділқазы, ақ қазыға бір сәлем, Әділдікке бас иеді күллі әлем Жүйрік озар сайыстарда неше бір, Сарапқа сап, әділдікпен шеше біл! - дей келе қазылар алқасымен таныс болыңыздар. 1-әділ қазымыз 2-әділ қазымыз 3-әділ қазымыз: Жарыс десе жаныңыз, Жасырғанды табыңыз. 46

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Күш сынасып көріңіз, Алғырлар мен тапқырлар, Бар өнерін салады. Білімді көп оқыған болса егер, Бүгінгі күн жеңімпазы болады. – деп бүгінгі зияткерлік сайыстың жүру тәртібімен таныстырып өтейін. Сайыс 4 бөлімнен тұрады: 1. «Кім жылдам?» 2. «Жұмбақ сандық» 3. «Ойлан, тап!» 4. «Ақтық мәре» Бөлімдердің шартымен кезектері келгенде таныстырамын. Сайыс соңында тек бір оқушы жеңімпаз атанады. 1-ші бөлім: «Жүйріктен жүйрік озар жарысқанда» демекші, қане, көрелік алғашқы бөлімімізде сайыскерлеріміз өздерін қалай ұстар екен... Ойын шарты: Берілген сұрақтарды мұқият тыңдап алып, қолдарыңызды көтересіздер. Бірінші болып көтергендеріңіз жауап бересіздер. Жауап дұрыс болмаса келесі ойыншыға жауабын айтуға болады. Әр дұрыс жауап 10 ұпаймен бағаланады. 1. Адамның дәм сезу мүшесі – (тіл) 2. Адам тәулігіне орташа есеппен екі литр су ішсе, онда сағатына қанша су ішу керек? (125мл.) 3. Суреттегі қандай құбылыс (су айналымы) 4. Ніл өзені бойындағы алғашқы шаруашылық (егін) 5. Жасушаның бұл бөлігінің атқаратын қызметін ата. ( ядро- тұқымқуалаушылық ақпараттарды сақтау және кейінгі ұрпаққа беру) 6. Н2О - бұл ненің формуласы ? ( судың) 7. Мына заттардан қарапайым заттарды тап. (№ 3, 5, 6) 8. суретте бейнеленген карта түрін анықтаңыз (материктер мен мұхиттар картасы) 9. Басты байлық – (денсаулық) 10. тауық 1 аяқпен тұрғанда салмағы орташа есеппен 2 кг. болады, ал екі аяқпен тұрғанда ше? (2кг.) 11. Бұл қай нәсіл және оларға кімдер жатады. мысал келтіріңіз.( моңғолоидтік нәсіл. қазақ, қытай, жапон т.б дұрыс жауап қабылданады) 12. Бейнеге қарап, жердің ортаңғы бөлімін ата. (ядро) 13. «Мағжан» сөзінде неше ұяң дауыссыз дыбыс бар.(2) 14. Мақалды жалғастыр «Ас атасы - » (нан) 15. көрермен сұрағы Жүргізуші: Мәңгі бақи есте қалар Ғажайып бір сайыс болсын, Білімдірек шәкірт озар Қиынырақ сұрақ болсын – демекші сайысымыздың 2 ші бөлімі – «Жұмбақ сандық» деп аталады. Ойынның шарты мынадай: өздеріңіз таңдап алған ұяшықтағы сұрақтарға жауап бересіздер. Жеңіл сұрақ таңдағыңыз келсе, 10 ұпайлық ұяшықтағы сұраққа 47

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

дұрыс жауап беру арқылы ала аласыздар, 20- 30 ұпай орташа деңгейлі сұрақтар, ал енді ең күрделі сұраққа дұрыс жауап берсеңіздер 40 ұпайдан жинақтауға болады. Ұпайы аз оқушы бастасын. Ең төмен ұпай жинаған 2 оқушы ойыннан шығады. Математика 10 20 30 40 Жаратылыстану 10 20 30 40 «Бес арыстың бірі – ұлы Мағжан» 10 20 30 40 Математика: 10 – 1 кг. темір ауырма, әлде 1 кг мақта ауырма? (тең) 20 – Бөшкеден 8 литр су алынды, егер ол барлық судың 25% -ін құраса, барлығы қанша су болған? (32 литр) 30 - адам тәуліктің үштен бір бөлігін ұйықтайды, қалған бөлігінде ояу. Қанша уақыт ояу? (16 сағат) 40 – Көрермен сұрағы Жаратылыстану: 10 – суреттен № 1 санына сәйкес микроскоптың бөлігін ата. (окуляр) 20 - 2-ші реттік консументтерге жататын тірі ағзаны тап. (3, 6) 30- мына суреттен продуценттерді көрсетіңіз (№ 1,4,5) 40- Мына ғалым кім? Оның жаратылыстану ғылымына қосқан үлесі қандай? М. ЖҰМАБАЕВ: 10. Ақынның туып өскен жерін атаңыз. ( Солтүстік Қазақстан облысы, қазіргі Мағжан Жұмабаев ауданы, Сасықкөл жағасында) 20. 19 жасында Қазан қаласында ең алғаш шығарған өлеңдер жинағы қалай аталды? (Шолпан) 30. Қандай партия мүшесі болды. («Алаш») 40. Көрермен сұрағы.... Сонымен 2 бөлімнің қорытындысын шығарайық, әділқазылар алқасы ойынмен қоштасатын 2 оқушыны атасаңыздар. 8 «А» сынып оқушысы Рахимова Орынбасардың орындауында М.Жұмабаевтің «Қарағым» өлеңі. 3 бөлім: «Ойлан тап» (30 ұпайдан) Келді кезек жұмбақтарды шешуге Жауаптарын беруге үш тілдерде Қазақ, Орыс, Ағылшынды білсеңіз Жақсы баға шәкірт саған несібе.- дей келе 3-ші кезеңді бастаймыз. Бұл бөлімнің шарты, әртүрлі тапсырмалардың жауабын, сіздер 3 тілде жауап берулеріңіз керек. Сайыс соңында төмен ұпай жинаған 1 оқушы ойыннан шығады. 1. Жылт-жылт еткен, Жырадан өткен. (Су – вода- water) 2. Гүл ұшып гүлге қонады, Гүл бақшам гүлге толады. 48

(көбелек – бабочка-butterfly)

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

3. Мағжан Жұмабаевтың нақыл сөзі: Қазақтың қаны бір, жаны бір жолбасшысы – ол .................. (Мұғалім – учитель - teacher) 4. Үлкен, үлкен түйені Тастапты атам шөгеріп. Өркеші бұлтқа тиеді, Бауыры жатыр көгеріп.

(Тау – гора- mountain)

5. Өзі темір, жаны жоқ. Ақпаратты сақтап таратқан, Жұртты өзіне қаратқан. (компьютер) 6. Көтерілсе жоғары, Ерітеді тіпті мұхитты. Төмен түссе шамалы, Сездірер суық ызғарды. (Температура) 7. Қол - аяғы жоқ болса да, Қақпа есікті аша алған. 8. Аса қажет өмірге халық үшін, Пайдаланам күн сайын жарық үшін

(Жел -ветер-) (Электр тоғы- электрический ток -)

Ал енді, ең көп ұпай жинаған 2 оқушы қалады. Сонымен 4 бөлім: «Ақтық мәре» Гүл жайнасын жастардың ажары, Тарқалмасын бүгінгі күн базары. Болашақтың берік ұстап тұтқасын, Сайыскердің болсын жарқын жолдары. – дей келе төртінші бөлімге де келіп жеттік. Ән: «Бәрінен де сен сұлу» Абдул Ақбота, Зейнуллинова Адина Қазылар орнықтырар әділдікті, Кімдердің жауаптары кәміл шықты. Білім мен тапқырлықтың жарысында, Жеңіске жетер дейміз нағыз мықты – дей отыра сөз кезегін қазылар алқасына берейік. Мақтанамын кең байтақ елім үшін, Құнарлы мол шырынды жерім үшін. Әрқашан биік шыңнан көрінсін деп, Тілеймін, о, туған жер, пейілім шын. -дей отыра, саналы, білімді ең бастысы дені сау ұрпағымыз көп болсын. Індеттен тез арылып, аспанымыз ашық болсын деп бүгінгі сайысымызды аяқтаймыз. Көріскенше күн жақсы!

49

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

«ЖАРҚЫН БОЛАШАҚ ИЕСІ» ЖАС МАМАНДАРҒА АРНАЛҒАН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТРЕНИНГ Ж.А. Омарова, психолог, Арықты ауылының жалпы орта білім беретін мектебі» КММ, Ақмола облысы, Қорғалжын ауданы Мақсаты: Жас мамандарға көмек көрсету және ұжымда жағымды психологиялық ахуал қалыптастыру. Жас мамандардың кәсіби құлшынысын арттыру, жігерлендіріп көңіл-күйін көтеру. Психолог: Құрметті ұстаздар! Мектебіміздің қоғамдық өмірінде де алатын орны, атқаратын ролі өз мәніндегі жас мамандардың ауызбіршілігін тудыру, көппен жұмыс істей білудің маңыздылығын, ерекшелігін тағы да айқындай түсу болды. Ендеше сіздерге сәттілік тілей отырып, тренингімізді бастаймыз. 1. Сергіту сәтті (бәріміз билейік) 2. Тренингке қатысушыларды бөлек үстелдерге отырғызамын. Жағымды әуен жәй дауыспен ойналып тұрады. Алдарына бланк таратылып беріледі, оның сыртына аты – жөндерін жазып, толтырады. ЗЕЙІНДІ ЗЕРТТЕП ЗЕРДЕЛЕ «МЮНСТЕРБЕРГ» ӘДІСТЕМЕСІ Бұл әдістеме зейіннің таңдамалылығын анықтауға бағытталады. Нұсқау: көптеген әріптердің арасында тұтас сөздер бар. Сіздің міндетіңіз: тез оқып отырып, сол сөздердің астын сызуыңыз керек. Жұмыс уақыты-2 минут. Табылып астын сызған сөздердің саны мен байқалмай қалған сөздер саны, қатеге байланысты бағаланады. Зерттелуші тапсырманы орындап болғаннан кейін нәтижесі есептеліп хабарланады. Аашпгоппартаивнртерезевнаапташыопк карталыгксағатлыгсабақоыгборпыаук есікрв нбасбалдақинакпотақтагыеоқушыоанмұғалі мрыгадиректорвпыкуқызметкер апецуранлв гкдәптершввр……. 3. Жағдаяттар 1. Оқушы үй тапсырмасын 2-3 күн қатарынан орындамай келеді. Сіз 1-2 рет ескертуден кейін, оқушыға дауыс көтересіз. Оқушы есікті қатты жауып рұқсатсыз сыныптан шығып кетеді. Сіздің әрекетіңіз? 2. Мұғалімдер бөлмесіне кіріп келе жатып, сізді әңгімелеп жатқаның естисіз. Сіздің әрекетініз? 3. Сіз сабақ жүргізіп жатырсыз, сыныпқа рұқсатсыз пән мұғалімі немесе сынып жетекшісі келіп, сыныптағы оқушыларға ұрыса жөнелді. Сіздің әрекетіңіз? 4. Ата-аналар жиналысында сіз бір ата-анаға баласы туралы нашар пікір айттыңыз. Ата-ана баласын жақтап, мұғалімді кінәлады. «Білім, тәрбие бере алмайсыңдар», -деп ашуланды . Барлық ата-ана -сізге қарап отыр. -Қандай жауап қайтарасыз, қандай әдіс-тәсілдерді қолданасыз? 5. Оқушы сіздің сабағыңыздан үнемі қашып кетеді. Жетекшінің, мектеп директорының ескертуінен еш нәтиже шықпады. Мектеп әкімшілігі оқушыны 50

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

қызықтыра алмадың деп сізді кінәлады. Басқа оқушылар сіздің сабағыңызды ұнатады. Әлгі оқушымен қандай жұмыс атқарасыз және қандай шара қолданасыз? 6. Сіз үйге тапсырма бердіңіз. Оқушы үй тапсырмасын реферат түрінде, оқулықтан тыс материалмен, ғылыми деректермен дәлелдеп жазып келген сіз ол деректер жайында білмейсіз. Оқушы жұмысын қалай бағалайсыз? Білмейтініңізді білдірмей қалу керек пе? 5. Әуенді терапия Мақсаты: Мұғалімнің кәсіби құлшынысын арттыру, жігерлендіріп көңіл – күйін көтеру. Ұйымдастыру кезеңі: а) Мұғалімді жайлы отырғызып, еркін ыңғайлы сезінуін қадағалау. ә) Табиғат көріністерін мұқият қарауын өтіну. б) Әуенді қосар алдында мұғалім көзін жұмуы тиіс. Кіріспе:- Көз алдыңызға жаңа көрген табиғат көріністерін елестетіңіз. -Терең дем алып, әуеннің ырғағына зейін аударып, менің сөздеріме құлақ салыңыз. - Ал, бастаймыз. (музыка қосылады) - Соқпақ жолмен жүріп келесіз … - Жол ұзақ, шаршадыңыз, шөлдедіңіз … - Кенет алдыңыздан ғажайып бақ көрінді … - Алма бағы … - Қып – қызыл алмалар қол созым жерде … - Сіз үзіп алып жей бастадыңыз … - Дәмі керемет … - Жеген сайын жегіңіз келеді … - Балалардың бақытты күлкісі сіздің де көңіліңізді көкке көтерді! Музыка тоқтатылып, мұғалімдер көзін ашады. Өз әсерлерін бөліседі. Уақыты: 7-10 минут «Ыстық картоп» ойыны Мақсаты:  Қатысушылардың көңіл-күйлерін көтеру. Қатысушылар шеңбер құрып тұрады. Алдын-ала дайындалған сұрақтар қағазға жазылып, дөңгелек пішінде умаждап, ыстық картоп дайындаймыз. Қарқынды әуен қосылады да, қатысушылар ыстық картопты жылдам бір-біріне береді. Әуен тоқтатылған кезде ыстық картоп кімнің қолында болады сол адам тез қағазды ашып, жазылған сұраққа жылдам жауап беруі тиіс. Сұрақтар: Бүгінгі көңіл-күйің? Сенің сүйікті тағамың? Сенің хоббиің? Спорттың қай түрін ұнатасың? Қандай киім үлгісін ұнатасың? Жылдың қай мезгілін ұнатасың? Не үшін? Қай түсті ұнатасың? Жылдың ең қысқа айы? Кактус гүліне ұқсайтын жәндік? Сүйікті әнің? 51

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

«А» дыбысынан басталатын бес затты ата? Саған ұнайтын кино? Сүйікті әншің? 9. Жүректен – жүрекке Әр адам бір-біріне жылы лебіздерін білдіріп, бір-біріне жүрекшелерін сыйлайды. Психологтың қорытынды сөзі. Ұлағатты ұстаздардан үлгі аламыз, Келешекте ісін жалғап біз барамыз. Жас бүлдіршін, балғын бала, шәкірттердің ой санасын ашамыз. Еліміздің ертеңі Жас ұстаздың қолында. Жас ұрпақтың тағдыры Ұстаз, сенің қолыңда!!!       «ОТЫЗ ҮШ» САЙЫСЫ

А. Исин Дене шынықтыру пәні мұғалімі, Арықты ауылының жалпы орта білім беретін мектебі» КММ, Ақмола облысы, Қорғалжын ауданы Көрнекілік: Баскетбол доптары, ысқырғыш, фишкалар Мақсаты: Балаларды спорттық ойындарға деген бейімділігін, денсаулықтарын жаңғырту, спортқа деген қызығушылықтарын арттырып, дене қозғалыстарын жетілдіру. Дене жаттығулармен өз бетінше шұғылдануға, этикалық және эстетикалық тәрбие беру, дәлдікке үйрету, төзімділікке үйрету. Ережесі: Бірнеше ойыншы ойнайды. Ойын үшін сізге доп пен бір баскетбол шеңбері керек. Біз рингтен қашықтықта лақтыру сызықтарымен келісеміз (3,6,9- ұпайлар сәйкесінше, рингтен 3,6,9 метр). Бірінші лақтырушы допты лақтыратын кез келген сызықты таңдайды. Сақинаны ұрыңыз: бұл жағдайда доп лақтырылған ұпай саны саналады. Келесі лақтыру үшін сол ойыншы ары қарай қозғалуы керек (егер ол келесі лақтыру үшін сол ойыншы ары қарай қозғалуы керек (егер ол 3-те болса ол, кем дегенде 6-ға дейін, егер ол 6-да болса онда 9- ға дейін, егер ол 9-да болса, орнында қалады). Әр сәтті соққыдан кейін ойыншыға үш ұпай беріледі. Ойыншы жинаған ұпайлардың қосындысы 30-ға жеткеннен кейін келесі сәтті соққылар бір ұпай болып саналады. Сайыстың барысы: 1. Ұйымдастыру кезеңі. 2. Сайыстың мақсатын, міндетін, ережесін түсіндіру. 3. «Ой қозғау» стратегиясын пайдаланып, оқушыларға сұрақтар қою. - Сізге спорт ұнайма? - Спорттық ойындардың қай түрін білесіз? - Спорттың қай түрімен шұғылданасыз? 4. Рефлексия 5. Бағалау 52

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

ҒАРЫШҚА САЯХАТ А.К. Ізтелеуова Оқу бағдарламасына сәйкес оқыту мақсаттары: 4.2.6.1 Кейіпкердің, кейіпкерлердің іс-әрекеті, мінез-құлқының өзгеру себептерін мәтіннен тауып, салыстырып бағалау 4.2.9.1 Түрлі дереккөздерден қажетті ақпаратты табу, өңдеу және тұжырым жасау, себеп-салдарлық байланысын сызба түрінде көрсету Сабақтың мақсаты: Шығарманы мәнерлеп, түсініп оқып, тақырыпқа сай ақпарат жинақтай алады. Кейіпкерлерге мінездеме бере алады. Ақпараттарды салыстырып, әлсіз, мықты тұстарын ажырата алады. Сабақтың барысы Сабақтың кезеңі/ уақыт Педагогтің әрекеті Оқушының әрекеті Бағалау Ресурстар Сабақтың басы 10 мин Психологиялық дайындық. Қайырлы күн деп айтамыз Бір болып кешке қайтамыз Отбасының гүліміз Көңілді өтер күніміз Терең ғылым сананың Тегі деп ой саламын Маңыз беріп оқимыз Әдебиеттік оқу сабағын Үй тапсырмасын тексеру: Ғарыштағы салмақсыздық туралы ғарышкерге қандай сұрақ қояр едің? Алдыңғы білімді еске түсіру (ұжымда) Циолковский кім? Адамның жұмыс істеуіне салмақсыздықтың зияны бар ма? Жердің бояуы туралы не айтасың? Қызығушылықты ояту -Қазақ ғарышкерлері туралы не білесің? Тоқтар Оңғарбайұлы Әубәкіров 1946 жылы Қарағанды облысы Бірінші Май ауылында туған. 1991 жылы 2 қазанда «Союз ТМ–13» кемесімен ғарышқа ұшқан тұңғыш қазақ ғарышкері. Ғарышта 7 күн 22 сағат 13 минут болды. Талғат Амангелдіұлы Мұсабаев 1951 жылы Алматы облысы Жамбыл ауданы Қарғалы ауылында дүниеге келген. Ол – 1994, 1998, 2001 жылдары ғарышқа үш рет ұшқан, бірнеше рет ашық ғарыш кеңістігіне шыққан. Айдын Айымбетов 1972 жылы Алматы облысы Талдықорған қаласында дүниеге келген. Ол 2015 жылы ғарышқа ұшты. Оның ұшу ұзақтығы 9 күн 20 сағат 13 минут болды. 53

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Оқу мақсатын таныстыру Күтілетін нәтижені анықтау Сабақтың мақсатын айқындау. Шығарманың тақырыбы және қорытынды бөлімі негізінде сюжеттің дамуын болжау, оның себебін түсіндіру. Болжау Қазақ ғарышкерлері туралы не білесіңдер? 9. Ширату жаттығуын орындайды. 10. Мағыналы сөздерді тауып, тақырыпты шығарады. Сұрақтарға жауап береді. «Ауызша мадақтау» әдісі Сабақтың ортасы 30 мин Оқы, қызық! «Түсініп оқы» айдары бойынша мәтінмен оқып танысады «Жаңа сөздер сандығы» . Саралау «Дереккөз» тәсілі арқылы жүзеге асады. Кейбір оқушыларға: -Мәтін авторы Нұркен Әбдіров туралы сыныптастарыңа таныстыр Нұркен Әбдіров – Ұлы Отан соғысының батыры,ұшқыш Армавир – Ресейдің қаласы Мен десең – «Мені, яғни анаңды тыңдасаң» деген мағынада – Бала Тоқтардың отбасы туралы әңгімеле. – Баланың есімі неліктен «Тоқтар» деп қойылған? «Дәлелде» айдары – Жазушы отбасы мүшелерінің қандай туыстық сезімдерін суреттеген? Мәтіннен тоқтардың мамандықты қалай таңдағанын тауып, оқып бер «Есіңе түсір» айдары Диалог – әдеби шығармада екі немесе бірнеше адамның бірбірімен сөйлескен сөздері. - Мәтіннің соңғы абзацын оқып, мазмұнынан диалог сөз құрап сөйлеңдер -Тоқтарға тән ерекшеліктерді атаңдар? (шыдамды,жанашыр,намысшыл,ерж үрек) «Қорытындыла» айдары -Тоқтардың мамандық таңдауына үлгі болған кімдер? Мәтіндегі Тоқтардың отбасын сипаттап жаз Дескриптор -Тоқтар туралы әңгімелейді, ол туралы айтылған жерді мәтіннен тауып оқып береді Дескрипторы: Мәтіндегі Тоқтардың отбасын сипаттап жазады. Сабақтың соңы 5 мин Үй тапсырмасы: Мәтіндегі Тоқтардың отбасын сипаттап жаз. Мысалы, Оңғарбай – ... Рефлексия. «Бағдаршам» әдісі бойынша сабаққа кері байланысты бағдаршам көздеріне жапсыртады Рефлексия жасайды.

54

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

РАЦИОНАЛ КӨРСЕТКІШТІ ДӘРЕЖЕ Г.К. Кайракбаева, математика пән мұғалімі, «Спортта дарынды балаларға арналған ШҚО олимпиада резервінің мамандандырылған мектеп-интернат-колледжі» КММ, Өскемен қаласы

Сынып: 11 Сабақтың мақсаты: рационал көрсеткішті дәреже тақырыбы бойынша алған білімдерін толықтыру және бекіту. Есеп шығару, білім-білік дағдыларын қалыптастыру. Сабақтың түрі: бекіту сабағы Сабақтың оқыту әдісі: сұрақ-жауап, топпен жұмыс, деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы, өзіндік жұмыс, тест тапсырмалары. Сабақтың көрнекілігі: интерактивті тақта, слайд, үлестірмелі материалдар Сабақтың жоспары: 1. Ұйымдастыру кезеңі (2 минут) 2. Үй тапсырмасын тексеру (3 минут) №94 №95 3. Рационал көрсеткішті дәреженің қасиеттерін қайталау (3 минут) (постер) 4. Ауызша жаттығу (3 минут) 5. Тест тапсырмалары (10 минут) 6. Білімді бекіту№96, (1-3), №97 (1-3) Әр топтан бір оқушы тақтада жұмыс істейді. (5 минут) 7. Өзіндік жұмыс (6 минут) 8. Оқушылардың жұмысын топ бойынша бағалау. (2 минут) 9. Рефлексия (2 минут) 10. Үйге тапсырма (2 минут) 11. Бағалау және қорытындылау. (2 минут) Сабақтың барысы “Қазір бой жарыстыратын заман емес, ой жарыстыратын заман.” Н.Ә. Назарбаев 1. Ұйымдастыру кезеңі: оқушыларды түгендеу, сабақтың мақсатын хабарлау, бағалау парағын тарату.

55

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

2. Үй тапсырмасын тексеру. 1. Қиындық туғызған есептерді қарастыру. 2. Оқушылардан есептердің шығару жолдарын, жауабын ауызша сұрау. 3. Рационал көрсеткішті дәреженің қасиеттерін айту. (постер арқылы формулаларды мысалмен 3. Рационал ккөрсетіп, өрсеткішті дәреженітолықтыру) ң қасиеттерін айту. (постер арқылы формулаларды рсетіп, мысалмен толықтыру) 4. Ауызшакөжаттығулар: Есептер шығару. 4. Ауызша жаттығулар: № 1 2 3

Тапсырмалар 1

7 9

−

a ⋅a 1 Өрнекті ықшамдаңыздар: 1

2⋅625 4 −3,5∘

Есептеңіздер:

√ (−3 )3⋅26 3

Есептеңіздер:

4

2 9

√

1

3

√ 3

2

1

Есептеңіздер: Көбейткіштерге жіктеңіздер:

5

5−5

6

x 3 −2⋅ x 3 + 2 x 3 + 4

1 3

Теңдеуді шешіңіздер: 1 3

x =2

1 4

x =3

,

5.Тест тапсырмалары: I -нұсқа

(

81a16 b 4 16c 8 d 12

1. Есептеңіздер: 4 4 3 a ⋅b ab 2 3 А) 2 B) 2⋅c d

)

1 4 5

3b 2 c2 d

c)

6a c4 d3

D) 2 3

1

2

2. Көбейткішке жіктеңіздер: 2 1 1 1 1 1 A) n 2 −m 2 B) m 3 n 3 (1−m3 n 3 ) C) m-n D) m+n m n 3 −mn 3

8 3

−

x ⋅x

2 3

4

3. Есептеңіздер: 2 14 14 A) x 3 B) x 3 + x C) x 3 −2 D) 14 E) X+14 x3

1

p−27 p 3

4. Бөлшекті ықшамдаңыздар:

1

p 3− p 2 1 3

A) p − p

1 3

B) p −27 C)

p 3 −27 1− p

D) 14 E) X+14

2 3

1

1

xy 2 −x 2 1

5. Өрнекті ықшамдаңыздар: A) xy

1 2

2

II-нұсқа

56

1

x2 y−y2

1

B)

x2 y

1 2

1

C) x + y 2

D) 1 E) x*y

1

1

E) n 2 −m 2 + m

1. Есептеңіздер:

(

125 a3 B6 0,008c−6

)

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ 1 3

2

5 3 3 aB c A) 2

5 aB 9 c) 2 c

3 −3

B) 50 B c

2 3

2 2

D) 25 aB c 1 3

1 3

a b −a b

2. Көбейткіштерге жіктеңіздер:

E)

5aB c

2 3

1

A) a b ( a −b 1 3

1 3

1 3

1 3

)

1 3

B) a b

1 3

C) a-b

1

b3 1 3

−

x ⋅x

3. A)

D) 0 E)

a3

Есептеңіздер: 5 x 12 B) x C) 1

−

x

2 3

3 4

D) x+2

1

E) x 12 x−125

4. A)

Бөлшекті ықшамдаңыздар: 1 X-5 B) x 3 -5 C) 5x D) x+3

2 3

1

x +5 x 3 +25

E) 1 2 3

x −3 x

1 3

1

5. A)

Өрнекті ықшамдаңыздар: 1 5 B) x 3 /5 C) 5x D) 2x+3

5 x 3 =15

E) -x

Берілген тапсырмаларды оқушылар интерактивті тақтада орындайды.

