10. SINIF #FasikülAnlatımRehberi

COĞRAFYA Adı

:......................................

Soyadı

:......................................

Sınıf - No :......................................

1

. Fasikül

Doğal Sistemler (1. Bölüm)

1. FASİKÜL: DOĞAL SİSTEMLER (1. BÖLÜM) Önerilen Ders Saati

Konu

Kullanılacak Doküman Fasikül Soru Fasikül Anlatım Mikro Paket Rehberi Kitabı Test No (AL) Sayfa No Sayfa No

ÜDS No

Bölüm 1: Dünya'nın Tektonik Oluşumu Yer'in Katmanları

1 saat

3-4

1 saat

5-6

1 saat

7-8

Bölüm 2: Levhalar

01

Levha Hareketleri

8 - 11

Bölüm 3: Jeolojik Zamanlar Jeolojik Zamanlar ve Türkiye’nin Jeolojik Geçmişi Türkiye’nin Tektonizması

1 saat

Soru Çözümü

9

16 - 19

10

Bölüm 4: Kayaçlar

02

Kayaçlar

1 saat

11 - 14

Kayaç Döngüsü

1 saat

15 - 18

Soru Çözümü

2 saat

19

24 - 27

Bölüm 5: İç Kuvvetler Epirojenez

1 saat

Orojenez (Dağ Oluşumu)

20 21 - 23

Volkanizma

1 saat

24 - 27

Deprem

1 saat

28 - 30

Soru Çözümü

1 saat

31 - 32

1 saat

33 - 36

1 saat

37 - 39

03 - 04

32 - 37

Bölüm 6: Türkiye'de İç Kuvvetlerin Etkisi Türkiye'de İç Kuvvetlerin Etkisi Soru Çözümü Toplam

14 saat

05

42 - 45 46 - 47

01

Yer'in Katmanları

1

Çözüm

BÖLÜM

Dünya'nın Tektonik Oluşumu

17393

Anahtar Bilgi

Dünya, günümüzden yaklaşık 4,6 milyar yıl önce kızgın gaz ve toz bulutlarının sıkışması sonucu oluşmuş ve ekseni etrafında dönerek soğumaya başlamıştır. Yoğunluğu ve

Sial katmanı okyanus tabanlarında daha ince olduğu için bu bölgelerde depremsellik ve volkanik faaliyetler daha fazla hissedilir.

sıcaklığı fazla olan maddeler Dünya'nın merkezinde toplanmış, az olanlar ise dış kısmında kalmıştır.

Şekilde 2 numara ile gösterilen ve yer kabuğunun al-

Bunun sonucunda Dünya; yoğunluk ve sıcaklık bakımından

tında bulunan katman

yer kabuğu, manto ve çekirdek olmak üzere üç katmandan oluşmuştur. Bu katmanlara geosfer adı verilmektedir.

. Mantonun

yer kabuğuna yakın, daha akışkan kısmına astenosfer

denir.

Manto,

hacim

olarak

Dünya’nın

yaklaşık

oluşturur. Kıta ve okyanus tabanları mantonun üzerinde yüzer vaziyettedir. Manto, tektonik olayların kaynağıdır.

1

2

4 numara ile gösterilen iç çekirdekten oluşur.

4

3

Şekilde

Çekirdek katmanı, 3 numara ile gösterilen dış çekirdek ve

Anahtar Bilgi

gösterilen

1.

katmana

yer

kabuğu

ya

da

adı verilir. İnsanların üzerinde yaşadı-ğı,

Yer yüzeyinden Yer’in merkezine doğru gidildikçe; sıcaklık, basınç ve yoğunluk artar, yer çekimi azalır. Dolayısıyla; sıcaklık, basınç ve yoğunluğun en fazla olduğu katman iç çekirdektir.

toprak ve kayaçların bulunduğu katmandır. Bu katman; •

kabuk (sial),

•

kabuk (sima)

Örnek 1 Yer yuvarlağının yapısıyla ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

olarak ikiye ayrılır.

A) Yer'in merkezinden yer yüzeyine doğru çıkıldıkça sıcaklık ve yoğunluk azalır.

Dağlık Arazi Okyanus

Kıtasal Kabuk SİAL

C) Yoğunluğu en fazla olan katman çekirdektir.

(2.7 gr/cm3) Okyanu

s al

SİMA

K abuk

B) Dış çekirdekte sıcaklık, astenosferin sıcaklığından yüksektir.

(3.3 gr/cm3)

3

(3.0 gr/cm ) MANTO

Yer kabuğu

Şekilde de görüldüğü gibi sial en üst katmandır. Yapısında

D) Kalınlığı en az olan katman litosferdir. E) Yer kabuğunu oluşturan levhalar dış çekirdek üzerinde yüzer hâlde hareket eder.

Çözüm

silisyum ve alüminyum fazla olduğundan bu ismi almıştır. Okyanus tabanlarında inceyken kıtaların, özellikle de dağların altında kalındır. Sialin altında bulunan sima katmanının bileşimi, silisyum ve magnezyum ağırlıklıdır.

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

3

Çözüm 17394

Yer'in yapısı hakkındaki bilgileri elde etmek pek kolay değildir. Yer yüzeyinden Yer'in merkezine olan mesafe yaklaşık

Etkinlik Yer Yüzeyi

km'dir. İnsanoğlu ise ancak 10

1

km'lik derinliğe kazarak ulaşabilmiştir. Dolayısıyla ma-

2

den kuyuları ve sondajlardan elde edilen bilgiler sınırlıdır. Yer'in katmanlarının yapısı ve kalınlığı ile ilgili temel bilgiler

3

4

dalgalarından elde edilir.

Volkanik faaliyetler ve

kayaçlar da yer

8

yapısı ile ilgili bilgi verir.

5

6

Anahtar Bilgi Deprem dalgaları farklı yoğunluktaki yer katmanlarından farklı hızlarda geçer. Deprem dalgalarının hızına bağlı olarak, geçtiği bölgenin yapısı ile ilgili bilgi alınabilir.

Örnek 2 Yerküre'yi oluşturan katmanlar, bu katmanlarda en fazla bulunan maddeler, katmanların kalınlıkları gibi bilgilere ulaşmamız, bazı verilerin elde edilmesiyle gerçekleşmektedir. Buna göre, Yer'in yapısı ile ilgili bilgiler aşağıdakilerden hangisinin incelenmesi ile elde edilebilir? A) Kimyasal çözünme hızının B) Güneş ışınlarının düşme açısının

7

a. Şekilde numaralandırılarak gösterilen katmanların isimlerini yazınız. 1→

2→

3→

4→

5→

6→

7→ b. 8 numara ile gösterilen ok boyunca ilerlendiğinde aşağıdaki özellikleri artar ya da azalır şeklinde değerlendiriniz.  Sıcaklık →

 Basınç →

 Yoğunluk →

 Yer çekimi →

Etkinlik

C) Yer yörüngesinin şeklinin 2

D) Deprem dalgalarının E) Günlük meteorolojik verilerin

1 3

Çözüm

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri yukarıdaki şekle göre doldurunuz. Volkanik faaliyetlerin en fazla olduğu alan

numaralı

alandır. Sial katmanının en kalın olduğu alan

numaralı alan-

dır. Kıtasal kabuğun en ince olduğu alan dır. Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

4

numaralı alan-

Levha Hareketleri

2

Çözüm

BÖLÜM

Levhalar

17395

1915 yılında Alfred Wegener tarafından ortaya konulmuş

Manto üzerinde yüzer vaziyette bulunan yer kabuğu, tek

1950 yılında geliştirilerek

adını

parça hâlinde değildir. adı verilen ve birbirinden bağımsız hareket edebilen bölümlerden oluşur. Levhaları birbirinden ayıran sınırlar, karalar üzerinde veya okyanusların tabanında olabilmektedir.

nümüze kadar birbirinde çok yavaş bir şekilde uzaklaşarak bugünkü görünümlerini almıştır.

alan teoriye göre başlangıçta Dünya’daki karalar adı verilen tek bir kara parçasından oluşuyordu. Kıtalar, gü-

Bu duruma kanıt olarak;  kıta sınırlarının birbirine uyacak şekilde (bir yapbozun Avrasya Levhası

Kuzey Amerika Levhası

Pasifik Levhası

parçaları gibi) birbirini tamamlaması,  eskiden bir arada olduğu tahmin edilen kıta sınırların-

Afrika Levhası

Kokos Levhası

Naska Levhası

da aynı

Güney Amerika Levhası

ve kaya türlerine rastlanması,

 kıtaların Hint-Avusturalya Levhası

gösterilebilir.

Antartika Levhası

Örnek 3

Mantonun alt ve üst kısmındaki sıcaklık farkı nedeniyle manto içinde çok yavaş hareketler gelişir. Bu hareketlere akımlar adı verilir. Bu akımlara bağlı olarak, manto üzerinde yüzer durumda olan levhalar hareket edebilirler.

PA N

GE

A

LAVRASIA

GO

ND

TETHIS DENİZİ

WA N

A

200 milyon yıl önce

225 milyon yıl önce

sürecinin hâlâ devam etmesi

Önceki jeolojik devirlerde bir arada bulunan levhalar günümüze kadar geçen süreçte birbirlerinden ayrılmışlardır. Buna göre, yukarıda anlatılan duruma kanıt olarak;

I. kıta ve okyanus tabanlarının farklı yoğunluklara sahip olması,

II. farklı kıtaların belirli yerlerinde aynı döneme ait benzer fosillerin bulunması, III. kıtaların günümüzde bu hareketini tamamlayarak sabit bir duruma gelmesi durumlarından hangileri gösterilebilir? A) Yalnız II

K. Amerika

Avrasya

K. Amerika

Afrika Hindistan G. Amerika Avustralya Antartika

G. Amerika

Avrasya



B) I ve II

D) II ve III

C) I ve III

E) I, II ve III

Afrika Hindistan

Antartika

Avustralya

Çözüm

65 milyon yıl önce

135 milyon yıl önce K. Amerika

Avrasya

Afrika G. Amerika

Avustralya

Antartika

Günümüz

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

5

Çözüm 17396

Anahtar Bilgi Levha sınırları faylarla paralellik gösterdiği için bu bölgeler genellikle deprem ve volkanik hareketlerin yoğunlaştığı alanlardır. Levha hareketleri sonucunda;

, derin ok-

yanus çukurları, okyanus sırtları, takımadalar, yeni deniz ve okyanuslar gibi oluşumlar ortaya çıkabilir.

