Story Transcript
11. SINIF
Kİ KA
20 DAKİKADA COĞRAFYA
DA
ÖĞRENCİ DEFTERİ
1. Dönem
Ergin TAYLAN
DAKİKA YAY I N L A R I
SERİ: ÖĞRENCİ DEFTERLERİ Copyright MPS Basım Yayın İth. İhr. Tic. Ltd. Şti. ISBN: 978-625-????-??-? Sertifika No: 50196
Dizgi - Grafik Dakika Dizgi Servisi
Baskı Platin Ofset Sertifika No: 49236 Halkalı / İSTANBUL
Genel Dağıtım Karekök Rasimpaşa Mah. Karakolhane Cd. No:16/2 Kadıköy / İSTANBUL Telefon: (216) 418 36 70 – 330 08 57 www.dakikayayinlari.com
Birinci Basım
Bu kitabın ve sistemin her hakkı saklıdır. Tüm hakları MPS Basım Yayın İthalat İhracat Ticaret Limited Şirketine aittir. Kısmen de olsa alıntı yapılamaz. Metin, biçim ve sorular yayımlayan şirketin izni olmaksızın elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemiyle çoğaltılamaz, yayımlanamaz.
ÖN SÖZ Değerli Öğretmenler, Sevgili Öğrenciler, Öğretim sürecinin en önemli unsurlarından biri zamanı verimli kullanmaktır. Uzun ve titiz bir çalışmanın sonucunda sizlere sunduğumuz öğrenci defteri ile bu hedefe daha kolay ulaşacağınıza inanıyoruz. Dikkat süresi, bir insanın dikkati dağılmadan bir işe odaklandığı sürenin toplamıdır. Peki, bir iş üzerine tümüyle yoğunlaşan bir insan için dikkat süresi kaç dakikadır? Diğer bir ifadeyle bizler, çok önemsediğimiz bir işe en fazla kaç dakika odaklanabiliyoruz? Bu konuda yapılan bilimsel araştırmalar, bu sürenin ortalama 20 dakika olduğunu gösteriyor. Bu sebeple, defterimiz her bir ders için yaklaşık 20 dakikalık bir öğretim süresi düşünülerek hazırlanmıştır. Lise giriş sınavı sorularının çözülebilmesi için konuyu bilmenin yeterli olmadığı artık herkes tarafından kabul edilmektedir. Konuyu bilmenin yanı sıra, doğru ve hızlı düşünebilme, soruyu değerlendirebilme, çözüm alternatifleri arasından doğru ve kısa yöntemi seçebilme, işlemi kısa sürede ve hatasız yapabilme gibi etkenlerin de belirleyici öneme sahip olduğu açıktır. Bu defter hazırlanırken ortaokul müfredatı dikkatle incelenmiş, sınırları tespit edilmiştir. Lise giriş sınavının soruları; konu ve soru dağılımı, soru tipleri ve öğrenciden istenen yaklaşım tarzları göz önüne alınarak analiz edilmiştir. Bu tespit ve analizden sonra konuya ışık tutan değişik kaynakların desteği ve yazarın öğretmenlik birikimiyle bu defter oluşturulmuştur. Defterin rahat anlaşılabilmesini sağlamak ve sıkıcılıktan kurtarmak için mizanpaja, dizgiye, grafik çizimlerine ve baskıya azami özen gösterilmiştir. Bu kitabın yazımında desteklerini esirgemeyen yazarımız Ergin Taylan’a; tashihinde yardımcı olan Celal Topaloğlu, Adem Çeliksoy, Özlem Kaya, Orhan Demir ve Nurşen Arslan’a; dizgisin deki titiz çalışmalarından dolayı Ömer Tuncer’e şükranlarımızı bildiririz. Tüm öğretmenlerimize ve öğrencilerimize yararlı olması dileğiyle...
Dakika Yayınları
Kİ KA
İÇİNDEKİLER
1. Bölüm: DOĞAL SİSTEMLER
10
Biyoçeşitlilik - 2
17
Biyomlar - 1
25
Biyomlar - 2
33
Ekosistemlerin İşleyişi
40
Madde Döngüleri - 1
46
Madde Döngüleri - 2
52
DA
Biyoçeşitlilik - 1
Kİ KA
2. Bölüm: BEŞERİ SİSTEMLER 60
Nüfus Politikaları - 2
67
Türkiye’nin Nüfus Politikaları
74
Türkiye’nin Nüfus Projeksiyonları
81
Şehirlerin Fonksiyonel Gelişimi - 1
88
Şehirlerin Fonksiyonel Gelişimi - 2
95
Türkiye’de Yerleşmeler - 1
101
Türkiye’de Yerleşmeler - 2
107
Üretim - Tüketim - Dağıtım
116
Doğal Kaynaklar ve Ekonomi - 1
124
Doğal Kaynaklar ve Ekonomi - 2
129
Doğal Kaynaklar ve Ekonomi - 3
137
Türkiye’de Doğal Kaynaklar ve Ekonomi İlişkisi
143
Türkiye Ekonomisi
149
Türkiye’de Tarım - 1
158
Türkiye’de Tarım - 2
166
Türkiye’de Hayvancılık
180
Tarım ve Hayvancılığın Türkiye Ekonomisindeki Yeri
188
CEVAP ANAHTARI
193
DA
Nüfus Politikaları - 1
DA
Kİ KA
Bu defterde işlenilen her bir dersi 20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya Soru Bankası ile pekiştirebilirsiniz.
Her test defterdeki ilgili dersin konu içeriğiyle sınırlandırılmıştır.
Her bölümün sonunda karma sorulardan oluşan “Bölüm Testleri” yer almaktadır.
Testlerde bulunan karekod ile ilgili dersin konu anlatımı ve soruların video çözümlerine ulaşılmaktadır.
Derslerin ilk sayfalarında bulunan karekod ile ders anlatım videolarına ulaşabilirsiniz.
Kİ KA
1C63E906
DA
dakikavideocozum.com
Karekod okutun veya karekodun altında bulunan ‘Kod Gir’ alanına girin
KAREKOD TARA veya
Kod Gir
Karekod Kodunu Giriniz...
Testlerin ilk sayfalarında bulunan karekod ile soruların video çözümlerine ulaşabilirsiniz.
Kİ KA
3B067EA7
DA
dakikavideocozum.com
Karekod okutun veya karekodun altında bulunan ‘Kod Gir’ alanına girin
Karekod Kodunu Giriniz...
KAREKOD TARA veya Kod Gir
Kİ KA
1. DOĞAL SİSTEMLER 1. Ders: Biyoçeşitlilik - 1
2. Ders: Biyoçeşitlilik - 2 3. Ders: Biyomlar - 1
4. Ders: Biyomlar - 2
DA
5. Ders: Ekosistemlerin İşleyişi 6. Ders: Madde Döngüleri - 1
7. Ders: Madde Döngüleri - 2
Ders
1
Temel Kavramlar
!
Ekosistem: ...............................
1C63E906
Biyoçeşitlilik ve Önemi Bir biyom, ekosistem ya da biyosferin tamamında bulunan tüm yaşam formlarının çeşitliğine .......................... denir. Ekolojinin temelini oluşturan biyoçeşitlilik ya da biyolojik zenginlik dünyanın tamamında aynı değildir. Karasal ekosistemler içerisinde biyoçeşitliliğin en fazla olduğu yerler ................................ ormanlarıdır. Sıcaklık ve yağış değerlerinin aydan aya büyük değişkenlikler göstermemesi, sıcaklığın, suyun ve ışığın yeterliliği, gece gündüz süresindeki düzenlilik gibi sebeplerden dolayı bu bölgelerde biyoçeşitlilik açısından oldukça zengin bir ekosistem ortaya çıkmıştır. Güney Amerika’da yer alan .......................... Havzası, Afrika’daki ..................... ve ..................... havzaları, Asya ile Okyanusya arasında kalan Güney Asya adaları tropikal yağmur ormanlarının en güzel örneklerinin görüldüğü yerlerdir.
Kİ KA
................................................. ................................................. ................................................. ................................................. ................................................. ..............................................
BİYOÇEŞİTLİLİK - 1
Ekoloji: ....................................
................................................. ................................................. ..............................................
Ekosfer: ..................................
................................................. ................................................
Biyosfer: ..................................
................................................. ..............................................
Biyom: ....................................
................................................. ................................................ Habitat: ...................................
................................................. ..............................................
DA
Popülasyon: ............................ ................................................. ..............................................
Tropikal yağmur ormanları
Taşıma Kapasitesi: .................
................................................. ................................................. ..............................................
Örnek - 1
Biyoçeşitlilik, sınırları belli bir alanda yaşayan canlı türlerinin sayısı, bu türlere ait bireylerin sayısı ve tüm bu canlıların birbirleriyle olan etkileşimini anlatmak için kullanılan bir kavramdır. Dünyanın her köşesinde biyoçeşitlilik aynı değildir. Dünya üzerinde; I. tropikal yağmur ormanları,
Biyocoğrafya: .........................