6. Есептер шығару. I-топ II-топ Берілген тапсырмаларды оқушылар интерактивті та№96 қтада(3)орындайды. 1. №96 (1) I-топ II-топ 2. №97 (1) №97 (3) 1. №96 (1) №96 (3) 7. 2. Өзіндік №97 (1)жұмыс (деңгейлік №97 (3)тапсырмалар орындау)

I-топ II-топ өрнекті өрнекті ықшамда: 7. Өзіндік жұI-деңгей мыс (дең гейлікықшамда: тапсырмалар I-деңгей орындау) II-деңгей есепте: II-деңгей I-топ есепте: ∗ II-топ 16 3 IІI-деңгей бөлшекті қысқарт: ; бөлшекті қысқарт: I-деңгей өрнекті ықшамда: √3 25∗135 9 4 I-деңгей өрнектіIIІ-деңгей ықшамда: (a )

II-деңгей есепте: 3 Бағалау парағы есептеу. Бағалау парағына баға 5∗√ 16−8 √ 5әр-топтың ұпайын II-де8.ңгей есепте: √3 16+8 √бойынша 3 6 1+ √ 3 ∙ √ 4−2 √3 √ қою. IIІ-де бөлшекті қ«П»  ысқарт: 9.ңгей Рефлексия –  «плюс»  - бағанына ұнағанын, ақпарат және IІI-деңгей бсабақтағы өлшекті қыс қарт: u+8 жұмыс пішінін яғни оқушының өзіне жағымды әсер ететін u−8 немесе жалпы мақсатқа 2 1 3 3 жетуге тиімді болады деп есептелгені жазылады. «М»  – «минус« бағанына сабақта u −2 √ u+4 √3 u 2+2 u 3 + 4 ұнамағанын,түсінбегенін, жағымсыз әсер еткенін немесе оқушы алған ақпаратты керек емес деп есептегені жазылады.  «Қ» – «қызықты« бағаны оқушылар сабақта алған әуесқой деректерді және тағы да нені білгісі келетінін мұғалімге сұрақ түрінде 8. Бағалау пара дайындайды.   ғы бойынша әр-топтың ұпайын есептеу. Бағалау парағына баға қою. 9. Рефлексия "П» - "плюс" ғанына сабақтағы ұнағанын ,ақпарат және жұмыс 10.Үйге тапсырма № 98,- ба №99 пішінін я ғ ни о қ ушыны ң ө зіне жа ғымды әсер ететін немесе жалпы мақсатқа жетуге 11. Бағалау және қорытындылау тиімді болады деп есептелгені жазылады. "М" - "минус« бағанына сабақта ұнамағанын,түсінбегенін, жағымсыз әсер еткенін немесе оқушы алған ақпаратты

57

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Б. МОМЫШУЛЫ – ЛЕГЕНДАРНАЯ ЛИЧНОСТЬ Ж.К. Агибаева, учитель русского языка и литератуы, Средняя школа имени Шокана Уалиханова, Шуский район Тема: Б.Момыш-улы – легендарная личность. Повесть «За нами – Москва». Нравственная проблематика повести. Цель: Формирование представления о долге, мужестве, героизме солдат Великой Отечественной войны на примере героя Б. Момышулы. Форма работы: групповая, поисково-исследовательская. Ход урока I. Организационный момент. Приветствие. Создание положительного психологического настроя детей. Чтение эпиграфа урока: «Немало народ мой видал, Батыры с булатом и пикой стальной Бросались, как тигры могучие, в бой. Запой, моё сердце, о смелых героях!» «Мозговой штурм». — Кого мы называем смелым человеком, героем? (дайте определение), Герой — человек, совершающий акт самопожертвования ради общего блага. — Подберите синоним к слову «смелый» Синонимы к смелый: отважный, неустрашимый, решительный, мужественный, энергичный, безбоязненный, дерзкий, храбрый и бравый. 1. Сообщение темы и цели урока. Вступительное слово учителя. — Сегодня у нас необычный урок. Урок – мужества. Урок – исследование. Наш урок проходит накануне праздника Победы. — Что вы знаете об этом празднике? /ответы детей/ — Мы не видели войны. Мы родились, когда давно отгремели выстрелы, победа, которую в долгих и жестоких боях завоевали наши деды и отцы, дала возможность всем нам жить спокойно и свободно.Великую победу одержал наш народ в Великой Отечественной войне 1941-1945 годов. Нелегко досталась нам эта победа. Поэтому об этом должны знать вы, самые маленькие граждане страны. Думать о мире, бороться за мир мы должны ежедневно, ежечасно. Растите и мужайте, сохраняя в сердцах память о героях, которые подарили нам нашу жизнь. 22 июня 1941 года началась Великая Отечественная Война. Казахстан в годы войны. В Великой Отечественной войне вместе с единой семьей народов участвовал и Казахстан. С началом Великой Отечественной войны в Казахстан из районов захваченных немецко – фашистскими оккупантами или находящимися в непосредственной близости от линии фронта, эвакуируется значительная часть оборонных и других предприятий. Наша республика снабжала действующую армию продовольствием, обмундированием, оружием, боеприпасами, горючим. А города и промышленность страны — металлами, каменным углем, нефтепродуктами, сырьем. Отсюда на фронт 58

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

беспрерывно шло людское пополнение. Здесь формировались новые войсковые части. Поэт и общественный деятель Олжас Сулейменов сказал: «Во время войны наш народ закалился, обретая национальный дух. Нам нельзя забывать своих героев. Они должны быть примером для всех последующих поколений казахстанской молодежи…» Бессмертный подвиг батыров, победивших фашизм, навсегда сохраниться в наших сердцах, и будет вечно сиять немеркнущая слава героев. Одним из великих сынов казахского народа является Герой Советского Союза, «Халық қаһарманы» Б. Момышулы. Значимость его имени подчеркивается тем, что в декабре 2010 года под эгидой ЮНЕСКО отмечалось его 100-летие. Наши предки говорили: «Величие народа – в величие духа, идите по дороге жизни, не склоняя головы, не роняя чести», — эти слова по праву можно отнести к Б. Момышулы. Нет ни одного человека в Казахстане, кто бы не знал его имени, не гордился бы им не только как своим национальным героем, но и как широко известным казахстанским писателем. Сегодняшний наш урок посвящается Бауыржану Момышулы. Мы познакомимся с жизнью и творчеством воина – писателя. Готовясь к этой встречи, учащиеся разбились на группы и провели самостоятельный поиск необходимой информации с использованием разных источников. Они расскажут нам, кем был и кем стал для нас Бауыржан Момышулы. ІІІ. Презентация групповых работ учащихся. Первая группа — «Сын своего народа». Вторая группа – «Героизм Бауыржана Момышулы в годы Великой Отечественной войны». Третья группа — «Воин – писатель». Повесть «За нами – Москва». Нравственная проблематика повести. I группа «Сын своего народа» (портрет, музыка). Личности, подобные легендарному полководцу Бауыржану Момышулы, рождаются раз в столетие. В далеком 1910 году 24 декабря в ауле Колбастау Жувалинского района сейчас Жамбылской облости в семье Момыналы, которого по аульному звали Момышом, произошло радостное событие. После четырех дочерей родился долгожданный сын Бауыржан. Большую роль в его воспитании сыграла бабушка Кызтумас. «Никто из моих дальнейших учителей не учил меня тому, чему научила бабушка, отец и старейшие из наших родственников…» – говорил Бауыржан Момышулы. Окончив школу, он работал учителем, ответственным секретарем райисполкома, финансистом, начальником сектора Гос.плана, консультантом Союзного Пром. банка. В 1932 году он призывается на действительную службу и навсегда связывает свое будущее с Советской Армией. В 1933 году окончил полковую школу. В 1939 по 1940 годах Бауыржан Момышулы служил на Украине и принимал участие в походах на Карпаты и в присоединении Бесарабии. 59

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

II группа «Героизм Бауыржана Момышулы в годы Великой Отечественной войны». Война изменила всю судьбу Бауыржана Момышулы, как и многих его современников. К 1941 году он уже имел солидный военный «багаж» — командовал артиллерийскими подразделениями, был командиром 202-го отдельного противотанкового дивизиона. В годы Великой Отечественной войны он был единственным казахом — командиром дивизии. Особое место в биографии Бауыржана Момышулы занимает битва под Москвой. В июле 1941 года только что образованный штаб новой 316-й стрелковой дивизии, под командованием генерала Ивана Васильевича Панфилова, начал призыв военных из Казахстана и Киргизии. Бауыржан Момышулы был назначен командиром стрелкового батальона. А дальше – фронт. Осенью 1941 года шли ожесточенные бои при обороне Москвы. В этот критический момент Момышулы получил под свое начало стрелковый полк. Вместе с другими частями они не пропустили врага в столицу. Именно тогда о Бауыржане Момышулы стали говорить как о талантливом командире, стратегически разрабатывающим каждую операцию. Умелое руководство комбата позволило на три дня задержать фашистов на московском рубеже – Волокаламском шоссе. После чего Момышулы вывел свой батальон из окружения. В зимнем наступлении 1942 года Бауыржан в звании капитана и полтора батальона стрелков смелым ночным налетом разгромили резервы СС дивизии «Мертвая голова». Легендарный панфиловец участвовал в 27 боях при обороне Москвы. Известным писателем Александром Беком написана замечательная повесть «Волоколамское шоссе», где говорится о подвиге бойцов и командиров Панфиловский дивизии. В ней много страниц посвящено мужественному войну, казахскому офицеру. Это произведение переведено на многие языки. Бауыржан Момышулы отличался характером твердым и прямым. Говорил всегда и всем только то, что думал, никогда ни под кого не подстраивался. Будучи требовательным к себе, требовал много и от других. В его идеи в области тактики отличались смелостью и новизной. Его героизм в битвах под Москвой стал легендой еще в годы войны. Несмотря на то, что всенародно признанным героем Бауыржан Момышулы стал еще в 1941 году, официально звание Героя Советского Союза присвоили с большим опозданием. Посмертно, 11 декабря 1990 года, в честь 80-летнего юбилея. Восстановить историческую справедливость помог Первый Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев. Сам Бауыржан Момышулы говорил: «Мои судьи – время и народ. Герои рождаются для народа и умирают за народ». III группа «Воин — писатель». Повесть «За нами – Москва». Нравственная проблематика повести. Бауыржан Момышулы был не просто военным, он известен и как замечательный писатель, автор сборников рассказов «Дневник офицера», «История одной 60

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

ночи». Примеров, когда вышедшие в отставку военные брались за перо, много, но большинству не удалось получить высокую оценку своего творчества. У Бауыржана Момышулы это получилось. Огромной любовью к простым солдатам, Родине пронизана его книга «За нами Москва», посвященная боевым подвигам гвардейской Панфиловской дивизии. Помогали ему в написании правды о войне и те 38 тетрадей-дневников, что вел он на фронте, вел в любых условиях: на марше, в окопе, в снег и даже в окружении. В военных учебных заведениях Кубы, Израиля, Никарагуа отдельно изучается военный опыт Б. Момышулы. Один из самых объемных трудов Б. Момышулы, созданных во время войны, — «Психология войны». Этот труд был переведен на английский язык. Он основоположник отечественной военной философии. В своей книге Б. Момышулы глубоко и всесторонне показал подвиг солдата. Он писал свои книги кровью сердца, они поражают беспощадной правдивостью. «Нам известны военные подвиги Бауыржана Момышулы. Став писателем, он совершил второй подвиг. Оба подвига, на мой взгляд, равноценны», — говорил писатель Петр Вершигора. Бауыржан Момышулы первый казахский писатель, который пишет как на русском, так и на родном языке. Он писатель двуязычный. В этом тоже его богатство и счастье. В знаменитых афоризмах Б. Момышулы заключена мудрость, опыт и знания воина-писателя, очевидца и участника Великой Отечественной Войны. Слово учителя. «Знаменитые афоризмы Б. Момышулы». Батыр молодому поколению оставил пословицы и поговорки, взятые из жизненного опыта, как заключение его собственных филослфских мыслей. Б.Момышулы оставил после себя около сорока изречений на разные темы: о поведении, нравственности, героизме, патриотизме, сознательности, и все они имеют глубокое филослфское значение. Слова писателя остались на бумаге для нас, а сам он прошел земной путь ни разу не согнувшись перед власть имущими, глядя прямо, держась гордо, терпя страдания от прямоты своего народа. Б. Момышулы сочно и страстно, глубоко и прекрасно говорил и писал на двух языках. Он понимал это так: «Родной язык – с родным соединяет, русский язык – с другим сближает». Он следовал принципу: «Знающий один язык – это один человек, знающий два языка стоит двух достойных людей». Вышедшие из под его пера крылатые слова восхищают точностью и глубиной, красотой и человечностью. Его меткие высказывания поражают многогранностью и разнообразием. Работа над афоризмами (высказываниями). У каждой группы есть высказывания Б.Момышулы на казахском и русском языках. Подготовьте их выразительное чтение. Как вы их понимаете? Презентация высказываний. Учитель: Нет, наверное, человека, который не сколонил бы голову перед 61

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

героизмом воина – писателя во время Второй Мировой Войны, перед его талантом в мирное время, перед его высокой человечностью. Б.Момышулы своей жизнью создал себе «нерукотворный памятник». «Он истина и легенда, ироничный и своевольный. Он – «феномен казахского народа», — так пишут известные писатели – поэты Ч.Айтматов и М.Шаханов в своих книгах-диалогах («Плач охотника над пропастью», «Исповедь на исходе века»)». Вы слышите, Слава героя гремит Как горный поток по весне. И девушкам снится бесстрашный джигит, Летящий на белом коне. Я много прошел тропинок и трасс, Немало увидел я стран, И вместо приветствия слышал не раз: Москва, Казахстан, Бауржан! С. Муканов Итог урока. Вами проведена большая исследовательская работа. Она велась на протяжении целого месяца. результат работы – наш урок. Работа над составлением “Синквейна” Бауыржан Момышулы Смелый, независимый. /варианты учащихся/ Воевал, писал, любил свою Родину. Верный сын своего народа. Герой. Защита работы учащимися.

62

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

«УМЕЙТЕ ДРУЖБОЙ ДОРОЖИТЬ» С.Н. Сатымкулова, «№6 арнайы мектеп- интернаты» КММ, Қарағанды облысы Цель  –  формирование у детей доброжелательного отношения друг к другу; воспитание дружественных, толерантных отношений между детьми. Задачи: 1. Обобщить знания детей по теме дружба. Продолжать учить детей умению договариваться, помогать друг другу, расширяя представления детей о дружбе. 2. Развивать у детей способность к сопереживанию, желание прийти  друг к другу на помощь в сложной ситуации, развивать социальные чувства. 3. Воспитывать в детях умение по-настоящему дружить, внимательно и с уважением относиться друг к другу, подводить к пониманию того, что дружба является одним из важнейших качеств во взаимоотношениях между людьми. Оборудование:  Ноутбук, ТСО, презентация на социально – значимую тему «Дружба», аудиозапись песня «Настоящий друг». I. Орг. Момент. Эмоциональный настрой. Наше занятие начнем с гимнастики мимики и жестов. - Улыбнитесь друг другу - Примите такое выражение лица, какое должен быть у дружелюбно настроенного человека. Посмотрим друг другу в глаза, улыбнитесь и скажем друг другу все самые добрые пожелания, от всей души : «Я желаю тебе …» (ребята говорят друг другу пожелания) II. Ребята мы живем в большой свободной независимой стране – в Казахстане. - Скажите какой праздник мы отмечаем 1 – декабря? (день первого президента РК) - А какой самый главный праздник мы будем праздновать? (16 – декабря день независимость РК) - Что такое независимость? - Казахстан многонациональная страна. Все народы здесь живет в мире, согласна и в дружбе. - Ребята тема нашего сегодняшнего занятия очень актуальна на сегодня. Я прочитаю вам пословицу, и вы сами догадаетесь, о чем мы будем говорить. Надеюсь, что вы почерпнете много интересного и полезного для себя. III. Работа с пословицей. «Птица сильна крыльями, а человек – дружбой». - О чём эта пословица? (ответы детей) - Как вы понимаете выражение «Птица сильна крыльями …?» (ответы детей) - Правильно, ребята, если у птицы крылья сильные, то она может долго лететь, преодолевая препятствия, а если у человека много друзей, то ему всегда будет легче пережить неудачи. Друг – это твой одноклассник, это твоя любимая книга, это мама, которая всегда поможет в трудную минуту. Друг – это школьный учитель, воспитатель, это твой котёнок, который ждет тебя дома. 63

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Недаром в народе говорят: «Умейте дружбой дорожить». И это наше сегодняшняя тема занятия. IV. Словарная работа Друг – Дос. Дружба – Достық. - Ребята, давайте вместе дадим определение слову дружба, что такое дружба? Как вы понимаете? (ответы детей) - Дружба – близкое отношения, основанные на взаимном доверии, привязанности, уважение, общности интересов. Дружба ребята, это доброе общение людей. Друзьями становятся люди, которым интересно друг с другом. Дружить это значит поддерживать друг друга, быть всегда рядом и в радости и в горести. V. 1. Задание: подобрать однокоренные слова к слову Дружба. Корень: друж – дружелюбие, дружелюбный, дружески, дружина, дружный, дружок, дружиться, дружно, дружище, недружный, подружить, недружелюбный, сдружить и т.п. (молодцы) 2. Презентация правило дружбы. VI. Чтение рассказа «Как выбрать друга?»: … У Армана было два друга: Серик и Руслан. Они подружились ещё в первом классе. У них было много общего: они вместе ходили в школу и занимались спортом. Но в седьмом классе их дружба дала трещину. Они часто стали ссориться. И Арман понял что придется между ними выбирать. С кем дружить: С Сериком или Русланом? С Сериком было всегда весело и интересно. Он всегда звал с собой Армана. Щедро платил за двоих, угощал мороженым. Иногда они прогуливали школу, смеялись над слабыми. Одним словом, Серик был для него крутым мальчиком, и Арман старался подражать ему во всем. Ну а с Русланом они стали встречаться редко. Руслан продолжал заниматься спортом. В голове у него было полно всяких планов и целей. Но Арману не нравилось, что он постоянно критиковал его: за прогулы, за то, что бросил спорт. Вот Арман и подумал, что, действительно, пришла пора выбирать, с кем дружить. - О ком этот рассказ? - Каким по характеру был Серик (Руслан)? - Почему вы так думаете? - Конечно, ребята, я согласна с вами, что нужно выбирать Руслана. Он всего добивается своим трудом, он никому не подражает, у него есть свое мнение. - Как вы считаете, ребята, а нужно ли бросать Серика одного? - Может, ему просто нужно помочь исправиться? - Правильно, настоящие друзья не бросают в беде своих товарищей. И поэтому нужно посоветовать ему не прогуливать уроки, заинтересовать каким–нибудь видом спорта, избавиться от вредных привычек. - Ребята если хотите иметь хорошего друга, старайся сам стать лучше. Будь добрым, справедливым, честным, смелым .Стремитесь больше знать, чтобы другим интересно было с тобой дружить. Дружбу надо заслужить. Надо чтобы люди поняли, что ты именно тот человек, на которого можно положиться и в трудную и в радостную минуту. Тогда у вас будут друзья на всю жизнь. - Ребята, поднимите руки, кто хотел бы найти такого друга? 64

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Советы для тех, кто хочет много друзей: 1. Никогда не груби своим товарищам. Не называй их обидными словами, не давай прозвищ. 2. Не старайся кого-нибудь ударить и толкнуть, чтобы занять удобное для тебя место. 3. Не забывай здороваться со всеми своими друзьями. Даже с самыми маленькими. Дружить можно и нужно со всеми. 4. Если ты за что-либо обиделся на своего друга, постарайся поскорее забыть и простить ему свою обиду. Не злись! 5. Если твой друг просит у тебя какую-нибудь игрушку или книгу, не отказывай ему. Не жадничай! 6. Если ты сам взял у друга книгу или игрушку, обращайся с этими вещами аккуратно и не забудь возвратить их вовремя Видел ролик VII.Физминутка VIII.Упражнение для самооценки - Ребята, вот вы говорите что у вас есть друзья, друг. А вот скажите, как вы думаете, вы хороший друг! Продолжите высказывание. Со мной хорошо дружить, потому что я… IX. Самостоятельная работа в группе «Найди пару» ( загадка детей, собрать рассыпные пословицы и объяснить их смысл ). -Дружба как стекло, … ( разобьешь не сложишь ). -Нет друга- ищи, … ( а нашел- береги ). -Человек без друзей, … ( что дерево без корней ). -Друг познается… ( в беде ). -Не имей сто рублей, … ( а имей сто друзей ). «Не имей сто рублей, а имей сто друзей»? Согласны ли вы с пословицей? -Действительно ли друзья дороже денег? Или наоборот? Я хочу прочитать вам сказку, услышав которую, вы точно будете знать, что лучше – друзья или деньги. Давным – давно жил в горах богатый человек. Имел он огромную отару овец, но человек этот был добрый и хороший, поэтому у него было много друзей. Но однажды случилась беда. В одну из ночей, каким-то неизвестным ворам удалось проникнуть во владения героя и угнать всех овец. Когда наутро хозяин увидел, что стало с его хозяйством, он сел и горько заплакал: ведь теперь он лишился всех своих денег и работы. Весть о краже быстро разнеслась по окрестным селам, и уже на следующий день увидел этот человек, как по дороге, ведущей к его дому, идут его друзья. Но друзья шли не с пустыми руками – каждый из них вел за собой маленькое стадо овец. Когда все друзья собрались и подарили другу своих овец, у него снова получилось стадо, даже большее, чем прежде. Вот такая история произошла давным-давно. - Как вы думаете, что произошло бы с этим человеком, если бы у него не было таких друзей? (Он остался бы один в своем беде, стал бы нищим, а если бы и работу не нашел, то мог бы умереть от голода). 65

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

-Да, без друзей человек одинок, без друзей его мало, а с друзьями много. -А были ли твоей жизни случай, когда ты так друг помог своему другу, или тебе помогли, когда было трудно. X. Ситуации (инсценирование и обсуждение) 1. Друзья - Кто кого обидел первым? - Он меня - Нет, он меня - Кто кого ударил первым? - Он меня - Нет, он меня - Вы же раньше так дружили! - Я дружил - И я дружил - Что же вы не поделили? - Я забыл - И я забыл (Правильно поступают ребята?) 2. Яма - Яму копал? - Копал - В яму упал? - Упал - В яме сидишь? - Сижу - Лестницу ждешь? - Жду - Яма сыра? - Сыра - Как голова? - Цела - Значит живой? - Живой - Ну, я пошел домой (Как бы вы повели себя в такой ситуации?) (Помоги товарищу если, он попал в беду) XI. Каждая группа получает конверт. В нем вы найдете описание той или иной ситуации. Задача вашей группы – прокомментировать её. 1. Твой друг употребляет плохие слова и выражение. Твои действие. 2. Твой друг сделал что-то плохое, а наказывают тебя. Твой действие. - Скажите, какими качествами нужно обладать, чтобы у тебя появились друзья. Прочитайте самые ценные качества характера. (Честность, доброта, верность, преданность, надежность, справедливость, благородство) -Этими качествами должны обладать вы и ваши друзья. Песня «Настоящий друг» «Дружба крепкая» XII. Игра «Найди меня» На доске рисунки с изображением сказочных и литературных героев (Чебурашка, Винни-Пух, Львенок, Матроскин, Ласточка). На другой половине доски рисунки закрыты. Воспитатель читает описание героя, который розыскивает своего друга. Дети определяют героя и называют его друга. После чего на другой половине доски открываются его «фотография». 1. Я – мягкая игрушка с необычной внешностью. Я жил в телефонной будке. Ищу своего друга, который умеет играть на гармошке и поет об этом песню. Мой друг зеленый, очень добрый. (Крокодил Гена) 2. Я – большой любитель меда и походов в гости. Люблю сочинять песни. Ищу друга. Он маленький, розовый, у него смешное имя (Пяточок) 66

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

3. Я очень красивый и веселый. Люблю петь песни, лежа на солнышке. Ищу подругу. Она позволяла мне кататься у нее на спине. И еще мы так здорово поем вместе! (Черепаха) 4. Я очень хозяйственный. Люблю молоко, поэтому зовел корову. У меня морская фамилия. Ищу друга, который любит заниматься фото-охотой. Мы вместе жили в Простоквашино. (Шарик) 5. Я скоро улетаю в теплые края. Я чуть не погибла однажды зимой. За мной ухаживала девочка. Я хочу найти ее, чтобы забрать с собой в страну эльфов. XIII. Задание Ромашка - Мы все разные, но мы живем в одном коллективе. - Ребята, а можно ли в коллектив нашего класса назвать дружным? Если вы считаете, что наш коллектив дружный то, поднимите вверх красные карточки, лежащие перед вами, если же вы считаете класс не дружным, поднимите вверх желтые карточки. - Каких карточек больше? Действительно, отношения в коллективе должны быть дружескими, товарищеским. И от этого зависит успех любого дела. Нам будет легче жить и интересней учиться , если мы сможем создать атмосферу дружбы и сотрудничества. Законы дружеского коллектива: 1. Один за всех и все за одного 2. Не ссорься и не спорь с другом по пустякам 3. С хорошим другом веселей при удаче, легче в беде 4. Не ябедничай, лучше сам поправь 5. Не зазнавайся, если у тебя что-то очень хорошо получилось. Не сердись и не падай духом, если у тебя что-то не получилось 6. В разговоре, в игре не будь грубым , не кричи XIV.Тренинг «В нашем классе – все друзья» Я, ты, он, она – вместе дружная семья! Посмотрите на себя, на соседа справа, на соседа слева. В нашем классе все друзья! Я, ты, он, она – вместе дружная семья! Улыбнись соседа справа, улыбнись соседа слева. В нашем классе все друзья! Я, ты, он, она – вместе дружная семья! Посмотрите на себя – вместе мы сто тысяч «Я»! - А теперь друзья сюрприз! «В нашем классе все друзья!» Слайд- шоу XV. Рефлексия - Какими качествами должен обладать настоящий друг? Итог: - Ребята будьте друг к другу терпеливы и добры и выбирать себе только хороших и верных друзей. Я желаю, чтобы вы никогда не теряли своих друзей! Давайте дружно будем жить, И дружбой нашей дорожить, И никогда не ссориться, Тогда дела все спорятся! 67

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

«МОЯ БУДУЩАЯ ПРОФЕССИЯ» А.О. Жанагулова, воспитатель Цель: 1. Формирование представления учащихся о многообразий профессий: 2.Познакомить с понятием «профессия», привлечь их внимание к необходимости осознанного выбора профессии: 3. Расширять кругозор, развивать внимание, память, речь и мышление: 4.Воспитывать уважение к труду. Ход занятия 1. Организационный момент (Психологический настрой) Вступительное слово Добрый день, ребята! Вся жизнь человека делится на несколько этапов: детство, подростковый возраст, юность, зрелость. Самым счастливым и беззаботным временем является, несомненно, детство. Но наступает момент, когда каждому человеку, к сожалению, приходится прощаться с ним и вступать в следующий период жизни, становиться серьёзнее. Вот и вы сейчас вступаете в более взрослую и серьёзную жизнь, в которой вам предстоит принимать множество важных решений, делать выбор в различных ситуациях. 1. Объявление темы. Вскоре вам тоже придётся делать серьёзный выбор. Какой именно? (свой путь в жизни – профессию). Таким образом, тема нашего сегодняшнего классного часа – «Моя будущая профессия». Слайд1 Этот выбор будет очень сложным, потому что в мире существует около 50 тысяч профессий и это число продолжает расти. Поэтому очень важно не ошибиться в выборе пути. Ведь от этого выбора зависит очень многое: и материальный достаток, и круг общения, и интересы, и счастье в жизни. Недаром говорят, что, выбирая профессию, человек выбирает свою судьбу. Что же такое профессия? Слайд 2 Профессия – это трудовая деятельность человека, которая дает ему средства для существования и развития. Ребята, как вы думаете, что будет, если все молокозаводы мира вдруг утроят выпуск продукции и все магазины будут забиты молоком, сметаной и  йогуртами?  (Эти продукты будет очень трудно продать, они начнут портиться, пропадут, а значит, пропадет чей-то труд, деньги, прибыль...) КАКИЕ БЫВАЮТ ПРОФЕССИИ? Слайд3 По предмету труда  можно выделить пять типов профессий. Предметом профессий первого типа являются люди. Поэтому их назвали профессиями  типа “человек – человек”. Это: врач, медсестра, воспитатель, учитель, продавец.  Тип “человек – техника”  Слайд4 включает в себя профессии, связанные с созданием, монтажом, сборкой и наладкой технических устройств, ремонтом техники. Это: сварщик, инженер, водитель, швея, электромонтер.  68

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Тип “человек – знаковая система” Слайд 5 объединяет профессии, связанные работой с текстами, цифрами, формулами, таблицами, чертежами. Это: переводчик, библиотекарь, программист, бухгалтер.  К  типу “ человек – художественный образ”  Слайд 6 можно отнести профессии, связанные с созданием, проектированием, моделированием различных изделий. Это: художник, журналист, композитор, актер, закройщик. К типу “ человек - природа” Слайд 7 можно отнести профессии, связанные с изучением живой и неживой природы. Это: геолог, лесовод, овощевод, зоотехник, ветеринар

Задание 1 «Собери пословицы» Слайд 8 На каждой парте лежат рассыпавшиеся пословицы. Ваша задача собрать пословицы. 1. Кто любит труд, того и люди чтут. 2. Труд человека кормит, а лень портит. 3. кто любит трудиться, тому без дела не сидится. 4. Научился сам, научи другого. Существуют различные классификации профессий, но мы сегодня рассмотрим свою собственную классификацию. Предлагаю разделиться на 3группы и составить списки профессий. Первая группа – «Самые модные профессии». Вторая группа – «Профессии, которые нужны всегда». Третья группа – «Самые отважные профессии».  Послушаем, что у вас получилось. «Самые модные профессии». Слайд 9 Самыми модными, на наш взгляд, являются следующие профессии.  Поговорим подробнее о некоторых модных профессиях. Одной из самых модных профессий на протяжении уже многих лет остаётся профессия юриста. Юрист – специалист по правоведению, юридическим наукам; практический деятель в области права. МЕНЕДЖЕР Организует и координирует, оценивает и стимулирует деятельность персонала с целью повышения производительности и качества труда и т.д. ДИЗАЙНЕР В профессии объединяются функции инженера, художника, экономиста. 69

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Его цель – в промышленных изделиях, бытовых приборах, мебели, интерьерах квартир, офисов, жилых массивах и других объектах гармонически совместить полезность, удобство и красоту, обеспечить тем самым их высокие потребительские свойства, надежность, привлекательность. СЕКРЕТАРЬ-РЕФЕРЕНТ Выполняет поручения руководителя, применяет рациональные методы работы с посетителями и документами. Регистрирует и анализирует письма, документы, систематизирует их по степени важности, хранит текущий архив. Ведет телефонные переговоры, принимает телефонограммы, записывает и передает задания руководителя по назначению, следит за их выполнением. «Профессий которые нужны всегда» СЛАЙД 10 Врач, учитель, продавец, ,парикмахер, повар, милиционер, водитель, животновод, кассир, дворник, строитель, шофер, слесарь, водопроводчик и т.д. «Самые отважные профессии». СЛАЙД 11. Самые отважные профессии: пожарный, каскадер, моряк-подводник, летчик, космонавт, горноспасатель, автогонщик, сапер, шахтер, военный и т. д.  Физминутка Быстро встали улыбнулись, Вправо, влево повернитесь, Выше – выше подтянулись. Рук колениями коснитесь. Ну – ка плечи распрямите, Сели, встали, сели, встали, Поднимите, опустите. И на месте побежали. Молодцы, ребята продолжаем, итак, об этих профессиях вы, наверняка уже слышали. А вот существуют такие редкие профессии, что я думаю, вы о них даже не подозреваете.  Интересные факты. В Антарктиде самая редкая профессия на Земле –  «переворачиватель пингвинов».  Дело в том, что если пингвин упадет на спину, то не может встать самостоятельно. В Антарктиде рядом с аэродромами, где летают самолеты-вертолеты, пингвины так сильно задирают голову на звук, что некоторые из них падают на спину. После каждого взлета или посадки переворачиватель пингвинов ходит вокруг аэродрома и ставит бедных пингвинов на лапы.  В штатном расписании транспортной службы есть должность  «усотёра».  Человек, занимающий ее, обязан стирать пририсованные усы с лиц, изображенных на плакатах и рекламных объявлениях. Работы хватает: специалист занят полную рабочую неделю, по 8 часов в день.  Самая экзотическая профессия существует в израильской хлебопекарной промышленности: здесь введена должность  инспектора, который измеряет отверстия дырки в бублике. Они должны быть одинакового размера. Конечно, сегодня мы перечислили не все профессии. Их в мире, как я уже говорила, около 50 тыс. Но, выбирая себе специальность, мы ориентируемся не на весь мир, а на свои желания, склонности, семейные традиции и т.д. Но не нужно также забывать и об обществе, которое нас окружает, о стране, в которой живем, т.е. об окружающих условиях. Загадки про профессий Слайд 12 (Учащимся предлагается отгадать загадки про профессии) Погружался сотни раз 70