Kıtasal levhaların karşılaşması: Levhaların uzaklaşması ve Himalâyalar ve Alp dağları oluş- ayırmaşı: Kuzey Güney Amerika kıtalamuştur. rı ile Avrasya kıtası ayrılmış Atlaş Okyanusun'da volkanik adalar ve sırt oluşmuştur.

Okyanusal ve kıtasal levhaların karşılaşması: And ve Kayalık dağları böyle oluşmuştur.

Yanal yer değiştiren levhalar: Kuzey Anadolu fay hattındaki buna benzer hareket depremleri oluşturmaktadır.

Afrika'da ayrılan iki levha - Rift Vadisi

Örnek 4 Aşağıdakilerden hangisi tüm levha sınırlarında ortak olan bir özelliktir?

Okyanus levhalarının karşılaşması ve ayrılmaşı: Mariana ve volkanik adalar böyle oluşmuştur.

A) Ormanların geniş yer kaplaması B) Yer altı suları bakımından zengin olması C) Levhaların birbirlerine zıt yönde ilerlemesi D) Şiddetli deprem riskinin fazla olması

Etkinlik Aşağıda verilen taralı alanlardan levha sınırında bulunanları yazınız.

E) Okyanus sularının altında yer alması

Çözüm

I

II

V VIII III

Sınırda bulunanlar:

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

6

IV VI

VII

3

Çözüm

BÖLÜM

Jeolojik Zamanlar

17397

Jeolojik Zamanlar ve Türkiye’nin Jeolojik Geçmişi Yaklaşık 4,6 milyar yıllık tarihe sahip Dünya, bugünkü biçimini alana kadar değişik evrelerden geçmiştir. Birbirinden farklı süreçleri içeren bu evrelere adı verilir. Tarihsel sürecin jeolojik zamanlara ayrılmasında, büyük yer hareketleri, çeşitli canlıların ortaya çıkışı,

değişiklikleri gibi olaylar kriter alınmıştır.

İlkel zaman, dünyanın varoluşundan, günümüzden 550 milyon yıl öncesine kadar süren yaklaşık

milyar yıllık

dönemdir. Bu dönemde sularda tek hücreli canlılar ortaya çıkmış ve ilk kıta çekirdekleri oluşmuştur. 1. Jeolojik Zaman, günümüzden yaklaşık 550 milyon yıl önce başlayıp 250 milyon yıl önce sona ermiş ve yaklaşık

Buzul döneminde yaşamış bir hayvan (mamut)

300 milyon yıl sürmüştür. Bu dönemde ilk kara bitkileri ve

3. Jeolojik Zaman'ın son döneminde (Kuvaterner) buzul

yatakları oluşmuş, ilk sıraları (Hersinyen ve Kaledoniyen kıvrımları) ortaya çıkmıştır. Türkiye’deki

araziler oluşmuştur.

dönemlerinin yaşanması ve insanın ortaya çıkışı en önemli olaylardır. Ege Denizi ve

,

boğazları bu devirde oluşmuştur.

Örnek 5

I. Canlıların değişen iklim koşullarına uyum göstermesi

II. Şiddetli kıvrım hareketlerinin oluşması III. Farklı madenlerin keşfedilmesi IV. Büyük iklim değişikliklerinin olması Yukarıdakilerden hangileri jeolojik devirleri birbirinden ayırmada kullanılan ölçütler arasında bulunmaz? Balık fosili

A) Yalnız I

2. Jeolojik Zaman, günümüzden 250 milyon yıl önce başlayıp 65 milyon yıl önce sona ermiş, yaklaşık 185 milyon yıl sürmüştür. Genel olarak bir aşınma ve birikme evresi olarak kabul edilir.



B) Yalnız III

D) II ve IV

C) I ve III

E) III ve IV

Çözüm

3. Jeolojik Zaman, günümüzden 65 milyon yıl önce başlayıp günümüze kadar sürmüştür. şiddetli

Orojenezi ve

olaylar bu devre damgasını vur-

muştur. Türkiye’nin büyük bölümü bu devirde oluşmuştur. Toroslar ve

Anadolu Dağları'nın oluşumu da

bu döneme rastlar.

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

7

JEOLOJİK ZAMANLAR Zamanlar Süre (Yıl)

Jeolojik Devirler

Başlıca Olaylar

Holosen

11 bin yıl öncesinden günümüze kadar sürer. Dönemin sonunda Buzul Çağı sona erer, iklim yumuşar, denizler yükselir. İstanbul ve Çanakkale boğazları oluşmuştur.

Kuaterner Pleistosen (Buzul Çağı) Senozoyik 65 Milyon 3. zaman

Egeid karasının çökmesi ile Ege Denizi meydana gelmiştir. İnsan yaratılmıştır. İnsanın tüm kayıtlı tarihi ve uygarlığını içerir. Pleistosende buzullaşmaya bağlı deniz seviyesi alçalmıştır. Oligosen sonu ve Miyosen döneminde, Afrika Kıtası, Avrupa ile Asya'ya doğru hareket etmiş ve bunun yarattığı basınç sonucu Alp kıvrım dağları oluşmuştur.

Miyosen

Hindistan Levhası, Asya ile çarpışmış ve arada kalan katmanlar sıkışarak iki kıtanın birleşme çizgisi boyunca yükselmiştir.

Oligosen Eosen Paleosen

Petrol, bor linyit ve tuz madenleri oluşmuştur. Atlas ve Hint okyanusları belirmiştir. Bugünkü bitki ve hayvan türlerinin ana hatları ortaya çıkmıştır.

Neojen

Pliyosen

Paleojen

Tersiyer

Alp kıvrımlarına hazırlık dönemidir. Tetis Denizi oluşmuştur. Büyük oranda tortulaşma ve birikmeler olmuştur. Yer kabuğu kırıklarla parçalanarak ayrı kıtalara bölünmeye başlanmıştır. Mezozoik 186 Milyon 2. zaman

Kretase Jura Trias

Kuzey Yarımküre'nin kuzeyinde Laurasia Kıtası güneyde ise Gondwana Kıtası yer almaktaydı. Kuzey Atlantik açılmış. Antarktika, Avustralya kara kütlesinden, Hindistan Gondwana Kıtası'nda ayrılmıştır. Güney Amerika Kıtası ile Afrika birbirinden ayrılmaya ve Güney Atlantik açılmaya başlamıştır. Ammonitler ve dinozorlar bu devirde ortaya çıkmıştır. Bu zamanın sonlarında kara ve denizlerin dağılışı, ana hatlarıyla bugünkü görünüme benzer bir hâle gelmiştir.

Permiyen Paleozoik 294 Milyon 1. zaman

Karbonifer Devoniyen Silüriyen Ordovisyen Kambriyen İlkel Dönem

Kambriyen Öncesi (Prekambriyen) 4,5 Milyar Yıl

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

8

Kıtalar henüz birbirinden ayrılmamış durumdadır. Yeryüzünde tek bir kıta Pangaea vardır. Büyük bir okyanus, dev kıtayı çevrelemiştir. Hersinyen ve Kaledoniyen sıradağları oluşmuştur. Şiddetli kıvrılmalar meydana gelmiştir. Dev bitki türlerinden oluşan ormanlar gelişmiştir. Taş kömürü yatakları oluşmuştur. Kıtaların çekirdek kısmını oluşturan en eski kıvrımları teşekkül etmiştir. Su yosunu (alg) türünden ilk bitkiler ortaya çıkmıştır.

Çözüm 17399

Türkiye’nin Tektonizması

Avrasya Levhası

Türkiye, Alp-Himalaya kıvrım sistemi içinde bulunan, büyük kısmı son zamanda oluşmuş, genç arazi yapısına sahip bir ülkedir. Türkiye'de bütün jeolojik zamanlara ait oluşumlara Anadolu Levhası

rastlanır. 3. Jeolojik Zaman başlarında Türkiye'nin bulunduğu arazi genel olarak Tethys Denizi ile kaplıydı. Bu deniz Avrasya

Arabistan Levhası

kıta bloğu ile eski Gondwana Kıtası arasında yer almaktaydı. Türkiye'de 1. Zaman'da oluşan Bitlis, Kırşehir, Menderes, Istranca (Yıldız) Dağları, Kaz Dağı, Anamur, Menteşe,

Afrika Levhası

Mardin gibi masif (eski-çekirdek) araziler zaten bulunmaktaydı.

Levha Hareket Yönü

0

200 km

Türkiye'yi etkileyen lehva hareketleri

3. Jeolojik Zaman'da

Orojenezi'nin başlamasıy-

la birlikte, İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Toroslar'ın eklenmesiyle Türkiye ana hatlarıyla bugünkü görünümünü almaya başlamıştır. 3. Zaman sonlarındaki volkanik olaylar Anadolu'nun görünümünde önemli etkiler bırakmış, kıyılarının şekillenmesi ile boğazların oluşumu Zaman'da gerçekleşmiştir. Türkiye günümüzde hâlâ Türkiye'deki masif araziler

reket etmektedir. Türkiye'nin aktif bir fay ve

Örnek 6

bölgesi olmasının temel nedeni bu durumdur.

Türkiye’nin bugünkü jeomorfolojik görünümünü almasında;

I. Alp Orojenezi’nin başlaması,

II. iklim değişimi sonucu bazı hayvanların göç etmesi, III. şiddetli volkanik olayların yaşanması, IV. günümüzde hâlen relikt bitkileri barındırması olaylarından hangilerinin rolü daha fazladır? A) I ve II

Çözüm

levhası tarafından

sıkıştırılmakta ve yılda 23 mm'lik bir hızla batıya doğru ha-

B) I ve III

D) II ve III

E) III ve IV

Etkinlik Türkiye'de aşağıda verilen oluşumları, ait olduğu jeolojik devirlerle eşleştiriniz. Toros ve Kuzey Anadolu Dağları'nı oluşturacak olan malzemeler birikmiştir.

1. zaman

Taş kömürü yatakları oluşmuştur.

2. zaman

Tuz ve linyit yatakları oluşmuştur.

3. zaman

Çanakkale Boğazı oluşmuştur.

3. zaman

Bitlis, Mardin, Menteşe masifleri oluşmuştur.