II. çöl bölgeleri,
................................................. ................................................. ..............................................
III. mercan resifleri,
Ekolojik Niş: .......................... ............................................... ............................................... ............................................... .............................................
10
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
IV. tuzlu su gölleri alanlarından hangileri biyoçeşitlilik bakımından daha zengindir? A) I ve II Yanıt: ................
B) I ve III D) II ve IV
C) II ve III E) III ve IV
Karasal ortamlar dışında denizler, okyanuslar, göller ve nehirler de zengin biyoçeşitlilik barındıran özel ekosistemlere sahiptir. Karalarda olduğu gibi sularda da biyoçeşitlilik farklılıklar gösterir. Özellikle ............................... olarak adlandırılan, oksijen ve besin yönünden zengin, güneş ışığının ulaşabildiği 200 metre derinliğe kadar olan bölgelerde biyoçeşitlilik fazladır. Ayrıca tatlı su ile tuzlu suyun birleştiği, büyük nehirlerin ağız kısmında oluşan haliç ve deltalar lagünler de biyoçeşitliliğin zengin olduğu alanlardandır. Biyoçeşitliliğin Zengin Olduğu Yerler:
Kİ KA
3 Tropikal yağmur ormanları 3 Mercan resifleri
3 Orta kuşağın karma ormanları 3 Delta, lagün ve haliçler
3 Bataklık ve sulak alanlar:
Biyoçeşitliliğin Az Olduğu Yerler: 3 Çöller
3 Kutuplar ve kutup altı bölgeler
3 Sarp ve yüksek dağlık araziler 3 Derin denizler
DA
3 Kapalı havzalar
Biyoçeşitliliğin Zengin Olduğu Yerler
Biyoçeşitliliğin Az Olduğu Yerler
Tropikal Yağmur Ormanları
Çöller
Orta Kuşak Karma Ormanları
Dağlık ve Engebeli Araziler
Mercan Resfileri
Kutup ve Kutup Altı Bölgeleri
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
11
Örnek - 2 Dağların deniz seviyesinden itibaren kıyıya paralel bir şekilde uzandığı yerlerde kıta sahanlığı dardır. Kıta sahanlığı dar olan kıyılarda biyoçeşitlilik azdır.
Kİ KA
III
IV
II
I
Buna göre, sadece kıta sahanlığı dikkate alındığında, haritadaki kıyı bölgelerinden hangilerinde biyoçeşitliliğin diğerlerinden daha az olması beklenir? A) I ve II
B) I ve III
D) II ve IV
C) II ve III
E) III ve IV
Yanıt: ................
DA
Etkinlik
Dünya üzerinde numaralandırılan bölgeleri biyoçeşitlilik açısından gruplandırınız. II
IV V III I
Biyoçeşitliliğin Az Olduğu Bölgeler: ........................... Biyoçeşitliliğin Fazla Olduğu Bölgeler: ...........................
12
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
OKUMA METNİ Biyoçeşitlilik ve Koruma Biyolojisi
Kİ KA
İnsanlığın devamı, bozulmamış ekosistemlerin ve biyoçeşitliliğin sürdürülebilirliğiyle ilişkilidir. Çünkü ekosistemlerden hem doğrudan kullanım ile hem de dolaylı olarak, karşılıksız şekilde faydalanılır. Odun, kereste, tıbbi bitkiler, yenilebilen yabani meyve ve bitkiler, hayvan yemi vb. ürünler ekosistemlerden doğrudan elde edilir. Doğal ekosistemler, insanlar ve diğer organizmaların besin olarak kullandığı bitki ve hayvan türlerine ev sahipliği yapar. Örneğin ormanlardan meyve, kabuklu yemiş, mantar, bal, baharat vb. gıdalar elde edilir. Hızla artan dünya nüfusuna bağlı olarak tüketimin de artması günümüzde biyoçeşitliliği daha fazla tehdit eder hâle gelmiştir. Doğal alanlar üzerindeki madencilik faaliyetleri, tarımsal faaliyetler, şehirleşme ve buna paralel olarak artan enerji ihtiyacı çok kısa süreler içerisinde hızlı yıkımlara ve yok oluşlara neden olmaktadır. İnsan kaynaklı bu süreç tersine çevrilmedikçe birçok mikroorganizma, mantar, bitki ve hayvan türü yok olacaktır. Türlerin yok olması ve bozulan ekosistemler insanın temiz suya, havaya ve sağlıklı gıdaya erişimini de olumsuz yönde etkileyecektir.
Dünya üzerinde 35 tane çok önemli ekosistem vardır. Bu ekosistemler dünyanın %2-3’ünü temsil ederken en fazla endemik bitki, kuş, sürüngen ve kurbağa türlerine ev sahipliği yapmaktadır. Örneğin yağmur ormanları tüm karasal alanların sadece %7’lik bir kısmını kaplasa da dünyadaki tüm türlerin yaklaşık yarısı bu bölgededir. Ülkemiz 11 bin türe yakın bitki çeşitliliğiyle bu 35 noktadan üç tanesinin kesiştiği bölgede yer alır. Topraklarımızda, dünyanın başka hiçbir yerinde bulunmayan 3708 bitki türü yetişir. Böcek, balık, kurbağa, sürüngen, kuş ve memeli türleri açısından Türkiye, komşularına göre oldukça zengin biyoçeşitliliğe sahiptir. Bunların büyük bir kısmı çok dar alanlarda yaşadığı için dar yayılışlı türler olarak ifade edilirler ve nadir bulunan, korunması gereken türlerdir.
DA
Esra Ergin, 2014. TÜBİTAK Bilim Genç
Aşağıdaki soruları yukarıdaki makaleye göre cevaplandırınız. 1. Biyoçeşitlilik insan yaşantısı için neden önemlidir? Biyoçeşitliliğin azalması insan faaliyetlerini nasıl etkiler?
2. İnsanlar biyoçeşitlilik üzerinde ne gibi olumsuz etkilerde bulunur? Örneklendiriniz.
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
13
Örnek - 3 İnsan faaliyetlerinin yoğunlaştığı bölgelerde ekosistemler daha fazla tahribata uğrar.
I
Kİ KA
II III
V
IV
Buna göre, Türkiye haritası üzerinde numaralandırılan bölgelerden hangisinde ekosistemler insan faaliyetlerden daha az etkilenir? A) I
DA
Yanıt: ................
14
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
B) II
C) III
D) IV
E) V
20 Dakika
BİYOÇEŞİTLİLİK - 1
3B067EA7
1
1. Bitki ve hayvan türlerinin yeryüzündeki dağılışını, bu da-
4. Çeşitli doğal ve beşeri olaylar biyoçeşitlilikte kayıplara
ğılışın nedenlerini ve insan hayatı ile etkileşimini inceleyen fiziki coğrafya alt dalıdır.
sebep olmaktadır. Bu kayıplar farklı boyutlarda gerçekleşebilmekte ancak beşeri kaynaklı olanlar daha geniş alanları daha uzun süre ve daha derinden etkilemektedir.
Yukarıda tanımı yapılan coğrafya alt dalı aşağıdakilerden hangisidir? A) Klimatoloji
B) Hidrografya
C) Kartografya
D) Biyocoğrafya
Aşağıdakilerin hangisi, biyoçeşitlilik kaybına sebep olan beşeri unsurlardan biri değildir? A) Tarımda kimyasal ilaç ve gübre kullanımı B) Dere yataklarının yerleşime açılması
E) Jeomorfoloji
Kİ KA
C) Volkanik patlamalar sonucunda oluşan lav yayılımı D) Bataklıkların kurutulması
E) Kanalizasyon atıklarının denizlere boşaltılması
2. Burhan Öğretmen coğrafya dersinde biyoçeşitlilik konu-
sunu işlerken öğrencilerine doğadaki dört temel ortam hakkında neler bildiklerini sormuş, öğrenciler aşağıdaki cevapları vermiştir: Sude: Hidrosfer, dünya üzerinde yer alan sulardan oluşur.
Ali: Litosfer yerkürenin en içteki katmanıdır.
Şeyma: Kayaçlar ve toprak atmosferden etkilenmez.
Bedrettin: Canlıların yaşadığı ortama biyosfer denir.