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

В глубь морскую ... (Водолаз.) В небе синем самолёт, Управляет им ... Пилот.) Победит огонь коварный Тот, кого зовут ... (Пожарный.) Не решит больной задач, Всех больных полечит ...(Врач.) У слона иль мышки жар Их спасёт ...(Ветеринар.) Красками пахнет наш юбиляр: Тысячный дом покрасил  ... (Маляр.) Знает точно детвора: Кормят вкусно ... (Повара.) Под весенний птичий свист Пашет землю ... (Тракторист.) Мебель, хлеб и огурцы Продают нам ... (Продавцы.) Вот уж мал костюмчик мой, Новый мне сошьёт … (Портной.) Поезд длинный голосист, Дал сигнал нам ... (Машинист.) Струны гитары, терпенье, талант Плюс вдохновенье равно ... (Музыкант.) Задание с карточками «Допиши предложения». Кто, что делает? 1. ……… Красит стену. 2. Кондуктор………… 3……………..Стрижет волосы 4.…………………..подметает улицу 5.Библиотекарь……………………………. 6.…………………….разносит письма и газеты 7.…………………..варит обед. 8.Врач………………………………. 9.…………………….моет пол 10.Продавец…………………………. Вывод Один ученый, написавший книгу о выборе профессии, много лет проработал в школе и всегда интересовался дальнейшей судьбой своих учеников. При встрече он задавал им неизменный вопрос: «Доволен ли ты избранной профессией?» И получал удручающий ответ: примерно каждый третий (!) ошибся в своем выборе, и каждый второй признавался, что не совсем доволен, и если бы начинать сначала, то, наверное, пошел бы по иной стезе. Почему же так много молодых людей ошибается в своем выборе? Как вы считаете? Рефлексия: Старайтесь избежать этих ошибок при выборе профессии и   чтобы в вашей жизни не наступило разочарования в своём выборе, хочу сказать: «Ищите себя! Найдите себя!» И не гонитесь за модой.  Итог: Ребята, что нового, интересного, полезного для себя вы узнали? 71

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

BOOKS IN OUR LIFE: NOWADAYS AND FUTURE N.Urkimbaeva, Teacher, School named by Eleu Kosherbaev №279 The aims: To talk about books and widen their opinion about reading books, brought up learners to read more. The visual aids: The plan of the round table. Organization moment - Greeting - Introducing guests and participants. Introduction part. -The history of books The main part. -Reading is more interesting pleasure. -My favourite writer. Conclusion part. Organization moment - Greeting - Introducing guests and participiants. -Good afternoon dear guests and learners. You know today we’ll talk about reading books. I would like to discuss about reading books yesterday. Let’s begin. It has no mouth but speaks. It is not a tree but it has leaves. It is not alive but it cat be a good friend. Book Warm- up. Crossword. – a book that gives the words of a language in alphabetical order and explains their meaning, or translates them into another language. - a book that gives information for the study of a subject. – the story of a person’s life written by sb else. - a book or set of books giving information about every branch of knowledge, or about one particular subject. the sacred writings of the Christian Church, consisting of the Old Testament and the New Testament. – books based on factual material, such as biographies, travel books, books on science, the arts, history … – to describe a place, for example, a town, a district or a country. What kind of reading do you prefer? What British and American writers are the most popular in your opinion? Who is your favourite writer? Why? 72

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

What is your favourite book? Why? What book would you take with you to a desert island? Do you prefer to read books or magazines? What types of books do you know? Tongue-twister Reading, Reading, Reading, I refuse it never! Reading, Reading, Reading, makes me very clever! The main part. -Reading is more interesting pleasure. -My favourite writer. Answer the questions! Do you like reading books? I (don’t) like….. What kind of books do you like? I like….. Why do you like it? It is……. Step 1 Discussion Questions:  What kinds of books do you know?  What English-speaking/Russian writers do you know? I enjoy reading the works of many authors, and exploring books of many genres.

Step 2 Discussion Speak about your favourite writer and book 1.

My favourite writer is… 73

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

2. He is a great Russian, Romanian (English) writer. 3. He is famous for its book… 4. It is about… 5. I like it very much!

Conclusion. A room without books is like a body without a soul. Tell me what you read and I will tell you what you are. Books are a great thing as long as you know how to use them. There is no friends so faithful as a good book. The person who doesn’t read has no advantage over the person who can not. We are what we read.

74

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

ІІІ БӨЛІМ МҰҒАЛІМНІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК ШЕБЕРХАНАСЫ СЫРЫМ ДАТҰЛЫ БАСТАҒАН ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫС З.Қалдыкөз, тарих пәні мұғалімі Сабақтың тақырыбы: Мұғалімнің аты-жөні: Қалдыкөз Зағира Сырым Датұлы Күні: 30.11.2018ж. бастаған ұлт-азаттық қозғалыс СЫНЫП: 8 Қатысқан оқушылар саны: Қатыспаған оқушылар саны: Сабақ 7.3.1.5 – халықтың отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің себеп-салдарын негізделген оқу анықтау; мақсаттары 7.3.1.6 – ұлт-азаттық көтеріліс басшыларының рөліне баға беру Сабақ Оқушылардың барлығы мынаны орындай алады: Тақырып бойынша ойларын нәтижесі: толық әрі ашық айтады Оқушылардың көбісі мынаны орындай алады: Белсене қатысқан шайқастарды анықтайды, көтерілістің жеңілуінің негізгі себептері мен салдарларын талқылап қорытындылайды Оқушылардың кейбіреуі мынаны орындай алады: Қазақтардың шаруалар көтерілісіне қатысуының тарихи маңыздылығын түсінеді,деректерді талқылайды және баға береді. Бағалау Халықтың отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің себеп-салдарын анықтай критерийі алады, ұлт-азаттық көтеріліс басшыларының рөліне баға бере алады. Бағалау Халықтың отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің себеп-салдарын дескрипторы анықтайды, ұлт-азаттық көтеріліс басшыларының рөліне баға береді. Тілдік Қазына, старшын, расправа құзіреттілік Ресурстар Оқулық, суреттер, топқа бөлуге арналған кеспе қағаздар  және  топтық тапсырмалар, кері байланыс, стикер Әдіс-тәсілдер Сұрақ-жауап, «Джигсо» әдісі, «Білім кемесі» кері байланысы Пәнаралық Музыка, қазақ әдебиеті байланыс Алдыңғы оқу Отарлау және ұлт-азаттық көтеріліс Сабақтың жоспары Жоспарланған Сабақ барысы Ресурстар уақыт Басталуы 1.Ұйымдастыру кезеңі 3 минут Стикер 10 минут Сәлемдесу, түгелдеу, топтарға бөлу: «Түстерді таңдау» Оқушылар стикер түстерін таңдап, топтарға бөлінеді. 1-топ: Жайық 2-топ: Орынбор 3-топ: Сібір 4-топ: Жетісу Психологиялық ахуал қалыптастыру: 1 минут Бір-бірімізді тыңдаймыз десек 1 рет қол шапалақтаймыз!

75

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Ұйымшыл боламыз десек 2 рет Белсенділік танытамыз десек 3 рет шапалақтаймыз! 2. Өткенді пысықтау: 5 минут «Конверттегі сұрақ» әдісі. Әр топтың түсіне сәйкес конверттегі сұрақтарға топ болып жауап береді. 3. Жаңа тақырыпқа кіріспе. «Миға шабуыл» әдісі 1 минут С.Датұлы туралы бейнебаянды назарларына ұсыну. Сабақтың тақырыбы мен мақсатын таныстыру. Ортасы 20 минут

Аяқталуы 10 минут

76

4. Дарынды оқушының С.Датұлының өмірі туралы жұмысын жариялату (слайд қорғату). 2 минут 5. «Джигсо» әдісі. 8 минут Оқулықтағы мәтінді бөліп беру, оқып, әңгімелей алуларын бақылау. 1-топ: Жайық. Көтерілістің шығу себептері. 2-топ: Орынбор. Ұлт-азаттық көтерілістің алғашқы кезеңі 3-топ: Сібір. Көтерілістің жетекшісі және қозғаушы күштері 4-топ: Жетісу. Ұлт-азаттық көтерілістің ақырғы кезеңі 6. Дәптермен жұмыс. Тірек сөздерді талқылау. 2 минут Қазына, старшын, расправа, Айшуақ хан, Қаратай сұлтан 7. «Тұлғаны таны» ойыны (сергіту сәті) 3 минут Абылай хан, Сырым Датұлы, Геродот, Ы.Алтынсарин, Сымацянь, үш би, А.Байтұрсынов, Н.Назарбаев 8. «Жылдар сөйлейді» әдісімен тақырыпты пысықтау. 5 минут 1. 1783 - 1797 жж. 2. 1782 ж. 3. 1782 – 1783жж. 4. 1783 ж. 5. 1785 ж. 6. 1786 ж. 7. 1797 ж. 8. 1797 ж. 9. «Жұлдызды сәт» айдарымен сабақты бекіту сұрақтарына жауап алу. 6 минут Жұлдыздардың бірін таңдап, сол жұлдыздағы санға сәйкес нөмірленген сұраққа жауап береді. Нұралы ханның беделінен айырылуына не әсер етті? Бұқаралық қозғалыстың азаттық күреске айналу себебі. Сырым Датұлы Кіші жүз қазақтарының қандай құқықтарын қорғауды көздеді? Көтерілістің алғашқы кезеңіндегі негізгі үш оқиға. Неліктен О.И.Игельстром Сырым батырдың ықпалын әлсіретуге тырысты? Неліктен орыс патшалығы Айшуақ сұлтанды хан сайлауға тырысты? Бұл жағдай С. Датұлының беделіне қаншалықты әсер етті? С.Датұлының бірден екі жақты күрес жүргізгені дұрыс па? Егер ол сұлтандар мен старшындардың қолдауына ие болып, тек біржақты күрескенде жеңіске жетер ме еді?

Карта Ғаламтор материалы

Слайд интертақтада Оқулық

Дәптер Интертақта Карта

Стикерлер, билеттегі сұрақтар

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

10. Бағалау 2 минут Топтардың бірін-бірі бағалауы. Мұғалімнің топтардың белсенділігін бағалауы. 11. Кері байланыс 2 минут «Білім кемесі» кері байланысын орнату.

Бағдаршам түстері Кері байланыс кемесі

12. Үйге тапсырма: тақырыпты оқу. С.Датұлының шешендігі туралы қосымша іздену. Қосымша ақпарат Саралау – Сіз қосымша Бағалау - Оқушылардың Пəнаралық байланыс көмек көрсетуді қалай үйренгенін тексеруді Қауіпсіздік жəне еңбекті жоспарлайсыз? Сіз қалай жоспарлайсыз? қорғау ережелері қабілеті жоғары АКТ-мен байланыс оқушыларға тапсырманы Құндылықтардағы күрделендіруді қалай байланыс жоспарлайсыз? Оқушыға уақыт беру, түрткі, же- Жауаптары мен тапсырманы Қазақ әдебиеті. Оқушыларға тек сұрақтарды тиімді қолдану. рындау барысын бақылаймын. қауіпсіздік ережелерін үнемі Кері байланыста оқушы үнін қайталап ескертіп отыраескеремін. мын. Рефлексия Сабақ / оқу мақсаттары шынайы ма? Бүгін оқушылар не білді? Сыныптағы ахуал қандай болды? Мен жоспарлаған саралау шаралары тиімді болды ма? Мен берілген уақыт ішінде үлгердім бе? Мен өз жоспарыма қандай түзетулер енгіздім жəне неліктен? Қорытынды бағамдау Қандай екі нəрсе табысты болды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)? 1: 2: Қандай екі нəрсе сабақты жақсарта алды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)? 1: 2: Сабақ барысында мен сынып немесе жекелеген оқушылар туралы менің келесі сабағымды жетілдіруге көмектесетін не білдім?

77

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТӘУЕЛСІЗДІГІНІҢ ЖАРИЯЛАНУЫ Д.А. Құстүтінова, Тарих пәні ұғалімі Шоқан Уәлиханов атындағы орта мектеп, Жамбыл облысы, Шу ауданы Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі: Қазақстан мемлекеттілігінің қайта жаңғыруы (1991 – 1996 жылдар) Сынып: 9

Мұғалімнің аты жөні: Кустутинова Д.А.

Қатыспағандар саны: Қатысқандар саны: Сабақтың ҚР тәуелсіздігінің жариялануы тақырыбы Зерттеу сұрағы: Саяси көшбасшының мемлекет тарихының бетбұрысты кезеңдеріндегі рөлі қандай болды? Оқу мақсаты 9.3.1.6 Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы алғашқы қадамдарын анықтап, қорытындылау; 9.3.1.7 өткен оқиғалармен сабақтастықты орнатып, Қазақстан тәуелсіздігінің жариялануының тарихи маңызын түсіндіру; 9.3.1.10 Тәуелсіз мемлекеттің қалыптасуындағы Елбасы Н. Назарбаевтың рөліне баға беру; Сабақтың Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы алғашқы қадамдарын анықтап, мақсаты нәтижелерін тұжырымдайды; Қазақстан тәуелсіздігінің жариялануының тарихи маңызын түсіндіреді; Тәуелсіз мемлекеттің қалыптасуындағы Елбасы Н. Назарбаевтың рөліне баға береді Бағалау Білімін қолдану: ҚР –ның тәуелсіздік қадамдарын анықтау Критерийлері Зерттеу және талдау: Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде жариялануының тарихи маңызын түсіндіру. Тәуелсіз Қазақстанның қоғамдық – саяси дамуын талдау Тілдік мақсаттар Тілдік құзіреттілікті дамыту: өткен тарихи оқиғалармен сабақтастықты орнату арқылы Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде жариялануының тарихи маңызын түсіндіру кезінде. Оқылым: деректермен және ақпараттық мәтінмен танысу кезінде. Айтылым: жеке, жұптық,топтық ұжымдық пікірталас барысында ауызша мәлімдемелер жасау, жұптық талқылау; өз қорытындыларын ұсыну. Егемендік (жоғарғы билік) , Декларация ,» Конституциялық Заң» Жаңғыру, Президент, Парламент, Тәуелсіздік ұғымдарын түсіндіру кезінде Жазылым: мұғалімнің және сыныптастарының айтқанын және талдау жұмыстарын орындау кезінде. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жариялануының тарихи маңызы... Тәуелсіздік жарияланғаннан кейін... Қазақстан келесі қадамдар жасады...

78

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Құндылықтарды Патриотизм Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы алғашқы қадамдарын дамыту анықтап, нәтижелерін тұжырымдау кезінде өз елі үшін мақтаныш тәуелсіз Қазақстанның қоғамдық – саяси дамуын талдау кезінде тәуелсіздік Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде жариялануының тарихи маңызын түсіндіру кезінде Пәнаралық Дүниежүзі тарихы пәнінен алған білімін еске түсіру кезінде байланыстар АКТ қолдану Сабақтың тақырыбын,оқу мақсатын,бағалау критериийлерін, тапсырмалар дағдылары дескрипторларын анықтауда интербелсенді тақта мүмкіндіктері қолданылады Бастапқы білім Демократиялық процестер қоғамдық сананы қалай өзгертті? Сабақтың барысы Сабақтың Сабақтағы жоспарланған іс-әрекет Ресурстар жоспарланған кезеңдері Сабақтың басы БЫМ 10 минут «Серпілген сауал» әдісі арқылы оқушылардың ойын сұрау. 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстанда қандай оқиға болды? Бұл оқиғаның тәуелсіздікпен қандай байланысы бар? «Тәуелсіздік» нені білдіреді? Сабақтың Тапсырма-1. Қазақстанның тәуелсіздік ортасы жолындағы маңызды құжаттарды анықтайды 25-минут Дескриптор 1. Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы маңызды құжаттарды жазады 2. Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы маңызды құжаттардың қабылданған уақытын көрсетеді Тәуелсіздік жолындағы маңызды құжаттар Қазақ КСР Мемлекеттік егемендігі туралы декларация Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жөніндегі Конституциялық заңы БҰҰ мүше болып қабылдануы ҚР мемлекеттік рәміздері бекітілді

Қабылданған уақыты 1990 ж 25 қазан 1991 ж 16 желтоқсан 1992 ж 2 наурыз 1992 ж 4 маусым

ҚБ «Қосу, алу, қызықты» шеңберлі диаграммасы арқылы бағалау және кері байланыс беру қосу алу қызықты Қосу (+) –«Не жақсы?», «Несімен жақсы?» деген сұрақтарға жауап беретін айғақтарды жазамыз. Азайту (-)-«Несі жаман?» деген сұраққа жауап беретін айғақтар мен ойларды жазамыз.

79

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

«?»-«Несімен қызықты?» деген сұраққа жауап беретін оқушыны түрлі ойға салатын ойлар мен айғақтарды жазуға арналған. Тапсырма – 2 Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың қызметіне баға беру. (жеке орындайды) РАФТ әдісі арқылы орындау Роль – ауыл әкімі Аудитория – жиын Форма – жиындағы сөз Тақырып – «Елін сүйген Елбасы» Роль – оқушы Аудитория – 5 жасар бала Форма – үйдегі әңгіме Тақырып – «Елін сүйген Елбасы» ҚБ «2 жұлдыз, 1 тілек» кері байланыс беру. Тапсырма – 3 (топпен ) Оқушылар қағаздағы жасырын құжатты атын атамай басқаға түсіндіреді. Ол төмендегі сұраққа жауап айта отыра жасайды. Жасырын құжаттар: Егемендік декларация, Тәуелсіздік туралы заң, ҚР Конституциясы, Рәміздер туралы жарлық Құжатты талдау 1.Бұл құжат қашан, қайда, не себепті пайда болды? (Оның пайда болуының тарихи шарттарын сипаттаңыз.) 2.Құжат мәтініндегі негізгі жаңа ұғымдарды түсіндіріңіз. 3. Бұл құжаттың баптары кімдердің мүддесін көздейді? 4. Бұл құжатты енгізу мемлекет пен қоғамда қандай нәтижелер алып келді? Дескрипторы: Топтар құжат талдауын өзара талқылайды. Қорытындыларын тұжырымдайды Құжаттың маңыздылығын дәлелдейді Құжаттар қабылдануынан кейінгі өзгерістерді сипаттайды ҚБ «Бутерброд» оқушыларға кері байланыс беру М Топтық тапсырманы оқушылардың орындауына кері байланыс жүргізеді. Сабақтың соңы 10 минут

80

Қорытынды жасау. «Тақырыптық теннис» сыныпта оқушылар 2 топқа бөлініп, бірбіріне теннис ойынындағыдай доптың орнына мәліметтер лақтырады Дескриптор: Бүгінгі сабақ бойынша мәліметтер айтады. Топтар мәліметтерді қайталамайды.

ҚР тәуелсіздігінің даму тарихы Ықшамдалған мәтін Құжат мәтіні Қазақ КСР-ның Мемлекеттік егемендігі туралы Декларация мәтіні Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Тәуелсіздік туралы Конституциялық Заңы https://tengrinews.kz/ kaza khstan_news / nazarbaevtyin-tauelszdkalgannan-keyng-alga shkyi-soz-uadeler-359 657/

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

HEALTHY HABITS

А.Б. Тиленова, ағылшын тілі пәні мұғалімі, Арықты ауылының жалпы орта білім беретін мектебі» КММ, Ақмола облысы LESSON 1, Term4 Unit8: Healthyhabits

School: Communal state institution “Comprehensiveschool in Arykty village of the education department intheKorgalzhyndistrictoftheeducat ionheadquarteroftheAkmola region”

Date: Grade:7

Teachername:TilenovaA.B. Numberpresent: Numberabsent: Healthyhabits.Discussinghealthyhabits andhealthylivingandlearningabo utthefood pyramid 7.1.1Explainandjustifytheirownpointofviewonarangeofgeneralandcurric ulartopics 7.3.5Plan,write,editandproofreadworkatatextlevelwithlittleornosupporto narangeof generalandcurricular topics 7.3.4writecoherentlyatatextlevelusingavarietyofconnectorsonagrowingr angeof generaland curricular topics 7.1.2Useindependentlyanappropriatelayoutonagrowingrangeofgeneralan dcurriculartopics Alllearners willbeableto: Tocreatehealth careplans(70-80 words) State10-15sentences usingwordsrelatedtothetopic Unitrevision

Themeof thelesson: Learningobjectives

Lessonobjectives Previouslesson Plan Plan nedtimings

Beginning 5min

Plannedactivities

Learners’activities

Evaluation

Resources

GREETINGS Greetings The teacher sets the lesson objectives,let Students dothein tingstudentsknoww structions hattoanticipatefromt helesson. Read the title of the module Healthyhabits / Health and fitness and ask Ss tosuggest what they think the module willbe about (the module is about health care ,sportsandphysicala ctivities).Gothroug htheobjectiveslistt ostimulateSs’intere stinthemodule

81

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Middle 30min

WorkingwithpowerpointStep 1. Teacher shows the first slide and asksstuden tstodiscusswiththeirpairsonthequestion“Wh ich sports doyou like? Why?”(WhiletheyarediscussingTeach ermonitors and listens to their answers. Youcanhelp weak students) Step 2. Teacher shows short video whereintroducing all members in the picture atpage92.Accordingtothesedefinitionsandb ullet points students must give examplesof new terms. (Ex: captain; champion;finalist; supporter; TV reporter; manager;owner; referee; sponsor; loser; trainer; etc.)And they should explain meaning of eachword. (Whiletheyexplain theirpointofview,teacher monitors and listens to theiranswers, and makes notes on commonmistakes thatstudents make) Step 3. Teacherasksstudents“Whatkindofs portsfamous in Kazakhstan? What companiessponsorsportsteam?”

End 5min

Verbale valuation

Students readthe definiti onsanddiscusst hebulletpoints Mutuale valuation

Students think on this question, asitisatricky one.

Step 4. Ss work in group: Ex 1, p 92 - matchingphotos16withsixofthewordsinthebox. Theydiscusssomeof thepictureshavetwoor more matches. As well, they shouldmakesomenotes. Step 5. NowSsworkindividually Students create thatteachercancheck each of them how they own sentences managelearning new theme. Ex 2, p 92 – tocompletethesentences withownideas REFLECTION The class comes back to lesson objectivesa nddiscusseswhattheyhaveachievedandwhat hasleft. Self-assessment.HowwelldoIunderstand? 4-Icandothis andexplainittoothers 3-Iunderstandandcandothisbymyself.2- I need morepractice. 1-Idon’tunderstandthis yet. Saying goodbye

82

Studentsdiscuss withtheirpairsonthequestion

Individuale valuation

Selfassessment

SBp. 92

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

INTRODUCTION. VOCABULARY. GADGETS А.А. Джумагулова, Ағылшын тілі пәнінің мұғалімі, Шоқан Уәлиханов атындағы орта мектебі» КММ, Жамбыл облысы Unit 9: Science and Technology

School: Shokan Ualihanov Secondary School

Date:

Teacher name: Jumagulova A.A.

Grade: 9 Theme of the lesson: Learning objectives

Number present: Introduction. Vocabulary.Gadgets.

Number absent:

9.S1 provide basic information about themselves and others at sentence level on an increasing range of general topics 9.S3 give an opinion at sentence level on a limited range of general and curricular topics 9.C1 use speaking and listening skills to solve problems creatively and cooperatively in groups 9.C3 respect differing points of view 9.C7 develop and sustain a consistent argument when speaking or writing 9.C9 use imagination to express thoughts, ideas, experiences and feelings Lesson objec- All learners will be able to: tives identify some specific information from the text and use some target vocabulary to describe social media and people’s communication accurately in response to prompts and in production tasks. Most learners will be able to: Select, compile, and synthesize information from the reading passage “My morning online” for an oral presentation. Some learners will be able to: Respond to and discuss the reading passage using interpretive, evaluative and creative thinking skills. Make an online interview. Previous lesson Unit revision Plan Planned timings Planned activities Learners’ Evaluation Resources activities Begining GREETINGS Greeting Verbal 5 min The teacher sets the lesson evaluation objectives, letting students know what to anticipate from the lesson. Warm up. Free talk about using mass media. By the way, do you have your mobile phones with you? Please, show it to us. Do you often use it? How often do you use it?

83

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

When was it invented? (1983).What century is it? (The 20th century) Look at the blackboard, there are three sentences but one of it is not completed. On the board: The Medieval time is famous for inquisition and conquests. The Renaissance is famous for its so called “golden” age of art. The 20th century is famous for...(developing science and technology) So, the theme of our lesson is Science and Technology. Main part When you hear these words, Science and Technology, what associations you have connected to these words? What words do occur to your mind? One by one go to the board and write one word.

Middle 30 min

Learners read the sentences and complete the last one.

Learners one Individual by one go to avaluation the board and write one word

Working with the text. Lexical Work. Ex.1.p.104 What computer words are mentioned Learners make in the text? Give definitions to each a conceptual table. word in blue. In pairs, make a conceptual table. Leona’s morn- My morning ing online online

Make a conclusion about today’s modern devices. Speak about the life With social media

End 5 min

84

Without social media

REFLECTION At the end of the lesson, students reflect on: - what they learned - what remained unclear for them - what they need to continue working on by the “Traffic lights” Hometask: Vocabulary. Ex#5 Saying goodbye

Mutual avaluation

Learners speak about the life

Self-assessment

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

ҚАЛАУЛАР ШЕГІ

А.Т. Мухамеджанова, өзін-өзі тану пәнінің мұғалімі, Арықты ауылының жалпы орта білім беретін мектебі» КММ, Ақмола облысы Мұғалімнің атыжөні: Пән/Сынып: Күні: Тарау немесе бөлім атауы: Сабақтың тақырыбы: № 27-28 Оқу мақсаты:

Мухамеджанова А.Т. 8 сынып 07.04.2021 IV тарау. Адамзаттың рухани тәжірибесі. Қалаулар шегі

Оқушыларға «қалаулар шегі» туралы түсінік бере отырып, қиянат жасамау құндылығының мәнін ашу. Саралап оқыту тапсырмалары Ұжымдық жұмыс Жеке жұмыс Жаңа тақырыптың түсіндірілуі Тапсырманы ұсыну, оқушылар Тапсырманы ұсыну және дұрыс жауапты ұсыну арқылы үйрету ой-пікірлерін еркін жеткізуы Уақыты

Кезеңдері Мұғалімнің іс-әрекеті

4 минут

Басы

4 минут

Ортасы

7 минут

4 минут

1.Ұйымдастыру кезеңі: 5Т ережесін сақтау Татулық, тыныштық, тәртіп, тазалық, талап «Жүректен жүрекке» әдісі 2.Үй тапсырмасын тексеру. «Шалдың үш баласы» ЛевТолстой -Неліктен үлкен ұл мен ортаншы ұл әке үмітін ақтай алмады? -Баянды өмір сүрудің сыры неде екен? 3. Дәйексөз «Қанағаты бар адамға бақыт бұйырған» Аристотель сөзіне сұхбат беру. Дәйксөзді балалар дауыстап оқып, қайталайды. Дәйексөздің мағынасын қалай түсінесіз? Аристотель неге қанағатпен бақытты байланыстырған? Қанағат, қанағат ету деген сөздерді қалай түсінеміз? - Қанағат деген сөзге ұғым беру - Шәкәрім Құдайбердіұлының «Құмарлық поэзиясы» (аудио тындау) -Сұрақ-жауап (ой шақыру)

Оқушының ісәрекеті

Ресурстар видео

сәттілік тілеу ойын айту

сұрақтарға толық жауап береді

Оқулық

сұрақтарға толық АКТ жауап береді пайдалану

Аудио тындау, сұраққа жауап береді

АКТ пайдалану

85

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

4 минут

5 минут

5 минут

3 минут 4 минут рефлексия

86

(Мұғалімнің сыйы) -Құмырсқаның қанағаты видео көрсету Шығармашылық тапсырма: (1 қатар) Пифагор: «Ұйықтар алдында өткен күніңді, өзіңнің не істеп не тындырғаныңды ой елегінен бір рет өткізбей тұрып, көзіңді жұмушы болма». 2 (қатар) Әбіш Кекілбаев: «Уақыттың өтетіні рас, көп нәрсенің ұмытылатыны рас. Бірақ өмір бір-ақ рет беріледі деген өзіміз білетін қағида бар. Ол қандай заманда, қандай жағдайда өтсе де бәрібір қымбат. Сондықтан өз басым өткенге өкпе жүрмейді деп ойлаймын. Өткенге тек тәубе жүреді деп ойлаймын» «Мен және менің уақытым» жаттығуын орындаңыздар. «Уақытты тиімді пайдалану» Егер сіз күнделікті барлық нәрсені жүрегіңізбен тыңдап, сүйіспеншілікпен атқарсаңыз қуанышқа бөленесіз. Бұл уақытты ысырап етпегеннің белгісі. Сіздер төмендегі сұрақтарға жауап беру арқылы бір күніңіздің әр сәтіндегі басыңыздан не өткенін жазыңыз: -Теледидар алдында өткізетін уақытыңызды қадағалайсыз ба? -Көркем әдебиеттер оқуға қанша уақытыңызды арнайсыз? -Әртүрлі ойындарды ойнауға уақыт жұмсайсыз ба? -Таныстарыңызбен, достарыңызбен телефон арқылы түкке тұрғысыз әңгімелерді сөз етуді ұнатасыз ба? -Айнаның алдында қанша уақыт сәнденіп, таранасыз? Үй тапсырмасы: «Менің қалауларымның шегі» тақырыбында эссе жазу Қорытындылау. «Бүгін өзіді-өзін бағала» әдісі Рахмет! Сау болыңыз!