1. zaman

C) I ve IV

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

9

Sınıfta ➥ Uygulama Evde ➥ Ödev

Kazanım Testi - 1

1. 3. Jeolojik Zaman'da gerçekleşen Alp Orojenezi, günümüze kadar ulaşmış birçok dağlık kütle ortaya çıkarmıştır. IV

4. Yer kürenin tarihi bazı önemli jeolojik olaylara göre beş dönemde incelenmektedir.

Buna göre, aşağıdakilerden hangisi diğerlerinden farklı bir jeolojik zamanda meydana gelmiştir? A) İstanbul ve Çanakkale boğazlarının oluşması

V I

B) İnsanın ortaya çıkması C) İskandinavya ve Kanada'nın buzul altında kalması

III II

D) Ege Denizi'nin oluşması E) Atlas ve Hint okyanuslarının oluşmaya başlaması



Yukarıdaki haritada numaralandırılarak taranan alanlardan hangisinde III. Jeolojik Zaman içinde oluşmuş dağlık alanlara rastlanmaz? A) I

B) II

C) III

D) IV

E) V

I Sima

5.

Yer kabuğu

II

2. Sial katmanının kalınlığı okyanus tabanlarında karala-

Dış çekirdek

ra göre daha azdır. Sial katmanı bu bölgelerde yer yer kesintiye uğramıştır.

İç çekirdek

Çekirdek



Sial katmanının kalınlığının okyanus tabanlarında daha az olmasının;



I. okyanus tabanlarında daha çok tortul taşların bulunması,



II. şiddetli depremlerin oluşması,



III. aktif volkanların okyanus tabanlarında da patlaması

A) Sial

Troposfer

durumlarından hangilerine neden olduğu söylenebilir?

B) Sial

Manto

C) Litosfer

Sial

D) Hidrosfer

Manto

E) Litosfer

Manto



A) Yalnız I

B) Yalnız II

D) I ve III



Yerkürenin yapısını gösteren bu şemada I ve II ile gösterilen alanlara aşağıdakilerden hangisi yazılmalıdır? I

C) I ve II

E) II ve III

II

6. Dünya'nın oluşumundan günümüze kadar geçen süre 3. Yer kabuğunu oluşturan tabakaların yoğunluğu ve kalınlığı düşünüldüğünde aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Sialin kalınlığı dağlık sahalarda daha fazladır. B) Simanın kalın olduğu alanlar ile sialin kalın olduğu alanlar birbirine paraleldir. C) Yer kabuğunda derinlere inildikçe yoğunluk artmaktadır. D) Okyanus tabanlarında yer kabuğu daha incedir.

10

E) Sima, yer kabuğunun mantoya yakın kesiminde yer alır.

çeşitli dönemlere ayrılmıştır. Bu dönemlerde farklı olay ve oluşumlar gerçekleşmiştir.

Aşağıda jeolojik zamanlar ve bu zamanlarda gerçekleşen olaylarla ilgili yapılan eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? A) 1. Zaman - Taş kömürü yataklarının oluşması B) 3. Zaman – Çanakkale Boğazı’nın oluşması C) 2. Zaman – İnsanın ortaya çıkması D) 3. Zaman - Toros Dağları’nın oluşması E) 3. Zaman - Linyit yataklarının oluşması

Yer kabuğunun yapı malzemesini oluşturan kayaçlar, tek bir mineral veya çeşitli minerallerin birikmesiyle meydana gelmiş katı kütlelerdir. Farklı oluşum şekillerine sahip olan kayaçlar çeşitli sertlikte olabilirler. lara ayrılır.

17401

b) Yüzey (Dış püskürük) kayaçları Magmanın yeryüzüne ulaşması ve yer yüzeyinde havayla temas ederek hızla soğuması sonucu oluşurlar.

Oluşumlarına göre kayaçlar üç ana gruba ve çeşitli alt grup-

4

Çözüm

BÖLÜM

Kayaçlar

kristalli veya camsı özellikte olurlar. Bazalt, ,

(volkan camı), trakit, tüf ve

sünger taşı bu kayaçlara örnektir. Oluşumlarına Göre Kayaçlar

Başkalaşım Kayaçları

Magmatik Kayaçlar

Tortul Kayaçlar Fiziksel tortul

kayaçları kayaçları

tortul Organik tortul

Bazalt

2. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçları Tortul veya püskürük kayaçların yüksek

1. Magmatik (Püskürük-Katılaşım) Kayaçlar

ve

altında değişime uğraması sonucu meydana

bir yapıya sahip olan bu kayaçlar, magmanın

gelen kayaçlardır.

yerin derinliklerinde veya yeryüzünde soğuyup katılaşması ile meydana gelirler. Bu kayaçlar yer kabuğunun yaklaşık % 65’ini meydana getirir.

Yeryüzü Kayaçların ağırlığından kaynaklanan basınç

a) Derinlik (İç püskürük) kayaçları Magmanın yer kabuğuna doğru sokulması ve yerin iç kısımlarında ağır ağır soğuması sonucu oluşurlar. Yavaş soğudukları için iri kristalli olurlar. Granit, ve siyenit bu kayaç türüne örnektir.

,

Magma Sıcaklık

Metamorfizmaya uğrayan kayaç

Basınç artışı

Başkalaşıma uğramış kayaçlar eski özelliklerini kaybedip yeni özellikler kazanırlar. Böylece yoğunluğu daha fazla olan genellikle koyu renkli ve parlak kayaçlar oluşur.

Granit

Kalker

Mermer Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

11

Çözüm 17402

Aşağıdaki şemada, solda verilen kayaçlar başkalaşım geçirerek sağda verilen kayaçlara dönüşmüşlerdir. Yüksek sıcaklık ve basınç Kömür

Elmas

Granit

Gnays

Kum taşı

Kuvarsit

Kil taşı

Şist

Kireç taşı

Mermer

Örnek 7

Gnays

Mermer

Elmas

Kuvarsit

3. Tortul (Sedimanter) Kayaçlar

Aşağıda bazı taş cinslerinin tanımları numaralandırılarak verilmiştir.

Yeryüzündeki kayaçlar ve organik unsurlar, akarsu, rüzgâr,



Taşınan malzeme yeryüzünün

I. Volkanik olaylar sonucunda yeryüzüne ulaşan magmanın, yüzeyde hızla soğumasıyla oluşan taşlardır.

II. Püskürük veya tortul taşların şiddetli basınç ve yüksek sıcaklık altında yeni özellikler kazanmasıyla oluşan taşlardır.

buzul, dalga gibi dış kuvvetler tarafından ufalanır ve taşınır. okyanus ve deniz tabanlarında birikir. Bu malzemeler zaman içinde sıkışarak tortul kayaçlara dönüşür.

Buna göre, bu taş cinslerine aşağıdakilerin hangisinde verilenler örnek olarak gösterilebilir? I

aşınma

II

A) Kum taşı

Mermer

B) Obsidyen

Linyit

C) Bazalt

Kuvarsit

D) Granit

Gnays

E) Andezit

Gabro

alanları ile

taş

ınm

aşınma a

birikme

Çözüm

Tortul kayaçların oluşumu

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

12

sıkışma ve tortullanma

Çözüm 17403

Tortul kayaçların en belirgin özellikleri; tabakalı yapıda olmaları ve içlerinde

bulundurabilmeleridir.

b) Kimyasal tortul kayaçlar Kayaçların ve toprağın içinde bulunan

ve tuz

gibi eriyebilen maddeler suyla eritilerek suyun bünyesine alınır. Eriyik hâlde bulunan bu maddelerin belli şartlar altında

kimyasal tortul kayaçlar meydana gelir.

Örnek olarak, kalker (kireç taşı), tuzu ve

(alçı taşı), kaya

gösterilebilir.

Fosil

Dış kuvvetler taş ve toprak parçalarının yanı sıra böcek ölüsü, yaprak vb. canlı parçalarını da taşır. Bu malzeme kayaçların arasında sıkışarak milyonlarca yıl sonra karşımıza

olarak çıkabilir.

Kalker

a) Fiziksel (kırıntılı) tortul kayaçlar

c) Organik tortul kayaçlar

Dış kuvvetler tarafından taşınan küçük kayaç kırıntılarının uzun süre sıkışması ve doğal bir

ile birleş-

mesi sonucu meydana gelirler. Başlıca örnekleri kum taşı, taşı (konglomera) ve kil taşıdır.

Konglomera

Dış kuvvetler farklı zamanlarda farklı türde kayaç kırıntılarını getirip üst üste katmanlar hâlinde yığar. Çoğu zaman bu tabakalar kayanın içinde gözle görülebilir.

Çok miktardaki bitki ve hayvan kalıntısının belirli alanlarda üst üste yığılarak uzun süre sıkışması ile meydana gelen kayaçlardır. Taş kömürü,

,

ve

mercan kalkeri (mercan kaya) önemli örnekleridir.

Taş kömürü

Tebeşir, genellikle okyanusların içinde küçük deniz canlılarının kabuklarından oluşan bir organik tortul kayaçtır.

Tebeşir Kum taşı ve içindeki tabakalar Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

13

Çözüm 17404

Etkinlik Oluşumu: Magmanın yeryüzüne çıkmadan soğuması ile oluşan kayaçlardır.

Örnekleri

Oluşumu: Magmanın yeryüzüne çıktıktan sonra soğumasıyla oluşan kayaçlardır.

Örnekleri

OLUŞUMLARINA GÖRE KAYAÇLAR

Kayaçlar

Başkalaşım Kayaçları (

)

Oluşumu: Kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak değişmesi ile oluşur.

Örnekleri Elmas Gnays Kalker

Oluşumu: Canlı kalıntılarının havasız ortamda uzun süre kalması sonucu oluşur.

Örnekleri

Örnekleri

Kayaçlar

Oluşumu: Suyun erittiği minerallerin birikmesi ile oluşur.

Oluşumu: Dış kuvvetlerin kopardığı kayaç parçalarının çukur alanlarda birikmesi ile oluşur.

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

14

Örnekleri Kum taşı

Çözüm 17405

Kayaç Döngüsü Yer

kabuğunu

Kayaçlara Bağlı Oluşan Yer Şekilleri

oluşturan

kayaçların

temel

kaynağı

. Yer kabuğunun oluşum aşamasında ilk ortaya çıkan kayaçlar

kayaçlar olmuştur. Bunlar doğrudan

volkanizmayla ve magmanın soğumasıyla oluşmuşlardır.

