АВАРГА ДЭЭД СУРГУУЛЬ

ТУВАГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

МЕЖДУНАРОДНАЯ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКАЯ КОНФЕРЕНЦИЯ «АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ФИЗИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ И СПОРТА В МОНГОЛИИ И РЕСПУБЛИКЕ ТЫВА»

ЭРДМИЙН ЧУУЛГАН-17 (Аварга сургуулийн болон Тувагийн их сургуулийн багш нарын эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлийн, өгүүлэл хэлбэрээр бичигдсэн эмхэтгэл)

Улаанбаатар 2023

Программа конференции УВАЖАЕМЫЕ КОЛЛЕГИ!

03-06

апреля 2023 года

в

“Аварга” Университете, Улаанбаатар, Монголия

проводится Международная научно-практическая конференция

«Актуальные

проблемы физического воспитания и спорта в Монголии и Республике Тыва» Международная научно-практическая конференция состоит из 3-х частей как научная конфереция и занятия по теории и практики физического воспитания для студентов II курса и экскурсия за город для гостей и учасников конференции. 03 АПРЕЛЯ 2023 ГОДА: Научная конференция ОБРАЗОВАНИЕ ФИЗИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ И СПОРТА: •

А.Анхтуяа Б.Эрдэнэчимэд Участие учителей физической культуры в коррекционно-педагогическом спорте и некоторые проблемы

•

Аг-оол Елена Михайловна, Кыргыс Эдуард. Ким-оолович, Aq-ool Elena Mikhailovna, Kyrgyz Eduard Kim-oolovich “ФИЗИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА И СПОРТ ДЛЯ ДЕТЕЙ С ОГРАНИЧЕННЫМИ ВОЗМОЖНОСТЯМИ ЗДОРОВЬЯ В РЕСПУБЛИКЕ ТЫВА”

•

Ч.Энхтөр, Г.Сүхбат “Некоторые вопросы совершенствования подготовки и тренерской работы гандболистов”

•

Б.Өлзийжаргал, Б.Одсүрэн “Отношения между учителем и учеником”

•

Г.Сүхбат “Оценка преподователей “Аварга” Университета по критерии учителя”

~2~

СПОРТИВНАЯ МЕДИЦИНА, ЗДОРОВЪЯ: •

Аг-оол Елена Михайловна, Дажы Чечена Алдын-ооловна, Саая Менги Анатольевна, Aq-ool Elena Mikhailovna, Dazhy Chechena Aldynoolovna, Saaya Mengi Anatolevna “Тувинский государственный университет – территория здорового образа жизни студенческой молодежи”

•

Б.Түмэннасан

“Подведение

итогов

исследовательской

работы,

проделанной учеными “Аварга” Университета в области массовой физической культуры” •

Г.Ундрах “Опрос удовлетворенности участников бальных танцев”

•

Т.Цэнд “Изучение того, как Монголы воспитывают свойх детей с помощью фольклора”

•

Д.Рэнцэн, Б.Батхуяг “Исследование знаний детей подросткового возраста об электронных сигаретах”

•

Ч.Нямдорж “Влияние питания на тренировку студентов-спортсменов”

БОРЬВЫ И СПОРТИВНАЯ ТРЕНИРОВКА: •

Ооржак Херел-оол Дажы-Намчалович, Шагжы Болат Александрович, Тулуш Эртине Владимирович “Основы взаимовлияния (интеграция) технических приемов тувинской борьбы «Хуреш» и японской борьбы «Сумо»”

•

Б.Адъяахүү “Проблема подготовки борцов-тяжеловесов вольной борьбы в нашей стране”

•

Ооржак Х.Д-Н, Хомушку В.В. Монгуш О.Ч. Т.Батзул Влияние занятий борьбой “Хуреш” на развитие физической подготовленности детей дошкольного возраста 5-6 лет”.