Buna göre, hangi öğrencilerin verdiği cevaplar doğrudur? A) Yalnız Ali
5. Deniz ve okyanuslarda canlı çeşitliği; 0-200 m derinlikte, akarsuların denize döküldüğü yerlerde, okyanus akıntılarının karşılaşma sahalarında ve mercan resiflerinde fazladır.
dakika
A) Deniz suyu sıcaklıklarının fazla olması B) Besin maddelerince zengin olmaları C) Basıncın düşük olması
B) Ali ve Şeyma
C) Şeyma ve Bedrettin
D) Gemi güzergâhlarında yer almaları
D) Sude ve Şeyma
E) Sudaki karbon miktarının fazla olması
DA
E) Sude ve Bedrettin
3. Sıcaklık ve nemin yıl boyunca yüksek olduğu yerlerde
6. Küresel çevre sorunlarından biri olan biyoçeşitliliğin azalması, sadece bazı bitki ve hayvan türlerinin nesli tükendiği için değil, pek çok alanda insan hayatını etkileyebilecek olumsuz sonuçlar doğurduğu için önemli bir gelişme olarak kabul edilmektedir.
biyoçeşitlilik fazla olur. V
Bu durumun temel sebebi aşağıdakilerden hangisidir?
II
I
III
IV
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi, bir bölgede bulunan biyoçeşitliliğin sağladığı yararlardan biri de ğildir? A) Depremselliği en aza indirir. B) Besin zincirinin devamlılığını sağlar.
Buna göre, haritada numaralandırılan merkezlerden hangisinde biyoçeşitlilik daha fazladır?
C) Suyu ve toprağı korur.
A) I
E) Madde döngülerinde önemli rolü vardır.
B) II
C) III
D) IV
E) V
D) Doğal atıkları ayrıştırır.
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
15
7. Aşağıda biyosfer ile ilgili bazı terimlerin tanımları verilmiştir.
10. Yeryüzünde canlıların yaşadığı ortama biyosfer denir.
I. Canlı ve cansız unsurların sürekli etkileşim hâlinde olduğu ortama ekosistem denir.
II. Karasal ekosistemler içerisinde benzer bitki ve hayvanların bir arada bulunduğu bölgelere habitat denir.
III. Bir bölgedeki türlerin, genlerin, ekosistemlerin oluşturduğu zenginliğe biyoçeşitlilik denir.
IV. Canlıların doğal yaşam alanına biyom denir.
Numaralandırılan bu tanımlardan hangileri yanlıştır?
C) Litosferin 5.000 m derinine kadar canlı yaşamı bulunmaktadır.
A) Yalnız I
D) Okyanusların derin bölgelerinde bile canlı yaşamı bulunur.
Biyosferin yayılma alanı ile ilgili olarak aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Atmosferin yalnızca troposfer katmanında canlı yaşamı bulunur.
Kİ KA
B) Karalar üzerinde yükseltinin arttığı alanlarda canlı çeşitliliği azalır.
B) I ve II
D) II ve IV
C) II ve III
E) III ve IV
E) Denizlerde derinlere doğru gidildikçe canlı çeşitliliği azalmaktadır.
8. Ekosistem, bir bölgede yer alan canlı ve cansız türlerin ilişkisiyle ortaya çıkan sistemdir.
Aşağıdakilerden hangisi canlı - cansız ilişkisine örnek olarak verilemez?
dakika
A) Kayaçların metamorfizmaya uğraması B) Bitkilerin fotosentez yapması
C) Hayvanların solunum yapması D) İnsanların toprağı işlemesi
11. Uzun süredir insanların ihtiyaçlarını karşılamak üzere
E) Çiçeklerin rüzgârlarla tozlaşması
DA
doğal kaynaklara yönelik talep, doğal süreçlerin yerine koyabileceğinden fazladır. Nüfusun artışı ile gerçekleşen bu limit aşımı biyoçeşitliliği tehdit etmektedir.
9. Aşağıdaki dünya haritasında bazı bölgeler numaralandı-
II
I
rılarak gösterilmiştir.
V
III
III
I
V
IV
II
Haritadaki bölgelerden daha azdır? A) I
16
B) II
IV
hangisinde
C) III
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
biyoçeşitlilik
Buna göre, haritada numaralandırılan bölgelerden hangilerinde biyoçeşitliliğin insan etkisi ile daha fazla tehdit altında olduğu söylenebilir? A) I ve II
D) IV
E) V
B) I ve IV D) III ve V
C) II ve IV E) IV ve V
BİYOÇEŞİTLİLİK - 2
3B67553A
Ders
2
Biyoçeşitliliğin farklılık göstermesi; canlıların yaşadığı ortamın fiziki özellikleri, canlıların uyumu ve ortamda yaşanan değişimlere bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Sadece popülasyon anlamında olmayan bu farklılık dünyanın farklı bölgelerinde farklı özelliklerdeki canlıların bulunmasına sebep olmuştur.
Kİ KA
BİYOÇEŞİTLİLİĞİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
Fiziki Faktörler
İklim
................................. Su Kaynakları Toprak Yapısı
Fiziki Faktörler
................... Faktörler
Paleocoğrafya Faktörleri
İnsan Faaliyetleri
Kıtaların Kayması
Diğer Canlılar
.......................................
DA
İklim; bir bölgedeki canlı çeşitliliğinin, tür ve birey sayısının en önemli belirleyicisidir. Özellikle sıcaklık, nem ve yağış değerleri yüksek olan ............................. ve muson iklimlerinin görüldüğü yerler biyoçeşitliliğin zengin olduğu yerlerdir. Buna karşın yağışın yetersiz olduğu, sıcaklıkların uç noktalara dayandığı ..............., tundra ve kutup iklimlerinin görüldüğü bölgelerde ise bu durum tersine dönmekte, biyoçeşitlilik azalmaktadır. Bu iklimsel farklılıklar ekosistemlerin temelini oluşturan bitkilerin farklılık göstermesine neden olmuştur. Yeryüzünde, Ekvator’dan kutuplara gidildikçe ve bir dağ yamacı boyunca yükseldikçe sıcaklık, nem ve yağış azalır. Bu durum bitkilerin boyutlarını, yaprak büyüklüğünü ve tür sayısını azaltmaktadır. 90°
75°
65°
55°
45° 30° 20°
Enleme Göre Bitki Örtülerinin Dağılışı
10° 0°
Tundra Tayga Karma Yapraklı Orman Bozkır ve Maki Çöl bitkileri Savan Yağmur Ormanları 20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
17
Etkinlik - 1 Aşağıda bazı merkezlere ait iklim grafikleri verilmiştir. Bu merkezleri, iklim özelliklerine göre biyoçeşitlilik açısından fazla ya da az olarak değerlendiriniz. Sıcaklık (°C) 30
Yağış (mm) 300 250
20
200
15
150
10
100
5
50
Yağış (mm) 400
35
350
30
300
25
250
20
200
15
150
10
100
Kİ KA
25
Sıcaklık (°C) 40
0
O Ş M N M H
T
A E
0
0
E K A
................................................. Sıcaklık (°C) 25
Yağış (mm) 350 300
15
250
10
200
5
150
0
100
–5
O
Ş M N M H T
A E
E K
A
O Ş M N M H
T
A E
E K A
50 0
.................................................
20
–10
5
Yağış (mm) 300
Sıcaklık (°C) 30 25
250
20
200
15
150
10
100
50
5
50
0
0
.................................................
O Ş M N M
H T
A E
E K A
0
.................................................
DA
Yer şekilleri; yükselti, eğim, bakı ve dağların kıyı çizgisine uzanış doğrultusu; iklim özellikleri üzerinde belirleyici olduğu için canlıların dağılışı ve biyoçeşitliliği de etkiler. Genel olarak yükselti arttıkça biyoçeşitlilik .................. Bu duruma deniz seviyesinden yükseldikçe ....................... ve nemliliğin azalması etki etmiştir. Yükselti ve iklim arasındaki bu ilişki tıpkı enleme göre oluşan bitki kuşakları gibi yükseltiye göre bitki kuşaklarının şekillenmesine neden olur. Giresun Dağları
1000 0
Geniş Yapraklı Ormanlar Bozkır
18
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
Güneybatı
Uzunyayla
Mersin
2000
Kelkit Vadisi
Giresun
3000 Kuzeydoğu
Aladağlar Sivas
(metre)
İğne Yapraklı Ormanlar Kızılçam Ormanları
Dağ Çayırları Maki
Türkiye’de kuzey - güney doğrultulu bitki profili
Dağlık alanların birçok kesimi, özel konumlarına göre farklı ekolojik özellikler gösterir. Örneğin dağların güneşe dönük yamaçları güneş ışınlarının geliş açısının daha büyük olmasından dolayı diğer yamaçlara göre daha sıcaktır. Bu duruma bakı etkisi denir. Bakı etkisindeki yamaçlarda biyoçeşitlilik daha .................... dır. Bakı etkisinin yanı sıra dağların denize uzanış doğrultusu da biyoçeşitliliği etkiler. Denize paralel uzanan dağ sıralarında denize bakan yamaçlar daha nemli bir iklime sahiptir. Bu durum bitki örtüsünün daha zengin olmasına ve biyoçeşitliliğin artmasına neden olur. Ülkemizde bu duruma en güzel örnek, Karadeniz kıyılarına paralel uzanan ..................................................’nın kuzey yamaçlarıdır.