ой-пікірлерін еркін жеткізу

тапсырманы тыңдайды, орындайды

тапсырманы тыңдайды, орындайды

жазып алады

оқулық

Бүгінгі сабақта не білгенін, үйренгенін, түсінгені туралы бөліседі.

стикер, тақта

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

ӨЗІҢДІ ЖӘНЕ БАСҚАЛАРДЫ ҚҰРМЕТТЕУДІ ҮЙРЕНЕМІЗ Н.К. Мауенова Х. Шаяхметов атындағы негізгі мектебі КММ, Ақтоғай ауданы Сынып Тарау Сабақ нөмірі және тақырыбы Құндылық

2 III - тарау №17 Өзіңді және басқаларды құрметтеуді үйренеміз Сүйіспеншілік

Қасиеттер Сабақтың мақсаты Міндеттері

Әдептілік, мейірімділік, қайырымдылық, құрметтеу. Оқушыларға өзін және өзгелерді құрметтей білудің сүйіспеншілік құндылығына негізделетінін ұғындыру. Оқушыларды өзін және өзгелерді құрметтей білуді үйрету; Әдептілікке, мейірімділікке, кеңпейілділікке, қайырымдылыққа тәрбиелеу. Кеңпейілділік, қайырымдылық қасиеттерін дамыту. Сабақтың барысы Сабақтың Мұғалім сөзінің мәтіні Ресурстар кезеңдері Мұғалімнің Сәлеметсіңдер ме қымбатты оқушылар! Өзін-өзі тану I - слайд кіріспе сөзі пәніне қош келдіңдер! Бүгін біз сендермен, 17-шы сабағымыздың тақырыбына тоқталайық; «АДАМ БОЛАМ ДЕСЕҢІЗ...» тарауы бойынша бүгінгі сабағымыздың тақырыбы: «Өзіңді және басқаларды құрметтеуді үйренеміз» Балалар, біз бүгін сендермен сабақта құрметтеу жайында айтамыз. 5Т ережесін сақтау Татулық, тыныштық, тәртіп, тазалық, талап. Тыныштық сәті: «Тыныс алу» жаттығуы Сіздерден аяқ- қолыңызды айқастырмай, түзу отыруыңызды өтінемін. Қазір біз тыныс алу жаттығуын II- слайд жасаймыз. Тыныс алуға зейін қойған кезде, біздің ақылымыз демалады. Ауаны ішке жұту кезінде тыныштық пен қуаныш қабылдаймыз. Демді сыртқа III- слайд шығарған кезде өзіміздегі мазасыздықтарды сыртқа шығарамыз. Қане, дайындалайық, Көзімізді жұмамыз..., IV- слайд арқамызды тіктейміз..., қолдарыңызды тізеге қоюға болады... Дәйексөз Бүгінгі жаңа сабағымыздың дәйексөзі «Біреуді артық, біреуді кем санамай, жұрттың бәрін құрметтей біл» (Лұқпан Хакім) Ендеше, экранға назар аударып, дәйексөзді бірге қайталайық... «Біреуді артық, біреуді кем санамай, Лұқман аса дана, жұрттың бәрін құрметтей біл». Тамаша...Мұқият табип болған кісі.  қайталап, есте сақтап алыңдар! V- слайд Ал, енді, дәйексөзімізді қаншалықты түсінгендігімізді білу үшін келесі сұрақтарға жауап беріп көрейік!

87

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Дәйексөзді талдау

Әңгімелеу

Шығармашылық ісәрекет

Сабақтың аяқталуы

88

Сұрақ-жауап: Неліктен «Біреуді кем санамай, бәрін құрметтеу керек» деген? Құрметтеу үшін қандай дұрыс әрекеттер жасаймыз? Өздерің қандай құрмет көрсетесіздер? Айтып берулеріңізге болады. Балалар, бүгінгі сабағымыз өте ерекше! Өйткені, құрмет жайында айтамыз. Әңгімеміз «Аян мен Арман» деп аталады. Аян мен Арман автобус ішінде отырады. Автобусқа сөмкесі ауыр әжесі кіреді. Аян әжені көрмеген сыңай танытып, терезенің қырауына сурет салып отырады. Арман болса орнынан тұрып, әжеге орын береді. Біраз жол өткен соң аялдамаға автобус тоқтайды. Әже түсуге дайындалып сөмкесінен екі қызыл алма алып Арманға береді. - Бұл алма саған орын бергенің үшін емес, үлкен адамды құрмет тұтқаның үшін – дейді әже. Автобустан түскен соң, алманың біреуін Аянға береді. Арман алманы бар ықыласымен жеп келеді. Ал Аян болса екі беті қызарып, бір ойға түсіп кеткендей көрінді. Ал, балалар, осы әңгіме туралы не түсіндіңіздер? Әңгіменің қаншалықты мазмұнын түсіне білдіңіздер? Соған байланысты сұрақтарға жауап берсеңіздер? Талдау сұрақтары: Бұл әңгімеден не түйдіңдер?  Қай баланың іс-әрекеті мақтан етуге тұрарлық?  Өмірде осындай балалар бар деп ойлайсыңдар? Келесі кезекті шығармашылық жұмысқа берсек. Өздерің білетіндей, шығармашылық жұмыс барысында осы сабақтан алған білімдеріңді көрсетіп, жүзеге асырасыңдар, адамгершілік, құрметтеу, әдептілік қасиеттеріңді бойларыңа сіңіресіңдер. 1 – тапсырма. Тапсырманы кілтін пайдалана отырып әріптерді орындарына дұрыс қойыңдар. Мұхтар Әуезовтың нақыл сөзін оқуға болады.

VI- слайд

Балалар, бүгінгі сабағымызды қорытындылай келе, құрметтеу, әдептілік, ізгілік, жанашырлық, қамқорлық секілді жақсы қасиеттерді бойларыңа сіңіріп, сүйіспеншілік құндылығын әрдайым сақтай білейік! Бүгінгі сабақтан алған әсерлеріңізді жүрегімізге саламыз. Бәріңізге үлкен рахмет! Осымен, сабағымыз аяқталды, келесі кездескенше сау болыңыздар!

Х-слайд

VII-слайд

VIII-слайд

IX-слайд

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

ЖҰЛДЫЗДЫ АСПАН

Б.Б. Масен, көркем еңбек пәнінің мұғалімі, Арықты ауылының жалпы орта білім беретін мектебі» КММ, Ақмола облысы Педагогтің атыжөні: Күні: Сынып: Сабақтың тақырыбы Оқу бағдарламасына сәйкес оқыту мақсаттары Сабақтың барысы Сабақтың кезең уақыт Ұйымдастыру кезеңі. 5 минут

Үй тапсырмасын тексеру. 5 минут Қызығушылықты ояту

Масен Б.Б 13.04.21 Қатысушылар саны: Жұлдызды аспан

Қатыспағандар саны:

Әртүрлі орындау техникасын үйлестіре отырып, шығармашылық идеялары мен сезімдерін көрсетеді

Педагогтің әрекеті Дене мүшелерімен амандасу (көзбен, қол алысып, құлақпен, аяқпен амандасу) Мұғалім: — Екі көз не үшін керек? Оқушы: — Жақсыларды көру үшін. Мұғалім: — Екі құлақ не үшін керек? Оқушы: — Ақыл – кеңес тыңдау үшін. Мұғалім: — Екі қол не үшін керек? Оқушы: — Елге көмек беру үшін. Мұғалім: — Екі аяқ не үшін қажет? Оқушы: — Шетте жүрсең, Туған жерге жету үшін Мұғалім: — Ал басың не үшін керек? Окушы: — Бәрін-бәрін ойлау үшін. Дұрыс балалар, олай болса мен сендердің құлақтарың, көздерің, қолдарың мен аяқтарыңа саулық тілеймін. Жұмыс ережесін келісу Алдыңғы білімді еске түсіреді (жеке) «Допты қағып ал» тәсілі бойынша сыныпқа сұрақтар қоямын. Ребус “Жұлдыз”

Оқушының Бағалау әрекеті Психологиялық ахуалға берілген тақпақтарды дауыстап айтып, тілді жаттықтыру және жаңа сабаққа назар аудару. Оқушылар сұраққа жауап береді, жұмысты берілген түріне қарай орындайды

Алдыңғы білімді еске түсіру тапсырмалары.

ҚБ: Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.

Ресурстар Интерактив тақтасы, слайд, стикерлер.

«Допты қағып ал» тәсілі бойынша .

89

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Сабақтың ортасы 25 минут

Жұлдызды аспан «Жұлдызды аспан» шамын жасаймыз

АКТ

Сергіту сәті Сабақтың соңы 5 минут

Кері байланыс

Белсенді оқу тапсырмалары «Көршіңе әңгімелеп бер» әдісі арқылы суретпен және мәтінмен жұмыс жасайды.

Дескрипторы: Практикалық жұмыс: жұмыс істеу үшін қажетті материалдар мен құралдарды дайындаңыз? Белсенді оқу тапсырмалары.

Жұмыс дәптерімен орындау.

Жаңа білім мен тәжірибені қолдану Сұрақтарға жауап беріңіздер: Жұмыстарыңыз қандай түсті гаммада орындалды? Жұмыстарыңызда қандай тәсілдерді қолдандыңыздар? Неге? Рефлексия Оқушыларға «Білім пирамидасы» кері байланыс постері түсіндіріледі. Стикерлер таратылады. Оқушылар өздері қалаған шың басына жабыстырады.

Оқулықтағы қосымша тапсырмалар.

“Екі жұлдыз, бір тілек” әдісі. Рефлексия Оқушылар «Тазалық» әдісі бойынша сабаққа кері байланысты ауызша айтды.

Сабақтан алған әсерлерін кері байланыс арқылы білдіреді.

ҚБ: Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.

«Білім пирамидасы» стикерлер таратылады

«Тазалық» әдісі

Үй тапсырмасы

90

Оқылым, жазылым тапсырма лары.

«Тазалық» әдісі кері байланыс парағы

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

ИНТЕРЬЕРГЕ АРНАЛҒАН СӘНДІ БҰЙЫМДАР Х. Турсын, Технология пәнінің мұғалімі, Арықты ауылының жалпы орта білім беретін мектебі» КММ, Ақмола облысы Көркем еңбек Күні: Сынып: 8 Бөлім: Сабақтың тақырыбы:

IV тоқсан Оқытушының аты-жөні: Турсын Хуанар Қатысушылар саны: Қатыспағандар: Үй мәдениеті Интерьерге арналған сәнді бұйымдар (2D/3D форматта). Бұйымдарға нобайлар дайындау. Құрал-саймандар мен материалдарды дайындау

Сабақта меңгерілетін оқу мақсаттары

8.1.6.2-Бұйымды дайындау мен безендіру үшін заманауи және дәстүрлі емес материалдардың тиімді қолданылуын түсіне отырып өздігінен таңдау 8.1.6.4-Шығармашылық жұмыстар жасау үшін әр түрлі

Сабақтың мақсаты:

технологиялар мен өнер материалдарын өз бетінше анықтау, таңдау және біріктіру Сәндік бұйым дайындауға арналған материалдарды таңдап алу. Интерьерге арналған сәндік бұйым эскизін салу. Оны жасау үшін техника таңдау.

Сабақтың барысы Сабақтың Педагогтың әрекеті

кезеңі/ уақыт Басталуы Ұйымдастыру кезеңі. 10 мин Сәлемдесу, көңіл аударуын ұйымдастыру,

Оқушылардың әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Оқушылар амандасып, Қалыпбір-біріне сәттілік тастырсыныпта қолайлы атмосфера тілейді. ушы қалыптастыру. бағалау: Бірін – бірі Тірек білімдерін өзектілендіру. бағалау. Талқылауға арналған сұрақтар: Ойлан , бірік, Интерьердегі сәндік бұйымның қандай бөліс әдісі арқылы түрлерін білесіңдер? оқушылар қайталау Сіз қандай сәндік бұйымды таңдар едіңіз? сұрақтарына жауап Неліктен? береді Сабақ тақырыбы және мақсатымен танысу: Оқушыларды сабақтың тақырыбы және мақсатымен таныстырыңыз, олармен бірге бағалау критерийлерін талқылаңыз.

Ортасы 25 мин

Сабаққа байланысты видеоабақ көрсетіледі . Таныстырылымдар/суреттер арқылы интерьер стилінің ерекшеліктерін түсіндіру.

Оқулықтағы түсініктемелер мен иллюстрациялық суреттер Мен қосымша тапсырмалар

Оқушыларға «Шебер» атты кері байланыс парағы

91

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Бірнеше интерьер стилін көрсетіңіз, олардың ерекшеліктерін сипаттап беріңіз аныстырылымдар/суреттер арқылы интерьер стилінің ерекшеліктерін түсіндіру. Бірнеше интерьер стилін көрсетіңіз, олардың ерекшеліктерін сипаттап беріңіз. Әңгімелеу. Мұғалімнің ұсынбаған интерьер стильдерін атауларын және олардың ерекшеліктерін сипаттап беруді сұраңыз. Оқушылардан сұрақтарға жауап беруін сұраңыз: Т- Интерьердегі сәндік бұйымдардың рөлі қандай? - Балалар бөлмесінің интерьерінде қандай бөлшектер назар аудартуы мүмкін? Тәжірибелік жұмыс: қонақбөлме интерьеріне арналған сәндік элементтерді таңдау. Оқушылар қонақбөлме интерьерінің стилі бейнеленген карточкаларды таңдай отырып, топтарға бірігеді. 1-нұсқа. Оқушылар қонақбөлме стиліне арналған сәндік элементтерді (тоқыма бұйымдар, ыдыстар, бейнелеу өнері заттары, аква және фито-дизайн элементтері, басқа сәндік элементтер) ұсынады, өз ұсыныстарын негіздейді, сыныптастарымен идеяларын талқылайды. 2-нұсқа. Топ мүшелері сәндік элементтерді орналастыру арқылы таңдалған стильге сәйкес постерде қонақ бөлмесін жасақтайды. Сыныптастарына постерлерін таныстырады.

Тәжірибелік жұмыс. Таңдалған интерьер стиліне сәйкес сәндік бұйым эскизін салу. Тәжірибелік жұмысты жеке немесе топпен орындауға болады. Тапсырма дескрипторларын талқылау. интерьер стилі, сәндік бұйымды орналастыру үшін орын мен жай

92

Онда: балға суреті - «мен меңгердім», қол ара суреті «мен білгенмін» және шеге суреті - «толықтырғым келеді» деген үш бағанға оқушылар бүгінгі сабақтан түйген ойларын жазып береді.

Жұмыс дәптері және альбом. Түрлітүсті және графиттен жасалған қарындаштар, өшіргіш. Бөлме схемалары

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

таңдалған; сәндік бұйымның түрі анықталған; пішіні мен түстік гаммасын үйлестіріп, оны интерьерге орналастырып, интерьерге арналған сәндік бұйым эскизін орындаған; материалдар атаулары аталған; бұйым дайындауға арналған техника таңдалған. Оқушылар сәндік бұйым жасалатын интерьер, бөлме стилін, оған сәндік бұйымды орналастыру тәсілі мен орнын (қабырғаға ілінген, полкада орналасқан және т.б.) таңдайды. Сәндік бұйым түрін (панно, коллаж, диван жастығы, сәндік сағат және т.б.) анықтайды. Бұл ақпараттарды эскиздің жоғарғы жағына жазады. Сәндік бұйым эскизін салады. Алдымен еркін масштабта нобай дайындауға, сонан соң бұйымның пішінін, өлшемі мен түстік гаммасын анықтай отырып, болашақ жұмыстың эскизін форматта орындауға болады. Эскиз композиция элементтерінің өзара байланысын көрнекі түрде көрсетеді. Бөлменің схемасын қолдануға болады.

Эскизге материалдардың атауы мен олардың болжаулы түсін енгізеді. Сәндік бұйым жасау техникасын жазады. Аяқталуы 10 мин

Кері байланыс Оқушылар рефлекциясы : .

Оқушылар бүгінгі сабақты қандай деңгейде түсініп, білгендерін алманы таңдағандары бойынша білемін Жасыл алманы бәрін жақсы түсінген оқушылар таңдаса, сары алманы кейбіреулерін дұрыс түсінбеген, толықтырамын деген оқушылар таңдаса, қызыл алманы тапсырманы орындай алмаған,түсінбеген оқушылар таңдайды .

Оқушылардың жасаған жұмыстарына пікір қалдыру.

Қағазға салынған қызыл, сары және жасыл алма суреттері

93

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

ТАБИҒИ МАТЕРИАЛДАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН СИПАТТАМАЛАРЫ С.С. Қалымбетов, көркем еңбек пәні мұғалімі, Шоқан Уәлиханов атындағы орта мектеп, Жамбыл облысы, Шу ауданы «Сәндік қолданбалы өнер» Мектеп Шоқан Уәлиханов атындағы орта мектеп бөлімі Күні____________ Мұғалімнің аты-жөні: Сәкен . Сыдықалыұлы. Қалымбетов Сынып 6 сынып Қатысқандар _____ Қатыспағандар ______ Сабақтың тақырыбы Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары оқу бағдарламасына сілтеме

Табиғи материалдардың түрлері мен сипаттамалары

Сабақтың мақсаты

Табиғи материалдардың қасиеттері және олармен жұмыс істеу тәсілдерін меңгеру үшін зерттеу жұмысын жасау 1. Визуалды сипаттамаларын айтады. 2. Конструкциялық, табиғи және жасанды материалдарды ажыратады. 3. Олардың қолдану аясын анықтайды.

Бағалау критерийі

6.1.1.1 Өзінің және басқа оқушының тәжірибесіне сүйене отырып, қоршаған орта нысандарының визуалды сипаттама-ларын (композиция, түс, пішін, фактура, тепе-теңдік) түсіну және білімін көрсету. 6.1.6.1 Конструкциялық, табиғи және жасанды материалдар-дың физикалық, технологиялық пен механикалық қасиеттерін және олардың қолдану аясын анықтау және сипаттау

Тілдік мақсаттар

Табиғи материалдардың түрлері сипаттамаларын айтады.

Құндылықтарға баулу

Қазақстан және әлем халықтарының табиғи материалдардан жасалған қолөнер бұйымдарын көру арқылы дәстүрді жалғастыруға үйренеді. Пікірталас, диалогтарға қатысу арқылы бір-бірінің пікірін құрметтеуге дағдыланады. Физика, бейнелеу өнері.

Пәнаралық байланыс Алдыңғы білім Сабақ барысы Сабақтың жоспарланған кезеңдері Сабақтың басы

94

5 сыныпта әр түрлі материалдарды тәжірибелеп, бұйымды жасау және дайындау дағдысын меңгерді. Сабақтағы жоспарланған жаттығу түрлері

Ресурстар

(М К) Ой қозғау сұрақтары. - Табиғи материал дегенді қалай түсінесің? - Табиғи материалдарға нелер жатады? - Қандай материалдар түрлерін білесіңдер? - Түрі, түсі, қасиеті? Топқа бөлу суреттер арқылы Суреттер: (Өсімдік, жануарлар, минериалдар тас, құм, саз, қабыршақтар)

Жануартекті таби-ғи материалдар. Өсімдіктекті таби-ғи материалдар Минериалтекті табиғи материалдар

Сабақтың ортасы

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Тақырыппен танысу Фотосуреттер арқылы тақырыпты табады. Сабақ мақсатын құрастырады. 1-тапсырма (жұптық жұмыс) «Интервью» әдісі Білім алушылар жұптасып бір-бірінен интер-вью алу арқылы табиғи материалдарды сана-малап айтады. Табиғи материалдардың визуалды сипаттары мен ерекшеліктерін айтады. Табиғи материалдардың құрамын айтады. Критерий Визуалды сипаттамаларын айтады Дискриптер 1. Табиғи материалдарды санамалап айтады. 2. Визуалды сипаттары мен ерекшеліктерін біледі. 3. Табиғи материалдардың құрамын таниды. Қалыптастырушы бағалау Көңіл күйді білдіретін смайликтер. 2-тапсырма (топтық жұмыс) «Ашық микрофон» әдісі Үш топқа суреттер таратылады. Білім алушылар топта суреттерге зерттеу жұмыстарын жүргізіп табиғи материалдардың шығу тегіне қорытынды жасап пікірлерін ортада тұрған микрофон келіп айтады. Критерий Конструкциялық, табиғи және жасанды материалдарды ажыратады. Дискриптер 1. Табиғи материалдарды санамалап айтады. 2. Визуалды сипаттары мен ерекшеліктерін біледі. 3. Табиғи материалдарды шығу тегіне қарай ажырата алады. Қалыптастырушы бағалау Басбармақ әдісі. (О Т) 3-тапсырма (топтық жұмыс) «Постер қорғау» әдісі Үш топқа 4-табиғи материалдар таратылады. 1-топ Бұтақ, қайың қабығы, құс қауырсыны, ағаш қабығы. 2-топ Қоға, шырша бүрлері, жер жаңғақ, грек жаңғағы. 3-топ Жапырақтар, сүйек, қарағай бүрлері, мүк Қорытынды пікірлерін постерге түсіріп топ басшылары қорғайды. Үшінші тапсырмада саралау жұмыстарын жүргіземін. Дарынды білім алушыларға «Дереккөздер» тәсілін қолданамын Белсенділігі төмен білім алушыларға «Диалог және қолдау көрсету» тәсілін қолданамын.

Фото суреттер

Суреттер

Бұтақ, қайың қабығы, құс қауырсыны, ағаш қабығы. жапырақтар, сүйек, қарағай бүрлері, мүк, қоға, шырша бүрлері, жер жаңғақ, грек жаңғағы.

95

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Сабақтың соңы

Саралау. Сіз қандай тәсілмен көбірек қолдау көрсетпексіз. Сіз басқаларға қарағанда қабілетті оқушыларға қандай тапсырмалар бересіз? Дарынды білім алушыларға «Дереккөздер» тәсілін қолданамын. Кейбір оқушылар басқа сыныптастарына қарағанда анағұрлым күрделі дереккөздерімен жұмыс істей алады. Бұл материалды пайдаланудың анағұлым ауқымды көлемін көрсетеді. Белсенділігі төмен білім алушыларға «Диалог және қолдау көрсету» тәсілін қолданамын. Кейбір оқушыларға тапсырманы орындау барысында жан-жақты әрі нақты көмек қажет болады. Оларды ойланту үшін және бірқатар жауаптар алу үшін алдын ала сұрақтар дайындап қоямын. Бұл әдісті қолдану барысында сөзбен қолдау көрсетіп, ынталандырып қоямын.

96

Критерий Табиғи материалдардың қолдану аясын анықтайды. Дискриптер 1. Шығу тегін айтады. 2. Физикалық қасиеттерін біледі. 3. Табиғи материалдардың қолдану аясын анықтайды. Қалыптастырушы бағалау Бағдаршам әдісі. Рефлексия Стикерлер. Жеміс Кері байланыс «Жеміс ағашы» әдісі ағашының суреті Талдау және бағалау мақсатқа жетушілік Бағалау критерийлеріне оралу қажет. Бағалау. Сіз оқушыларДенсаулық және қауіпсіздік техникасын дың материалды меңгеру сақтау деңгейін қалай тексеруді жоспарлап отырсыз.

1. Көңіл күйді білдіретін смайликтер. 2. Басбармақ әдісі. 3. Бағдаршам әдісі.

Білім алушылар топтарға бөлінгенде және ортаға шығып пікір білдіруде белсенді қозғалыстарға түсіп денсаулықтарын шынықтырады. Табиғи материалдарға зерттеу жұмыстарын жүргізу кезіндегі қауіпсіздік ережелерімен танысады

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

БҰРЫШ. БҰРЫШТЫҢ ГРАДУСТЫҚ ӨЛШЕМІ Кульбаева А.С. математика пәнінің мұғалімі, Арықты ауылының жалпы орта білім беретін мектебі» КММ, Ақмола облысы Қысқа мерзімді жоспар Бөлім: Педагогтің аты-жөні: Күні: Сыныбы: 5 Сабақтың тақырыбы: Оқу бағдарламасына сәйкес оқу мақсаты: Сабақтың мақсаты:

Сабақтың барысы:

Сабақ кезеңі/ Уақыты Сабақтың басы Қызығушылықты ояту. 7 мин.

Бұрыштар. Көпбұрыштар. Кульбаева Айнур Серикбаевна Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: Бұрыш. Бұрыштың градустық өлшемі 5.3.1.4. бұрыш және оның градустық өлшемі ұғымдарын меңгеру, бұрыштарды белгілеу және салыстыру. Барлық оқушылар үшін: Білім алушылар жаңа сабақ бойынша бұрыш ұғымын меңгереді. Көпшілік оқушылар үшін: Білім алушылар бұрыштың градусын табуға берілген есептермен танысады. Кейбір оқушылар үшін: Білім алушылар фигураның бұрышын табуға берілген есептерді сипаттап бере алады.

Педагогтің іс-әрекеті Ұ). Ұйымдастыру кезеңі: 1.Оқушылармен амандасу, түгендеу. 2.Ынтымақ-тастық атмосферасын қалыптастыру

Оқушының ісәрекеті

1.Оқушылар мұғаліммен амандасады. 2. Сабаққа дайындалады. Мақсаты: Оқушылар бірбіріне тілек 1.Мұғалім оқушыларды білдіреді, тыңдау түгендейді. дағдыларын 2.Амандасадыжәне дамытуға тілектерін білдіреді. бағытталады, сондай-ақ барлық оқушылардың қатыстырылуы арқылы сабаққа белсенділігі артады.

Бағалау

Ресурстар

Оқушылардың белсенділігі үшін «Жарайсың!», «Керемет!» деген сақтау сөздерімен бағалайды.

Оқулық, жұмыс дәптері Кітап, дәптер, қалам суреттері бейнеленген қима қағаздар топтамасы Тиімділігі: Оқушылар ДК экраны бір-біріне тілек айту арқылы жақындасады, көңілкүйін көтереді және бауырмалдығын оятады. Саралау: Бұл жерде саралаудың «Жіктеу» тәсілі көрінеді.

97

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Оқушылардың оқуға деген қызығушылығын арттыру мақсатында мүмкіндігінше оларға таңдау еркіндігі беріледі. Жаңа сабаққа кіріспе

(Ұ) «Миға шабуыл» әдісі арқылы өткен тақырыппен жаңа сабақты байланыстыру мақсатында ой қозғау сұрақтарын ұжымдық талқылау. Оқушыларға жалпылама төмендегі сұрақтар және жаттығу түрлері беріледі. Сұрақтар: 1.“Пайыз” ұғымын түсіндіңдер ме? Мысал келтіріңдер. 2. Пайызға байланысты мәтіндік есептердің шығарылу жолын білесің бе? 3. Пайыздық есептерді шығарудың тиімді тәсілдерін ата.

1. Оқушылар сұрақтарға жауап беріп, өзара ұжымдық талқылау жасағаннан кейін мұғалім оқушыларға сабақтың тақырыбы, мақсатымен таныстырады. Мақсаты: Жылдам әрі функционалды түрде сыни ойлануды дамыту. Тиімділігі: оқушының танымдық дағдысы артады. Сонымен қатар оқушыға сабақтың өмірмен байланысын көрсетеді және сабақтың тақырыбы мен мақсатын анықтауға мүмкіндік береді.

Дескриптор: 1. Әр оқушы өз ойымен бөліседі. 2. Өзгенің пікірін толықтырады. Жалпы- 3 балл.

Сабақтың ортасы Мағынаны ашу. 26 мин.

Оқулықтағы жаңа сабақтың мәтінін оқуға тапсырма береді

1.Оқулықты оқып танысып шығады. 2.Тірек сөздермен танысып, өз дәптерлеріне жазып алады.

Тақырыпқа байланысты интернет көздерін пайдаланып есептерді шығару мүшелерімен танысады.

98

Өз ойын дұрыс мағынада білдіріп, талқылауға белсенділікпен қатысқан оқушыға Саралау: Бұл жерде «Жарайсың!» саралаудың «Диалог деген мадақтау және қолдау көрсету» сөзімен тәсілі көрінеді. ынталандыру. Дұрыс мағынада жауап беруге бағыттау мақсатында кейбір оқушыларға ашық сұрақтар, ал кейбір көмек қажет ететін оқушыларға жетелеуші сұрақтар қойылады.

Слайд ДК экраны

Сабақтың соңы Ой толғаныс. Рефлексия 7 мин.

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

1- тапсырманы орындатады, бақылайды, мысал, үлгі көрсетеді.

1-тапсырма 7.6-суретте кескінделген бұрыштарды оқып, белгіленуімен жазыңдар.