~3~

04-05 АПРЕЛЯ 2023 ГОДА: Занятия по теории и практики физического воспитания для студентов II курса по плану Договора. Монголские и Тувинские преподователи совместно ведут занятия: Лекция -4 часа, пракитические занятия – 8 часов. 06 АПРЕЛЯ 2023 ГОДА: Экскурсия за город для гостей и участников конференции Рабочие языки конференции – монголский, русский,. Для участия в работе конференции приглашаются преподаватели вузов, колледжей, магистранты, докторанты, студенты, а также учителя школ, лицеев, гимназий, практические работники.

Ученый совет “Аварга” Университета Организационный комитет

~4~

“МОНГОЛ, ТУВА УЛСЫН БИЕИЙН ТАМИР, СПОРТЫН ТУЛГАМДСАН АСУУДАЛ" СЭДЭВТ ОНОЛ ПРАКТИКИЙН БАГА ХУРЛЫН ДЭГ

1. Аварга дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээ хариуцсан дэд захирал доктор, проф, МУГБ Г.Сүхбат “МОНГОЛ, ТУВА УЛСЫН БИЕИЙН ТАМИР, СПОРТЫН ТУЛГАМДСАН АСУУДАЛ" нээж үг хэлнэ. 2. Тувагийн их сургуулийн гадаад харилцаа эрхэлсэн проректор Ондар Лидия Шуртуевна баяр хүргэж үг хэлэх 3. Нэг илтгэгчийн илтгэх хугацаа 10 хүртэлх минут 4. 6 илтгэлийг сонсоод асуулт хариулт 15 минут 5. Цайны завсарлага 6. Хурлыг 3 цагт багтаан явуулна. 7. Асуулт, хариулт 15 минут 8. Бүх илтгэлүүдийг хэлэлцэж дуусаад санал шүүмжлэл хүн тус бүр 3 хүртэлх минут 9. Сертификат гардуулж, хурлыг хаах үйл ажиллагаа

Улаанбаатар хот 2023.04.04

~5~

Аварга дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээ хариуцсан дэд захирал доктор, проф, МУГБ Г.Сүхбат хурлын үйл ажиллагааг нээж хэлсэн үг

Манай хоёр сургуулийн хамтын ажиллагааны эхлэл 2019 онд Аварга дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээ хариуцсан захирал Г.Сүхбат, Тувагийн их сургуулийн Биеийн тамирын факультетын декан Мира Бальчирбай нарын санаачлагаар тавигдсан. Үүний дараа хамтарсан эрдэм шинжилгээний төсөл хэрэгжүүлэхээр боловсруулж шалгаруулалтад оруулсан боловч дэмжигдээгүй болно. Аварга сургуулиас магистр Ч.Гэрэлчимэгийг Тувагийн их сургуульд илгээж тус сургуулиас доктор Цэцэгдарь манай сургуульд 2-3 удаа ирж хамтын ажиллагааны гэрээ 2020 онд байгуулагдаж, 2022 оны хичээлийн жилээс онлайнаар харилцан хичээл зааж, одоо танхимаар хичээл заахаар, мөн хамтарсан Эрдэм шинжилгээ Онол Практикийн бага хурал хийхээр Тувагийн их сургуулийн төлөөлөгчид ирээд байна. Ийнхүү бидний хамтын ажиллагаа амжилттай хэрэгжиж байгаад гүнээ талархаж байна. Хурлын үйл ажиллагааг албан ёсоор нээж, оролцогчдодоо амжилт хүсье.

Аварга дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээ хариуцсан дэд захирал доктор, проф, МУГБ Г.Сүхбат

~6~

1. ОБРАЗОВАНИЕ ФИЗИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ И СПОРТА: ОЮУНЫ БЭРХШЭЭЛТЭЙ СУРАЛЦАГЧИДТАЙ АЖИЛЛАЖ БУЙ БИЕИЙН ТАМИРЫН БАГШ НАРТ ТУЛГАМДАЖ БАЙГАА ЗАРИМ ХҮНДРЭЛ, БЭРХШЭЭЛ УЧАСТИЕ УЧИТЕЛЕЙ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ В КОРРЕКЦИОННО-ПЕДАГОГИЧЕСКОМ СПОРТЕ И НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ

А.Анхтуяа1, Б.Эрдэнэчимэд2 “Аварга” Дээд сургууль [email protected] Судалгааны ажлын хураангуй Улс орны хөгжил дэвшлийн үндэс нь бүтээх хүч, оюун ухаан, сэтгэх чадвар, арвин боломж бүхий хүн хэмээн үзэж, хүний хөгжлийг эн түрүүнд тавих болсон өнөө үед хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг нийгэм, хамт олноос тусгаарлахгүй, бүх хүүхэд тэгш эрхтэй байх, зарчмыг баримтлан хөгжүүлэх арга зам дэлхий нийтийн чиг хандлага болоод байгаа билээ. Гагцхүү тэдний нэмэлт хэрэгцээг харгалзан нийгмийн амьдралд бүрэн дүүрэн оролцох, хөгжих боломжтойгоор тогтолцоог бүрдүүлэх шаардлага тавигдаж байна. Оюун ухааны бэрхшээл гэдэг нь оюуны үйл ажиллагаа хязгаарлагдмал байх явдлыг хэлнэ.” Оюун ухааны хомсдлын тус бүрийн онцлогийг үзвэл: 1. Хөнгөн IQ түвшин 50-55 буюу 70-ын хооронд 2. Дунд IQ түвшин 35-40, 50-55 3. Хүнд IQ түвшин нь 20-25, 35-40 4. Гүнзгий IQ түвшин нь 20-25 хооронд Дээрх тодорхойлолт ангиллаас үзэхэд оюуны хомсдлын ерөнхий шинж тэмдэг нь оюун ухааны дутуу хөгжил буюу сэтгэцийн хөгжлийн саатал юм. Оюуны онцлогтой хүүхэд багачуудыг багаас нь эхлэн төлөвшүүлэн, нийгэмшүүлдэг орчин бол сургууль мөн. Оюуны хомсдол гэдэг нь хүний оюун ухаан хомсдох олон янзын өвчний нэрлэсэн ерөнхий нэр бөгөөд 1915 онд Германы эрдэмтэн Э.Крепелин анх гаргасан. Оюуны хомсдол бол хүн төрөлхтөний дунд нилээд түгээмэл тархсан эмгэг бөгөөд дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага (ДЭМБ)-н гаргасан мэдээгээр аль ч оронд хүн амын 1-3% нь оюуны хомсдлын ямар нэг хэлбэртэй байдаг гэжээ. Харин манай орны хувьд Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын яамны гаргасан зарим тоон мэдээллээс үзэхэд1: • • • • • • • •

Харааны бэрхшээлтэй 11690, 10,9% Хэл ярианы бэрхшээлтэй 4086, 3,8% Сонсголын бэрхшээлтэй 8585, 8% Хөдөлгөөний бэрхшээлтэй 21545, 20,1% Сэтгэцийн эмгэгтэй 20728, 19,4% Хавсарсан 7334, 6,8% Бусад 33107, 30,9% гэсэн тоон судалгаа байгаа ба нийт хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 46379 буюу 43,3% нь төрөлхийн, 60696 буюу 56,7% нь олдмол гэсэн шалтгаантай байдаг байна.

Насны хувьд авч үзвэл: •

0-18 нас 11,6%,

~7~

• • • • •

19-34 нас 21,2%, 35-64 нас 61,1%, 65-с дээш нас 5,9%-ийг эзэлдэг байна. Хөдөө орон нутагт 67,0%, Улаанбаатар хотод 33,0% Хүйсийн хувьд 57% нь эрэгтэй, 43,0% нь эмэгтэй байна.