Kİ KA
Toprağın yapısı; kalınlığı ve kimyasal özellikleri bitki örtüsü için hayati önem taşır. Toprak örtüsünün kalın olduğu düz arazilerde köklü bitkiler geniş yer tutarken, eğimli ve engebeli bölgelerde ise toprak örtüsü incedir. Bu durum bitki örtüsünün yeterince gelişmesine engel olur. Ayrıca toprak verimliğinin fazla olduğu çernezyom ve alüvyal topraklarda bitki çeşitliği fazla iken; verimsiz ve çorak yapıdaki çöl toprağı ile tundra toprağı gibi topraklarda bitki çeşitliliği azdır.
Su; canlıların yaşamı için oldukça önemli bir fiziksel unsurdur. Her türlü su varlığı bölge için nem kaynağına dönüşerek iklim üzerinde, dolayısıyla biyoçeşitlilik üzerinde etkili olur. Özellikle tatlı su kaynaklarının bol olduğu bölgelerde biyoçeşitlilik daha zenginken iken; tuzlu, sodalı ya da acı su kaynakları çevresinde biyoçeşitlilik daha azdır.
Örnek - 1
DA
Biyoçeşitlilik değerlendirilirken geniş bölgeler ele alınır. Ancak bazı özel koşullara sahip arazilerde, kısa mesafeler içerisinde biyoçeşitliliğin zenginliği ve bu biyoçeşitliliği oluşturan canlılar bakımından farklılıklar görülebilir. Bu duruma en güzel örneklerden birisi Kastamonu ile Çorum arasındaki biyoçeşitlilik farkıdır. Kastamonu
Çorum
Kastamonu ile Çorum şehirleri arasındaki doğrultuda biyoçeşitlilikte görülen farklılığa neden olan faktörler aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? A) Yer Şekilleri – Su Kaynakları
B) Su Kaynakları – Toprak Tipi
C) İklim – Su Kaynakları
D) Yer Şekilleri – Toprak Tipi
E) İklim – Yer Şekilleri Yanıt: ................
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
19
!
Adaptasyon
Doğal ya da beşeri süreçler sonucunda canlıların yaşadığı ortamda birtakım değişiklikler olabilir. Bu değişimlere canlıların uyum sağlamasına ya da tepki göstermesine adaptasyon denir.
Ekosistemdeki tüm canlı ve cansız varlıklar bir bütün hâlindedir. Bir ekosistemdeki canlılardan birinin insan faaliyetlerine bağlı olarak sayısının artması ya da azalması diğer canlıları ve cansız ortamı da etkileyebilmektedir. Örneğin, bir ekosistemde sığırcık kuşlarının sayısının azalması o bölgedeki çekirge sayısının artmasına neden olabilmektedir. Bu durum sonucunda tarımsal üretim de zarar görmektedir. Canlıların dağılışını etkileyen bir diğer faktör de diğer canlılardır. Örneğin, tropikal yağmur ormanları alanlarında otobur canlılar fazla iken çöl gibi bitki örtüsünden yoksun bölgelerde otobur canlı sayısı azdır.
Kİ KA
Adaptasyona şunlar örnek verilebilir:
Biyolojik Faktörler
• Kutuplardaki canlıların kalın yağ dokusuna ve kürke sahip olması
Ancak hem diğer canlılar hem de diğer tüm faktörler içerisinde günümüzde en belirleyici olan insandır. Sanayileşme, kentleşme, ormansızlaşma, tarımsal faaliyetler, çevre kirliliği, bilinçsiz avlanma gibi insanın neden olduğu beşeri faktörler canlıların yaşam alanlarını ve nesillerini tehdit etmektedir.
• Kaktüslerin depoladıkları suyu korumak için tüy ve diken geliştirmesi
• Çöllerdeki kum fırtınalarına karşı develerin kirpiklerinin uzun olması
İnsanların su ekosistemine verdiği zarar
DA
• Orta kuşaktaki geniş yapraklı ağaçların sonbaharda yaprak dökmesi
Örnek - 2
Canlıların yeryüzündeki dağılışında en belirleyici faktör insan faaliyetleridir. İnsanların beşeri ve ekonomik faaliyetleri nedeniyle canlıların yaşam alanları tahrip edilmekte ve türlerin sürekliliği zora girmektedir. Aşağıda verilen örneklerden hangisi, insan faaliyetlerinin biyoçeşitlilik için oluşturduğu tehditlerden biri değildir? A) Sivri sinek gibi haşerelerin çoğalmasını engellemek için sulak alanların kurutulup park ve bahçelere dönüştürülmesi B) Hindistan’da muson yağışları sonunda gerçekleşen seller nedeniyle toprak altında yaşayan kemirgenlerin boğulması C) İngilizlerin kolonileştirdikleri Avustralya’ya getirdikleri develerin kısıtlı su kaynaklarını tehdit etmesi D) İstanbul Boğazı’nda aşırı orkinos ve kılıç balığı avından dolayı onlarla beslenen köpek balığı türlerinin yok olması E) Fırat Nehri üzerine yapılan barajların, üremek için göç eden alabalıkların göçünü engellemesi
20
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
Yanıt: ................
Paleocoğrafya Faktörleri Bilindiği üzere günümüzden yaklaşık 250 milyon yıl önce bugünkü kıtalar .................. adında tek bir kıtadan oluşmaktaydı. O dönemde yaşayan canlıların ataları tüm kıtaya dağılmıştı. Ancak kıtaların ayrılmasından dolayı bu ortak türler farklı kıtalarda kalmış, çevresel özelliklere göre evrimsel süreçlerini yaşamıştır. Örneğin, davranış ve fiziksel görünüş itibarıyla birbirinin aynısı diyebileceğimiz büyük kedilerden leopar Afrika Kıtası’nda yaşarken, jaguar Güney Amerika Kıtası’nda yaşamaktadır.
Kİ KA
Bugün yaşadığımız sürecin dışında, dünyamızda jeolojik süreçlerde büyük iklim değişiklikleri olmuştur. Bu değişimler türlerin kitlesel yok oluşlarını tetiklemiştir. Yüzlerce yıldır hüküm süren iklime alışmış olan canlılar, iklimin değişmesine uyum sağlayamadığında ya göç etmiş ya da yok olmuştur.
Örnek - 3
Canlıların fiziksel özelliklerini doğal faktörler belirler. Doğal ortamda gerçekleşen değişimler canlıları göç etmeye ya da değişen ortama uyum sağlamaya zorlar. Buna adaptasyon denir. Aşağıda verilen örneklerden hangisi, canlı türlerinden adaptasyon örneklerinden biri değildir? A) Kutup ayılarının beyaz ve kalın bir kürke sahip olması
DA
B) Develerin hörgüçlerinde yağ depolaması
C) Kutup tilkilerinin küçük, çöl tilkilerinin ise büyük kulaklara sahip olması D) Tahrip edilen orman alanlarının bozkırlara dönüşmesi E) Kaktüslerin yapraklarının diken şeklinde uzaması Yanıt: ................
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
21
Etkinlik - 2 Tabloda verilen durumları, biyoçeşitliliğe etki eden faktörlerle eşleştiriniz. Fiziki Faktörler Durum
İklim
Yer Şekli
Su Kaynağı
İnsan
Diğer Canlılar
Paleocoğrafi Faktörler Kıtaların Kayması
İklim Değişikliği
Kİ KA
Doğu Anadolu’da kısa mesafelerde değişen biyoçeşitliliğin Trakya’da daha az değişkenlik göstermesi
Toprak
Biyolojik Faktörler
Endonezya kıyılarında mercan resifleri görülürken, İngiltere kıyılarında basit süngerlerin ve yosunların oluşması Akarsu yatakları çevresindeki biyoçeşitliliğin daha zengin olması
Anadolu parsı ve leoparının neslinin tükenme tehlikesi yaşanması
Akdeniz’de aslan ve balon balıklarının istilacı tür konumuna gelmesi
DA
Kuzey Kutbu’nda artan buzul erimelerine bağlı olarak kutup ayılarının neslinin tükenme tehlikesi yaşaması Antarktika hariç tüm kıtalarda karınca türlerinin bulunması Çöl bölgelerinde kuraklığa dayanabilen bitkiler yaşayabilirken ekvatoral bölgede gür yağmur ormanlarının yetişmesi
22
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
20 Dakika
BİYOÇEŞİTLİLİK - 2
6D510F0E
1.
I. Sıcaklık
II. Toprak
gisi, biyoçeşitliliği daha fazla tehdit etmektedir?
III. Nemlilik
A) Çığ düşmesi
B) Tsunami
IV. Yükselti
Yukarıda verilenlerden hangileri, biyoçeşitliliği etkileyen iklim unsurları arasında yer alır?