Дескриптор: 1.Бұрыштарды оқиды. 2.Белгіленуімен жазады. Жалпы - 4 балл.

ДК экраны 5-сынып оқулығы. Жұмыс дәптерлері. Слайд.

2- тапсырманы орындатады, бақылайды, мысал, үлгі көрсетеді.

2-тапсырма Бөлмедегі сағат қазір 1сағ. 25минутты көрсетіп тұр. Сағаттың сағаттық тілі мен минуттық тілі арасындағы бұрыш неше градус?

Дескриптор: 1.Есеп мазмұнын түсінеді. 2.Градусын анықтайды. 3.Жауабын жазады. Жалпы - 3 балл

ДК экраны 5-сынып оқулығы. Жұмыс дәптерлері. Слайд.

«Еркін микрофон» әдісі. Мұғалім сабақты қорытындылау мақсатында оқушылардың сабаққа деген көзқарасын, рефлексиясын тыңдайды.

Оқушылар бүгінгі сабақтың мақсатына жеткізетін тапсырмалар орындауына қарай, өз түсінгенін, пікірін, өз ойын айту Мақсаты: Оқушы алған арқылы сабаққа білімін саралай білуге қорытынды жадағдыланады. сайды. Тиімділігі:Тақырып бойынша оқушылардың пікірін анықтайды. Жинақталған деректердің құнды болуын қадағалайды. Саралау: Бұл кезеңде саралаудың «Қорытынды» тәсілі көрінеді. Үйге тапсырма: №1092 есеп. №1093 есеп.

Мұғалім оқушыларды «Жапондық бағалау» әдісі арқылы бағалайды. Яғни «Дұрыс келісемін», «Толықтырамын, басқа көзқарасым бар», «Менің сұрағым бар». Сонымен қатар 1-10 баллдық жүйе бойынша оқушылардың сабаққа қатысу белсенділігі бойынша бағаланады.

99

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Саралау. Сіз қандай тәсілмен көбірек қолдау көрсетпексіз? Сіз қабілетті оқушылардың алдына қандай тапсырмалар қоясыз?

Бағалау. Сіз Денсаулық және қауіпсіздік оқушылардың техникасын сақтау материалды игеру деңгейін қалай тексеруді жоспарлап отырсыз?

«Диалог және қолдау көрсету», «Тапсырма», «Жіктеу».

«Мадақтау сөзі» әдісі

Саралау тапсырмаларды іріктеуді, белгілі бір оқушыдан күтілетін нәтижені, оқушыға жеке қолдау көрсетуде, оқу материалы мен ресурстарды оқушылардың жеке қабілеттерін ескере отырып әзірлеуді қамтиды.

Денсаулық сақтау технологиялары. Сабақта сергіту жаттығулары мен белсенді жұмыс түрлерін қолданамын. Осы сабақта қолданылатын Қауіпсіздік техникасы ережелерінің тармақтары орындалады.

Жалпы бағалау Сабақтың қандай екі аспектісі жақсы өтті? Оқыту туралы да, сабақ беру туралы да ойланыңыз. 1: 2: Сабақты жақсартуға не жәрдемдесер еді? Оқыту туралы да, сабақ беру туралы да ойланыңыз. 1: 2: Сабақ кезінде, сынып немесе жекелеген оқушылардың жетістіктері/қиыншылықтары туралы мен нені анықтадым? Келесі сабақтарда неге назар аудару керек? 1: 2:

100

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

ТҰРАҚТЫ ЭЛЕКТР ТОГЫНА ЕСЕПТЕР ШЫҒАРУ Қ. Бектұрсынова, физика пәнінің мұғалімі, Арықты ауылының жалпы орта білім беретін мектебі» КММ, Ақмола облысы Бөлімі : Педагогтің аты-жөні:

Тұрақты электр тогы Бектұрсынова Құралай

Күні: 09. 02. 2021

3-тоқсан

Сыныбы: 8

Қатысушылар саны: 8

Сабақтың тақырыбы:

Тұрақты электр тогына есептер шығару.

Оқу бағдарламасына сәйкес оқу мақсаты

10.4.2.7- Электр тогының жұмысы және қуат формулаларын есептер шығаруда қолдану. Теориялық білімдерін практикада қолдану арқылы ойлау қабілеттерін арттыру.

Сабақтың мақсаты:

Барлық оқушылар істей алады: Токтың жұмысы мен қуатын анықтайды; Көптеген оқушылар істей алады: Токтың жұмысы мен қуатын есептер шығаруда қолданады.

Бағалау критерийлері

- токтың жұмысы мен қуатын анықтайды; - токтың жұмысы мен қуатын есептер шығаруда қолданады. - алған білімін тұрмыста қолдана біледі

Құндылықтарға баулу Сабақтың барысы:

Қатыспағандар саны:

Электр тогын үнемдеуге баулу.

Сабақ кезеңі/ Педагогтің іс-әрекеті Уақыты Сабақтың басы I. Ұйымдастыру кезеңі 3 минут Оқушылармен сәлемдесу, оқушыларды түгелдеу. Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Тренинг (Бір-біріне жылы лебіздеріңді немесе тілектеріңіздеріңді білдіріңдер). Оқушылардың назарын сабаққа аудару. Сабақтың эпиграфы : « Баланы өз күшіне сендіріп , үйрету керек» . М . Жұмабаев. Сабақтың мақсаты, міндетін айтып, бағалау критерийлерін түсіндіремін.

5 минут

II . « Мен нені үйрендім» Үй тапсырмасын тексеру. Қобдишаның ішінде 8 асық бар. Әр бала асықты ала отырып, түскен номер бойынша сұраққа жауап беруі тиіс.

Оқушының іс-әрекеті

Оқушылар бір – бірлеріне жылы лебіздерін білдіреді.

Оқушылар сұрақтарға жауап береді, ойпікірлерін білдіреді

101

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

4 минут

1.Электр тогы дегеніміз не ? 2.Ток күші дегеніміз не? 3.Өткізгіш ұштарындағы кернеуді қандай құралмен өлшейді? 4.Тізбектің бөлігі үшін Ом заңы қалай тұжырымдалады ? 5.Токтың жұмысы дегеніміз не? 6.Электр тогын өлшеу үшін қандай өлшеуіш құралдар қолданылады? 7.Электр тогының қуаты дегеніміз не? 8.Токтың қуатын немен өлшейді? III. « Білім шыңына өрлейік» Әрбір физикалық шамалардың өлшем бірліктері ғалымдардың есімдерімен аталады.Олай болса, ғалымдардың еңбегін құрметтей білейік. Үйге ғалымдардың ашқан жаңалықтары туралы алдың-ала қарастырып келуге тапсырма берілген. Соған тоқтала кетейік.

Сабақтың ортасы

IV. « Білгенімді зердеме тоқу»

6 минут

Оқушылар бір-бірден шығып, «Сиқырлы кубикті» айналдырып, беткі жағына түскен формулалардың атауын айту.

Сабақты бекіту.

15минут

102

P= –I•U A=UIt V. « Білгенімді дамыту» .Есептер шығару. № 1. Электр плиткасы 220 В кернеуге және 3А ток күшіне есептеп жасалған. Плиткадағы токтың қуатын табыңыздар. № 2. Электр қуаты 36Вт, 12 В кернеуге есептелінген шамдағы ток күші неге тең? №3 Кернеу 220 В, ток күші 5 А желіге жалғанған электрқыздырғыш 30 мин жұмыс істегенде, қанша электр энергиясының шығыны болады? №4

Оқушылар өздері дайындап келген ғалымдардың ашқан жаңалықтарымен бөліседі.

Оқушылар бір-бірден шығып, «Сиқырлы кубикті» айналдырып, беткі жағына түскен формулалардың атауын айтады. Оқушылар теориялық білімдерін практикада есептер шығаруда қолданылады. Оқушылар есептерді жеке шығарады.

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Қозғалтқышының қуаты 3 МВт жүк пойызы 36 км/ сағ орта жылдамдықпен қозғалған. 640 км жолдағы электр энергиясының шығының есептеңдер. №5 Ток күші 3А, кернеуі 220 В желіге қосылған электр шайнектегі су 5 мин- та қайнаған. Осы кездегі электр энергиясының шығынын есептеңдер. *Дарынды оқушыға тапсырма Бір электр шамы қуаты 100 Вт токка арналып жасалған. Күн сайын бұл шам 6 сағ бойы жанады. Токтың бір ай (30 күн) ішіндегі жұмысын және жұмсалған энергиясының құнын табыңыздар, есептеу тарифы 1 кВт*сағ үшін 5 теңге. Рефлексия Келесі сабақты жоспарлау үшін оқушыларға сұрақтар қойылады: - нені білдім, нені үйрендім - нені толық түсінбедім - немен жұмысты жалғастыру қажет. Сұрақтар ауызша немесе жазбаша талқылануы мүмкін. . Жалпы сабақты бағалау критерийлер бойынша ең жоғарғы 10 балл. Әрбір кезең бойынша оқушыларға ауызша және бас бармақ, смайликтермен кері байланыс беріп отырамын. Сол арқылы оқушыларды ынталандыруға бағыттап отырамын. Үй тапсырмасы

27 оқу, «Электр тогын үнемдеу» Эссе

Дәптерлеріне есептер шығарады. Дәптеріне тапсырманы орындаған оқушы тақтаға шығады. «Айналмалы бекет» әдісі барлық оқушы сабаққа қатысып, ұйымшылдыққа, ауызбіршілікке дағдыланады.

Оқушылар сабақ бойынша рефлекция жасап сұрақтарға жауап береді.

Үй тапсырмасын күнделікке жазады.

Жалпы бағалау Сабақтың қандай екі аспектісі жақсы өтті? Оқыту туралы да, сабақ беру туралы да ойланыңыз. 1: 2: Сабақты жақсартуға не жәрдемдесер еді? Оқыту туралы да, сабақ беру туралы да ойланыңыз. 1: 2: Сабақ кезінде, сынып немесе жекелеген оқушылардың жетістіктері/ қиыншылықтары туралы мен нені анықтадым? Келесі сабақтарда неге назар аудару керек? 1: 2:

103

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

ІЗДЕУ ЖҮЙЕЛЕРІ

Ж.Ж. Карабузауова информатика пәнінің мұғалімі, Арықты ауылының жалпы орта білім беретін мектебі» КММ, Ақмола облысы Пәні: Мұғалімі: Сынып: Сабақ № Сабақ тақырыбы: Күні: Сабақ негізделген оқу мақсаты (мақсаттары) Сабақтың мақсаттары:

«Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар» Карабузауова Ж.Ж. 3 Сабақ №23 Іздеу жүйелері 04.03.2021 3.3.1.1 нақты сұрақтарға жауап табу үшін Интернеттің іздеу жүйелерін қолдану; 3.3.2.1 желіде ақпарат алмасу жолдарын түсіндіру; 3.3.3.1 Интернет желісіндегі қажетсіз байланыстың қаупін түсіну Барлық оқушылар: сұрақтарға жауап алу үшін іздеу жүйелерін қолданады. Оқушылардың басым бөлігі: көшіру, бөліп алған мәтінді салу командасын орындайды. Кейбір оқушылар: үлгі және слайд арасында жылжу арқылы қарапайым презентация жасайды.

Жоспар Іс-әрекет реті Мағынаны таны

104

Жоспарланған жаттығулар Презентацияны көріп шығып, конспект жазу. Компьютерден ақпарат қалай аламыз? Компьютердің негізгі ақпарат көзі – ғаламтор. Ғаламтордың негізгі қызметтерінің бірі – World Wide Web (WWW)бүкіләлемдік өрмек деп аталады. Ақпараттар гиперсілтемелер түрінде беріледі: асты сызылған сөз: Кітапхана Гиперсілтеме – белгілі бір үлкен мәтінді тез табуға көмек беретін сілтеме. Гиперсілтеме бір-бірімен байланысқан ақпараттарды тез қарап шығуға мүмкіндік береді. Ғаламтордан ақпаратты тез тауып алуда іздеу қолданылады. Іздеу жүйесі – мәліметті ғаламтордан іздеу мүмкіндігін ұсынатын веб-сайт. Сайт немесе Веб-сайт – (ағыл.Website:Web – тор, желі және site – орын, желідегі орын) – ғаламтордағы мәліметтер жиынтығы. Ғаламтор желісінің негізін құрайтын барлық сайттар болып табылады. Ең тұңғыш іздеу жүйесі Web Crawler 1994 жылы пайда болды.

Ресурстар Интернет, Презентация «23 САБАҚ. Іздеу жүйелері 3 сынып» (1-5 слайд), «Ақпараттықкоммуникациялық технологиялар» 3 сынып, «АрманПВ» оқулығы (83-84 бет)

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Google, Yahoo,MSN – әлемдегі ең көп сұранысқа ие іздеу жүйелері. Балаларды жағымсыз, қауіпті ақпараттан қорғау үшін оларға арналған іздеу жүйелері құрылды. Балаларға арналған ең алғашқы іздеу жүйесі “Ask Kids” деп аталады. Ол Ұлыбританияда пайда болды. Бұдан басқа балаларға арналған ең танымал жүйелер – “Kids America OnLine”(АҚШ) және “FragFinn.de”(Германия). Жауап бер

Сұрақтар: WWW деген не? Веб-сайт деген не? Қандай іздеу жүйелері бар?

Орында

Тапсырма: 84 бет, Үйде орындайық Тапсырма: 84 беттегі «Міне, қызық» айдарымен берілген мәліметт туралы өз пікірін жаз. Балалар іздеу жүйесін шығарудың маңыздылығы неде?

Рефлексия

Мен бүгін

«Ақпараттықкоммуникациялық технологиялар» 3 сынып, «АрманПВ» оқулығы «Ақпараттықкоммуникациялық технологиялар» 3 сынып, «АрманПВ» оқулығы, дәптер, қалам.

___________ білдім

Мен енді ______________ білемін. (бағалау критерийлеріне сәйкес) Мұғалімнен кері байланыс (ауызша кері немесе жазбаша ұсыныс)

105

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

ЖЫЛДАМДЫҚ ЖӘНЕ ОРТАША ЖЫЛДАМДЫҚТЫ ЕСЕПТЕУ Л.З. Алимбекова, физика пәні мұғалімі, Мұхтар Әуезов атындағы орта мектебі, Жамбыл облысы, Шу ауданы, Төле би ауылы Ұзақ мерзімді жоспардың тарауы: 7.1С Күні:

Мектеп: Мұхтар Әуезов атындағы орта мектебі

Сынып: 7

Қатысқандар: Қатыспағандар: Жылдамдық және орташа жылдамдықты есептеу

Сабақтың тақырыбы

Мұғалімнің аты – жөні: Алимбекова Ляззат Зарлхановна

Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары (оқу бағдарламасына сілтеме) Ойлау дағдысының деңгейі Сабақтың мақсаты

7.2.1.4 – қозғалыстағы дененің жылдамдығы мен орташа жылдамдығын есептеу.

Бағалау критерийі

Жылдамдық ұғымын, формуласын меңгереді; Жылдамдықтың өлшем бірліктерін ХБЖ-ға келтіреді; Жылдамдық пен орташа жылдамдық формулалараны есептер шығаруда қолданады. Тілді оқыту мақсаты : Оқушылар: траектория, жол, орын ауыстыру, жылдамдық, орташа жылдамдық терминдерін қолданып қозғалысты сипаттай алады; Пәндік лексика және терминология: траектория, орын ауыстыру, жол, жылдамдық, орташа жылдамдық, үдеу, скаляр, вектор

Тілдік мақсаттар

Құндылықтарға баулу Пәнаралық байланыс Тақырып бойынша алдыңғы білім

106

Білу, түсіну, қолдану Жылдамдық ұғымын, формуласын меңгерту; Жылдамдықтың өлшем бірліктерін ХБЖ-ға келтіру; Жылдамдық пен орташа жылдамдық формулаларын есептер шығаруда қолдану.

Түзусызықты қозғалыстың түрлерін білу және оларды бір-бірінен ажыратуға тәжірибелік тапсырмалар орындай отырып, индустриялaндыру aрқылы экономикaның өсуiнe жол aшу Негізгі физикалық терминдерді түсінуде қазақ тілі,орыс тілі және ағылшын тілімен байланысады.Ал график сызуда математика пәнімен байланысады.

Сабақтың жоспарланған кезеңдері Сабақтың басы 6 минут Сабақтың ортасы

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Сабақтағы жоспарланған жаттығу түрлері 1.Ұйымдастыру кезеңі Оқушыларды топқа бөлу үшін «Пазл» тәсілін қолданамын. 2.«Өрмекші торы» тәсілі арқылы өткен сабақта меңгерген білімдерін еске түсіру. 3.Оқушыларға сабақтың оқу мақсаттары мен сабақ мақсатын және бағалау критерийлерін таныстыру (М) (5минут) Жаңа білімді меңгерту үшін белсенді оқытудың «Түсіндіру және сипаттау» әдісін қолданамын.

Ресурстар

Пазлдар Лента

Bilimland.kz СББ платформа-сы

29 минут

Жылдамдықты есептеп табу үшін берілген уақыт аралығындағы орын ауыстыруды осы уақыт аралығына бөледі ҚБ: «Бағдаршам» тәсілі Тапсырмалар үлестірме қағаздар арқылы орындалады (Ж) Жеке жұмыс (PISA тапсырмасы) (9 минут) Тәсілі: «Ақыл-ой шабуылы» тәсілі

107

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Ұйымдастыру әдісі: Жеке жұмыс Нұсқаулық: Берілген графикке мұқият назар аудара отырып төмендегі сұрақтарға жауап беріңдер: Жарыс машинасының жылдамдығы

https:// bilim land.kz/ kk/cours es/physics-kk/ fizika-neg izi/qozha lys/lesson/ zhyldamdyq

Графикте, үш километрлік, өр және түсулерсіз, айналмалы тас жолда жарыс машинасының жылдамдығының қалай өзгергені көрсетілген. 1 сұрақ. Сөре сызығынан ең ұзын тура сызықтың басына дейінгі арақашықтық неге тең? A. 0,5 км B. 1,5 км C. 2,3 км D. 2,6 км 2 сұрақ. Екінші айналымда тас жолдың қай жерінде машинаның жылдамдығы ең аз болады? A. Сөре сызығында. B. Шамамен 0,8 км белгісінде. C. Шамамен 1,3 км белгісінде . D. Шамамен тас жолдың ортасында. 3 сұрақ. 2,6 км және 2,8 км белгілері қойылған тас жолдағы машинаның жылдамдығы туралы не айтуға болады? A. Машинаның жылдамдығы бір қалыпта қалады. B. Машинаның жылдамдығы үлкейді. C. Машинаның жылдамдығы азайды. D. Берілген кестеден машинаның жылдамдығын анықтау мүмкін емес. 4 сұрақ. Төменде бес түрлі пішінде келтірілген жарыс тас жолдары көрсетілген: Жоғарыда келтірілген кестедегі жылдамдықты көре отырып, жарыс машинасы мына тас жолдың қайсысымен журді?

Оқулық 7-сынып Физика Башарұлы Р. «Атамұра»

Бағдаршам

PISA

108

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Дескриптор

+/-

Графикті мұқият түсініп, қолданады Графикті қолданып 1-сұраққа дұрыс жауап береді Графикті қолданып 2-сұраққа дұрыс жауап береді Графикті қолданып 3-сұраққа дұрыс жауап береді Графикті қолданып 4-сұраққа дұрыс жауап береді

ҚБ әдісі: өзін-өзі бағалау ҚБ тәсілі: үлгіге қарап бағалау(жауабын көрсету) (ЖЖ) Жұптық жұмыс (7 минут) «Көршіңмен бірге орында» әдісі

халы-қаралық зерттеуінің тест тапсырмаларының үлгілері Астана, 2014ж. (7-8 бет)

Үлестірме қағаздар

Дескриптор

Үлестірме қағаздар Тапсырманы жылдам орындаған жұптарға саралаудың Қарқын тәсіліне сәйкес қосымша тапсырма беріледі. Дескриптор: Физикалық шамалардың өлшем бірліктерін Халықаралық бірліктер жүйесіне келтіріп жазады; Дененің жылдамдығын есептейді; Жылдамдық формуласы арқылы уақытты анықтайды. ҚБ: «Смайликтер» тәсілі (Т)Топтық жұмыс «Галереяға саяхат» әдісі (8 минут) (Қалыптастырушы бағалау тапсырмасы) Жаяу адам барлық жолдың алғашқы 30 м бөлігін – 20 секундта, ал келесі бөлігін 1,45м/с жылдамдықпен 40 секундта, қалған 45 м жол бөлігін 1,5 м/с жылдамдықпен жүріп өтті. Жолаушының барлық жолдағы орташа жылдамдығын есептеңіз. Дескриптор: - барлық жүрілген жолды есептейді; - барлық қозғалыс уақытын анықтайды; - орташа жылдамдықты анықтау формуласын қолданады; - орташа жылдамдық мәнін анықтайды. ҚБ: «От шашу» тәсілі

Дескриптор

Смайлик

Флипчарт Маркер

Дескриптор

109

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Сабақтың соңы

Рефлексия. «Жетістік баспалдағы» тәсілі Жетістік баспалдағы

5 минут

Стикер Үйге тапсырма: Жылдамдық және орташа жылдамдықты есептеу №2.1-жаттығу Саралау – Сіз қандай тәсілмен көбірек қолдау көрсетпексіз? Сіз басқаларға қарағанда қабілетті оқушыларға қандай тапсырмалар бересіз? Саралаудың «диалог және қолдау көрсету», «қарқын» тәсілдері арқылы оқушыларға қолдау көрсетемін және ынталандырамын Сабақ бойынша рефлексия

110

Бағалау – Сіз Денсаулық және қауіпсіздік техникасын сақтау оқушылардың материалды игеру деңгейін қалай тексеруді жоспарлап отырсыз?

Кері байланыс Өзара бағалау Дескриптор Отшашу

Денсаулық сақтау технологиялары. Сергіту сәттері мен белсенді іс-әрекет түрлері. Қауіпсіздік техникасы ережелерінің тармақтары

Сабақ мақсаттары оқу мақсаттарына сүйене отырып және оқушылардың деңгейлерін ескере отырып СМАРТ форматта құрылды.Оқушыларда Bilimland. kz СББ платформасы арқылы ақпараттарды ала отырып топта жұмыс жасау арқылы ынтымақтастық, жауапкершілік, уақытты тиімді пайдалану дағдылары қалыптасты. Жеке және жұптық, топтық жұмыстар жасау арқылы өз ойын еркін айта алу, тыңдалым, айтылым, жазылым дағдылары дамыды. Сабақтың уақыттық кезеңдері сақталды, бірақ жұптық жұмысты жылдам орындаған оқушыға Саралаудың қарқын тәсіліне сәйкес қосымша тапсырма берілді. Сабақ жоспарынан ауытқулар болған жоқ. Сабақ соңында оқу мақсатына жеттік.

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Жалпы бағалау Сабақта ең жақсы өткен екі нәрсе (оқыту мен оқуға қатысты)? 1: 2: Сабақтың бұдан да жақсы өтуіне не оң ықпал етер еді (оқыту мен оқуға қатысты)? 1: 2: Осы сабақтың барысында мен сынып туралы немесе жекелеген оқушылардың жетістіктері/ қиыншылықтары туралы нені анықтадым, келесі сабақтарда не нәрсеге назар аудару қажет? Қосымша 1

САБАҚТЫ БАҒАЛАУ

№

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Бағалау критерийі

Сабақ мақсаты оқу мақсаттарына сәйкес Сабақты бағалау критерийлері сабақ мақсаттарына сәйкес Тапсырмалар сабақ мақсатына қол жеткізуге бағытталған Тапсырманы ұйымдастыру нысандары мен орындау әдістері оқушылардың қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне сәйкес келеді Тапсырмалардың мазмұны жаратылыстануғылыми және оқу сауаттылығын дамытуға, керативті ойлауды дамытуға бағытталған (деңгейлер) Қалыптастырушы бағалау әдіс-тәсілдері көрсетілген Саралаудың тәсілдері қарастырылған Тайм-менеджмент, уақыттың тиімді пайдаланылуы Рефлексия

Сәйкестіктің Сәйкестіктің болуы болуы (+,-) (+,-) (өзіндік бағалау) (әріптестің бағалауы) + + + + + + + + +

111

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

ЛАБИРИНТТЕН ШЫҒУДЫ ТАБУ М.К. Арғынбекова, информатика пәні мұғалімі, Шоқан Уәлиханов атындағы орта мектебі, Күні: Сынып: 5 Ә

Мұғалімнің аты-жөні: Аргынбекова М.К Қатысқандар:21 Қатыспағандар:

Сабақтың тақырыбы Осы сабақта қол Жеткізілетін оқу мақсаттары (оқубағдарламасына сілтеме) Сабақтың мақсаты

Бағалау критерийі

Тілдік мақсаттар Құндылықтарға баулу Пəнаралық байланыс Алдыңғы білім

Лабиринттен шығуды табу 5.3.2.3 -орындаушыларға және олардың командалар жүйесіне мысал келтіру 5.3.2.2- алгоритмді сөз түрінде ұсыну Барлық оқушылар: лабиринт терминінің анықтамасын білу; Оқушылардың басым бөлігі: алгоритм орындаушыларына және олардың командалар жүйесіне мысал келтіру; Кейбір оқушылар: лабиринттен шығу жолдарын алгоритмнің сөз түрінде ұсыну. – лабиринт терминінің анықтамасын біледі; – алгоритм орындаушыларына және олардың командалар жүйесіне мысал келтіре алады; – лабиринттен шығу жолдарын алгоритмнің сөз түрінде ұсына алады. Пәндік лексика және терминология: Алгоритм, орындаушы, команда, қадам, бағыт, таңдау Өздігінен іздену, жауапкершілікке тәрбиелеу математика, бейнелеу Алгоритм анықтамасын тұжырымдай алады. Алгоритм орындаушысын біледі. Алгоритмді сөз түрінде ұсына алады.

Сабақ барысы Сабақтың жоспарланған кезеңдері Сабақтың басы 10 мин

112

Сабақтағы жоспарланған жаттығу түрлері Ұйымдастыру кезеңі: амандасу, түгендеу І. Психолоиялық тренинг: «Шаттық шеңбер» әдісі Оқушылар біріне – бірі жылы лебіздерін білдіреді. Мысалы: «Мен саған қуаныш тілеймін» және т.б. Оқушыларды жасырылған сандарды таңдау арқылы 3 топқа бөлемін. ІІ. «Ой қозғау»: «Кубизм» әдісі арқылы сұрақтар қою 1. Алгоритм деген не? 2. Алгоритм атауы кімнің атымен байланысты аталған? Ол туралы не білесіңдер?

Ресурстар

Сабақтың ортасы 25 мин

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

3. Алгоритмнің қандай қасиеттері бар? 4. Алгоритмнің жазылу жолдары 5. Алгоритмнің түрлерін атаңыз 6. Алгоритм орындаушысы дегенді қалай түсінеміз? Дескриптор: Сұрақтарға жауап береді. Өмірмен байланыстыра алады. ҚБ: «Мадақтау» арқылы ІІІ Ребус шешу: Тақырыпты ашу Жауабы: «Лабиринт» Сабақтың тақырыбы мен мақсатын хабарлау Бейнежазба: «Лабиринт туралы» «Түртіп ал» әдісі: Дәптермен жұмыс.Терминология Лабиринт-labyrinth-лабиринт Лабиринт – түрлі өткелдер мен жолдар арқылы берілген шатасқан күрделі құрылым Топтық жұмыс: Лабиринттен шығу жолдарын алгоритмнің сөздік түрінде ұсыну (жоғары, төмен, солға, оңға командаларын қолдану арқылы), жауабын интербелсенді тақтада түсіндіреді. 1 топ:

Бейнебаянға сілтеме https:// www.youtube.com/ watch?v=oyPuqYSctUs

2-топ:

113

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

3 топ:

Дескриптор: Лабиринттен шығу жолын анықтайды Алгоритмді сөз түрінде ұсынады. ҚБ: «Бағдаршам» арқылы Сергіту сәті: Лабиринттен шығу Өзіндік жұмыс. Оқушылардың теориялық білімдерін практикамен ұштастыру. Қоянның сәбізге, араның гүлге жету алгоритмін жазыңыз. Блок-сызбасын компьютерде сызыңыз. Дескриптор: Алгоритмді сөз түрінде ұсынады. Алгоритмді блок-сызба түрінде ұсынады. ҚБ: «Бас бармақ» арқылы Сабақтың соңы 10 мин

Кері байланыс: «Жетістік баспалдағы» Бүгінгі өтілген сабақтан қандай ақпараттар түсіндік? Өмірде қолдана аламыз ба? Өтілген сабақтан алған білімімізді «Жетістік баспалдағына» түсіреміз. Үйге тапсырма : §18-19 Виртуалды лабиринттен шығу жолы

Саралау – Сізқандайтəсілмен Көбірек қолдау көрсетпексіз? Сіз басқаларға қарағанда Қабілетті оқушыларға тапсырмалар бересіз? «Кубизм» әдісі арқылы үй тапсырмасын корытындылау « Шаттық шенберін» құрып, бір-бірінің қолынан ұстап бүгінгі сабаққа бірбіріне сәттілік тілейді Қабілеті жоғары оқушыларға: «Кім жылдам» әдісімен қадамын анықтап, сөз түрінде ұсыну.

Бағалау – Сіз оқушылардың материалдыигеру деңгейінқалайтексеруді жоспарлапотырсыз?

Денсаулық жəне

Бағалау критерийлері бойынша әр оқушының қосқан үлесі әділ бағалануларына назар аударамын Кері байланыс «Жетістік баспалдағы» әдісі арқылы жасалады.