Yeryüzündeki kayaçlar, dış kuvvetler ve yer kabuğu hareketlerinin etkisiyle sürekli aşınıp biçimlenir. Genel olarak aşınmaya karşı dayanıklı kayaçlar, çevresine göre yüksek ve belirgin yer şekillerini oluşturur. Kolay aşınan ve parçalanan kayaçlar ise alçak ve belirgin olmayan yer şekillerini meydana getirir.  Başkalaşım kayaçları ve magmatik kayaçlar, genellikle aşındırma etmenlerine (su, rüzgâr vb.) karşı kayaçlardan daha dirençlidir.  Kimyasal tortul kayaçlar suda kolay çözünebildiği için dirençsizdir.  Gözenek ve boşluk miktarı fazla olan kayaçlar aşınım etmenlerine karşı dirençsizdir. Gözeneklerden içeri sokulan aşındırma etmenleri kayacın kolayca parçalanmasına neden olur.

Volkanizma

Daha sonra bu kayaçlar

uğrayarak ya

da aşınıp birikerek diğer kayaçların da temelini oluşturmuştur. Tortul kayaçlar başkalaşım kayaçlara ya da başkalaşım kayaçlar tortul kayaçlara dönüşebilir. Bütün kayaç grupları, ile temas hâlinde eriyip mantoya katılabilir. Böylece bir kayaç döngüsü ortaya çıkar.

ış m a ve çi m e n

Tortu

ç

tola ş m a

Tortul kayaç asın

rençsiz minerallerin kolayca tahrip olması da kayacın parçalanmasına neden olur.

Kütle hâlindeki

, fiziksel ve kimyasal

ayrışmaya uğradıklarında değişik boyut ve şekillerde bloklara dönüşür. Granitlerin ayrışması sonucu yer yer birbiri üzerinde irili ufaklı ve köşeleri yuvarlaklaştırılmış bloklardan oluşan bir topoğrafya şekli meydana gelir. Buna topoğrafyası denir.

im

Magmatik kayaç

ma

eb

yacın aşınım etmenlerine karşı direncini zayıflatır. Di-

er m e

e

nç ısı ve bası

ısı v

 Kayacı oluşturan mineral çeşidinin fazla olması, ka-

sında etkilidir.

sık

ay

lerine karşı dirençsizdir.

 Kayaçların geçirimliliği de yeryüzü şekillerinin oluşma-

Metamorfik kayaç

e aşın rışma v

 Tabakalı kısımlara sahip olan kayaçlar aşınım etmen-

so

ğu ma ve katıl aşma eri me

i er

Magma Kayaç Döngüsü

Tor topografyası Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

15

Çözüm 17406

Türkiye’de en önemli örnekleri görülen peribacaları, ve

kayaçlarından oluşur. Tüfler, volkan-

lardan çıkan ince boyutlu malzemelerin (özellikle küllerin)

Bazalt ise tüfe göre daha dayanıklı ve

aşınan

bir kayaçtır. Bu kayaçların aynı arazide bulunması hâlinde aşınma hızları farklı olur.

oluşturduğu kayaçlardır. Açık renklidir ve çok kolay aşınır.

Tüf

Başlangıç I

Bazalt Oluşum Hâlinde

Oluşumunu Tamamlamış

II

III

Bazalt Tüf

Peribacaları

Kimyasal tortul kayaçların (özellikle kalker ve jips) yaygın olduğu arazilere zey ve

arazi adı verilir. Bu arazilerde yü-

sularının yaptığı aşındırma ve biriktirme faaliyetleri sonucunda çeşitli yer şekilleri (karst topografyası)

ortaya çıkar.

Kanyon vadi Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

16

Kireç taşı mağaraları

Traverten

Çözüm 17407

Bu bölgelerde aşınma sonucunda; lapya, , obruk, düden ve

, uvala, gibi yer şekilleri

ortaya çıkar.

Etkinlik 1. Gnays,

kayacının başkalaşımı ile oluşmuş-

tur. 2. İç püskürük (derinlik) kayalar

kristallidir.

3. Tabakalı yapıya sahip olan kayaçlar

kayaç-

lardır. 4. Suda en kolay çözünen kayaç türü kayaçlardır. 5. Mercan kayalar

tortul kayaçlandandır.

Etkinlik Aşağıdaki cümlelerin doğru olanlarını D, yanlış olanlarını Y ile gösteriniz. Obruk

1. Tüm kayaçların oluşumunda yüksek sıcaklık ve

Birikim sonucunda ise

, sarkıt,

ve

basınç etkilidir. 2. Başkalaşım ve magmatik taşlar, zamanla tortul

sütunlar oluşur.

kayaçları oluşturabilir. 3. Magmatik kayaçlar, içlerinde fosil bulundurabilir.

Örnek 8

4. Tor topoğrafyasını oluşturan temel kayaç

Suların içinde bulunan eriyik malzemelerin çökelmesiyle sarkıt, dikit gibi yer şekilleri oluşur. Buna göre, aşağıda verilen kayaç çiftlerinden hangisinin yaygın olduğu yörelerde bu oluşumlara daha sık rastlanır? A) Kil taşı – Kireç taşı

B) Kaya tuzu – Çakıl taşı

C) Kireç taşı– Alçı taşı

D) Alçı taşı – Kum taşı



Çözüm

E) Granit – Kaya tuzu

granittir. 5. Fiziksel tortul kayaçların yaygın olduğu alanlar- da lapya, dolin gibi yer şekilleri görülür.

Etkinlik 1. Tor topografyası

2. Düden

3. Traverten

4. Kırgıbayır

5. Peribacası

6. Obruk

7. Lapya

8. Mantar kaya

9. Sarkıt

10. Delta

11. Uvala

12. Mağara

Yukarıda verilen yer şekillerinden kimyasal tortul kayalar üzerinde oluşanların numaralarını yazınız.

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

17

Çözüm 17408

Kayaçlardan Yararlanma

Örnek 9

İnsanlar, ilk çağlardan beri kayaçlardan çeşitli şekillerde yararlanmışlardır. Bu kayaçlarla

yaparak

avlanmışlar, bitkileri parçalamışlar; kayaçları süs, kap kacak vb. amaçlar için kullanmışlardır. Ayrıca kayaları oymak suretiyle

ihtiyaçlarını gidermişlerdir. İnsanlar

çok eski dönemlerde kayaçların farklı sertlikte olduklarını görmüşler ve bunları değişik şekillerde kullanmışlardır. Bü-

İnsanlar eski çağlardan bu yana yer kabuğunun yapı malzemesi olan kayaçlardan çeşitli alanlarda yararlanmışlardır. Buna göre, kayaçların aşağıdaki alanların hangisindeki kullanımı diğerlerinden daha sonra başlamıştır? A) Bitki öğütme

tün bunlar kayaçların yaşamımızda oldukça önemli bir yeri

B) Kesici aletler yapma

olduğunu göstermektedir.

C) Çimento üretme

Günümüzde de inşaat sektöründe, sanayide ham madde

D) Süs eşyası yapma

olarak, mutfak eşyası yapımında, süs eşyası ve takı yapımı gibi birçok alanda kayaçlardan yararlanılır.

E) Barınak alanları oluşturma

Çözüm

İlk Aletler

Etkinlik Aşağıda verilen kayaçlar ve kullanım alanlarını eşleştiriniz. 1.Obsidyen Granit

2.Mermer 3.Kuvarsit 4.Granit

Mermer

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

18

a) İlk çağlarda silah ve mızrak yapımında kullanılmıştır. b) Süs eşyaları ve takı yapımında kullanılır. c) İnşaatlarda yapı malzemesi olarak kullanılır.

Sınıfta ➥ Uygulama Evde ➥ Ödev

Kazanım Testi - 2

1. Kayaçların bazıları, farklı kayaçların ufalanmış parça-

4. Yeryüzündeki kayaçlar dış kuvvetlerin etkisiyle sürekli

larından oluşurken bazıları da kayaçların sıcaklık ve basınç altında değişim geçirmesiyle meydana gelir.

aşınıp biçimlenir. Kolay aşınan kayaçlar alçak ve belirgin olmayan yer şekillerinin oluşumuna neden olur.



Buna göre aşağıda verilen kayaçlardan hangisi, sözü edilen oluşum aşamalarının herhangi birinden geçmemiştir?



Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangisinin bulunduğu çevreye göre daha yüksek ve belirgin yer şekilleri oluşturması beklenir?

A) Kalker

A) Jips

B) Mermer



B) Granit

D) Tebeşir

C) Tüf

E) Kum taşı

C) Gnays D) Bazalt E) Kum taşı

5.

• Volkanlardan çıkan ince boyutlu malzemelerden

oluşan kayaçlardır.

2. Oluşumu yavaş bir şekilde gerçekleştiği için iri kristallere sahip olan kayaçlara aşağıdakilerden hangisi örnek gösterilebilir? A) Bazalt B) Andezit



• Renkleri açık olup kolay aşınırlar.



• Kendilerine özgü karakteristik yer şekillerinin oluş-

masına neden olurlar.

C) Obsidyen D) Granit E) Sünger taşı

Verilen özellikler aşağıdaki kayaçlardan hangisine aittir? A) Kalker

B) Obsidyen

C) Çakıl taşı

D) Tüf



E) Bazalt

3. Kayaçların manto ve yer kabuğu arasında geçiş gös-



termesi ve birbirine dönüşebilmesi kayaç döngüsü olarak adlandırılan sistemi oluşturmuştur.

6. Aşağıdaki tabloda bazı kayaçlar ve ait oldukları kayaç

Buna göre kayaç döngüsü ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?



grupları eşleştirilmiştir. Kayaç grubu

A) Başkalaşım kayaçları mantoyla temas edip eriyerek mantoya karışabilir. B) Organik tortul kayaçlar, yüksek sıcaklık ve basınç altında yanacağı için başkalaşım geçirmez. C) Magmatik kayaçlar, aşınma ve birikme sonucunda tortul kayaçlara dönüşebilir. D) Magmatik kayaçlar, yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak başkalaşım kayaçlara dönüşebilir. E) Mantodaki materyal soğuyup katılaşarak magmatik kayaçlara dönüşür.

I

Derinlik

Granit

II

Yüzey

Obsidyen

III

Başkalaşım

Linyit

IV Tortul



Kayaç

Taş kömürü

Buna göre verilen eşleştirmelerden hangileri yanlıştır? A) Yalnız III

B) I ve IV

D) II ve IV

C) II ve III

E) III ve IV

19

BÖLÜM

Çözüm 17410

5

İç Kuvvetler

Enerjisini mantodan alan kuvvetlere iç kuvvetler, iç kuvvetlerin oluşum sürecinde meydana gelen hareketlere hareketler denir.