C) Kaya düşmesi
D) Fırtına
2
4. Türkiye’de yaşanan aşağıdaki doğal afetlerden han-
A) I ve II
B) I ve III
C) II ve III E) III ve IV
Kİ KA
D) II ve IV
E) Orman yangınları
5. Anadolu parsı, Orta Doğu ve Batı Asya’da yaygın olan İran parsının Anadolu’da yaşayan bir türüdür. Anadolu parsının varlığıyla ile ilgili son resmî kayıt 17 Ocak 1974 tarihinde Beypazarı ilçesinin 5 km batısında bulunan Bağözü köyüne aittir.
2. Canlı türlerinin yaşamlarını devam ettirebilmek için doğal ortama uyum sağlamalarına adaptasyon denir.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi adaptasyona örnek olarak verilebilir?
A) Bitki örtüsünün tahrip edilmesi
A) Küresel ısınma sonucunda kutup canlılarının bazılarının yok olması
B) İnsanların aşırı derecede avlanması
dakika
B) Kuaterner’de Türkiye’de yaşayan canlıların kalın kürkleri bulunurken; günümüzde aynı canlıların daha az tüylü olması
Anadolu parsının günümüzde neslinin tükenmiş olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisi olamaz?
C) İnsan nüfusundaki artış
D) Şiddetli depremlerin yaşanması
E) Doğal yaşam alanlarının daralması
C) Avustralya’daki kanguruların yavrularını keselerinde taşıması
DA
D) Çöllerdeki canlı çeşitliliğinin ekvatoral bölgelere göre daha az olması E) Akdeniz iklim bölgesinde, nisan ayında don olayı yaşandığı yıllarda kiraz ağaçlarının meyve vermemesi
6. Birçok ağaç türü 10 °C ile 45 °C arasında yaşamını sürdürebilmektedir. Bu sıcaklıkların görüldüğü döneme vejetasyon devresi denir. III II
I
3. Aşağıdakilerden hangisi, ekosistemlerdeki ışık fakIV
törünün biyoçeşitlilik üzerindeki etkisini açıklamaktadır?
V
A) Bitkilerde fotosentez olayını sağlaması
B) Hayvanların göç yollarını bulmasını sağlaması C) Hayvanlara ve bitkilere enerji vermesi D) Toprak oluşumunu hızlandırması E) Tohumların uzak mesafelere yayılması
Haritada numaralandırılan bölgelerden hangisinde vejetasyon devresi daha kısadır? A) I
B) II
C) III
D) IV
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
E) V
23
7. Yer şekillerinin engebeli olduğu yörelerde endemik ve
10. 15 bin yıl önce Amanos Dağları’nın yamaçlarının büyük
relikt türler yaygın olduğundan biyoçeşitlilik fazla olur.
bölümü fındık bitkisinin yayılış sahası iken günümüzde bu araziler maki türlerine ev sahipliği yapmaktadır.
I
III
II
V
IV
Bu durumun ortaya çıkmasında aşağıdakilerden hangisi etkili olmuştur? A) İnsan tahribatı
B) Orman yangınları
C) İklim değişimleri
D) Heyelanlar
Kİ KA
E) Deniz seviyesi değişimi
Haritada numaralandırılmış bölgelerden hangisinde, bu duruma bağlı biyoçeşitliliğin daha fazla olduğu söylenebilir? A) I
B) II
C) III
D) IV
11. Işık isteği fazla olan bitkilere heliofit denir. Heliofit bitki-
E) V
ler, güneşlenme süresinin uzun olduğu bölgelerde yay gındır.
II
I
8. Aşağıdakilerden hangisi, beşeri unsurların biyoçeşitlilik üzerindeki etkilerindendir?
B) Yaban domuzlarının ağaçların diplerini kazarak havalandırması
C) Karıncaların ağaç tohumlarını uzak bölgelere taşı ması
dakika
III
A) Sincapların meşe palamutlarını toprağa gömmesi
IV
V
D) Süveyş Kanalı’nın açılmasıyla Kızıldeniz’e özgü balık türlerinin Akdeniz’e geçmesi
Haritada numaralandırılmış bölgelerden hangisinde heliofit bitkilerin dağılışı daha sınırlıdır? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
DA
E) Solucanların topraktaki organik madde miktarını artırması
12. Aşağıdaki haritada biyoçeşitliliğin az olduğu beş bölge numaralandırılarak gösterilmiştir.
9. Bir okulda düzenlenen coğrafya gezisinin güzergâhı Doğu Karadeniz sahil kesiminden başlamakta, Ayder Yaylası’nda son bulmaktadır. Bu geziye katılan Tuğçe önce karma ormanları, daha sonra iğne yapraklı ormanları ve en son çayırları gördüğünü sınıf arkadaşlarına anlatmıştır.
Tuğçe’nin gezi boyunca bitki türlerinin değiştiğini görmesinin temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Bakı
B) Karasallık D) Toprak tipi
24
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
C) Yükselti E) Yağış miktarı
II
I III IV
V
Bu bölgelerden hangisinde biyoçeşitliliğin az olmasında yer şekillerinin olumsuz etkisi yoktur? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
Ders
BİYOMLAR - 1
6E4C459C
3
Biyomlar
Kİ KA
Biyosferin aynı iklim koşullarına sahip bölgelerinde, aynı bitki örtüsünün hakim olduğu ve benzer hayvan topluluklarının görüldüğü yaşam alanlarına .................. denir. Her biyomun kendine özgü canlı türleri vardır. Biyomların sınıflandırılmasında, doğal ortamın fiziki koşulları önemli rol oynar.
0
2000
4000 km
Çalı biyomu
Ilıman çayır biyomu
Dağ biyomu
Yaprak döken ormanlar biyomu
Savan biyomu
Tundra biyomu
Su Biyomları
İğne yapraklı orman biyomu
Çöl biyomu
Kutup biyomu
DA
Tropikal yağmur ormanları biyomu
3 Biyomlar, karasal biyomlar ve su biyomları olmak üzere iki gruba ayrılır. 3 Karasal biyomlar sınıflandırılırken hakim bitki örtüsüne göre isimlendirilmiştir. 3 Su biyomları sınıflandırılırken suyun fiziksel ve kimyasal özellikleri dikkate alınmıştır. Kendi içerisinde tuzlu su biyomu ve tatlı su biyomu olarak ayrılır. 3 İklim tipi farklı olan karasal biyomların doğal çevre koşulları, besin miktarı ve biyoçeşitliliği de farklı olur.
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
25
Örnek - 1 Karasal biyomların özelliklerini belirleyen en önemli etmen iklimdir. İklim özellikleri bitki örtüsünün oluşmasına, bu da hayvan topluluklarının şekillenmesine neden olmuştur. I
II
Kİ KA
IV
III
Ekvator
V
Buna göre, Afrika haritası üzerinde numaralandırılan aynı mesafedeki rotalardan hangisi takip edilirse diğerlerinden daha fazla sayıda biyomdan geçilmiş olur? A) I
B) II
C) III
D) IV
Yanıt: ................
Bitki Türleri
Tropikal Yağmur Ormanları Biyomu
Biyom
İklim Özellikleri
Yıl boyunca sıcaklık, nem ve yağış miktarı fazladır. Günlük ve yıllık sıcaklık farklarının düşük olduğu ................... iklim bölgelerinde görülür.
Fil, şempanze, orangutan, yarasa, jaguar, leopar
Kurak ve soğuk mevsim yaşanmadığı için yıl boyunca yeşil kalan, geniş yapraklara sahip, uzun boylu ağaçlardan oluşan ............................... ...............................
.............. iklimi bölgelerinde görülür. Bu iklimde sıcaklıklar yıl boyunca yüksek seyrederken yağış yaz aylarında oluşur.
Aslan, zürafa, zebra, antilop, gergedan, çita
Yaz yağışı ile yeşeren kış kuraklığı ile sararan uzun boylu ot toplulukları olan ....................
DA
Hayvan Türleri
Savan Biyomu
Karasal Biyomlar
26
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
Dağılışı
E) V
Yazların sıcak ve kurak, kışların ılık ve yağışlı geçtiği .................. iklim bölgelerinde görülür.
Tilki, çakal, karaca, yaban keçisi, tavşan, puma
Kızılçam ormanları ile bunların tahrip edildiği yerlerde gelişen defne, zakkum, yabani zeytin gibi kısa boylu ağaççıklardan oluşan ............... bitki örtüsü
....................... iklim bölgelerinde görülen biyomlardır. Kışlar soğuk, yazlar sıcak ve kurak geçer. Yağış azdır.
Lama, bizon, kanguru, yaban koyunu, kurt, çakal, tavşan, gelincik
Yağışlarla yeşeren ..............., ve ................ gibi kısa boylu ot topluluklarıdır. Güney Amerika’da pampa, Kuzey Amerika ve Avustralya’da preri adı verilir.
Yıllık sıcaklık farklarının az olduğu, yıl boyunca ılıman ve yağışlı olan okyanusal iklim bölgelerinde görülür.