Оқушыларға қауіпсіздік ережелерін сақтау ескерту Оқушылaрдың қөңіл-күйін көтеруге «Шаттық шеңберін» қолданамын. Басқаның пікірін тыңдауға дағдылау. Сергіту сәтіндегі жаттығуын орындау

114

Қауіпсіздік техникасын сақтау

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

ТРИГОНОМЕТРИЯЛЫҚ ФУНКЦИЯЛАРДЫҢ ҚОСЫНДЫСЫ МЕН АЙЫРЫМЫН КӨБЕЙТІНДІГЕ ТҮРЛЕНДІРУ ФОРМУЛАЛАРЫ Ж.Қ. Рысмендеева, Шоқан Уәлиханов атындағы орта мектеп, Жамбыл облысы, Шу ауданы Күні: 14.04.2021ж

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі: 9.3Абөлім: Тригонометрия Сынып: 9а Қатысқандар саны: Қатыспағандар саны: Сабақ тақырыбы Тригонометриялық функциялардың қосындысы мен айырымын көбейтіндіге түрлендіру формулалары Осы сабақта қол 9.2.4.7 жеткізілетін оқу тригонометриялық функциялардың қосындысы мен айырымын көбейтіндіге мақсаттары және көбейтіндісін қосындыға немесе айырымға түрлендіру формулаларын қорытып шығару және қолдану; Сабақ мақсаттары Жетістік критерийлері Тілдік Мақсаттар

Құндылықтарды Дарыту Пәнаралық байланыстар АКТ қолдану дағдылары Бастапқы білім

Оқушылар тригонометриялық функциялардың қосындысы мен айырымын көбейтіндіге және көбейтіндісін қосындыға немесе айырымға түрлендіру формулаларын қорытып шығара алады және есептеуде қолдана алады; Тригонометриялық функциялардың қосындысы мен айырымын көбейтіндіге түрлендіру формулалары біледі; Есептер шығаруда тригонометриялық функциялардың қосындысы мен айырымын көбейтіндіге түрлендіру формулаларын қолданады; − тригонометриялық түрлендірулердің жолдарын сиппаттау; − түрлендіру кезінде формулалрды таңдауды негіздеу. Пәнге тән лексика мен терминология: тригонометриялық функция; кез келген бұрыштың синусы, косинусы, тангенсі, котангенсі; Диалог пен жазу үшін пайдалы сөздер мен тіркестер: − берілген тригонометриялық функциялардың көбейтіндісін ... қолдану арқылы косинустардың айырымын қолданамыз; − екі бұрыштың қосындысы мен айырымы синус және косинус формулаларын қолдану арқылы келесі ... формуласын алуға болады. -Қазақстанның тәуелсіздігі және Астана құндылығы тапсырма №3 арқылы жүзеге асырылады; -Қарым-қатынас жасау қабілеті топтық, жұптық жұмыстары арқылы жүзеге асырылады; Геометрия Интербелсенді тақтаны қолдану «Функция», «аргумент» ұғымдарын біледі.Функцияның графигін және оның қасиеттерін біледі. Геометрия курсынан сүйір бұрыштың тригонометриялық функцияларының анықтамаларын біледі.

115

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Сабақ барысы Сабақтың Сабақтағы жоспарланған іс-әрекет жоспарланған кезеңдері Сабақтың Оқушылармен сәлемдесу. басы Оқушылар назарын сабаққа шоғырландыру үшін «Топтасу» 10 мин әдісі қолданылады. Қима қағаздағы келтіру формулалардағы алынатын функцияға байланысты топтасады. sinx, cosx, tgx, ctgx Оқушылармен бірлесе отырып сабақтың мақсаты айқындалады. Күтілетін нәтиже: Tригонометриялық функциялардың қосындысы мен айырымын көбейтіндіге түрлендіру формулаларын қорытып шығара алу және есептеуде қолдану; Үй тапсырмасының орындалуына кері байланыс беру. Сабақтың Тапсырма №1 ортасы «Идеяларды құрастыру, идеяларды ұсыну» әдісі Төрт топқа тригонометриялық функциялардың қосындысы мен айырымын көбейтіндіге түрлендіру формуласын қорыту 7мин формуласына әр топ постер құруға тапсырма беріледі. 1-топ: sinα±sinβ; 2-топ: cosα±cosβ 3-топ: tgα±tgβ 4-топ: ctgα±ctgβ Кері байланыс: «Топтық кері байланыс» әдісімен бағаланады.

Жеке жұмыс 13мин

Тапсырма №2 «Қазына іздеу жолында» әдісі Жеке жұмыс деңгейлік тапсырма І-деңгей: , ә) (Дұрыс жауапқа-1 ұпай) ІІ-деңгей: а)

sin 5 cos 5

ә)

cos 20 cos 20

0

− sin 35 + cos 35

0

0 0

0 0

= ,

− cos140 0 = , + cos140 0

Дұрыс жауапқа-2 ұпай) ІІІ-деңгей:

sin α + sin 2α + sin 3α = tg 2α cos α + cos 2α + cos 3α

Дескриптор: - Тригонометриялық функциялардың қосындысы мен айырымын көбейтіндіге түрлендіру формулалары қолданады;

116

Ресурстар

Қима қағаздар

Слайд №1 Алгебра: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық../ Г.Н. Солтан, А.Е. Солтан, А.Ж. Жумадилова. –Көкшетау: Келешек 2030. – 210 б.,

Слайд 2

5 мин

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

- Тригонометриялық өрнекті ықшамдайды. - жауабын жазады. (Дұрыс жауапқа-3 ұпай) Жауабы бойынша тексерту. Оқушы дұрыс жауаптан өзінің қатесін табады. Бағалау: «Өзін-өзі бағалау»

Сабақтың соңы 5 мин

Тапсырма №3 «Ойлан-Жұптас-Бөліс» әдісі Жұптық жұмыс №750 ә) «Асыл тас» кешені мұнарасының көлбеулік бұрышы -қа жетеді. Сол бұрыштың тангенсі: ; 2) - ге тең деген ақиқат па? Дескриптор: - Тригонометриялық тангенс функциялардың қосындысы мен айырымын көбейтіндіге түрлендіру формулалары қолданады; - келтіріп, ықшамдайды; - тура жауапты анықтайды. Бағалау: «Сыни кері байланыс ұсыну» әдісі Оқушылар рефлексиясы: «Маған үш нәрсені айтшы...» әдісі - Біз бүгін оқып үйрендік..... - Біз жақсы орындадық..... - Топтың жақсы орындағаны...... - Сіздер көбірек білгілеріңіз келеді.... - Сіздер 40 минут алдында білмегендеріңізді қазір білесіздер.... Үйге тапсырма: №753

Саралау – оқушыларға қалай көбірек қолдау көрсетуді жоспарлайсыз? Қабілеті жоғары оқушыларға қандай міндет қоюды жоспарлап отырсыз?

Бағалау – оқушылардың материалды меңгеру деңгейін қалай тексеруді жоспарлайсыз?

Слайд 3

Слайд №4

Денсаулық және қауіпсіздік техникасының сақталуы

«Дереккөздер» тәсілі бойынша оқушылар интернет желісінен «Асыл тас» кешені туралы ақпарат алады. «Тапсырма» тәсілі бойынша а) білімі жоғары деңгейдегі оқушыларға тапсырма: №751 есептегі дәлелдеуді орындайды.

117

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Қорытынды» тәсілі бойынша оқушылар өз жұмыстарын саралап, басқалармен салыстырады. «Диалог және қолдау көрсету» тәсілі -қай жерде қиындық туындады? -шығару жолын түсіндірші. -сұрақтарың бар ма?

Топтық тапсырма «Топтық кері байланыс» әдісімен бағаланады. Жұптық тапсырма «Сыни кері байланыс ұсыну» әдісімен бағаланады. Жеке жұмыста «Өзінөзі бағалау» әдiсiмен бағалайды

Сабақ басында оқушылар кабинеттегі тәртіп ,ережелерімен таныстырылады.

Сабақ бойынша рефлексия Бұл бөлімді сабақ туралы өз пікіріңізді білдіру Сабақ мақсаттары/оқу мақсаттары дұрыс үшін пайдаланыңыз. Өз сабағыңыз туралы сол қойылған ба? Оқушылардың барлығы ОМ қол жақ бағанда берілген сұрақтарға жауап беріңіз. жеткізді ме? Жеткізбесе, неліктен? Сабақта саралау дұрыс жүргізілді ме? Сабақтың уақыттық кезеңдері сақталды ма? Сабақ жоспарынан қандай Ауытқулар болды, неліктен? Жалпы бағалау Сабақта ең жақсы өткен екі нәрсе (оқыту мен оқуға қатысты)? 1: 2: Сабақтың бұдан да жақсы өтуіне не оң ықпал етер еді (оқыту мен оқуға қатысты)? 1: 2: Осы сабақтың барысында мен сынып туралы немесе жекелеген оқушылардың жетістіктері/ қиыншылықтары туралы нені анықтадым, келесі сабақтарда не нәрсеге назар аудару қажет?

118

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

СТАТИСТИКАЛЫҚ ДЕРЕКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СИПАТТАМАЛАРЫ: БЕРІЛГЕН САНДАР ҚАТАРЫНЫҢ ӨЗГЕРУ ҚҰЛАШЫ, МЕДИАНАСЫ, МОДАСЫ А.Б. Боранбаева, математика пәнінің мұғалімі, Арықты ауылының жалпы орта білім беретін мектебі» КММ Ақмола облысы, Қорғалжын ауданы Бөлім: Педагогтің аты-жөні:

Статистика. Комбинаторика Боранбаева А.Б.

Күні: Сыныбы:6

05.05.2021 ж. Қатысушылар саны:

Сабақтың тақырыбы:

Статистикалық деректер және олардың сипаттамалары: берілген сандар қатарының өзгеру құлашы, медианасы, модасы.

Оқу бағдарламасына сәйкес оқу мақсаты

6.4.3.1 бірнеше сандардың арифметикалық ортасы, санды деректердің құлашы, медианасы, модасының анықтамаларын білу; 6.4.3.2 статистикалық санды сипаттамаларды есептеу;

Сабақтың мақсаты:

Барлық оқушылар үшін: Білім алушылар арифметикалық орта, сандық деректер қатарының құлашы, медианасы, модасы ұғымдарын біледі; Көпшілік оқушылар үшін: Білім алушылар арифметикалық ортаны табады; Кейбір оқушылар үшін: Білім алушылар сандық деректер қатарының құлашын, медианасын, модасын табады.

Құндылықтарға баулу:

«Мәңгілік ел» жалпыұлттық идеясы бойынша «Жалпыға бірдей еңбек қоғамы» құндылығына баулу. Бұл арқылы оқушыларда шығармашылық және сын тұрғысынан ойлауы, функционалдық сауаттылығы, қарым-қатынас жасау қабілеті мен жауапкершілігі артады. Сонымен қатар өмір бойы оқуға, еңбеу етуге, Қазақстандық патриотизм және азаматтық жауапкершілікке деген дағдысы қалыптасады.

Сабақтың барысы: Сабақ кезеңі/ Педагогтің ісУақыты әрекеті Сабақтың басы (Ұ). Ұйымдастыру Қызығукезеңі: шылықты ояту. 1. Оқушылармен 7 мин. амандасу, түгендеу. 2. Ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыру

17

Оқушының іс-әрекеті Мақсаты: Оқушылар бір-біріне тілек білдіреді, тыңдау дағдыларын дамытуға бағытталады, сондай-ақ барлық оқушылардың қатыстырылуы арқылы сабаққа белсенділігі артады.

Қатыспағандар саны:

Бағалау

Ресурстар

Тиімділігі: Оқушылар бір-біріне тілек айту арқылы жақындасады, көңілкүйін көтереді және бауырмалдығын оятады. Саралау: Бұл жерде саралаудың «Жіктеу» тәсілі көрінеді. Оқушылардың оқуға деген қызығушылығын

Оқулық, жұмыс дәптері Кітап, дәптер, қалам суреттері бейнеленген қима қағаздар топтамасы ДК экраны

119

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

арттыру мақсатында мүмкіндігінше оларға таңдау еркіндігі беріледі. Жаңа сабаққа (Ұ) «Миға шабуыл» кіріспе әдісі арқылы өткен тақырыппен жаңа сабақты байланыстыру мақсатында ой қозғау сұрақтарын ұжымдық талқылау. Оқушыларға жалпылама төмендегі сұрақтар және жаттығу түрлері беріледі. Әр оқушы өз оймен бөліседі. Өзгенің пікірін толықтырады. Оқушылар сұрақтарға жауап беріп, өзара ұжымдық талқылау жасағаннан кейін мұғалім оқушыларға сабақтың тақырыбы, мақсатымен таныстырады.

1. Арифметикалық орта дегеніміз не?

Мақсаты: Жылдам әрі функционалды түрде сыни ойлануды дамыту. 2. Мода дегеніміз Тиімділігі: оқушының не? танымдық дағдысы артады. Сонымен қатар 3. Медиана дегеніміз оқушыға сабақтың не? өмірмен байланысын көрсетеді және сабақтың тақырыбы мен мақсатын анықтауға мүмкіндік береді. Саралау: Бұл жерде саралаудың «Диалог және қолдау көрсету» тәсілі көрінеді. Дұрыс мағынада жауап беруге бағыттау мақсатында кейбір оқушыларға ашық сұрақтар, ал кейбір көмек қажет ететін оқушыларға жетелеуші сұрақтар қойылады.

Өз ойын дұрыс мағынада білдіріп, талқылауға белсенділікпен қатысқан оқушыға «Жарайсың!» деген мадақтау сөзімен ынталандыру.

Сабақтың ортасы Мағынаны ашу. 26 мин.

Оқулықтағы жаңа сабақтың мәтінін оқуға тапсырма береді

Оқулықты оқып танысып шығады. Тірек сөздермен танысып, өз дәптерлеріне жазып алады.

Дескриптор: Жалпы - 3 балл 1. Бірлесіп орындалатын жұмыстарды сипаттап көрсетеді.

1- тапсырманы орындатады, бақылайды, мысал, үлгі көрсетеді.

1-тапсырма 1.Сандардың арифметикалақ ортасын тап: 5 пен 3 3)30 бен 50 3пен 10 4) 0,6 мен 0,4 2-тапсырма 1. 1) 5, 7, 10, 12, 16 2) 14, 18, 17, 23 3) 45, 58, 76, 81;

Дескриптор: Жалпы - 4 балл 1. Сандардың арифметикалақ ортасын табады

Тақырыпқа байланысты интернет көздерін пайдаланып бөліп шығару мүшелерімен танысады. ДК экраны 6-сынып оқулығы. Жұмыс дәптерлері. Слайд.

2- тапсырманы орындатады, бақылайды, мысал, үлгі көрсетеді. Сабақтың соңы Ой толғаныс. Рефлексия 7 мин.

120

«Еркін микрофон» әдісі. Мұғалім сабақты қорытындылау

Дескриптор: Жалпы - 3 балл 1. Ш: . Ш: . Ш: .

Оқушылар бүгінгі Мұғалім оқушыларды сабақтың мақсатына «Жапондық бағалау» жеткізетін

ДК экраны 6-сынып оқулығы. Жұмыс дәптерлері. Слайд.

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

мақсатында тапсырмалар орын- әдісі арқылы оқушылардың дауына қарай, өз бағалайды. Яғни сабаққа деген түсінгенін, пікірін, «Дұрыс келісемін», көзқарасын, өз ойын айту «Толықтырамын, басқа рефлексиясын арқылы сабаққа көзқарасым бар», тыңдайды. қорытынды жасай«Менің сұрағым бар». Мақсаты: Оқушы ды. Сонымен қатар 1-10 алған білімін саралай баллдық жүйе бойынша білуге дағдыланады. оқушылардың сабаққа Тиімділігі: қатысу белсенділігі Тақырып бойынша бойынша бағаланады. оқушылардың пікірін анықтайды. Жинақталған деректердің құнды болуын қадағалайды. Саралау: Бұл кезеңде саралаудың «Қорытынды» тәсілі көрінеді. Саралау. Сіз қандай Бағалау. Сіз оқушылардың материалды Денсаулық және қауіпсіздік техникасын тәсілмен көбірек игеру деңгейін қалай тексеруді жоспар- сақтау қолдау көрсетпексіз? лап отырсыз? Сіз қабілетті оқушылардың алдына қандай тапсырмалар қоясыз? «Диалог және «Мадақтау сөзі» әдісі Денсаулық сақтау технологиялары. қолдау көрсету», Сабақта сергіту жаттығулары мен бел«Тапсырма», сенді жұмыс түрлерін қолданамын. «Жіктеу». Осы сабақта қолданылатын Саралау Қауіпсіздік техникасы ережелерінің тапсырмаларды тармақтары орындалады. іріктеуді, белгілі бір оқушыдан күтілетін нәтижені, оқушыға жеке қолдау көрсетуде, оқу материалы мен ресурстарды оқушылардың жеке қабілеттерін ескере отырып әзірлеуді қамтиды. Жалпы бағалау Сабақтың қандай екі аспектісі жақсы өтті? Оқыту туралы да, сабақ беру туралы да ойланыңыз. 1: 2: Сабақты жақсартуға не жәрдемдесер еді? Оқыту туралы да, сабақ беру туралы да ойланыңыз. 1: 2: Сабақ кезінде, сынып немесе жекелеген оқушылардың жетістіктері/қиыншылықтары туралы мен нені анықтадым? Келесі сабақтарда неге назар аудару керек? 1: 2:

121

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

ҚАЗАҚСТАНДА ҚОЛАЙСЫЗ ЖӘНЕ ҚАУІПТІ АТМОСФЕРАЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАР М.Е. Узбеканова, «Қалалық қазақ мектеп-лицейі» КММ Ұзақ мерзімді жоспардың тарауы: 3.2 Атмосфера Пәні: география Күні: Сынып: 9 Сабақтың тақырыбы Сабақ негізделген оқу мақсаттары Сабақтың мақсаты:

Бағалау критерийі

Тілдік мақсаттар

Құндылықтарға баулу

Пәнаралық байланыс Алдыңғы білім

122

Мектеп: «Қалалық қазақ мектеп-лицейі» КММ Мұғалімнің аты-жөні: Узбеканова М.Е. Қатысқандар:

Қатыспағандар:

Қазақстанда қолайсыз және қауіпті атмосфералық құбылыстар 9.3.2.4 Қазақстанда атмосфералық қолайсыз және қауіпті құбылыстардың қалыптасуын, таралу аумақтарын картада көрсетіп, сақтану шараларын ұсынады Оқушылардың барлығы мынаны орындай алады: Қазақстанда атмосфералық қолайсыз және қауіпті құбылыстардың қалыптасуын, таралу аумақтарын картада көрсетеді Оқушылардың көбісі мынаны орындай алады: Қазақстанда атмосфералық қолайсыз және қауіпті құбылыстардан сақтану шараларын ұсынады Оқушылардың кейбіреуі мынаны орындай алады: Қазақстанда атмосфералық қолайсыз және қауіпті құбылыстардан сақтанудың өзіндік шараларын ұсынады Қолдану: Қазақстанда атмосфералық қолайсыз және қауіпті құбылыстардың қалыптасуын, таралу аумақтарын картада көрсетеді Жинақтау: Қазақстанда атмосфералық қолайсыз және қауіпті құбылыстардан сақтану шараларын ұсынады Көктайғақ, аңызақ, бұрқасын, құрғақшылық, аптап ыстық, аяз, нөсер, тұман, т.б. Айтылым: Қазақстанда атмосфералық қолайсыз және қауіпті құбылыстардың қалыптасуын, таралу аумақтарын картада көрсетіп, сақтану шараларын ұсыну барысында оқушылар топтық талқылаулар арқылы бір-бірімен пікір алмасады, диалогке қатысады. Тыңдалым-жазылым: ойларын ортаға салады, дәлелдейді, практикалық жұмыстарын жүргізіп, кестеге түсіреді «Мәңгілік Ел» идеясына сәйкес шығармашылық ойлау, қарым-қатынас жасау қабілеті, жауапкершілік, достық және айналадағыларға қамқорлық көрсету, өмір бойы оқуға дайын болу – зайырлы қоғам және жоғары руханилық құндылығы, азаматтық және патриотизмді дәріптеу Қазақ әдебиеті, ағылшын тілі Қазақстанның климаттық ресурстары

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Сабақтың жоспары Сабақтың Сабақтағы жоспарланған жаттығу түрлері жоспарланған кезеңдері Сабақтың басы Ұйымдастыру. 10 минут Психологиялық ахуал қалыптастыру: «Карусель» әдісі Шағын топтарға бөлу (Абайдың өлең жолдарынан үзінді жазылған қима қағаздар арқылы) Үй тапсырмасын тексеру: георгафиялық диктант 1. Қазақстан Еуразия құрлығының ортасында, мұхиттардан мыңдаған километр қашықта орналасуы климат түзуші факторлардың қайсысына жатады? 2. Күн сәулесінің таралуы неге байланысты? 3. Атмосферадағы шаң-тозаңнан, бұлттан шашыраған Күн сәулесі түрінде жеткен радиацияны қалай атаймыз? 4. Қазақстан климатына ауа массасының неше типі әсер етеді? 5. Қазақстан климаты қандай сипатқа ие? 6. Қазақстандағы ең жоғары температура тіркелген жер? 7. Егер жауын-шашын мөлшері 500 мм, ал оның булануы 125 мм тең болса, ылғалдану коэффициенті неге тең болады? 8. К=4 болса, ылғалдылық мөлшері қалыпты ма? 9. “Воейков осі” деп аталатын жоғары қысым аймағы Қазақстанның қай ендіктерінде орналасқан? 10. Жылдамдығы 50-60 м/с жететін Жетісу қақпасы арқылы Орталық Азия жаққа соғатын жел қалай аталады?

Ресурстар Тренинг

Тақта, дәптер Слайд, суреттер Слай

Жауаптары: 1. Географиялық орны 2. Географиялық ендікке 3. Шашыранды радиация 4. 3 5. Шұғыл континентті 6. Қызылорда облысы Қызылқұм шөлінде 7. 4 8. Жоқ, артық. 9. 50* с.е. 10. Сайқан желі Бағалау: Жұптар тақтадағы дұрыс жауаптар арқылы бір-бірін бағалайды Тақырыпты ашу (слайдтағы суреттер арқылы) Сабақтың мақсатын оқушылармен бірге айқындау (слайд)

123

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Сабақтың ортасы 25 минут

«Білім Ленд» сайтынан тақырыпқа қатысты «Білім Ленд» (видео) бейнеролик көру, түйінді ойды тұжырымдау https://bilimland.kz/ І тапсырма. «Жариялау» әдісі әдісі Бірлескен оқу тәсілі Берілген мәтінмен танысады, топта талқылайды, тапсырманы орындайды. Слайд, постер 1-топ: “Жазғытұры” тобы: “Шынжыр” әдісі арқылы 52-суреттегі картадан көктем мезгілінде байқалатын қолайсыз атмосфералық құбылыстарды талдау 2-топ: “Қыс” тобы: «IDEAL» әдісі арқылы Абайдың «Қыс» өлеңінде кездесетін қолайсыз атмосфералық құбылыстарды анықтау, талдау. 3-топ: “Күз” тобы: аймақ тұрғындары мен қонақтарына күзде орын алатын қолайсыз атмосфералық құбылыстар кезінде өздерін қалай ұстау керектігі жөнінде “Нұсқаулық” құрастыру Дескриптор

• •

•

көктем мезгілінде байқалатын қолайсыз атмосфералық құбылыстарды талдайды; Абайдың «Қыс» өлеңінде кездесетін қолайсыз атмосфералық құбылыстарды анықтайды, сипаттап, талдайды; қолайсыз атмосфералық құбылыстар кезінде өздерін қалай ұстау керектігі жөнінде “Нұсқаулық” құрастырады

Бағалау: «Аа-райы» әдісі арқылы топтар бірінбірі бағалайды Сергіту: қима қағаздарда кезіккен өлең жолдарын мәнерлеп оқып, Абайдың қай өлеңі екенін айтады ІІ тапсырма. Жеке жұмыс «Кім жылдам?» әдісі Оқушының қажеттілігін қанағаттандыру және сралау тәсілі А. Қар көшкіні жүруі ықтимал аймақтарды кескін картаға белгілеңіз В. Осы қауіпті атмосфералық құбылыстың өзіңіз белгілеген аймақтарда таралу себебін жазыңыз С. Құбылыстың қай жыл мезгілінде жиі қайталанатынын жазыңыз D. Зерттеу қажеттілігін түсіндіріңіз Е. Қорғаныс шараларын ұсыныңыз

124

Дескриптор

• • • • •

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

қар көшкіні жүруі ықтимал аймақтарды кескін картаға белгілейді; осы қауіпті атмосфералық құбылыстың өзі белгілеген аймақтарда таралу себебін жазады; құбылыстың қай жыл мезгілінде жиі қайталанатынын жазады; зерттеу қажеттілігін түсіндіреді; қорғаныс шараларын ұсынады

Слайд, дәптер

Бағалау: дұрыс жауаптары арқылы өзін-өзі бағалау, мұғалімнің бағалауы Сабақтың соңы 10 минут

Кері байланыс «Алақан» әдісі Үйге тапсырма: Ұлы Абайдың шығармаларында және “Абай жолы” романында кездесетін қолайсыз атмосфералық құбылыстарды Күнделік анықтау, 106-бет 1-тапсырманы орындау.

Саралау

ІІ тапсырма. «Кім жылдам?» Саралап оқыту тәсілі Оқушының қажеттілігін қанағаттандыру тәсілі

Бағалау

Қауіпсіздік жəне еңбекті қорғау ережелері АКТ-мен байланыс

«Ауа-райы» әдісі арқылы топтар бірінбірі бағалайды Өзін-өзі бағалауы Мұғалімнің бағалауы

Сабақтағы шаралар барысында оқушылардың денсаулығы мен қауіпсіздігіне қатер төнбеуін қадағалау. Сабақта сергіту жаттығулары мен белсенді жұмыс түрлері қарастырылған. АКТ-мен байланыс жасалады.

125

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

ВНУТРЕННЯЯ ЭНЕРГИЯ, СПОСОБЫ ИЗМЕНЕНИЯ ВНУТРЕННЕЙ ЭНЕРГИИ К.К. Жумагалиева, учитель физики, заведующая кафедры физики, «Республиканская физико – математическая школа» г. Алматы План урока физики Тема урока

Внутренняя энергия, способы изменения внутренней энергии.

Цель урока

Описывать способы изменения внутренней энергии, используя физические оборудование и анимации. Понимать физический смысл внутренней энергии. Применять знания при различных физических процессах. Анализировать физические процессы, используя свои знания о внутренней энергии и способах изменения внутренней энергии

Ход урока

Запланированные этапы урока Начало урока 10 мин

Виды запланированных упражнений на уроке Приветствие учащихся и учителя. Деление на группы. (А В С D пересчет по классу ) Активизация учащихся. Концентрация внимания учащихся. Проблемно – диалоговое обучение. Используются открытые вопросы. Постановка эксперимента. Открыли бутылку с эфирным спиртом. Что мы ощущаем? Какое физическое явление происходит? Причины возникновения данного физического явления? Преподавания по развитию логического мышления, умения описывать и обьяснять физические явления. Групповая исследовательская работа учащихся. Учащиеся измеряют температуру ладони. Первоначальную и после трения ладоней. Сравнивают эти температуры. Что характеризуют эти температуры мы узнаем сегодня на уроке. Определяем цели и критерии оценивания урока вместе с учащимися. Интерактивное обучение учащихся. Разработка гипотезы по данной теме урока.Слайд 1.(тема урока)

126

Ресурсы

В течении урока используется интерактивная доска.

Термометр. Слайд 1.

Середина урока 25 мин

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

3. Изучение нового материала. Презентация: Элементы эффективной формы обучения учащихся – групповая работа учащихся. Создание коллаборативной среды для успешной работы учащихся и повышения качества знаний. Используется стратегия критического мышления обучение в сотрудничестве и диалогового обучения. Проводится исследовательская работа в группах учащихся, определяются задания группам. Слайд 2. Движение тела вниз, вверх демонстрация. Превращение каких энергий присходит? Вывод: при отсутствии сил трения и при воздействии только сил упругости и тяготения суммарная потенциальная и кинетическая энергия тела или системы тел остается во всех случаях постоянной. (учащиеся делают самостоятельно). (A, B группы –1 рисунок C, D группы- 2 рисунок) Дифференциация по группам заданий сильная группа D обобщает и дополняет т.е. оценивает ответы других групп. Слайд 3.

Презентация Внутренняя энергия. Способы изменения внутренней энергии.

Слайд 2.

Слайд 3.

Строение вещества. Основные положения МКТ. (учащиеся сами перечисляют агрегатные состояния веществ). ( А, В, С -по группам разные состояния вещества кратко описывают, D дополняет). Работа учащихся в группах. Дифференциация рабоСлайд 4. ты в группах. Обсуждение в группах проблемного вопроса. Учащиеся дискуссируя в группах приходят к единому выводу, о чем делают сообщения спикеры групп. Все осуществляется за короткий промежуток времени соблюдая режим времени. Благодаря дискуссии развивается мыслительная деятельность учащихся. Используется метод открытых вопросов. Слайд 5. Что может произойти с газовым балоном при его сильном нагревании? Почему? Слайд 4, 5, 6. Учащиеся работают с информацией на слайдах 4, 5, 6 и делают самостоятельные выводы по новой теме под руководством учителя. Учащиеся приходят к выводу через анализ происходящих Слайд 6. физических процессов на слайдах 4, 5, 6.