Epirojeneze örnek olarak İskandinav Yarımadası ve Kana-

Mantodaki akıntılar iç kuvvetlere neden olan hareketliliği sağlayan temel faktördür. İç kuvvetler yer kabuğu üzerinde yapıcı etkiye sahiptir.

olmaktadır.

da’daki yükselme gösterilebilir. Bu bölgelerde eriyen buzullar kara kütlelerinin hafiflemesine ve yükselmesine neden Epirojenez sonucunda

ve

taraçaları

ile yüksek platolar oluşabilir. Benzer şekilde aşınmanın etkisine bağlı olarak Alp Dağla-

İç Kuvvetler

rı her yıl yükselmekte buna karşılık Hollanda, Almanya ve Fransa'nın kuzeyinde yer alan ovalar ile İtalya'nın Venedik Kıta Oluşumu (Epirojenez)

Dağ Oluşumu (Orojenez)

Volkanizma

Deprem (Seizma)

şehri ve Po Ovası da yılda yaklaşık birkaç milimetre çökmektedir.

Örnek 10

Epirojenez Yer kabuğunu oluşturan levhalar manto üzerinde yüzer vaziyette ve dengeli bir biçimde dururlar. Buna denge denir. Ancak bu denge, yer kabuğu üzerinde meyda-

Yer kabuğu ile magma arasında bir denge vardır. Bu dengeye izostatik denge denir. Bu denge çeşitli olaylar sonucu bozulabilir.

na gelen çeşitli olaylar sonucunda bozulabilir. Bu levhaların,

Buna göre, izostatik dengenin bozulmasında;

üzerlerindeki ağırlığa göre yılda birkaç cm yükselip alçal-



ması olayına epirojenez adı verilir. Karalar üzerinde meydana gelen buzullaşma ya da dağ oluşumu hareketleri sonucunda kara kütlesinin ağırlığı artar ve kara kütlesi alçalmaya başlar. Deniz suları karaya doğru ilerler. Buna

I. karstik birikim şekillerinin oluşması,

II. geniş çaplı buzul erimeleri,

( deniz ilerlemesi ) denir.

Dağların aşınması, tortulların deniz tabanlarında birikmesi ve buzulların erimesi sonucu karalar hafiflemekte ve yükselmektedir. Bunun sonucunda da

(deniz

III. bitki örtüsünün tahrip edilmesi, IV. geniş çaplı akarsu aşındırması görülmesi faktörlerinden hangilerinin etkisinin olduğu söylenemez? A) I ve II

gerilemesi) ortaya çıkar.

Çözüm Deniz ilerlemesi

Karanın alçalması

Tortul tabakalar

Tortul tabakalar

Karanın yükselmesi

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

20

Deniz gerilemesi

B) I ve III

D) II ve IV

E) III ve IV

C) II ve III

Çözüm 17411

Etkinlik Aşağıdaki cümlelerin doğru olanlarını D, yanlış olanlarını Y ile gösteriniz.

Okyanus ve deniz diplerindeki jeosenklinallerde oluşan tortul tabakalar, yer kabuğunu oluşturan levhaların birbirine yaklaşması sonucu yan basınca uğrar.

1. İklimin soğuması sonucu karaların buzul-

larla kaplanması regresyona neden olur.

2. İskandinav Yarımadası, buzulların erimesi

sonucu yükselmektedir.

3. Venedik şehrinin sokaklarının su altında

kalması transgresyona örnektir. Tabakaların kıvrılması

4. Engebeli bir bölgenin dış kuvvetler tarafın-

dan aşındırılması sonucu bölgede trans- gresyon gerçekleşir.

Orojenez (Dağ Oluşumu)

Tortul tabakaların yaşı ve sertlik derecesi farklı olabilir. Eğer tabakalar

ve esnek yapıda ise yan basınç

sonucu kıvrılır ve kıvrım dağlarını oluşturur.

nk

lin

al

An

tik

lin

al

Buzul, rüzgâr ve akarsular gibi dış kuvvetlerin aşındırıp sürüklediği taş ve toprak parçalarının biriktiği geniş çukur alanlara denir. Jeosenklinaller bir deniz ya da göl tabanı veya karasal bir çukurluk olabilir.

Se

I.

Antiklinal ve senklinal

Kıvrımlı yapıda tabakaların çanak şeklini aldığı alçak yere denir. Kubbemsi şekilde kıvrıldığı yüksek

II.

bölüme ise

adı verilir.

Alp Dağları, Himalayalar, Toroslar ve Kuzey Anadolu Dağları, And Dağları ve Kayalık Dağları kıvrımlı yapıdaki dağların önemli örnekleridir. III.

Jeosenliknal oluşumu

Bu dış kuvvetlerin taşıdığı malzemeler tabakalar hâlinde jeosenklinallerin içinde birikir ve binlerce metre kalınlığa ulaşabilir. Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

21

Çözüm 17412

Horst

Anahtar Bilgi Dünyamız oluşumundan beri dört büyük orojenez, yani dağ oluşumuna sahne olmuştur.

Graben

• İlkel Zaman'da huron kıvrımları, • 1. Jeolojik Zaman'da kaledoniyen ve hersiniyen kıvrımları, Fay Horst ve graben

• 3. Jeolojik Zaman'da Alp kıvrımları bu dağ oluşum hareketleridir.

İki fay hattı arasında yüksekte kalan kütleye

Örnek 11

ta kalan kütleye IV

III

I

, alçak-

adı verilir.

V

II

Yukarıdaki haritada verilen alanlardan hangisinde kıvrım dağlara rastlanmaz? A) I

B) II

C) III

D) IV



E) V Kırık hattı

Çözüm

Kırık dağların olduğu alanlarda faylar da olacağı için deprem, sıcak su kaynakları, volkanik olay ya da alanlar da görülür. Dünya'nın oluşumundan bugüne kadar dört büyük orojenez olayı meydana gelmiştir. Yeryüzünün ilk kıvrım dağları İlkel Zaman’da oluşan Huron Kıvrımları'dır. Yeryüzünün eski kıta çekirdekleri olan bu kıvrım dağları, milyonlarca yıldır aşındığı için düzleşip sertleşmiştir. 1. Zaman’da Kaledoniyen ve Tortul tabakalar

kütleler hâlindeyse bu kütleler

kıvrılamadığı için

uğrar. Ayrılan parça-

lar yatay ve düşey yönde birbirinden uzaklaşır. Bu parçalar arasında oluşan kırık hattına

denir.

Hersiniyen kıvrımları oluşmuştur. Kaledoniyen Kıvrımları'na İskoç ve Norveç dağları, Hersiniyen Kıvrımları'na ise Ural ve Appalaş dağları örnek verilebilir. 3. Zaman’da başlayıp bugün de oluşumu devam eden Alp Kıvrımları, dünyanın genç dağları arasında yer almaktadır. Alpler, Kayalıklar, Himalayalar ve And Dağları bu genç oluşumun önemli parçalarıdır.

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

22

Çözüm 17413

Atlas Okyanusu

Pasifik Okyanusu

Hint Okyanusu

Huron Kıvrımları ve Eski Kıta Çekirdekileri

Kaledoniyen Kıvrımları

Hersiniyen Kıvrımları

Örnek 12 Dış kuvvetler tarafından aşındırılan malzemelerin biriktiği çukur alanlara jeosenklinal adı verilir. Jeosenklinallerde tortul tabakalar hâlinde biriken malzemeler zamanla meydana gelen yan basınçlar sonucunda kıvrılarak ya da kırılarak yükselirler. Bu olaya orojenez adı verilir.

Alp Kıvrımları

B) Yan basıncın hangi yönden geldiğine C) Tabakaları oluşturan malzemelerin kimyasal yapısına

2000 km

Etkinlik

4

5

1

6 7

3

Buna göre orojenez sırasında tabakaların kıvrılması ya da kırılması, öncelikle aşağıdakilerden hangisine bağlıdır? A) Jeosenklinalin genişliğine

0

2

8

Yukarıdaki haritada numaralandırılarak verilen bölgelerden hangilerinde 3. Zaman kıvrımlı dağları vardır?

D) Jeosenklinalin derinliğine E) Tabakaların sert ya da yumuşak olmasına

Çözüm

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

23

Çözüm 17414

Volkanizma Mantonun, yer kabuğunun iç kesimlerine sokulması veya yer yüzeyine çıkması olayına denir. Magma yerin zayıf olan dirençsiz noktalarındaki tektonik kırılma alanlarından yüzeye fışkırır. Ancak yer kabuğunun tabakaları arasına kadar sokulan magma, yüzeye çıkmadan çeşitli derinliklerde katılaşabilir. Bu duruma volkanizması denir. Derinlik volkanizması sonucu; batolit, dayk, lakolit, sill gibi değişik şekiller oluşur. Bu şekiller, dış kuvvetlerin üstteki tabakaları aşındırması sonucu yüzeye çıkabilir.

Volkan külü

Lakolit: Magmanın bir damar aracılığıyla tabakalar arasına sokulması sonucu oluşan mantara benzer şekillerdir.

Volkanlardan çıkan malzemelerden, boyutları 1 cm’-den kü-

Batolit: Magmanın çok geniş alanlarda yavaş yavaş soğumasıyla derinlik kayaçlarından oluşan kubbe biçimindeki şekillerdir.

adı verilir.

çük olanlara volkan

, 1 cm’den büyük olanlara

, daha büyük olanlara ise volkan

Sill: Magmanın tortul tabakalar arasına yerleşip katılaşması sonucu oluşan şekillerdir. Dayk: Magmanın tabakaları keserek damar şeklinde katılaşmasıyla oluşan şekillerdir. Kül bulutu ly

Lapilli

ağ m

Krater Volkan konisi

ur u

Sill

Kü

Lav L

Baca

Volkan bombası

Lakolit

Magma

Batolit

Dayk

Volkan konisi kesiti

Yanardağın tepe kesimindeki baca çukurluğuna denir. Volkanın tepe kısmının çökmesi ya da patlayarak parçalanmasıyla oluşan çukurluğa

adı verilir.