Ayı, sincap, kurt, domuz, geyik, tavşan
Sonbaharda sararıp kışın yaprak döken ................................ ............................... ormanlar
Kışların uzun, şiddetli ve soğuk, yazların ise serin geçtiği ve kısa sürdüğü .......................... iklim bölgelerinde görülür.
Geyik, ayı, kurt, kar tavşanı, kartal, kunduz, sansar
Kışların oldukça uzun ve soğuk, yazların ise oldukça kısa ve serin geçtiği tundra ikliminin görüldüğü kutup altı bölgelerde görülür.
Dağılışı
DA
Kİ KA
Çöl Biyomu
Kuraklığa dayanıklı, su depolayabilen kök sistemleri gelişmiş .......... ve ................................. ...........................
Çalılık Biyomu
Deve, yılan, akbaba, çöl tilkisi, akrep
Yıl boyunca sıcaklıkların yüksek, yağışın az olduğu; günlük sıcaklık farkları fazla olan çöl iklimi bölgesinde görülür.
Ilıman Çayır Biyomu
Bitki Türleri
Ilıman Yaprak Döken Orman Biyomu
Hayvan Türleri
İğne Yapraklı Orman Biyomu
İklim Özellikleri
Tundra Biyomu
Biyom
Ren geyiği, kutup ayısı, misk öküzü, boz ayı, deniz kuşları
Yıl boyu yeşil kalan, yaprak dökmeyen .................................
................ Bunlara tayga ya da boreal denir. Yılın 3 ‑ 4 ayında sıcaklıkların 0°C’nin üzerine çıkmasıyla çözünüp bataklık kıvamına gelen toprak üzerinde gelişen cılız otlar, kaya yosunu ve likenlerden oluşan ....................... bitkileri
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
27
Hayvan Türleri
Bitki Türleri
Dağ Biyomu
Dağların yüksek kesimlerinde görülen sert ........................ iklimin etkili olduğu bölgelerde görülür.
Dağ keçisi, kartal, Tibet öküzü, puma, kar leoparı
Soğuğa dayanıklı .....................................
Dağılışı
Kİ KA
İklim Özellikleri
Kutup Biyomu
Biyom
Sıcaklıklar yıl boyunca 0°C’nin altındadır. Yağışlar oldukça azdır.
Kutup ayısı, penguen, fok, kutup tilkisi
Bitki örtüsü olmayan tek karasal biyomdur.
Örnek - 2
DA
Aşağıdaki dünya haritasında bir biyomun dağılışı gösterilmiştir.
Bu biyomun oluşumunda hangi doğal faktör belirleyici olmuştur? A) Yıkanmış toprakların geniş yer kaplaması B) Yer şekillerinin sade olması C) Geniş yapraklı ağaçlardan oluşması D) Yıl boyunca sıcak ve yağışlı bir iklimin etkili olması E) Okyanus akıntılarının etkisinde olması Yanıt: ................
28
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
Etkinlik - 1 Dünya haritasında gösterilen yerlerdeki biyomu kutucuğa yazınız. ..........................................
..........................................
..........................................
..........................................
Kİ KA
..........................................
..........................................
..........................................
0
..........................................
2000
..........................................
4000 km
.......................................... ..........................................
DA
Örnek - 3
Habitatı Güney Amerika’daki Amazon yağmur ormanları olan anakonda, diğer tropikal yağmur ormanlarında görülmez. Ancak insan eliyle Kongo yağmur ormanlarına ya da Borneo yağmur ormanlarına taşınırsa, bu bölgelerde de yaşamına devam edebilecektir. Bu durum canlının adaptasyon kapasitesinden değil, gittiği bölgede kendi yaşam koşullarını bulmuş olmasından kaynaklanır. Bu bölgede anakondayı tanımayan diğer canlılar onu avcı olarak bilmediği için kendisi ile mücadele edemeyecek ve besin zinciri bozularak, anakonda istilacı bir tür hâline gelecektir. Yukarıdaki örneğe göre, Doğu Akdeniz kıyılarına özgü bir yılan türü olan çukurbaş, aşağıdaki bölgelerden hangisine taşınırsa kısa sürede istilacı bir tür hâline gelebilir? A) Doğu Asya
B) Kuzey Kanada
C) Güney Afrika’da Kap Bölgesi
D) Orta Avustralya
E) Endonezya Yanıt: ................ 20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
29
Etkinlik - 2 Aşağıda farklı merkezlere ait iklim grafikleri verilmiştir. Bu merkezlerin iklim özelliklerini dikkate alarak yaygın olan biyomu yazınız. Sıcaklık (°C) 30
Yağış (mm) 300 250
20
200
15
150
10
100
5
50
Yağış (mm) 400
35
350
30
300
25
250
20
200
15
150
10
100
Kİ KA
25
Sıcaklık (°C) 40
0
O Ş M N M H
T
A E
0
0
E K A
................................................. biyomu Sıcaklık (°C) 30
Yağış (mm)
T
A E
E K A
50 0
............................................ biyomu Yağış (mm) 300
Sıcaklık (°C) 30
25
250
25
250
20
200
20
200
15
150
15
150
10
100
10
100
5
50
5
50
0
0
0
O
Ş M N M H
T
A E E K
A
Yağış (mm) 300
Sıcaklık (°C) 30
250
20
200
DA
25
Yağış (mm) 350
200
5
150
0
100
0
–10
Yağış (mm) 400
0
250
–5
Sıcaklık (°C) 10
A
10
50
................................................. biyomu
K
300
5
E K A
E
15
100
A E
A E
20
10
H T
T
Sıcaklık (°C) 25
150
O Ş M N M
O Ş M N M H
............................................ biyomu
15
0
50 O
Ş M N M H T
A E
E K
A
0
............................................ biyomu
Yağış (mm) 350
Sıcaklık (°C) 0
5
350
–10
300
0
300
–5
250
–20
250
–10
200
–30
200
–15
150
–40
150
–20
100
–50
100
–25
50
–60
0
–70
–30
O Ş M N M H
T
A
E E K
A
................................................. biyomu
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
O Ş M N M H
300
................................................. biyomu
30
5
50 O Ş M N M H
T
A
E
E
K
A
0
............................................ biyomu
1. Bir bilim dergisinde çöller ve çöllerde yaşayan canlı-
3
4. Canlıların dağılışına etki eden doğal faktörler, yeryüzün-
larla ilgili;
20 Dakika
BİYOMLAR - 1
6F7C7A2F
de çok sayıda farklı biyoçeşitlilik özelliği gösteren biyomların oluşmasında etkili olmuştur.
I. Bitkiler yer altı suyuna ulaşmak için derine uzanan kök sistemi geliştirmiştir.
II. Bu biyom tüm kıtalar üzerinde görülmektedir.
Aşağıdaki karasal biyomlardan hangisinde biyoçeşitlilik diğerlerinden daha azdır?
III. Biyomda yaşayan hayvanların tüyleri açık renklidir.
A) Savan
B) Çalılık
bilgilerinden hangileri yer almaz?
C) Tundra
D) Ilıman yaprak döken orman
B) Yalnız II
C) I ve II
E) Ilıman çayır
Kİ KA
A) Yalnız I
D) I ve III
E) II ve III
5. Aşağıdaki tabloda, bazı karasal biyomlar ile bu biyomlardaki bazı hayvanlara örnek verilmiştir.
2. Tropikal yağmur ormanları biyomundaki bitkilerin en ka-
rakteristik özelliği yıl boyunca yeşil kalmalarıdır. Ağaçlar yılın her ayında yeşil ve geniş yapraklara sahiptir.
Ekvatoral bölgede yer alan bu ağaçların yıl boyunca yeşil kalmasının temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Ağaç türlerinin farklı olması
B) Bitki terlemesinin fazla olması
dakika
I.
Tundra biyomu
Ren Geyiği, Misk Öküzü
II.
Çalılık biyomu
Fil, Zürafa
III.
Dağ biyomu
Kartal, Tibet Öküzü
IV.
Savan biyomu
Zebra, Aslan
Çöl biyomu
Deve, Kertenkele
V.
C) Yıkanmış topraklar üzerinde oluşmaları
Yukarıda verilen biyom ve biyomda yaşayan hayvan türü eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? A) I
D) Bölgede soğuk ve kurak dönemin bulunmaması
B) II
C) III
D) IV
E) V
DA
E) Bitkilerin yüzeyde kök geliştirmesi
3.
Yukarıdaki haritada dağılışı gösterilen biyom aşağıdakilerden hangisidir?
A) Savan biyomu C) Çöl biyomu
B) Çalılık biyomu D) Ilıman çayır
E) Tropikal yağmur ormanları biyomu
6. Bölgede yaşayan zebra, gergedan, antilop gibi otoburlar, aslan gibi yırtıcılara karşı kalabalık sürüler hâlinde yaşarlar. Bölgede yılda iki defa ‘Büyük Göç’ olarak adlandırılan bir sürü hareketliliği olur.