127

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Фронтальная работа класса. Ввод определения внутренней энергии самими учащимися. Зависимость внутренней энергии от температуры и агрегатного состояния вещества – вывод делают сами учащиеся. Использование формы активного обучения с помощью эксперимента. Эксперименты: Нагрев ладоней при трении. Нагрев ладоней собственным теплым дыханием. Обсуждение и исследование в группах. Что происходит ? Как изменяется внутренняя энергия ладоней? Какие способы изменения внутренней энергии вы использовали? ( Каждая группа делает самостоятельный вывод, выступает одна из групп , остальные дополняют.) Дифференциация в группах. 4. Физкультминутка. Выполняются физические упражнения для рук и для плеч. Оздоровительные упражнения для учащихся. 5. Обратная связь (закрепление) ( в группах и общий) Учащиеся делают вывод по изученному материалу каждая группа самостоятельно выполняет задания: Слайд 7, 8 Что такое внутренняя энергия? Способы изменения внутренней энергии. Сами учащиеся предлагают примеры способов изменения внутренней энергии спицы. (каждая группа по одному демострирует на эксперименте) Все должно быть выполнено с учетом регламента времени. 6. Выполнение кратковременной самостоятельной работы (индивидуальная работа учащихся Внутренняя энергия. Способы изменения внутренней энергии. Слайд 9 1 вариант. В один стакан налили холодную воду, в другой горячую. Массы воды в стаканах одинаковы. Что можно сказать о внутренней энергии воды в этих стаканах? Почему, если быстро скользить вниз по канату, можно обжечь руки? После сильного шторма вода в море становится теплее. Почему?

128

Слайд 7.

Спицы алюминиевые

Слайд 8. Раздаточный материал

Слайд 9.

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

2 вариант. В стакан с горячей водой опустили холодную металлическую ложку. Изменилась ли при этом внутренняя энергия ложки? Стакана с горячей водой? Если да, то каким образом? Почему нагретые детали в воде охлаждаются быстрее, чем на воздухе? Продукты положили в холодильник. Как изменилась их внутренняя энергия? 7. Взаимное оценивание в малых группах (в парах) по дескрипторам. Слайд 10. Конец урока 10 мин

8. Подведение итогов урока. Систематизация знаний. Фронтальная работа учащихся. Задание на дом §3, 4, Кем Сборник задач №34-42 9. Вопросы рефлексия. Что важное, что надо запомнить Две вещи, о которых Вы хотели знать больше Слайд 11. Учащиеся отвечают на вопросы рефлексии в тетради.(обратная связь)

Слайд 10.

Слайд 11.



129

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

ФУТБОЛ ОЙЫН ЕРЖЕСІ МЕН ТӨРЕШІЛІК ТӘСІЛДЕРІ Ж. Семейхан, дене шынықтыру пәнінің мұғалімі, Арықты ауылының жалпы орта білім беретін мектебі» КММ, Ақмола облысы Мұғалімнің аты-жөні Сынып Күні

Семейхан Жанболат 9 «А» 07.04.2021ж.

Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: Бөлім Сабақ тақырыбы

6-бөлім. Команда құру ойындары. Футбол ойын ержесі мен төрешілік тәсілдері.

Оқу мақсаттары

Құндылықтарды дарыту

Бастапқы білім

9.2.1.1 өзгермелі жағдайға жауап қайтара білу, қимыләрекеттерімен байланысты білімді бағалай білу. Спорттық ойын ережелерін және әдіс-тәсілдерін меңгеру. Ынтымақтастық: өзара жақсы қарым-қатынас орнатады, ынтымақтастық дағдыларын қалыптастырады, бір-біріне көмек көрсетеді. Академиялық әділдік: бір-бірін әділ бағалайды, идеялары мен ойпікірлеріне құрметпен қарайды. Өмір бойы оқу: алған білімін өмірмен байланыстырады, кері байланыс орнатады, білім алуға деген сүйіспеншілікті қалыптастырады. Патриотизм және азаматтық борыш: отанға деген сүйіспеншілікті, адалдықты, өз іс-әрекеттерімен дәлелдейді. Өзіне және өзгеге құрмет: топтық жұмыс, жұптық жұмыс кезінде жүзеге асырады. Еңбек пен шығармашылық: альтернатив ойынды ұйымдастырады, ойын барысында жеңіске талпынады. Футбол ойыны.

Cабақтың барысы Сабақтың кезеңдері Сабақтың басы 10 минут

130

Оқушының әрекеті

Педагогтің әрекеті

Дайындық бөлімі: Оқушыларды қатарға тұрғызу. Сәлемдесу. Рапорт қабылдау. Оқушылардың спорттық киімдеріне назар аудару. Сабақтың тақырыбымен және мақсатымен таныстыру. Бағалау критерийлерін анықтау.

Оқушылардың қатарда түзу тұруың қадағалау. Келмеген оқушылардың себебін анықтау. Оқушылардың сабақтың тақырыбы мен мақсатын мұқият тыңдауын қадағалау. Бой жазу жаттығуларын ережеге сай орындалуын қадағалау.

Оқу ресурстары

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Техника қауіпсіздігін ескерту. Бой жазу жаттығуларын орындау. Тыныс жолдарын қалпына келтіру. Сабақтың ортасы 25 минут

Мұғалім берілген ойынның ережесін түсіндіреді. Секіру кезінде басқа ойыншыларды Оқушылар шағын итеруге және шарды ұстап командаларда жұмыс істейді алып жүгіруге болмайды. және «жаңа» командалық ойын Ереже бұзылған жағдайда шар құрастырады. Ойын нақты қарсылас командаға беріледі, ережелі және қауіпсіз болуы екінші рет қайталанған керек. Бірқатар жабдықтар жағдайда ойыншы 1 минутқа оқушылардың таңдауына алаңнан шеттетіледі. Сұраңыз: қол жетімді болуы керек. Берілген ойында төрелік, ойын Оқушылар топтың қалған ережесі бұзылды ма? бөлігін ойынға үйретіп, оған ойнауға мүмкіндік Сұраңыз: Ойынның мақсаты беруі керек. Ойынды ойлап қандай? Ойын қалай болғаннан кейін, сабақтың басталып және аяқталады? екпіні оқушылардың Шабуылшылар ұпай мен жаңа командалық ойында голдарды қалай табысты өнер көрсету үшін жинайды? тактика мен стратегияларды қалыптастыруы тиіс. Ескерту: Егер үлкен көлемді «Футбол элементтерімен доппен ойнайтын болса эстафета». Ойнаушылар бірнеше допты қосалық етіп екі командаға бөлінеді және дайындап қою қажет. Оларды ортаңғы сызықтан қарамажарылған доптардың орнына қарсы қақпаға бір-бірден пайдалануға болады. лекте сапқа тұрғызылады. Командалардың бірінші нөмірлерінің алдында футбол добы жатыр. Мұғалімнің белгісі бойынша бірінші нөмірлер қақпаға аяқпен допты алып, айып алаңынан тыс соққы жасайды, содан кейін допты алып, өз командасының бағытына апарады. Допты өз колоннасына жеткізіп, оны екінші номерлерге береді, ал өздері колоннаның соңына тұрады. Сыныпты топтарға бөлу.

131

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Сабақтың соны

Сабақты қорытындылау:

5 минут

Мақсаты: Қол жеткен нәтижелер туралы ойлану, өзіндік талдау жүргізуге дағдыландыру. Тақырыпты меңгеру деңгейін анықтау. Сипаттама: Оқушылар өз беттерінше сабақтың басында қойылған сұраққа жауап береді. Өткен тақырып туралы кері байланыс беру үшін мұғалім сұрақ қояды, оқушылар ауызша жауап береді. Мұғалім әрекеті: Сұрақжауап арқылы кері байланыс жүргізеді. Сабақ басында қойылған сұрағына әр оқушыдан жауап сұрайды. Жақсы нәтижеге қол жеткізген оқушылар мен үздіктерді атайды. Жетілдіру жаттығуларын ұсынады. Оқушының әрекеті: Қиын болған немесе жүзеге асыра алмаған мәселелер бойынша сұрақ қояды.

Сабақ бойынша рефлексия: - Сабақ мақсаттары, оқу мақсаттары дұрыс қойылған ба? - Оқушылардың барлығы ОМ қол жеткізді ме? - Сабақта саралау дұрыс жүргізілді ме? - Сабақтың уақыттық кезеңдері сақталды ма? - Сабақ жоспарынан қандай ауытқулар болды, неліктен?

132

Сабақ мақсаттары, оқу мақсаттары жоспар бойынша нақты қойылған. Сабақ соңында барлық оқушы оқу мақсатына қол жеткізді. Сабақ соңында саралау жүргізіліп, сабақ қорытындыланды. Кіріспе бөлім 10 минут, негізгі бөлім 25 минут, қортынды 5 минут регламент сақталды.

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

ІV БӨЛІМ БАЛАБАҚША ТӘРБИЕШІСІНІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ҚОРЖЫНЫ «БАЛАБАҚША – БАҚЫТ МЕКЕНІ» М.С. Бақытжанова, «Балбөбек» бөбекжайы» тәрбиешісі, БҚО Жаңақала ауданы, Жаңақала ауылы. Тұңғыш Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай, бала тәрбиесі балабақшадан басталады, өйткені әрбір мемлекеттің болашағы балабақшадан басталады. Ертең осы елге ие болатын, тәуелсіз елді өркениетті әлемге танытатын, дамыған елдермен терезесін тең ететін – балабақшада тәрбиеленіп жатқан сәбилер. Мағжан Жұмабаев өзінің ұлағатты бір сөзінде былай деген болатын: «Баланы тәрбиешінің дәл өзіндей қылып шығармай, келешек заманына лайық қылып шығару керек». Елдің ертеңгі тірегі-осы балалар. Олар заман талабына сай тәрбиеленуі тиіс. Қазіргі таңда балабақша ұстаздары қауымына үлкен жауапкершілік артылып отыр. Әсіресе, қазіргідей күн сайын қарыштап дамыған қоғамда бүлдіршін шақтан заман ағымына ілесе алатындай қабілетті жеке тұлға болып қалыптасуға бөбектердің балабақшада бейімделетіні анық. Отбасындағы тәрбие мен балабақшадағы тәрбиені ұштастыра отырып, әрі қарай жақсы жолға түсуіне себепкер болады деп ойлаймын. Балалар аман, қуанып жүрсе, бізге одан артық бақыт жоқ. Оларды бір күн көрмесем сағынып қаламын. Балалармен жұмыс жасау – үлкен бақыт. Себебі, тек қана бала, еш нәрсеге де алаңдамай мейірімділікке сенеді, кішкентай алақанын қойып, өз құпияларын айтып, маған сенім артады. Пәк көңіл балаларымен ара-қатынас маған қуаныш, шаттық сыйлайды, себебі мен оларға, олар маған керектігіне сенімдімін. Осы сенімнің болуы – әр тәрбиешінің бақыты деп ойлаймын. Балабақша тәрбиешілері қай кезеңде болсын ертеңгі елім деп еңірейтін ұрпақты тәрбиелеуге тер төгуде. Мен өз мамандығымды жақсы көремін, өйткені балалармен өсіп, жетіліп олармен бірге бақытты балалық шақты бастан кешемін. Бақытты мекен балабақшада тәрбиеші болуым мен үшін үлкен мәртебе!

133

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

«БАЛАБАҚША – БАҚЫТ БАСПАЛДАҒЫ» А.Б. Хайреденова, «Көпжасар» бөбекжайы» меңгерушісі, БҚО, Жаңақала ауданы, Көпжасар ауылы. Жас ұрпақ тәрбиесі – еліміздің мәңгілік тақырыбы. Ұлттың бүгіні де, болашағы да тәрбиелі ұрпаққа байланысты. Баланың шын мәнісінде адам болып қалыптасуы қыруар уақыт пен тер төгетін, зор еңбекті қажет ететін, ауқымы кең, жауапкершілігі мол жұмыс. Барлық тәрбие мен білімнің бастауы балабақшадан басталатындығы бәрімізге мәлім. Балабақша – баланың жаңа өмірге деген алғашқы қадамы. Себебі, балабақшада оны күткен өзі қатарлас балалардан, бала күтушілер мен тәрбиешілерден тұратын ұжым бар. Балабақшада тәрбиеленуші таныс емес үлкен адамдармен, балалармен танысады, мінез – құлық ережелері мен нормаларын меңгереді. Бақшадағы оқу қызметері  бес сала бойынша іске асып барлығы  ойын түрінде балалар бойына білім нәрін сусындатады. Тілін дамытып ортаға биімдеп қарымқатынасқа икемдейді, Қарапайым математикалық ұғымдарын қалыптастыру арқылы  оң мен солын, ұзын қысқа, үлкен кішісін ажыратуға, жапсыру, мүсіндеу, сурет салу   арқылы шығармашылығы дамып, түрлі ойындар арқылы әлеуметтік ортаға бейімдейді, қоршаған ортада табиғат құбылыстарымен жақынырақ танысады. Өздері түрлі рөлдерді сомдай отырып, салмақтауды үйренеді, сонымен бірге шынығып, салауатты өмір салтын  ұстап   өсуі жолында да берілетін осы балабақша жұмысының еңбегі  ұшан теңіз. Болашақтың қақпасы – әрбір бақша табалдырығын аттаған бүлдіршіндердің қадамдарында ертеңге деген нық сенім, жүректерінде патриоттық сезімдері жалындаған ұлт ұрпағын тәрбиелейтін білім мен тәрбие беретін алтын қақпа болуы тиіс. Қазіргі заман талабына сай өнерлі, шығармашылыққа бай, жан-жақты дамыған, өздерінің жағымды жақтарын көрсете білетін, өз ойларын ашық айтатын ұрпақ тәрбиелей отырып, мәңгілік ел болып қалыптасудың алғашқы қадамдары деп білемін. Өскелең ұрпақты қалай тәрбиелесек, келешегіміздің келбеті солай бекем болмақ. «Жас ұрпақ – келешектің қожасы» деп В.Белинский айтқандай ұлқыздарымызды білімді де мәдениетті, тәрбиелі де әдепті, кішіпейіл де қарапайым етіп тәрбиелеу өз қолымызда. Тал бесіктен бастау алған тәрбие ғана жемісті болмақ. Демек, баланың тәрбиелі ұрпақ болып жетілуіне бірден-бір ықпал ететін орын – балабақша. Бала тәрбиелеу – біздің өміріміздегі ең маңызды міндет. Біздің қызметіміз де, өміріміз де бала өмірімен өте тығыз байланысты.  Тәуелсіз еліміздің жас ұрпақтарын білімді, жан-жақты дамыған, дені сау, рухани бай, жерін, ата-анасын құрметтейтін саналы азамат болып өсуіне бойымыздағы бар асыл қасиеттерімізді, білімімізді аямайық! 134

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

МАМАНДЫҒЫМ – МАҚТАНЫШЫМ Э.Г. Жумагалиева, тәрбиеші, «Көпжасар» бөбекжайы, БҚО, Жаңақала ауданы, Көпжасар ауылы Біздің өміріміздің мәні де, сәні де – бала. Бала – біздің болашағымыз, еліміздің ертеңгі, келешегіміздің келбеті. Ол әр шаңырақтың шаттығы, қуанышы, баға жетпес бақыты. Сондықтан бала тәрбиесі – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Балабақша табалдырығынан аттаған әрбір бүлдіршінді өркениетті еліміздің тұтқасын ұстайтын ертеңгі ел азаматтары мен азаматшалары деп білемін. Әр баланың бойынан оның қандай іске қабілетті екендігін, қандай өнерге бейімділігін, не нәрсеге икемділігін байқау балабақша тәрбиешілерінің көрегенділігіне байланысты. Негізгі тәрбие балабақшадан бастау алатын болғандықтан, балалармен өткізілген әрбір оқу іс-әрекеттері, тәрбиелік іс-шаралар шығармашылық ізденіске, бүгінгі күннің талап-деңгейіне сай болуы тиіс. Баланың шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту жолында әртүрлі ойындар ұйымдастырудың, оқу іс-әрекеттерін ойын түрінде өткізудің, жаңа технологияларды пайдаланудың, баланың назарын қызықты материалдарға аударудың да көмегі зор деп ойлаймын. Ал балалардың есте сақтау қабілетінің жақсы қалыптасуына, тілдерін дамытуға, өлең, тақпақтарды жаттауға, ертегі айту арқылы жүзеге асырып келемін. Топта мерекелік іс-шаралар, ата-аналардың балабақшамен тығыз байланысын нығайтуда отбасылық сайыстар, ата-анамен біріккен ертегі қойылымдар, ата-аналар жиналысы, тренингтер жоспар бойынша уақытында өткізіп балаларға және ата-аналарға қуанышты көңіл күй сыйлап келемін. Осындай шығармашылығымды шыңдап, шеберлігімді ұштау мақсатында «Шығармашылық ізденіс – өмір талабы» тақырыбын басты назарға ұстап яғни мен балабақша маманы, тәрбиеші ретінде баланың қазірден бастап дұрыс қалыптасуына көңіл бөліп келемін. Егер де мен әр баланы талпындыра білсем, бұл үлкен бақыт қой! «Талапты бала талпынған құстай, Құмары қанбас алысқа ұшпай» демекші, бұл балалар әрбір тәрбиешінің еңбегіндегі бір-бір асу ғой... Егер «Неліктен тәрбиеші болу – бақыт?» деген сұрақ қойылса, мен былай деп жауап берер едім. Әр тәрбиеші таң нұрымен ілесе келген әр сәбидің мөлдіреген көздерін көруімен бақытты. Әр тәрбиеші сол балақайлардың періште тілінде сөйлеген бал тілін естуімен бақытты. Әр тәрбиеші бүлдіршіндердің шынайы да сыңғырлаған күлкісін естуімен бақытты. 135

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Әр тәрбиеші бір-біріне ұқсамайтын балалардың тәтті де ерке қылығын сезінуімен бақытты. Әр тәрбиеші икемсіз саусақтарға жан бітіріп, түрлі дағдылар үйретуімен бақытты. Әр тәрбиеші қанша балаға ертегі айтып, қиялын самғатып ұшыруымен, алғашқы білім беруімен бақытты. Әр тәрбиеші бүлдіршіндерінің тәтті ұйқыға енген сәтін көруімен бақытты. Әр тәрбиеші сол кішкентай бүлдіршіндерінің ұядан ұшып, өмірдің толқынына қосылып, үлкен, мықты, дарынды азаматтар мен азаматшалар болғандығына куә болып, сол жеткіншектердің тағдырына аз да болса өзінің үлесін қосқандығымен бақытты. Осы айтылған қасиеттерді бойыма сіңіріп, білім әлемінің тылсым сырына үңіле отырып, сәби жүрегіне жол табу, оған ерекше әсер сыйлау, балған жүзін жатырата білу – мен үшін үлкен бақыт. Күнде-күнде топтала, Жиналады көп бала Еркелерді баптаған «Көпжасар» бөбекжайында Бүлдіршіндер жанымда, Ата-дәстүр жолында Тәрбиеші боламын, «Балапандар» тобында. Ойын - ойнап әрқилы Шырқатамыз ән-күйді. Балалардың осыдан Көңілдері шалқиды. Бірге шығып тауларға Қол созамыз заңғарға Мақтанамын әрдайым Тәрбиеші болғанға.

136

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

«ТАБИҒАТТАҒЫ ҚАУІПСІЗДІК» А.С. Асқарова, «Балбөбек» бөбекжайы» тәрбиешісі БҚО, Жаңақала ауданы, Жаңақала ауылы Білім беру саласы: «Әлеумет», «Шығармашылық» Бөлімі: Қоршаған ортамен танысу. Мақсаты: Қауіпсіздік ережесін сақтауға үйрету. Табиғат аясында өзін-өзі ұстау мәдениетінің дағдыларын қалыптастыру. Әдіс тәсілдері: Түсіндіру,көрсету, жасату,ойын, мадақтау, қорытындылау Қостілділік компонент: Табиғат-природа, қауіпсіздік ережесі-правила безопастности. Оқу қызмет кезеңдері

Тәрбиешінің іс-әрекеті

Балалардың ісәрекеті

Себепті қызығушылығын ояту кезеңі

Саламатсыздар ма, балалар!

Балалар амандасады. Керемет!

Көңіл-күйлерің қалай? Балалар қазір жылдың қай мезгілі? Көктем мезгілінің айларын атаңдаршы?

Көктем мезгілінде ауа-райы қандай болады? ҰйымдасӘңгіме жүргізу: тырушылық ізденіс Балалар бүгінгі оқу-қызметіміздің тақырыбы: кезеңі «Табиғаттағы қауіпсіздік».

Көктем мезгілі. Наурыз, сәуір, мамыр. Жылы болады. Балалар тыңдайды.

-Балалар сендер орманда жүру ережесін білесіңдерме? - Орманда шуламау керек. - Бір - бірінен қалмай жүру керек. - Айқайлап өлең айтпау керек, себебі құстар, аңдар шошып кетеді. Балалардың - Бұтақтарды сындырмау керек. жауаптары. - Жарайсыңдар, балалар сендер орманда жүру ережесін біледі екенсіңдер. Ендеше мына сиқырлы жолдармен орманға саяхатқа барайық.Сендер саяхатқа шыққыларың келе ме? - Мына жолдың түсі қандай және неге ұқсайды? Ия, саяхатқа шыққымыз Балалармен автобуспен орманға аттанады. келеді. - Балалар көктем мезгілінде қандай ерекшеліктер болады? - Жер беті жасыл шөпке толады, құстар ұшып келеді. Ағаштарға бүршіктер шығады. Міне, балалар орманға да келіп жеттік. Жасыл түсті. Ғажайып сәт: Орманшы ата Шөптердің түсі сияқты.

137

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Орманда Орманшы ата жұмыстанып жатады. Сәлеметсізбе, Орманшы ата! Орманшы ата: Сәлеметсіңдер ме, балаларым! Мен Орманшы атамын. Осы орманның қауіпсіздігіне жауап беремін. Балалар мен сендерді орман ережесімен таныстырайын: - Ағаштарды, гүлдерді жұлмау керек. - Орманға қоқыс тастауға болмайды. - Отпен ойнамау керек. От жаққан болса, кетер кезде сөндіріп кету керек. Әйтпесе өрт шығуы мүмкін. - Өзі білмейтін саңырауқұлақтар мен жеміс – жидекті теріп жемеу керек. Тәрбиеші: орманшы атаның айтқан қауіпсіздік ережелерін орындап жүрейік. Балалар Орманшы атамен қоштасып, келген сиқырлы жолдарымызбен бөбекжайымызға оралайық. Балалар бөбекжайымызға да келіп жеттік, енді менің қолымдағы сиқырлы қорапшадағы суреттер арқылы екі орталыққа бөлінейік. Бірінші топ – күн тобы. Екінші топ – ай тобы. Тәрбиеші: Күн тобындағы балалардың орындайтын тапсырмасын тыңдайық. Алдын – ала боялып, дайындалған ұнтақ жармасы арқылы ағаш бейнесін бейнелеу. Ай тобындағы балалардың орындайтын тапсырмасын тыңдайық. Алдын – ала қиылып алынған майлықтармен, гүлдің бейнесін бейнелеу. Қостілділік компонент: Табиғат-природа, қауіпсіздікережесі-правила безопастности. Сергіту сәті. «Бала, бала, балапан» Оқу қызметін бағалау кезеңі

-Балалар біз бүгін саяхатқа қайда бардық? -Орманнан кімді көрдік?

Балалардың жауаптары. Сәлеметсізбе, Орманшы ата! Орманшы атамен амандасып, орман ережелерімен танысады. Қауіпсіздік ережелерін мұқият тыңдайды. Орманшы атамен қоштасып, келген сиқырлы жолдарымен бөбекжайға оралады. Суреттер арқылы екі орталыққа бөлінеді. Үлгіге қарап, берілген тапсырмаларды орындайды. Сергіту сәтін қайталайды. Орманға бардық. Орманшы атаны көрдік. Қауіпсіздік ережесін.

-Орманшы ата бізге не туралы айтып түсіндірді? - Екі орталыққа бөлініп қандай тапсырмалар орындадық? Балалар табиғаттағы қауіпсіздік ережесін әрдайым сақтап жүруіміз керек. Өсіп тұрған гүлдерді, шөптерді Балалардың жұлуға, ағаш бұтақтарын сындырмауымыз керек. жауаптары. Себебі, табиғаттағы таза ауа біздің өмірімізге қажет. Балаларды мадақтау.

Оқу қызметінен күтілетін нәтиже: Баланың білуі: Серуенде жүргенде үлкендерден алыс кетпеу, отпен ойнамау, өздеріне таныс емес саңырауқұлақтар мен жеміс-жидектерді теріп жемеу. Баланың меңгеруі:Балаларқауіпсіздік ережесін сақтауды меңгерді. Баланың жасай алуы: Балалар теректің және гүлдің бейнесін бейнеледі. 138

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

«НҰРСҰЛТАН – ОТАНЫМЫЗДЫҢ ЖҮРЕГІ» С.А. Қодарова, «Балбөбек» бөбекжайы МККҚ, БҚО, Жаңақала ауданы

Ашық ұйымдастырылған оқу қызметі Тобы: «Еркем-ай» ересек тобы Білім беру саласы: Шығармашылық Бөлімі: Музыка Мақсаты: Әнді тыңдап, сезіне білуге, ән мазмұнына әңгімелеп айтуға дағдыландыру, дыбыс биіктігі, тембрі туралы ұғымын қалыптастыру. Еліне, туған жеріне деген сүйіспеншілігін арттыру. Әдіс – тәсілдері: таныстыру, сұрақ - жауап, қимыл жаттығуы, би қимылдары, Қажетті құрал-жабдықтар: Тақырыпқа байланысты суреттер, СД – дискілер. Билингвальді компонент: отан-родина Іс-әрекет кезеңдері Ынталандыру кезеңі

Ұйымдастыру кезеңі

Саз жетекшінің іс-әрекеті Балалармен 3 тілде амандасу Сәлеметсіздер ме! Көңілді әуен ойналады. Шаттық шеңбері: Біз қандаймыз, қандаймыз, Шұғылалы таңдаймыз Күлімдеген күндейміз. Ренжуді білмейміз.  Қуанасың сен де, Қуанамын мен де. Қуанайық достарым Арайлап атқан күнге -Балалар қазір жылдың қай мезгілі? Жылдың неше мезгілі бар? Кәне атап шығайық. Далада ауа-райы қалай? Балалар көңіл күйлерің қалай? Олай болса көңілді болғанда не істейсіңдер? Ренжігенде? Қорыққанда? Таңқалғанда? Қуанғанда? Ендеше мен сендердің қолдарыңа түрлі түсті лента тағамын. Сабақтың барысы: Балалар сендерге бір сұрақ қойғым келіп тұр. – Біз қай елде турамыз? – Дұрыс айтасыңдар Қазақстан Республикасында турамыз (картамен жұмыс, қысқаша түсінік беру)

Балалардың іс -әрекеті Балалар үш тілде амандасады (балалар шеңбер бойында тұрып орындайды)

Қыс деп жауап береді.

Балалар қимылмен көрсетеді

139

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

– Отанымыздың басқаласы қай қала? – Нұрсұлтан – Отанымыздың елордасы. Ол – еліміздің мақтанышы. – Осы Отанымызды елімізді бейбіт жолына, ел тыныштығына бастайтын адамды елбасы дейді. Ендеше осы елбасымызың аты жөнің толық айтайықшы (отан , елбасы туралы тақпақ сұрау)   – 1 ЖЕЛТОҚСАН Тұңғыш Президент күні деп жарияланган. (2011 жылы 10 желтоқсанда парламент санатының толық отырысында бекітілді) Балалар суретке қараңдаршы бұл кісі кім? Ал балалар бүгін бас қаламыз Нұр-Сұлтан қаласы туралы толық білетін боламыз. 1. Ақорда – Қазақстан Республикасы  Президентінің  резиденциясы 2. Бейбітшілік пен келісім сарайы. Қазақ  жеріндегі достық, бірлік және бейбітшіліктің символы болып табылады. 3. Ханшатыр  Қазақстанның астанасы – Нұр-Сұлтан қаласындағы  ірі  ойын – сауық  және сауда кешені. (НұрСұлтанның жаңа символы) Сонымен қатар Нұрсұлтанда ең көрікті монументер (ескерткіш)  бар. «Мәңгілік  Ел»  салтанатты  қақпасы. «Астана – Бәйтерек»  кешені – Нұрсұлтанның символы. Бәйтерек  кешенінің  жоғарғы қабатына шығып қарасаң, Нұрсұлтанның керемет көркін тамашалайсың.(қысқаша түсіндіру)

Балалардың жауаптары. Суретке мұқият қарайды

– (Балалардың жауабы) Карта суреті

Нұрсұлтан деп балалар жауап айтады Нұрсұлтан фото

Саяхатқа шығу: Балалар ендеше осы Нұрсұлтан қаласына саяхатқа шығамызба. Балалар бұрын аталарымыз машина болмаған кезде неге мінген? Ендеше балалар Нұрсұлтан қаласына саяхат жасайық. Елбасы фото Саяхатқа балалар Есіл өзені арқылы кемемен шығамыз. Ақылды қала аялдама Балалар қазір сендермен осы тапсырмаларды орындаймыз. Бәйтерек және Ханшатыр кешенін өз қолымызбен  құрастырып көрейік (топпен жұмыс). Назарбаев фото Өнерлілер аялдамасы Балалар бұл жерде үлкен залдарда концерттер қояды, қойылымдар көрсетеді. Бізде өз өнерлерімізді көрсетемізбе (Оркестрда ойнау)

140

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Сары Арқа аялдамасы Бұл жерде балалар спорттық ойындар ойнатылады. Денсаулық зор байлық Ендеше балалар бізде денемізді шынықтырып алсақ қалай болады? Бір серігіп алайық Ақбота аялдамасы Балалар әлемі Ойын: Сиқырлы текше  Мақсаты: Текшедегі аңдардың дауысын келтіріп, тембырын өзгерту мүмкіндігінше жоғару көтеру.  Ойын шарты:Көңілді қиын емес әуен ойналады. П едагог және    балалар шеңберге тұрады. Текшені бір біріне қолдарына беріп, тақпақ  айтады. –      Алма кепті домалап, –      Көше бойын аралап. –      Кім алманы табады, –      Сол ойыннан шығады. Қай баланың қолында текше қалып қойса, сол бала текшені ортаға лақтырады. Педагог текшеде қандай сурет екенін балалардан сұрайды. Балалар жауап береді. Егер текшеде мысықтың суреті болса, педагог ол балаға мысықтың қалай дыбыстайтының көрсетуін сұрайды. Рефлексиялық түзетушілік

- Сендерге оқу қызметі ұнады ма? Балалардың жасаған іс–қимыл жаттығуларына ризашылық білдіру. - Жарайды, ендеше жақсы көңіл - күй мен оқу іс әрекетімізді аяқтаймыз. Сау болыңыздар (Музыка әуенімен қоштасады.) Балаларды мақтап, мадақтау.