Yer'in içinde bulunan magmanın çatlaklardan yeryüzüne çıkması ile volkanik püskürme meydana gelir. Yeryüzüne çıkan magmaya denir. Lavlar volkan konisinin yamaçlarından aşağı doğru akar. Volkanik patlama sonucunda kül ve gaz bulutları gökyüzünü kaplar. Volkanlar, etkinliklerine göre değişik türde malzemeler çıkarır ve farklı yer şekilleri oluştururlar. Volkanik faaliyetler deniz ve okyanus diplerinde de oluşabilir. Bu durumda biriken malzeme yükselerek oluş-

Krater

turabilir. Kaldera

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

24

Çözüm 17415

Volkan alanlarında kabuk tabakasında sıkışan gazın üstün-

Volkanların püskürttüğü malzemeler ve çıkan lavların akış

deki kütleyi patlatması ve parçalaması ile oluşan çanaklara

özelliklerine bağlı olarak çeşitli volkan şekilleri ortaya çık-

adı verilir.

mıştır.

a) Kül (Piroklastik) Volkanlar Volkanizma sırasında yeryüzüne püskürtülen volkan külü volkan kumu, lapilli, volkan bombası gibi çeşitli boyuttaki, katı maddelerin volkan bacasının çevresine üst üste yığılmaları ile oluşmuş

biçimli volkanlardır.

Kül volkanı

Maar

Örnek 13 Aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin oluşmasında volkanizmanın doğrudan ya da dolaylı etkisi görülmez? A) Maar gölü

B) Krater

C) Peribacaları

D) Kaldera



E) Lapya

Kula kül konisi - Manisa

b) Kalkan Volkanlar Akıcı lavların bir bacadan çıkarak birikmesi sonucunda olu-

Çözüm

şan,

alanlı ve kubbemsi bir görünüşe sahip

volkanlardır. Güneydoğu Anadolu’daki

bu

şekilde oluşmuştur.

Kalkan volkanı

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

25

Çözüm 17416

c) Tabakalı Volkanlar

Örnek 14

Magmadan değişik dönemlerde yükselen, fazla olmayan farklı karakterdeki malzemenin birikmesi ile olu-

Aşağıda doğal sistemlere ait bazı unsurlar verilmiştir:

şur. Türkiye’nin en yüksek dağı olan



şekilde oluşmuştur.

Dağı bu

I. Levha sınırları

II. Karstik araziler III. Volkanik alanlar IV. Ormanlık bölgeler V. Sıcak su kaynakları Yukarıda verilenlerden hangilerinin yeryüzündeki dağılış haritalarının birbiriyle benzerlik gösterdiği söylenebilir? A) I ve II

B) I ve III

D) IV ve V

C) III ve IV

E) I, III ve V

Çözüm Tabakalı volkan

Örnek 15 Volkanizma sonucu oluşan yer şekilleri, yüzey volkanizması ve derinlik volkanizmasına bağlı oluşanlar olarak iki gruba ayrılır. Buna göre aşağıdaki yer şekillerinden hangisi diğerlerinden farklı bir grupta yer alır? A) Dayk

Çözüm

Ağrı Dağı

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

26

B) Lakolit

D) Krater

E) Batolit

C) Sill

Çözüm 17417

Sönmüş volkan

Aktif volkan Volkanların dünyadaki dağılımı

Yeryüzündeki volkanların ve volkanik arazilerin dağılışı genel olarak gösterir. Dolayısıyla

sınırları ve

hatları ile paralellik

Okyanus kıyıları volkanların en yoğun olduğu alanlar durumundadır. Endonezya, Malezya,

Japonya, Filipinlerin bulunduğu takım adalar grubu da volkanların sık görüldügü alanlardandır. Etkinlik

Etkinlik 1. Batolit

2. Kaldera

3. Krater

1. Filipinler

2. İngiltere

3. Almanya

4. Lakolit

5. Dayk

6. Sill

4. İtalya

5. Japonya

6. Yeni Zelanda

7. Lapilli

8. Maar

9. Volkan konisi

7. Nijerya

8. ABD

10. Ukrayna

11. Norveç

Yukarıda verilen oluşumları derinlik ve yüzey volkanizmasına ait olma durumlarına göre gruplayınız.

9. Şili 12. İzlanda

Derinlik volkanizması :

Yukarıda verilen ülkelerden, aktif volkanizmanın gö-

Yüzey volkanizması :

rüldüğü ülkelerin numaralarını yazınız.

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

27

Çözüm 17418

Deprem

Çözüm

Yer kabuğunda çeşitli nedenlerle biriken enerjinin titreşimler şeklinde ortaya çıkmasına deprem denir. Depremler, oluşum nedenlerine göre üçe ayrılır.

1. Göçme (Çöküntü) Depremleri Yer altındaki

, maden ocaklarında-

ki galerilerin ya da karstik arazilerde erime sonucu oluşan boşlukların tavan bloklarının

ile oluşur. Etki

alanları dardır.

3. Tektonik Depremler Levhaların hareketine bağlı olarak yer kabuğunun derinliklerinde meydana gelen basınçlar, gerilmeler ve sonucunda oluşur.

hatları ve çevresinde

etkilidir.

Çökme ile oluşan bir obruk

2. Volkanik Depremler Volkanik patlamalar sırasında meydana gelen sarsıntılardır. Depremin şiddeti volkanizmanın

ve sü-

Dünyadaki depremlerin çok büyük kısmı

kenlidir. Etki alanı çok geniş olabilir. En şiddetli ve yıkıcı

dardır.

depremler tektonik depremlerdir.

Örnek 16 Türkiye’de volkanik depremlerin görülmemesi aşağıdakilerin hangisi ile açıklanabilir? A) Türkiye’de volkanik sahaların bulunmamasıyla B) Türkiye’de karstik arazilerin yaygın olmasıyla C) Türkiye’deki volkanların günümüzde aktif olmamasıyla D) Türkiye’nin tektonik deprem kuşağı üzerinde yer almasıyla E) Türkiye’nin ortalama yükseltisinin fazla olmasıyla Hindistan - 2004 Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

28

kö-

resine bağlı olarak değişir. Volkanik depremlerin etki alanı

Çözüm 17419

Depremin gerçekleştiği yer altındaki noktaya

mer-

Deprem dalgaları; boyuna (P), enine (S) ve yüzey dalgaları

kez (hiposantr), bu iç merkeze en yakın olan yer yüzeyin-

(L) olmak üzere üç grupta toplanır. En yıkıcı olanlar yüzey

deki merkeze de

dalgalarıdır.

merkez (episantr) adı verilir.

Hiposantr depremin başladığı yer olarak kabul edilen nokta-

Tektonik depremlere neden olan faylardan normal faylar,

dır. Episantr, yer yüzeyinde deprem şiddetinin en fazla his-

fay hattının iki yanındaki blokların düşey yönde birbirinden

sedildiği yerdir. Merkezden uzaklaştıkça depremin etkisi de

uzaklaşmasıyla oluşur.

azalmaktadır. Deprem sırasında deprem odağından yayılan titreşimler (dalgalar) yer kabuğunda sarsıntılar oluşturur.

faylar, alçalan bloğun, yükselen blok altına dalmasıyla oluşur. faylar ise kırık boyunca tabakaların yatay yönde yer değiştirmesi ile oluşur. Gerilim

Episantr

Fay düzlemi

Sıkıştırma

Hiposantr Depremin iç odak (hiposantr) ve dış odak (episantr) merkezleri Normal fay

Bükülme

Ters fay

Örnek 17 Deprem, yer kabuğunda meydana gelen kırılmalar veya çökmeler sonucu oluşan sarsıntıların titreşimler hâlinde çevreye yayılması olayıdır. Yer kabuğundaki sıkışmalar, gerilmeler ya da eski fayların hareket etmesi sonucunda meydana gelen bu sarsıntıların şiddeti bazı faktörlere bağlı olarak değişir. Bu faktörler depremlerin zarar derecelerini belirler.

Doğrultu atımlı fay

Buna göre, depremin zarar derecesinin aşağıdakilerden hangisine bağlı olarak değişmesi beklenemez? A) Dış merkeze olan uzaklığa

B) Zeminin yapısına

C) Depremin süresine

D) Depremin şiddetine





E) Mevsim koşullarına

Çözüm

Japonya - 1995

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

29

Çözüm 17420

Depremler genel olarak fay hatları ve levha sınırlarıyla paralellik gösterirler. Büyük Okyanus kıyıları ile kıvrım kuşağı, depremlerin en yoğun olduğu alanlardır.

Deprem büyüklüğü 9.0 + 8.0 - 8.9 7.0 - 7.9 6.0 - 6.9

Dünya’daki Önemli Depremler

Etkinlik

Etkinlik

Aşağıda verilen iç kuvvetler ve bu iç kuvvetlerle ilgili kavramları eşleştiriniz. Epirojenez

a) Transgresyon b) Kaldera

Orojenez

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

30

6

7 11

4 2

9

8 12 10

d) Senklinal e) Horst

Deprem

1

c) Antiklinal ç) Krater

Volkanizma

5

3

f) Episantr

Yukarıdaki haritada numaralandırılarak gösterilen alanlardan hangilerinde şiddetli depremler görülür?

Sınıfta ➥ Uygulama Evde ➥ Ödev

1.

Kazanım Testi - 3 2 Horst

Horst

4. Aşağıdaki haritada yeryüzündeki volkanların dağılışı gösterilmiştir.

Graben



Aşağıdaki oluşumlardan hangisi yukarıdaki yer şekli ile ilişkili değildir? A) Sıcak su kaynakları B) Masif araziler C) Fay hatları D) Şiddetli tektonik depremler



E) Volkanik oluşumlar

Buna göre, Avustralya ile Güneydoğu Asya arasında kalan bölgede çok sayıda aktif volkan bulunması bu bölgenin aşağıdaki özelliklerinden hangisiyle açıklanır? A) Karstik arazilerin yaygın olmasıyla B) Gelgit genliğinin fazla olmasıyla C) Asya’nın yer kabuğunun en eski kıta çekirdeklerinden bazılarını bulundurmasıyla D) Yer kabuğu levhalarının karşılaşma alanında olmasıyla

2. Aşağıdaki olaylardan hangisi diğer dördünün ne-

E) Sıcak ve yağışlı iklimlerin etkisinde olmasıyla

deni olarak gösterilebilir? A) Deniz ve karaların Yerküre üzerinde kapladığı alanın değişmesi B) Kıta tabanının yavaş yavaş mantoya gömülmesi. C) Karaların üzerinde kalın buzul tabakalarının oluşması

5. Volkanik faaliyetler, derinlik volkanizması ve yüzey volkanizması olarak ikiye ayrılır.

D) Kıyı çizgisinin değişmesi E) Okyanus suyunun karalar üzerinde ilerlemesi

Buna göre aşağıda verilen yer şekillerinden hangisinin derinlik volkanizması sonucu oluştuğu söylenebilir? A) Batolit

B) Krater

C) Volkan konisi

D) Kaldera



E) Maar

6. Okyanus ve deniz tabanlarında meydana gelen depremler yüzeyde dev dalgaların oluşmasına neden olmaktadır. Tsunami adı verilen bu dalgalar kıyıya kadar ilerleyerek alçak alanların sular altında kalmasına, can ve mal kayıplarının meydana gelmesine neden olur.