Büyük göç olayının yaşandığı biyom ile bu göçün temel nedeni aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) Savan biyomu – kış kuraklığı B) Tropikal yağmur ormanları biyomu – nem ve yağışın fazlalığı C) Çalılık biyomu – düzensiz yağış D) İğne yapraklı orman biyomu – düşük sıcaklık E) Tundra biyomu – toprakların kışın donması 20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
31
9.
7.
Haritada dağılışı gösterilen biyomun özellikleriyle ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
25
300
20
250
15
200
10
150
5
100
0
50
Kİ KA
Yağış (mm) 350
Sıcaklık (°C) 30
–5
A) Günlük sıcaklık farkı azdır.
B) Bölgedeki canlılar kış mevsimini uyuyarak geçirir. C) Bölgede yaşayan canlılar susuzluğa dayanıklıdır.
O Ş M N M
H T
A E
E
K
A
0
Yukarıda yağış ve sıcaklık grafiği verilen karasal biyom ve etkili olduğu bölge hakkında aşağıdaki bilgilerden hangisi doğrudur?
D) Yaz yağışlarıyla beraber yeşeren uzun boylu ot toplulukları kış kuraklığında sararıp solar.
A) Bozkır ve çayır gibi kısa boylu otsu bitkiler vardır.
E) Yazın kuraklık, kışın ise şiddetli fırtınalar bitki örtüsünün gelişimini zorlaştırmıştır.
C) Yağış rejimi düzenlidir.
B) Ren geyiği ve misk öküzü başlıca hayvanlarıdır. D) Toprak yılın büyük bölümünde donmuştur.
dakika
E) Yıllık sıcaklık farkları azdır.
8. Aşağıdaki dünya haritasında beş farklı bölge numaralandırılarak gösterilmiştir.
DA
10. Tayga, borael ya da konifer ormanları olarak adlandırılan
II
III
I
IV
III
V
IV
iğne yapraklı ormanlar yıl boyunca yeşil kalır. Bu ormanlardan mobilya, kereste ve kağıt sanayilerine ham madde sağlanır.
II
Bu bölgede görülen karasal biyom eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
V
I
A) I – Yağmur ormanları biyomu B) II – Kutup biyomu C) III – Ilıman çayır biyomu D) IV – Çalılık biyomu E) V – Tundra biyomu
32
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
Yukarıda bitki örtüsü hakkında bilgi verilen karasal biyom, haritadaki bölgelerden hangilerinde görülür? A) I ve II
B) I ve IV D) III ve IV
C) II ve V E) III ve V
Ders
BİYOMLAR - 2
008D66E9
4
Su Biyomları Biyom
Su Özellikleri
Göl Biyomları
Akarsuların her bölümünde biyoçeşitlilik aynı değildir. Akarsuyun hızlı aktığı yukarı çığırlarında biyoçeşitlilik azalırken, aşağı çığırlarında, (denize döküldüğü yerlerde) oluşan ..............., ............... ve haliç alanlarında biyoçeşitlilik zengindir.
Alabalık, levrek, sazan, turna, yayın balığı, somon, kurbağa, kaplumbağa, nilüfer, saz, kamış, su sümbülü
Dağılım
Güney Amerika’daki Amazon ile Afrika’daki Kongo ve Nijer nehirleri yeryüzünde biyoçeşitliliğin en fazla olduğu yerlerdendir.
Kİ KA
Tatlı Su Biyomları
Akarsu Biyomları
Canlılar
Göl sularının kimyasal su özellikleri; kayaç yapısı, iklim, derinlik ve gideğen durumuna göre değişkenlik gösterir. Sularını bir gideğen ile dışarı boşaltan .................... göllerinde biyoçeşitlilik zenginken, sularını dışarı boşaltamayan kapalı havza konumundaki ..............., ..............., tuzlu su göllerinde biyoçeşitlilik azdır.
Afrika’nın doğusundaki rift hattı üzerinde yer alan göller yeryüzünde biyoçeşitliliğin en fazla olduğu yerlerdendir.
DA
Örnek - 1
Aşağıda bir sulak alana ait topoğrafya haritası verilmiştir.
III
I
II
IV
Haritada numaralandırılarak gösterilen yerlerden hangilerinde tür çeşitliliği diğerlerine göre daha fazladır? A) I ve II
B) I ve III D) II ve IV
Yanıt: ................
C) I ve IV E) III ve IV 20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
33
Su Özellikleri
Dağılım
Deniz atı, egzotik balıklar, karides türleri, ahtapot, deniz yıldızı, süngerler, mercanlar, anemonlar
Mercan Resifleri
.................. denizlerde görülen mercan resifleri dünya üzerinde tüm su biyomları arasında biyoçeşitliliğin en zengin olduğu alanlardır.
Açık Deniz Biyomu
Oksijen yönünden zengin .............. su akıntıları ile besin yönünden zengin .............. su akıntılarının karşılaşma alanı olan ............enlemleri plankton bakımından zengin olduğundan balık bakımından da zengindir.
Krill, ringa, orkinos, kılıç balığı, orka, balina türleri
Mangrov Bataklıkları
Genelde akarsuların tropikal denizlere döküldüğü haliç alanlarında oluşan, su ile ormanın iç içe geçtiği biyomlardır. Mangrovlar biyoçeşitlilik açısından oldukça zengin ve ekosistem adına oldukça önemli sulak alanlardır.
Yengeç, çamur zıpzıpı, balon balıkları, müren balığı
Kİ KA
Tuzlu Su Biyomları
Biyom
Örnek - 2
DA
Sıcak ve soğuk su akıntılarının karşılaşma alanlarındaki sular hem oksijen hem de besin açısından zengin olduğu için deniz canlıları fazladır.
III IV
II I
Buna göre, haritada numaralandırılan bölgelerden hangilerinde sıcak ve soğuk su akıntılarının karşılamasından dolayı biyoçeşitlilik daha fazladır? A) I ve II
34
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
Yanıt: ................
B) I ve III
C) II ve III
D) II ve IV
E) III ve IV
Ramsar Sözleşmesi Ramsar Sözleşmesi 2 Şubat 1971 tarihinde, İran’da imzalanan, sulak alanların korunması ve sürdürülebilir bir biçimde kullanılmasını amaçlayan uluslararası bir çevre anlaşmasıdır. Türkiye bu anlaşmanın katılımcısı olup anlaşma kapsamında 14 sulak alanımız koruma altına alınmıştır. Sözü edilen sulak alanlarımız şunlardır: 3 Göksu Deltası – Mersin
Kİ KA
3 Burdur Gölü – Burdur 3 Seyfe Gölü – Kırşehir
3 Manyas Gölü – Balıkesir 3 Sultan Sazlığı – Kayseri
3 Kızılırmak Deltası – Samsun 3 Akyatan Lagünü – Adana 3 Uluabat Gölü – Bursa 3 Gediz Deltası – İzmir 3 Meke Gölü – Konya
3 Yumurtalık Lagünleri – Adana 3 Kızören Obruğu – Konya 3 Kuyucuk Gölü – Kars
DA
3 Nemrut Kalderası – Bitlis
Kızılırmak Deltası
Uluabat Manyas Gölü (Kuş) Gölü
Gediz Deltası
Burdur Gölü
Kuyucuk Gölü
Seyfe Gölü
Sultan Sazlığı
Meke Maarı ve Kızören Obruğu
Nemrut Kalderası
Akyatan ve Yumurtalık Lagünleri
Göksu Deltası
Türkiye’nin Ramsar Alanları Haritası
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
35
OKUMA METNİ Sulak Alanların Önemi
Kİ KA
Tarihsel süreç incelendiğinde, ilk insan yerleşimlerinin deltalar, taşkın ovaları, göl ve akarsu kıyıları gibi sulak alanlar olarak tanımlanan yerlerde yoğunlaştığı görülmektedir. Babilliler, Mısırlılar, Aztekler ve çok sayıda gelişmiş uygarlık suyu etkin bir şekilde kullanmışlar ve sulak alanları kurutmadan tarım yapabilmişlerdir. Mezopotamyalılar, Çinliler, Hintliler gibi pek çok topluluk binlerce yıl sulak alanlarla iç içe yaşamışlar, her yıl yenilenen verimli taşkın ovalarında tarım ve hayvancılık yapmışlar, sazından, balığına ve kuşuna sulak alanların sağladığı olanaklarla büyük medeniyetler kurmuşlardır. Dünya nüfusunun üçte ikisi yaşamlarının bir evresinde kıyı sulak alanlarını kullanmıştır. Günümüzde hâlen milyonlarca insan, sulak alanların kıyısında yerleşmiş ve tarım, balıkçılık, hayvancılık gibi işlerle sulak alan kaynaklarından yararlanmaktadır. Günümüzde yaşam hâlâ sulak alanlara bağlı olarak devam etmektedir. Balık dünyada bir milyar kişinin temel besin (protein) kaynağıdır, 3 milyar kişinin beslenmesinde de pirinç temel besin kaynağını oluşturmaktadır. Son yüzyıl içinde sulak alanlara işe yaramaz bataklıklar gözüyle bakılması, bu alanların büyük oranlarda tahrip edilmesine neden olmuştur. Sulak alanlar, çoğu kez tarım alanı açmak amacıyla kurutulur. Ancak, kurutmanın üzerinden bir süre geçince, bu alanlardan kazanılan toprakların yanarak, çökerek ya da tuzlanarak kullanılamaz hâle gelmesi kaçınılmazdır.