Өнерлерін көрсетеді. Балалар сергіту жаттығуын орындайды

Балалар ойынға мұқият қатысады

Балалар соңғы аялдамада оқу қызметінен алған әсерлерін айтып, қолындағы ленталарын ағашқа іледі.

Оқу қызметінен күтілетін нәтиже: Нені білу керек: Астана қаласының көрікті жерлерін, ғимараттарын білуі керек. Нені игереді: Суретке қарап сөйлеуді игереді. Нені біледі: Балалар еліміздің бас қаласы – Астана туралы білу.

141

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

«ШАЛҚАН» (ОРЫС ХАЛЫҚ ЕРТЕГІСІ) САУСАҚ ТЕАТРЫ АРҚЫЛЫ САХНАЛАУ Г. Мулдашева, тәрбиешісі, «Балбөбек» бөбекжайы» МКҚК БҚО, Жаңақала ауданы, Жаңақала ауылы

Білім беру саласы: Қатынас Бөлімі: Көркем әдебиет Білімділігі: Балаларды әдеби кейіпкерлердің әрекеттерімен жүріс – тұрысын талдауға үйрету. Дамытушылығы. Ертегі мазмұнын түсініп қайталап айтуға, сөздік қорларын дамыту. Тәрбиелігі: Әдеби шығармаларды тыңдауға деген сүйіспеншілікке,еңбекқорлыққа тәрбиелеу. Әдіс-тәсілдер: АКТ көрсету,түсіндіру,сұрақ-жауап Қажетті көрнекі құралдар: АКТ,саусақ театры. Билингвалді компонент: Шалқан-репка-turnip. Ата-дедушка-grendfather. Әже –бабушка-grehdmother. Оқу іс-әрекетінің кезеңдері Мотивациялық қозғаушылық

Ұйымдастырушылық ізденістік

142

Тәрбиешінің іс-әрекеті Балалар біздің топқа көптеген қонақтар келіпті. Қонақтармен амандасайық балалар. Балалар қазір жылдың қай мезгілі? - Жарайсыңдар! Күзде ауа - райы қандай болады? Күзде құстар жылы жаққа ұшып кетеді. Талдағы жапырақтар сарғайып жерге түседі. Жеміс жидектер піседі.. Ғажайып сәт: Есіктің тықыры естіледі. -Бұл кім болды екен? (ішке әже кіреді) Әже: - Саламатсыздарма балалар, саламатсыздарма апайлар! Мен сендердің дауыстарыңды естіп, сүйікті ертегі кітаптарыңды әкелдім. Сендерге ертегі тыңдаған ұнайды ма? Ендеше бірге «Шалқан» ертегісін сахналайық. Тәрбиеші: -Балалар біз сендерге әжей екеуміз «Шалқан»ертегісін саусақ театры арқылы сахналап берейік. Тәрбиеші: Ерте ерте ертеде.Ата шалқан егіпті. Шалқанына күн сайын су құйып -Өс, шалқаным,тәтті боп өс! Өс шалқаным, мықты боп өс!-деді

Балалардың ісәрекеті Сәлеметсіздерме? - Күз - Суық, салқын Жапырақтар сарғаяды, құстар жылы жаққа ұшады.

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Атай шалқанды тартып жұлғысы келеді, бірақ шалқан жұлынбайды. Атай:кемпірді шақырады. Екеуі шалқанды тартады-тартады бірақ шалқан жұлынбайды. Кемпір: немересін көмекке шақырады, үшеуі шалқанды тартады-тартады бірақ шалқан жұлынбайды. Немересі: күшігін көмекке шақырады, төртеуі шалқанды тартады-тартады бірақ шалқан жұлынбайды. Күшігі: көмекке мысықты шақырады, бесеуі шалқанды тартады-тартады бірақ шалқан жұлынбайды. Мысық: тышқанды көмекке шақырады, бәрі жұмыла шалқанды тартады шалқан лезде жұлынады. Әже: Ертегі сендерге ұнадыма. Тәрбиеші: Балалар әжемен сергіп алайық . Сергіту сәті: Топ-топ балақан Жарайсыңдар балалар. Балалар «Ертегілер» әуенімен әжемізді шығарып тастайық. Әже: Балалар ертегіні ұйып тыңдағандарыңа рахмет! Менің немерелеріме баратын уақытып келді. Сау болыңдар, балалар! Рефлексиялық түзетушілік

Балалар, Атай не екті? Көмекке кімді шақырды? Әже көмекке кімді шақырды? Немересі нені көмекке шақырды? Күшігі нені шақырды? Мысық нені көмекке шақырды? Тышқан келіп көмектескенде шалқан не істеді? Ертегі сіздерге ұнады ма?

Балалар Сәлеметсіз бе?

Ия ұнайды Балалар ертегіні мұқият тыңда Балалар кейіпкерлермен танысады Балалар ертегіні қуана тыңдайды. Ия бізге ертегі ұнады Тәрбиеші әжемен бірге балалар сергіту сәтін жасау Балалар мәз болды Балалар сұраққа жауап береді.

Күтілетін нәтиже Нені біледі: ертегі мазмұнын біледі. Қандай түсініктерді игерді: өзара көмек көрсету керек екенін игереді. Меңгерген дағдыларымен іскерліктері: ертегі айтуға көмектесу, ертегі кейіпкерлерін ажырата білуге дағдыланады.

143

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

«ҮЛКЕНДЕРДІҢ ЕҢБЕГІН БАҒАЛАУ» С.М. Султанова, тәрбиешісі, «Балбөбек» бөбекжайы» МКҚК БҚО, Жаңақала ауданы, Жаңақала ауылы Білім беру саласы:Таным Бөлімі:Жаратылыстану Мақсаты: Сурет көрсету арқылы үлкендердің еңбегі туралы түсіндіру. Құрметтеуге тәрбиелеу. Әдіс тәсілдері:Түсіндіру, көрсету, сұрақ-жауап, әнгімелесу, ойын. Қолданылатын құрал-жабдықтар: Балабақша айналасын тазалауға арналған құрал-жабдықтар, қоқыс тазалап жатқан суреттер Қостілдік компонент: Көктем-весна, аула сыпырушы-дворник Оқу қызметі кезеңдері Себепті қызығушылығын ояту кезеңі

Ұйымдастыру шылық ізденіс кезеңі.

Тәрбиешінің іс-әрекеті

Балалардың ісәрекеті

Балалар көзімізді жұмып, мына әуенді тыңдап, өзімізді табиғат әлемінде жүргендей сезінейік. Әңгіме жүргізу - Балалар қазір жылдың қай мезгілі? Көктем мезгілінде күн жылынады,жылы жақтан құстар ұшып келеді. Ағаштар бүршік жарады.

Балалар көздерін жұмып, табиғат әлемінде жүргендей сезінеді. Көктем

Суретпен жұмыс. -Балалар, суретте Асан ағамыз қандай жұмыс жүргізіп жатыр? Көктем мезгілінде адамдар айналаның бәрін тазартады. -Біз балабақшаның ауласына не отырғыздық? Ағаштар мен гүлдер әдемі болып өсу үшін қандай қамқорлық көрсете аламыз? -Иә, балалар, ағаштардың, гүлдердің түбін қопсытып, суғарып, арам шөптерін жұлып отырамыз.

-Иә, балалар, ауланы тазартып жатыр.

Айналамызды таза ұстау – біздің басты міндетіміз, себебі айнала таза болса ауа да таза болады. -Ауладағы шашылып жатқан қоқыстарды қайда саламыз? -Ауладағы гүлдерді, жұлуға болмайды, ағаштарды сындыруға болмайды. Өйткені үлкен кісілердің еңбегін бағалай білуіміз керек. -Ол табиғатқа әдемі көрік, сән береді. Ғажайып сәт: Көктем мезгілі келеді. Көктем мезгілі: Сәлеметсіңдер ме, балалар!Мен сендерге қонаққа келдім.

144

-Ағаштар, гүлдер отырғыздық. Көктемнің басында осындай жұмыстар жүргізіледі.

- Балалар, қоқыстарды, арнайы қоқыс жәшігіне саламыз. Балалар тыңдайды. Сәлеметсізбе!

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Тәрбиеші: Сәлеметсің бе, Көктем! Қош келдің біздің оқу қызметімізге бірге қатысыңыз! Алдымен біз аула сыпырушының ең қажетті құралы сыпырғышты әдемілеп жапсырып алайық. Ол үшін мына дайын тарелкедегі сыпырғыштың суретінің үстіне желімді жағып, дайын қиылып тұрған губкалады үстіне жапсырамыз. Сергіту сәті: Тербеледі ағаштар, Алдымнан жел еседі. Кіп-кішкентай ағаштар, Үлкен болып өседі. Ал балалар жұмыстарымызды жалғастырып аяқтайық. Қостілдік компонент: Көктем-весна, аула сыпырушы-дворник Көктем: Балалар мен сендерге ойын ала келдім. Менімен ойын ойнағыларын келе ме? Ендеше «Кім тез жинайды?» ойынын ойнайық. Мақсаты: Ептілікке,шапшандылыққа, ұйымшылдыққа баулу. Ойын шартты: Ортаға екі бала шығып, жерде шашылып жатқан жапырақтарды тез жинауы керек. Қай бала жапырақты көп жинаса,сол бала жеңіске жетеді. Тәрбиеші: Балалар біздің аула сыпырушының еңбегі зор екен. Біздер серуенге шыққанда таза жерде ойнасын деп, ауланы үнемі тазартып жүреді. Біздер әрдайым үлкендердің еңбегің бағалауымыз қажет. Оқу қызметін бағалау кезеңі

Балалар бізге қонаққа кім келді? Біз ненің суретін жапсырдық? Балалар сендерге ойын ұнады ма? Балалардың жұмысын бағалау,мадақтау. Қорытындылау.

Балалар тәрбиешінің үлгісіне қарап жұмыстанады. Балалар тәрбиешімен бірге қайталап айтады. Сергіту сәтін қайталайды. Балалар жұмыстарын жалғастырып, аяқтайды Балалар ойынға қызуғышылықпен қатысады. Балалар мұқият тыңдайды.

Көктем мезгілі Сыпырғыштың суретін жапсырдық Балалар қуанады.

Оқу қызметінен күтілетін нәтиже: Баланың білуі: Аула сыпырушының еңбегін біледі. Баланың меңгеруі: Балабақшаның ауласындағы ағаштар мен гүлдерге күтім жасап, еңбек іс-әрекет дағдыларын игереді; Баланың жасай алуы: Үлкендердің еңбегі туралы білімді меңгереді;

145

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

ТАБИҒАТТЫ АЯЛАЙЫҚ

Г.А. Таменова, әдіскер-тәрбиеші, «Балбөбек» бөбекжайы» МКҚК, БҚО, Жаңақала ауданы, Жаңақала ауылы

Білім беру саласы: «Таным», «Қатынас» Бөлімі: Жаратылыстану, Мақсаты:Балаларға табиғат жайлы түсініктерін қалыптастыру, өлі және тірі табиғатты айыра білуге үйрету. Балалардың ойлау қабілеттерін дамыту. Табиғатқа сүйіспеншілікпен қарауға, қадірлей білу және қамқорлық жасауға тәрбиелеу. Әдіс –тәсілдер: Монтессори әдісі, зерттеу, топтастыру, әңгіме, түсіндіру, көрсету, сұрақ-жауап. Қостілдік компонент:Табиғат-природа-nature, Су-вода-water, Ауа- воздух-air Көрнекі – құралдар: Тақырып бойынша слайд, зерттеуге керекті заттар. Оқу қызмет кезеңдері Себепті қызығушылығын ояту кезеңі

Ұйымдастырушы лық ізденіс кезеңі

146

Тәрбиешінің іс-әрекеті О: “Ненің дыуысы?” Сонда бұл ненің дыбыстары болды екен? Дұрыс айтасыңдар Балалар көліктердің түрлері өте көп. Көліктер жерде, әуеде, суда жүреді екен. Қане балалар бәріміз көгілдір экранға назараударайық. Сендер теледидардан нені көрдіңдер? Мынау қандай көлік? Бейнероликке назар аударайық Сөздік жұмыс. Балалар, көліктер әртүрлі дыбыс шығарады екен. Бізде бірге айтып көрейік. Кіріспе әңгіме Біз әдепті баламыз Жайнай берсін даламыз Табиғатпен дос болып Қамқорлықпен қараймыз Балалар біздер кіммен дос боламыз Табиғатта қай жерде тұрып жатырмыз Балалар мен сендерге жұмбақ жасырамын, мұқият тыңдаңдар. Бір жерінде ыстық Бір жерінде суық Бір жерінде күн Бір жерінде түн Керемет алып неткен -Ол не екен?

Балалардың ісәрекеті Балалар бірге өлең жолдарын айтады

Табиғатпен Жерде

Жер шары

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

-Иә дұрыс айтасыңдар-Жарайсыңдар, балалар! Балалалар мен бүгінгі оқу қызметімді ортадағы бір қалам әдісі арқылы бастағалы отырмын.Қаламымды сіздерге ұсынамын сендер жер шарында кімдер, нелер мекендейді соны тез-тез айтып беріңіздер -Адам, құстар, жануарлар, жәндіктер, аңдар, ағаштар, гүлдер, таулар. Бұның барлығын бір сөзбен «табиғат» деп айтамыз Табиғат-природа-nature -Бүгін сендермен осы табиғат ұғымымен тереңірек танысамыз. Тыныштық сәті: Табиғат құбылыстарының дыбыстарын тыңдау. -Балалар не естідіңдер? Осы құбылыстардың барлығы табиғат құбылыстарына жатады. -Табиғат екіге бөлінеді. Ол тірі табиғат және өлі табиғат. Тірі табиғатқа: ағаш, шөп, гүл,адамдар,аңдар,құстар жатады, олар өседі, дем алады, көбейеді, қоректенеді. Өлі табиғатқа: су, тас, құм, ауа жатады, олар өспейді, дем алмайды денесінде жаны жоқ, қоректенбейді. Бірақ осы тірі табиғат пен өлі табиғат бір-бірімен тығыз байланысты екен.Оны біз зерттеу жасау барысында білетін боламыз. -Балалар, зерттеуді бастамас бұрын біз орталыққа бөлініп алайық. (гүлдің суреттері арқылы үш орталыққа бөлу) 1-орталық -Балалар назарларыңды экранға аударыңдаршы. -Сылдырап ағып жатқан не екен? -Дұрыс бұл су. -Ал судың қандай пайдасы бар? -Су балалар өлі табиғатқа жатады.Суды біз ішеміз, жуынамыз,тамақ пісіреміз, шәй қайнатамыз,кір жуамыз. Бақшаны, гүлдерді суарамыз. Су адамдарға, жануарларға, балықтарға, өсімдіктерге өте қажет. - Ал енді суды ішіп көріңдерші. -Дәмі бар ма екен? -Балалар, суға әр түрлі заттар қосу арқылы өзгөртуге болады екен.

Балалар қызығушылықпен қатысады. Су, шөп, күн, гүл, ағаш т.б

желдің үілдегенін, жаңбырдың жауғанын, құстардың мен жан-жануарлардың дыбыстарын естідік.

Су Судың пайдасын айтады Балалар суды ішіп, дәмін көреді Дәмі жоқ екен

147

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

-Енді судың дыбысын ыдыстан-ыдысқа құю арқылы естиік. Судың түсі қандай? Судың түсін әр түрлі бояулар қосу арқылы өзгертуге болады екен. -Балалар, су туралы қандай тақпақ білеміз. Су-вода, water (уотта) 2-орталық -Мен сендерге жұмбақ жасырамын, шешуін табыңдар. Бар ма, жоқпа, оны анық білмейсің Ол жоқ жерде өмір сүріп жүрмейсің? Ол не? - Ауа не үшін керек? -Баладар қолдарынмен мұрындарынды жауып,демалмай тұрыңдаршы.Тыныс алмай тұра алады ма екенбіз? -Ауаны көре алады ма екенбіз? - Олай болса мына тұрған қалташалармен ауаны ұстап алайықшы - Ауанның түсі қандай? - Қолмен ұстауға болама? -Мынау ауа толтырылған шар осыны суға батырып көрейікші, бата ма екен? -Ауа қандай болады екен? -Енді ауаны сезіп көрейікші -Ал сендер ауа туралы тақпақ білесіңлер ме? Ауа-воздух Сергіту сәті Күн болып күлейік Гүл болып жайқалайық Құсқа ұқсап ұшайық Жаңбыр болып жауайық Кемпірқосақ жасайық Кемпірқосақта неше түс бар екен Орнымызды табайық Әуенмен Қара түтін кіреді Қара түтін жайқалып тұрған әдемі гүлдерді таптап айналаны қара түтінге орайды да шығып кетеді. Артынша мұңды әуенмен Табиғат ана: Табиғат пен тіршілік Көк түтінге түншықты Аяқ асты тапталып Жатыр қанша гүл солып. Ей адамдар күн мен гүлден жаралған, От сезім мен мейірім содан таралған Зор қайғыдан күрсінгенде ақ ұрады лүние Жаратылыс заңдылығы бұзылса,

148

Суға қант немесе тұз қосып араластырып дәмін көреді Ыдыстан-ыдысқа құйып дыбысын естиді Түссіз Балалар суға бояу қосып түсін өзгертеді Су – табиғат байлығы Өзен-көлге барғайсың Кемі екі рет әр күні Суға түсіп тұрғайсың

Балалар қайталайды Ауа Тыныс алу үшін Жоқ Көре алмаймыз Балалар қалташаларға ауа толтырады Түссіз Жоқ Жеңіл Балалар желпуіштермен беттеріне желпіп ауаны сезеді

Оқу қызметін бағалау кезеңі

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Сонда болар кім ие? -Салеметсіздер ме, балалар. Мен Табиғат Анамын. Көліктерден шыққан улы газдар мына айналадағы өсімдіктердің бәрін құртып жатыр.Сондықтан мен сендерге мына өсімдіктерді алып келдім.Осыны отырғызып, күтіп, күтіп баптаңдар олар сендерге таза ауа береді (деп Табиғат-Ана қолындағы өсімдіктерді беріп шығып кетеді). Ия балалар бізге таза ауа қажет бірақ қазір көліктер көп содан шыққан түтіндер ауаны ластап жатыр ал лас ауа біздің денсаулығымызға зиян - Ал өсімдіктер осы лас ауаны өздеріне жұтып бізге таза ауа береді -Балалар қалай ойлайсыңдар өсімдіктер неде өседі? 3-орталық - Енді біз үшінші топырақ орталығына барайық - балалар топырақ бізге неүшін керек екен? - Балалар Табиғат-ана әкелген гүлдерді отырғызайық - Енді осы гүлдеріміз әдемі боп өсу үшін бізге не керек? - Тағы не керек? Міне содан кейін өсімдіктер әлемі болып өсіп, бізге таза ауа силайды екен Көрдіңдер ма балалар тірі табиғат пен өлі табиғат бір-бірімен тығыз байланыста екен. Кәне кім маған тақпақ айтып береді? Жер-земля Көбелек сұрайды Сіздер табиғатта неге ұқсағыларын келеді?. Табиғатты қорғау үшін бәріміз күресейік Бір-бір ағаш жәнеде гүл егейік. Текке отырмай жасымыз бен кәріміз, Таза ауа үшін терімізді төгейік. -Осымен біздің оқу қызметіміз аяқталды Сұрақ-жауап әдісімен оқу қызметін қортындылау. - Жарайсыңдар балалар! - Барлығың бүгінгі оқу қызметіне өте жақсы қатыстыңдар.

Жер шары дәу әлем Қоршаулы ауамен Ауасыз кім шыдар, Ауасыз түн шығар. Балалар қайталайды Балалар қимыдқозғалыстар жасап айтады Жеті түс Топырақта өседі Ағаш, гүл, жеміс, көкөніс егу үшін Топыраққа гүлді отырғызады Су керек Күннің көзі керек Гүлдер гүдер көп гүлдер Қызыл гүлдер көк гүлдер Өсе берші нұрланып Өсе  берші ырғалып Балалар қайталайды Мен гүлге ұқсағым келеді себебі адамға қуаныш сыйлайды Балалар қайталайды Мен гүлге ұқсағым келеді себебі адамға қуаныш сыйлайды Мен биші болғым келеді Мен қарылғашқа ұқсағым келеді ол өйткені адамның досы Мен бүркітке ұқсағым келеді ол батыр құс Балалардың жауаптары тыңдалды

Оқу қызметінен күтілетін нәтиже: Біледі: Өлі және тірі табиғатты айыра білді. Меңгерді: Зерттеу барысында тірі табиғат пен өлі табиғат тығыз байланысты екенін меңгерді Жасай алды: Зерттеу жасай алды. 149

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

«АЛТЫН ЖАПЫРАҚ ТӨККЕН КҮЗ» М.А. Хамитова, Тобы:Қарлығаш ересек тобы Күні:20.11.2020 жыл. Білім беру саласы: «Таным» Бөлімі: «Жаратылыстану» Мақсаты: Балалардың күз мезгілі туралы түсініктерін қалыптастыру. Табиғат құбылыстарына танымдық қызығушылықтарын ояту. Балалардың білімін дамытушы ойындар арқылы әртүрлі тапсырмаларды орындай отырып,сөздік қорларын молайту, ой-өрісін дамыту. Балаларды табиғатты аялауға,қорғауға тәрбиелеу. Қолданылатын көрнекіліктер: Тақырып бойынша суреттер, слайд, жұмыс дәптері, ағаштан түскен жапырақтар, қарындаш, желім, ақ қағаз. Әдіс-тәсілдер: Сұрақ-жауап, түсіндіру, көрсету, мадақтау. Билингвальды компонент: Күз-осень, жапырақ-листь, тал-дерева Іс-әрекет Кезеңдері Мотивациялық қозғаушылық

Тәрбиешінің іс-әрекеті

Балалардың іс-әрекеті

- Сәламатсыздарма балалар? Оқу қызметімізді бастамас бұрын табиғат жылуын сезініп,шаттық шеңберін құрайық. Шаттық шеңбері: Табиғат біздің анамыз, Табиғатқа анамыз. Иіліп сәлем береміз, Біз әдепті баламыз! Балалар қазір жылдың қай мезгілі?

Балалар тәрбиешімен амандасады.

Күз мезгілінде ауа-райында қандай өзгерістер болады?

Ұйымдастырушылық ізденіс кезеңі

Дұрыс айтасыңдар балалар. Балалар күз айларын атайықшы. Қырқүйек, қазан, қараша. Балалар тақтаға назар аударамыз.Балалар слайдпен сурет қарайды. Бұл қай мезгіл?

Балалар, күз мезгілінде күн суытады, кейде жаңбыр жауады, ағаштардың жапырақтары сарғайып, жерге түсе бастайды.

150

Балалар шеңберге тұрып тілектерін айтады. Күз мезгілі. Күн суытады, жаңбыр жауады, жапырақтар сарғайып түседі. Күз айларын атайды. Күз мезгілі.

Балалар қызығушылықпен тыңдайды.

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

Адамдар жылы киімдерін киеді. Күзде адамдардың еңбегі өте зор егін орады, бау-бақшадан, жемістер мен көкөністерді жинайды. Ғажайып сәт: Есік қағылып, топқа терек кіреді. (мұңайып) Балалар біздерге қонаққа келген кім? Терек неге мұңайып тұрсың? Терек: Жапырақтарым күннен күнге азайып, мұңайып жүрмін. Тәрбиеші: Мұңайма терек, бұл табиғаттың заңы. Күн суытса жапырақтар қурап түседі, ал келесі жылы құлпырып қайта көктейсің.

Балалар теректің үстіне нелер ілінген. Дұрыс айтасыңдар балалар. Әр ағаштың жапырақтарыда әртүрлі болады. Олардың пішіні,түсі,көлеміде әртүрлі болады. Жапырақтар әр мезгілде әр түрлі түске боялады. Күзде жапырақтар әуелі сары түске боялып, кейін қоңыр түске еніп жерге түседі. Билингвальды компонент: Күз-осень, жапырақлисть. Жас терек мен балаларға тапсырмалар алып келдім, мүмкін балалар тапсырмаларды жақсы орындаса көңілім көтеріліп қалар. Дәптермен жұмыс:

терек Жапырақтар.

Дидактикалық ойын: «Жапырақтардың көлеңкесін Балалар тәрбиешімен тап?» бірге қайталайды.

151

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ •

Сергіту сәті: Кәне қимыл арқылы сергіту сәтін орындап бір шынығып алайық. Жапырағы ағаштың, Күз келді де тағы ұшты. Айналады желменен, Жерге қонды жәйменен. Атам оны сыпырды, Сыбдыр, сыбдыр етілді. Сары жапырақ жиылды, Таудай болып үйілді. Балалар тақтаға назар аударайықшы. Балалар кепкен жапырақтардан әртүрлі әдемі мүсіндер жасауға болады екен. Күз мезгілінде түрлі жәндіктерді суықтан қашып,жерге тығылады, солардың бірі-көбелек. Ендеше, балалар бізге ағаш өзінің түскен жапырақтарын әкелген екен сол жапырақтардан әдемі етіп көбелектің мүсінін жасап көремізбе? Ағаштың түскен жапырақтарынан әдемі етіп көбелектің мүсінін жасап көрейік.

Балалар тапсырманы қызығушылықпен орындайды. Сергіту сәтін қимылымен жасайды.

Балалар тақтаға назар аударады. Иә.

Ақ парақтың бетіне жапырақтан көбелектің қанаттарын желіммен жапсырамыз. Балалар ақ парақтың бетіне жапырақтан көбелектің мүсінін жасап,жапсырады.

152

•

• ҰСТАЗ ТІЛЕГІ

-Көбелек жасау үшін тақтадағы үлгіге қараймыз. -Алдарымызда тұрған ақ параққа желімді жағып,жапырақтарды көбелек пішінін жасай отырып жапсырамыз. -Балалар желіммен жұмыс жасағанда ұқыпты боламыз,үстімізге үстел үстіне жақпаймыз. Терек: Балалар тапсырманы өте жақсы орындадыңыздар, күз мезгілінің ерекшеліктерін түсіндім.Жасаған мүсіндеріңізде керемет рахмет сіздерге! Мен кетейін балалар сау болыңыздар! Балалар терекпен Келесі жылы көктемде қайта құлпырып, көктейтін қоштасады. боламын.

Тәрбиеші: Рахмет терек сау болыңыз! Рефлексиялықтүзетушілік.

Балалар бүгін бізге қонаққа кім келді? Күз мезгілінде табиғатта қандай ерекшеліктер болады? Жапырақтан мүсінді де өте керемет жасадыңыздар. Балалар күз мезгілі турал ән білесіңдер? Ендеше білетін әнімізді айтайықшы. Ән: «Алтын күз» Бүгінгі оқу қызметіміз аяқталды.Оқу қызметіне өте жақсы қатыстыңыздар.Рахмет сіздерге! Балаларды мадақтау.

Терек. Балалар сұрақтарға жауап береді. Балалар өздері жасаған жұмыстарына өздері риза болды. Балалар әнді бірге айтады.

Күтілетін нәтиже: Біледі: Күз мезгілінің атауларын ерекшеліктерін. Түсінеді: Жапырақтардың түсуі мен күннің суытуы арасындағы байланысты; Қолданады:Табиғатқа қамқорлық жасайды.

153

Құрметті, Ұстаз! Қоғам мен адамзат алдындағы өлшеусіз еңбектеріңізді ескере отырып, Сіздерге өскелең ұрпақ тәрбиелеудегі істеріңізге толымды табыс тілейміз. Қызығы мен шыжығы қатар жүретін ұстаздық жолдарыңызда сіздерге көмегін көрсету бағытында біздің орталық ust.kz сайтын іске қосты. Ізгі тілекпен, «Ұстаз тілегі» ғылыми-әдістемелік орталығы

Құрметті, Ұстаз! Төмендегі промокодты пайдаланып, біздің менеджерлерге хабарласып жинаққа материал жариялауға 10% жеңілдік алыңыз.

Промокод: USTAZ18 Менеджерлер: +7 747 269 00 32 (whatsapp)

+7 707 938 97 05 (whatsapp)

толық ақпарат алу үшін QR кодты камераға түсіріңіз https://ust.kz/zhurnal

Әлеуметтік желілеріміз: @Ustaztilegi

@ustaz.tilegi

@ustaztilegi

“ҰСТАЗ ТІЛЕГІ” ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК ОРТАЛЫҒЫ

Ustaz tilegi