3. Yeryüzündeki şiddetli deprem bölgeleri, levha sınırlarıyla paralellik gösterir.

Buna göre, aşağıda verilen bölgelerden hangisinde şiddetli tektonik deprem görülme riski en azdır? B) Güney Amerika'nın batı kıyılarında

Buna göre, Hint Okyanusu’nun kuzey kesiminde meydana gelen deprem dalgalarının aşağıdaki ülkelerden hangisinde tsunamiye neden olması beklenemez?

C) Güneydoğu Asya'da

A) Endonezya

B) Hindistan

D) Akdeniz Havzası'nda

C) Avustralya

D) İtalya

E) Rusya’nın doğu kıyılarında



A) Kanada’nın iç kesimlerinde



E) Bangladeş

31

Sınıfta ➥ Uygulama Evde ➥ Ödev

Kazanım Testi - 4

1. Çöküntü (göçme) depremleri; mağara, tünel, galeri

3. Aşağıda bir yer şeklinin özellikleri verilmiştir.

gibi yeraltı boşluklarının tavan kısımlarının çökmesiyle oluşan depremlerdir.



• Yüzeye çıkan lavların akışkanlığının az olduğu alanlarda görülür.



Buna göre, bu depremlerin özellikleri ile ilgili olarak,



• Lav ve tüflerin üst üste katmanlar şeklinde birikmesiyle meydana gelir.



I. Karstik kayaçların bulunduğu arazilerde yaygındır.





II. Kutuplara yakın bölgelerde daha sık görülür.

• Tabanı çok geniş olmayan, yükseltisi fazla olan yer şekilleridir.



III. Etki alanı ve şiddeti az olan sarsıntılardır.





IV. Bu deprem türünün görüldüğü bölgeler, volkanik alanlar ile paralellik gösterir.

Bu özellikler, aşağıdaki yer şekillerinden hangisine aittir?



A) Batolit

ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) I ve III

D) II ve IV

B) Tabakalı volkan C) Krater

C) II ve III

D) Kalkan volkan

E) III ve IV

E) Kül konisi

4. Dış kuvvetler tarafından aşındırılan malzemeler; deniz, göl vb. su kütlelerinin tabanlarında birikerek binlerce metre kalınlığında tortul tabakalar oluşur. Biriken ve sertlik dereceleri birbirinden farklı olan tortul tabakalar, levhaların yaklaşması sonucu yan basınçlara uğrar. Buna bağlı olarak geniş alanlarda çeşitli yer şekilleri ortaya çıkar.

2. Yeryüzünde depremlerin yoğunlaştığı üç ana kuşak bulunmaktadır. Bu kuşaklar levha sınırlarıyla büyük oranda örtüşür. Bu kuşaklar; Pasifik Deprem Kuşağı, Akdeniz-Himalaya Deprem Kuşağı ve Atlantik Deprem Kuşağı'dır.

IV III

I

V

II



Buna göre yukarıdaki haritada numaralandırılmış alanlardan hangisi bu kuşakların dışında kalır? A) I

32

B) II

C) III

D) IV

E) V

Parçada sözü edilen yer şekillerinin oluşumunun devam ettiği yerlere;



I. Güney Amerika’nın batı kesimleri,



II. Akdeniz Havzası çevresi,



III. Kuzey Asya,



IV. Avustralya,



V. Güney Asya



alanlarından hangileri örnek gösterilemez? A) I ve III

B) I ve V

D) II ve V

C) II ve IV

E) III ve IV

Türkiye, oluşumundan bu yana iç kuvvetlerin etkisinde çe-

17423

Örnek 18

şitli süreçler geçirmiştir. Bu süreçler sonunda çeşitli yer şekilleri ortaya çıkmıştır.

6

Çözüm

BÖLÜM

Türkiye'de İç Kuvvetlerin Etkisi

Aşağıdaki şekilde bir dağ sistemi gösterilmiştir.

Türkiye'nin bulunduğu alan; farklı jeolojik zamanlarda epi-

Antiklinal

rojenez, orojenez, deprem ve volkanizmanın etkisiyle şekillenmiştir. Ülkemiz, özellikle III. Jeolojik Zaman'da dikey ve yatay yönde meydana gelen yer kabuğu hareketlerin-

Senklinal

den etkilenmiştir. Bu hareketler sonucu günümüzdeki dağ kuşakları, çöküntü alanları ve kırık hatları oluşmuştur. Bu kırıklardan çıkan lavlar ve diğer volkanizma faaliyetleriyle de volkanik alanlar meydana gelmiştir. Fay hatları nedeniyle oluşan depremler de arazinin şekillenmesinde etkili olmuştur. Jeolojik Zaman’da

A) Bolkar Dağları

B) Köroğlu Dağları

Orojenezi sonucu ortaya çıkan

C) Kaçkar Dağları

D) Kaz Dağları

Türkiye arazisinin büyük kısmı gerçekleşen

Buna göre, aşağıdaki dağlardan hangisi, yukarıdaki şekilde verilen oluşuma örnek gösterilemez?

kıvrım sisteminin bir parçasıdır. Bu orojenez sonucunda



ve Kuzey Anado-

lu kıvrım dağları ana hatlarıyla ortaya çıkmıştır. Türkiye’nin

E) Güneydoğu Toroslar

Çözüm

doğusundaki birçok dağ da bu kıvrım sisteminin parçası şeklindedir.

Türkiye’de etkili olan bir diğer iç kuvvet de epirojenezdir. Anadolu Yarımadası genel olarak yükselmektedir. Buna kanıt olarak kıyı ve

taraçalarının bulunması,

deniz seviyesine göre yüksek kesimlerde Toroslardan bir görüntü

Yine orojenez sonucunda kırılmalarla oluşan horst-graben sistemlerine

Bölgesi’nde rastlanır. Bu bölgedeki

fosillerine rastlanması ve yüksek düzlüklerin (plato) geniş yer kaplaması gösterilebilir. Ülkemizde dar anlamında epirojeneze örnek verilebilecek

Kaz, Madra, Yunt, Bozdağ, Aydın ve Menteşe dağları horst;

iki alan vardır:

Bakırçay, Gediz, Büyük Menderes ve Küçük Menderes ova-

1.

ları grabendir.

Ovası, Ergene Nehri'nin getirdiği alüvyon-

larla çökerken Yıldız Dağları yükselmektedir. 2. Seyhan ve Ceyhan nehirlerine taşıdığı alüvyonlarla Çukurova çökerken, bu ovanın kuzeyinde yer alan Tahtalı ve Dibek dağları yükselmektedir.

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

33

Çözüm 17424

Türkiye’de aktif volkanik alan bulunmamakla beraber volkanizma yakın bir döneme kadar faaliyette olmuştur. Volkanizmaya bağlı olarak volkan konileri, krater, kaldera, maar, lav platoları, volkanik set gölleri gibi yer şekilleri oluşmuştur. Türkiye’de volkanizmanın en etkili olduğu alanlar ve

Anadolu bölgeleridir.

• Nemrut,

, Tendürek ve

dağları

Doğu Anadolu’da • Karadağ, Karacadağ, Erciyes, Hasan ve Melendiz dağları İç Anadolu’da • Karacadağ Güneydoğu Anadolu’da •

Meke Gölü

Tepeleri Ege Bölgesi’nde yer alan volkan konileridir.

Etkinlik Ağ

1.

rı D Tendürek D. . Süphan D. Kula Nemrut D. Erciyes D. volkanları Melendiz D. Hasan D. Karacadağ Karacadağ Karadağ

1 4

7

2 6

3

8

5

Türkiye'deki sönmüş volkanik dağlar

Yukarıdaki haritada verilen numaralı alanları, görülen dağ türlerine göre gruplandırınız. Kıvrımlı dağlar: Kırıklı dağlar: Volkanik dağlar: 2.

5

1

Erzurum,

ve

volkanik set göllerine örnektir.

10 9

platoları lav plato-

larının en önemli örneklerini oluşturur. Nemrut ve gölleri volkanik göllere,

7

2

Erciyes volkan konisi

3

4

6

8

ve Çıldır gibi göller Yukarıdaki haritada verilen alanlardan, volkanik alanların yaygın olduğu yerlerin numaralarını yazınız.

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

34

Çözüm 17425

Türkiye, Alp-Himalaya kuşağı içinde, Arabistan, Afrika ve Avrasya levhalarının birbirine yaklaştığı alanda bulunur. Bulunduğu bu bölgede önemli fay hatları Türkiye’nin üzerinden geçer.

Bat

ı An

ado

ay lu F

ı

Kuzey An

adolu Fay

ı

Do

ğu

An

lu ado

Fay

ı

Türkiye'nin fay hatları

Türkiye’de üç önemli fay kuşağı bulunur. Anadolu Fay Kuşağı, tek bir faydan oluşmayıp doğu-batı uzantılı, birbirine az çok paralel birçok faydan oluşan bir fay demetidir. Yer yer genişleyen ve daralan bir kuşak hâlindeki bu fay demeti, doğuda Bingöl Karlıova'dan başlayarak Kuzey Anadolu'yu batı yönünde kat edip Bolu'dan itibaren farklı kollara ayrılarak Kuzey Ege'ye kadar devam etmektedir. En gerçekleşir.

Doğu Anadolu Fay Kuşağı’nın Anadolu'daki uzunluğu yaklaşık 400 km kadardır. Türkiye’ye Hatay’dan giriş yapan fay hattı Kahramanmaraş, Adıyaman, Malatya, Elazığ, Bingöl, Varto, Karlıova güzergâhını takip ederek Kuzey Anadolu Fay Kuşağı ile kesişir.

depremler bu kuşakta

Kuzey Anadolu Fayı, Türkiye’deki en önemli depremlerden bazılarına neden olmuştur. Erzincan'da meydana gelen depremde (1939) genişliği 4 metreyi bulan ve Erzincan'dan Amasya'ya kadar uzanan 300 km'lik bir yarık oluşmuştur. Benzer şekilde Gölcük'te yaşanan depremde de (1999) güneydeki parça 4 metre batıya kaymıştır.