DA
Sulak alanlar, ekolojik işlev ve değerlerinin yanı sıra ekonomik değeri göz önünde bulundurularak koruma-kullanım dengesinin belirlenmesi ve yönetilmesi gereken varlıklarımızdır. Dünyadaki su varlığının %2,5 gibi çok küçük bir yüzdesini oluşturan tatlı su kaynakları olan sulak alanlar, sadece su temini değil, sağladığı ekonomik faaliyetlerle yaşamsal öneme sahip doğal kaynaklarımızdır. Sulak alanların kirlenmesi ve kuruması, yalnızca doğal kaynaklarımızı bir daha geri dönülemeyecek şekilde kaybetmemize değil, ekonomik kayıplara, bunun sonucunda meydana gelecek yeni sosyal yapılanmalara, işsizliğe ve göçe neden olacaktır. Kaynak: WWF – Ramsar Alanları Değerlendirme Raporu (2008)
Aşağıdaki soruları verilen metne göre cevaplandırınız. 1. Sulak alanların insan yaşantısı için önemine dair örnekler veriniz.
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
2. Sulak alanların doğal sistemler için önemine dair örnekler veriniz.
36
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
Örnek - 3 Yeryüzünde doğal ve beşeri hayat için oldukça önemli olan sulak alanlar Birleşmiş Milletlerin girişimiyle 1971 yılında imzalanan Ramsar Sözleşmesi kapsamında koruma altına alınmıştır. Sözleşmeye üye olan ülkeler öncelikli koruma alanlarını belirlemiş, belirlenen sulak alanların coğrafi özelliklerine göre farklılaşabilen koruma politikaları üretilmiştir.
Kİ KA
Buna göre, aşağıdaki politikalardan hangisinin sulak alanların korunması kapsamında ugulanması beklenmez? A) Sulak alan çevresindeki vahşi sulamanın azaltılması
B) Sulak alan çevresinde endüstriyel üretimin önlenmesi
C) Sulak alanda her türlü avlanma faaliyetinin yasaklanması
D) Sulak alanın sıtma hastalığının engellenmesi için kurutulması
E) Sulak alanda ekoturizm faaliyetleri haricinde turizm yatırımlarına izin verilmemesi
DA
Yanıt: ................
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
37
20 Dakika
4
BİYOMLAR - 2
1. Su ekosistemleri karmaşık yapıları, canlı çeşitliliği ve
22E63481
3. Aşağıdakilerden hangisi, su biyomlarında biyoçeşit-
hâlâ büyük bir kısmına erişim olmadığı için keşiflerin sürüyor olmasından dolayı oldukça önemlidir.
liliğin fazla olduğu yerlerden biri değildir?
Aşağıdakilerden hangisi, su ekosistemlerine ait yanlış bir bilgidir?
B) Mercan resifleri
A) Sıcak ve soğuk okyanus akıntılarının karşılaştığı yerlerde canlı tür ve popülasyonu fazladır.
D) Gelgit bölgeleri
A) Mangrov bataklıkları C) Soğuk ve sıcak akıntıların karşılaşma alanları E) Derin deniz tabanları
Kİ KA
B) Gelgit genliğinin yüksek olduğu kıyılar biyoçeşitlilik açısından zengindir.
C) Akarsularda akış hızı arttıkça biyoçeşitlilik de artmaktadır. D) Tropikal sulardaki mercanların bulunduğu alanlarda canlı tür ve çeşitliliği fazladır.
4. Gideğeni olan göllerde mineral birikimi az olduğu için suları içilebilir düzeydedir. Buna karşın sularını dışarıya boşaltamayan göller sodalı, acı ya da tuzlu olur. İçmeye uygun olmayan bu su yapısı, yaşama da pek elverişli değildir. Bu özellikteki göllerde suda yaşamaya uyum sağlamış, ayrıca gideğen olmadığı için diğer göllere yayılamamış endemik canlı türleri sıkça görülür.
E) Mangrov bataklıkları biyoçeşitlilik açısından zengin alanlardır.
2. Aşağıdaki izohips haritasında bir akarsuyun akış güzer gâhı gösterilmiştir.
DA
50
Okyanus
dakika
Buna göre, aşağıdaki göllerimizden hangisinde endemik canlı türlerine daha az rastlanması beklenir?
A) Acıgöl
B) Tuz Gölü
C) Van Gölü
D) Sapanca Gölü
E) Burdur Gölü
5. Aşağıdaki haritada beş farklı denizel alan numaralandırılarak gösterilmiştir. V
Akarsuyun denize döküldüğü yerde oluşan haliçte biyoçeşitliliğin fazla olmasının temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
I III
A) Denizden gelen suyun oksijen açısından daha zengin olması
IV II
B) Su sıcaklığının fazla olması D) Ekosisteme insan müdahalesinin az olması
Bu bölgelerden hangisinde mercan resifi gelişimine bağlı zengin bir biyoçeşitlilik görülmez?
E) Besin yönünden daha zengin olması
A) I
C) Suların akış hızının azalması
38
20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
B) II
C) III
D) IV
E) V
6. Gelgit genliğinin yüksek olduğu tropikal kuşaktaki deniz
9. Hem su hem de karasal ekosistemler için önem taşıyan sulak alanlarla ilgili olarak;
kıyılarında, mineral ihtiyacını deniz sularından karşılayacak şekilde evrimleşen bataklık ağaçlarının oluşturduğu orman ekosistemine “mangrov ormanları” ya da “mangrov bataklıkları” adı verilmektedir.
I. Yüzey sularının filtrelenerek yer altı suyuna geçmesini sağlar.
II. Yakın çevresinde bulunan toprakların nemini arttırdığı için tarımsal faaliyetleri olumsuz etkiler.
III. Göçmen kuşlar ve birçok su canlısı için yaşam alanı oluştururlar.
IV. Ayrıştırıcı faaliyetleri yoğun olduğu için karbon ve metan emisyonu ile iklim değişikliğini artırır.
ifadelerinden hangileri doğrudur?
I IV III
Kİ KA
II
V
A) I ve II
Buna göre, yukarıdaki haritada verilen numaralı merkezlerden hangisinde mangrov bataklıkları yer almaz? A) I
B) II
C) III
D) IV
B) I ve III
D) II ve IV
C) II ve III
E) III ve IV
E) V
10. Aşağıdakilerden hangisi okyanuslara ait bir özellik
7. Aşağıdaki su biyomlarına ait alanlardan hangisi, biyoçeşitlilik açısından diğerlerine göre daha fakirdir? A) Güneydoğu Asya kıyılarındaki mangrovlar
B) Doğu Avustralya kıyılarındaki mercan resifleri C) Asya’daki Hazar Gölü
DA
D) Gulf Stream ile Labrador akıntısının karşılaştığı New Foundland Adası kıyıları E) Ren Nehri’nin haliç bölgesi
8. Bir akarsuyun yukarı çığırında ve orta çığırında balık türlerinin farklı olmasında aşağıdakilerden hangisinin etkisi daha fazladır?
dakika
değildir?
A) Okyanuslardaki bitki ve hayvan türlerinin çoğu kıta sahanlığında yaşar. B) Okyanusların Ekvator’a yakın bölgelerinde canlı türü sayısı, kutuplara yakın bölgelerden fazladır. C) Okyanuslardaki dalgaların havaya verdiği tuzlar bulutların ve yağışın oluşumunda etkilidir. D) Okyanus ekosistemleri insan etkisine kapalı olduğu için biyoçeşitlilik kaybının en az yaşandığı ortamlardır. E) Soğuk denizlerde balıkçılığa uygun koşullar fazladır.
11. Aşağıdakilerden hangisi, iç denizlerdeki canlı türlerinin çeşitliliği, miktarı ve büyüklüğü açısından diğerlerine göre daha etkilidir?
A) Akarsuyun akış hızı
A) Tuzluluk oranı
B) Sudaki oksijen miktarı
B) Sıcaklık koşulları
C) Akarsuyun sıcaklığı
C) Gelgit genliği
D) Su içindeki inorganik madde miktarı
D) Suda çözünmüş gazların oranı
E) Akarsu havzasının açık ya da kapalı olması
E) Akarsularla taşınan besin miktarı 20 Dakikada 11. Sınıf Coğrafya
39