1939 Erzincan depremi

2011 Van depremi

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

35

Çözüm 17426

Türkiye'de meydana gelen büyük depremlerin önemli bir bölümünün Anadolu’da kümelendiği görülmektedir. Buradaki sistemi ve faylar kabaca doğu-batı uzantılıdır. Günümüzde de aktif olan bu faylar, Batı Anadolu'daki depremlerin meydana gelmesine neden olmaktadır.

Örnek 19 Türkiye'de iki uzun fay hattı bulunur. Bunlardan biri Kuzey Anadolu'da doğu-batı yönünde uzanırken diğeri Doğu Akdeniz kıyılarından başlayarak güneybatı-kuzeydoğu yönünde uzanır ve Doğu Anadolu fayı adını alır. Buna göre, aşağıda verilen kentlerden hangisi Doğu Anadolu fay hattı üzerinde yer alır? A) Erzurum

B) Hatay

D) Bolu

C) Mardin

E) Afyon

Çözüm

1995 Afyon-Dinar depremi

Etkinlik Aşağıdaki ifadelerde boş bırakılan alanlara uygun kelimeleri yazınız. 1. Doğu Karadeniz'de bulunan kıyı

;

Etkinlik

Türkiye'nin epirojenezle yükseldiğine kanıttır. 2. Türkiye'de epirojeneze uğrayan bölgelere Trakya'daki

Dağları ve

1

4

verilebilir. 3. Bolkar, Küre, Geyik, Kaçkar dağları

rında deprem riski 5. Hatay'daki Ovası ise grabendir.

Doğal Sistemler (1. Bölüm) 1. Fasikül

36

2

6 9 7

5

dağlara örnektir.

4. Taşeli Platosu, Tuz Gölü çevresi ve Karadeniz kıyıla-



8

3

Ovası örnek

. Dağları horst,

Yukarıdaki haritada verilen numaralandırılmış alanlardan şiddetli deprem riski yüksek olanları yazınız.

Sınıfta ➥ Uygulama Evde ➥ Ödev

Kazanım Testi - 2 5

1. Türkiye özellikle 3. Jeolojik Zaman'da epirojeneze uğ-

4. Epirojenez, geniş çaplı yükselme ve alçalma hareket-

ramış, Anadolu Yarımadası genel olarak yükselmiştir.

Bu duruma kanıt olarak;





I. volkanik arazilerin belirli bölgelerde görülmesi,



B) Karstik arazideki aşınma sonucu Kızören obruğunun oluşması

IV. kıyı ve akarsu taraçalarının görülmesi olaylarından hangileri gösterilemez? A) I ve II



B) I ve IV

D) II ve IV

Aşağıda verilenlerden hangisinin epirojenez sonucu gerçekleştiği söylenebilir? A) Uludağ’ın yüksek kesimlerinde sirk göllerinin oluşması

II. sık sık şiddetli depremlerin yaşanması, III. yüksek düzlüklerin geniş yer kaplaması,



leridir.

C) II ve III

C) Heyelan sonucu akarsuyun önünün kapanması ile Sera Gölü'nün oluşması D) Kırık dağların bulunduğu arazide Bakırçay, Gediz gibi grabenlerin oluşması

E) III ve IV

E) Egeid karasının çökmesi sonucu Ege Denizi'nin oluşması

2. Kırıklı dağların oluşumu sırasında yüksekte kalan kısımlara horst, alçakta kalan kısımlara graben adı verilir. Grabenlerin içinden genellikle bir akarsu geçer ve bu akarsuların getirdiği malzemeler bu çöküntü alanını bir ova haline getirir.

Buna göre, aşağıdakilerden hangisi anlatılan oluşum şekline sahip bir graben (çöküntü) ovası değildir?

5. Aşağıdaki ovalardan hangisinde bulunan bir yerleşmede deprem riskinin daha az olacağı söylenebilir?

A) Küçük Menderes

B) Amik

A) Muş Ovası

C) Gediz

D) Bakırçay

B) Düzce Ovası







E) Çarşamba

C) Gediz Ovası D) Konya Ovası E) Erzincan Ovası

3. IV II

I



V

III

6. Türkiye’de ılıca ve kaplıcalara yaygın olarak rastlanması, Türkiye arazisinin hangi özelliğinin bir sonucudur?

Yukarıdaki Türkiye haritasında numaralandırılarak gösterilen dağlardan hangisi, orojenez sonucu oluşmamıştır?

A) Karstik şekillerin yaygın oluşunun

A) I

D) Derin akarsu vadilerinin bulunmasının

B) II

C) III

D) IV

E) V

B) Faylarla parçalanmış olmasının C) Masif arazilerin bulunmasının E) Orta kuşakta bulunmasının

37

Fasikül Bitirme Testi 1. Deniz ve kara seviyesinde meydana gelen değişim, kara kütlesinin yükselip alçalmasına bağlı olarak gerçekleşir. Kara kütlesinin ağırlaşıp alçalmasıyla denizin karaya doğru ilerlemesine transgresyon (deniz ilerlemesi) denir. Kara kütlesinin hafifleyip yükselmesiyle deniz seviyesinin geri çekilmesine de regresyon (deniz gerilemesi) adı verilir.

Buna göre, aşağıdakilerden hangisi regresyona örnektir? A) İskandinav Yarımadası'nın yılda birkaç milimetre yükselmesi

3. Aşağıda bir jeolojik zamanda ortaya çıkan durumlar verilmiştir.

• Tetis Denizi'nin oluşumu ve bu deniz tabanında büyük oranda tortullaşma meydana gelmesi



• Pangea'nın parçalanmasıyla Lavrasya ve Gondvana kıtalarının oluşumu



• İlk memeliler ve kuşların oluşumu



• Ammonitler ve dinozorların, zamanın en önemli canlıları olması



Bu durumların gerçekleştiği jeolojik zaman aşağıdakilerden hangisidir?

B) Nil Nehri'nin ağzında geniş bir delta oluşması C) Venedik şehri ve Po Ovası’nın yılda birkaç milimetre çökmesi

A) İlkel Zaman

D) Anadolu'nun çeşitli yerlerinde kraterlere rastlanması

C) İkinci Jeolojik Zaman

E) Karstik arazilerdeki mağaraların tavanının çökmesi

E) Üçüncü Jeolojik Zaman (Kuaterner)

B) Birinci Jeolojik Zaman D) Üçüncü Jeolojik Zaman (Tersiyer)

2. Dünya, günümüzden yaklaşık 4,6 milyar yıl önce kızgın gaz ve toz bulutlarının sıkışması sonucu oluşmuş ve ekseni etrafında dönerek soğumaya başlamıştır. Yoğunluğu ve sıcaklığı fazla olan maddeler Dünya'nın merkezinde toplanmış, az olanlar ise dış kısmında kalmıştır. Bunun sonucunda Dünya; yoğunluk ve sıcaklık bakımından ----, ---- ve ---- olmak üzere üç katmandan oluşmuştur. Bu katmanlara ---- adı verilmektedir.

Bu açıklamada boş bırakılan kısımlara getirilmesi gereken kavramlar arasında aşağıdakilerden hangisi bulunmaz? A) geosfer B) yer kabuğu (litosfer) C) manto D) astenosfer E) çekirdek

38

4. Kayalık Dağları, Himalayalar ve And Dağları’nın ortak özellikleri arasında;

I. Alp Orojenezi’ne bağlı oluşmaları,



II. horst ve grabenlerden meydana gelmeleri,



III. günümüzde oluşumlarının devam etmesi,



IV. oluşumlarının Birinci Jeolojik Zaman’da başlaması



durumlarından hangileri gösterilebilir? A) I ve II

B) I ve III

D) II ve IV

C) I ve IV

E) III ve IV

5. Kayaçların özellikleri ve yer şekillerinin oluşumuna

7. Türkiye'de meydana gelen tektonik hareketler sonucu

etkisiyle ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?

bir taraftan eski faylar gençleşirken diğer taraftan yeni fay hatları oluşmuştur. Anadolu'nun sıkışması sonucu oluşan üç önemli fay hattı, yeni oluşum gösteren fay hatları içerisinde yer almaktadır. Bu fay hatlarına yakın olan alanlarda şiddetli deprem riski fazladır.

A) Kayaçların geçirimliliği ve gözenekliliği yeryüzü şekillerinin oluşmasında etkilidir. B) Kimyasal tortul kayaçlar suda kolay çözünebildiği için suya karşı dirençsizdir. C) Gözenek ve boşluk miktarı fazla olan kayaçlar aşınım etmenlerine karşı daha dirençlidir.

I

D) Kayacı oluşturan mineral çeşitliliğinin artması, kayacın aşınım etmenlerine karşı direncini zayıflatır. E) Başkalaşım kayaçları ve magmatik kayaçlar, genellikle aşındırma etmenlerine karşı tortul kayaçlardan daha dirençlidir.

II



Buna göre yukarıdaki haritada numaralandırılmış alanlardan hangilerinde şiddetli deprem riskinin daha az olduğu söylenebilir? A) I ve III

6. Kayaçların dış kuvvetlere karşı direncinin farklı olma-

B) I ve V

D) II ve V

C) II ve IV

E) III ve V

8. Türkiye’de II. Jeolojik Zaman'ın sonları ile III. Jeolojik Zaman'ın sonlarına ait olan volkanik şekillere sık rastlanır.

sı, çeşitli yer şekillerinin oluşumuna neden olmuştur. Belirli kayaçların bulunduğu alanlarda benzer yer şekilleri oluşmuştur.

V

IV

III



I

II

Buna göre;

IV



I. traverten,



II. tor topografyası,



III. peribacası,



IV. obruk



yer şekillerinden hangilerinin bulunduğu alanlarda magmatik kayaçların yaygın olduğu söylenebilir?

Buna göre yukarıdaki haritada numaralandırılmış alanlardan hangilerinde bu yer şekillerinin daha yaygın olduğu söylenebilir?

A) I ve II

A) I ve III



III



B) I ve III

D) II ve III

C) I ve IV

E) III ve IV



B) I ve IV

D) II ve IV

C) II ve III

E) III ve IV

39

Benim Sayfam

CEVAP ANAHTARLARI Sayfa No

Sayfa No

Kazanım Testleri

1.C 2.E 3.B 4.E 5.B 6.C

32

1.B 2.D 3.B 4.E

19

1.D 2.D 3.B 4.B 5.D 6.A

37

1.A 2.E 3.B 4.E 5.D 6.B

31

1.B 2.C 3.A 4.D 5.A 6.D

Sayfa No 38-39

40

Kazanım Testleri

10

Fasikül Bitirme Testi 1.A 2.D 3.C 4.B 5.C 6.D 7.E 8.E