Оюуны хомсдлыг манай улсын сэтгэцийн эрүүл мэндийн болон дэлхийн сэтгэцийн эмгэг судлалын оношилгооны практикт ДЭМБ-с боловсруулан мөрдөж байгаа. Олон улсын өвчний 10 дугаар ангиллаар дараах хэлбэрт хувааж ангилсан байна. Оюуны хомсдлын ангиллыг хүснэгтээр үзүүлбэл: Код F70 F71 F72

F73

Монгол хэлээр Оюуны хөнгөн хомсдол (IQ50-69) Оюуны хүндэвтэр хомсдол (IQ35-49) Оюуны хүнд хомсдол (IQ20-34) Оюуны маш гүнзгий хомсдол (IQ20-с бага)

F78 F79

Оюуны хомсдлын бусад хомсдол Тодорхойлогдоогүй оюуны хомсдол

Орос хэлээр Легкая умственная отсталость Умеренная умственная отсталость

Англи хэлээр Mild mental retardation Moderate mental retardation

Тяжёлая умственная отсталость

Severe mental retardation

Глубокая умственная отсталость

Profound mental retardation

Другой тип умственная отсталость Неуточненная умственная отсталость

Other mental retardation Unspecified mental retardation

Түлхүүр үг: оюун, бэрхшээл, дасгалжуулалт, спорт Судалгааны ажлын үндэслэл: Аав, ээжүүд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүү, охиноо хэрхэн дэмжиж хөгжүүлэх вэ? Хүүхэдтэйгээ хэрхэн тоглох вэ хэрхэн нийгэмд амьдрах ухаан сургах вэ? зэрэг асуултын хариултыг хэнээс хаанаас авахаа мэддэггүй. Аав, ээжүүд хүүхдээ хөгжлийн бэрхшээлтэй гэдгийг мэдэх үед сэтгэл нь түгшиж, айж сандрах нь их байдаг. Харин хүүхдийнхээ боломж, чадварыг хэрхэн дэмжиж өсгөх талаар нэн түрүүнд бодож, арга замыг олох нь чухал. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд бүр өөрийн гэсэн давуу талтай. Эдгээр нь тэдний бүтээж урлах чадвар, хувийн зан үйл, эсвэл хөдөлгөөний эв дүй байж болно. Хүүхдийн хөгжлийн бэрхшээлээс илүүтэйгээр түүний хийж чаддаг зүйлс, хүүхэд тань юуг хийж чадах вэ гэдэгт анхаарлаа хандуулах нь чухал. Хүүхдийн хөгжлийн боломж, чадварыг ашиглаж түүнд тохиолдож буй хүндрэл бэрхшээлийг багасгаж болно. Зарим хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүд аав, ээжтэйгээ ярих боломжтой байдаг бол зарим нь ярьж чадахгүй. Гэхдээ тэд үг хэлж ярихгүйгээр харилцаж чадна. Дуу авиа, хүн хоорондын харилцаа, инээмсэглэл зэрэг хүүхдийн эргэн тойронд болж өрнөж буй бүхий л зүйлс хүүхдийн хөгжлийг дэмжиж байдаг. Та хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэдтэйгээ хамт байх үедээ түүнтэй ярьж, хийж байгаа зүйлээ энгийн үгээр тайлбарлаж, түүн рүү инээмсэглэж, эргэн тойрны юмсын талаар тайлбарлаж, дуу чимээ гаргаж байх хэрэгтэй. Энэ мэт зөвлөгөөг хэн ч өгчих бөгөөд ажил хэрэг болгох нь харин өөр асуудал юм. Энэхүү өөр асуудлын 1 болох нийгэмшиж, сурч боловсрох гээд хичээж яваа хүүхдүүдийн талаар зарим талаас нь судлахыг хичээж энэхүү судалгааны ажлыг тэднийг нийгэмшихэд нь дэм тус өгч байгаа тусгай сургалттай сургуулиудын Биеийн тамирын багш нараас энэ удаад авч үзлээ.

~8~

SOME DIFFICULTIES AND CHALLENGES FACED BY PHYSICAL SCIENCE TEACHERS WORKING WITH CHILDREN WITH INTELLECTUAL DISABILITIES Summary of research work In today's world, when people with creative power, intelligence, thinking ability, and abundant potential are considered as the basis of the country's development, and human development is put first, children with disabilities should not be separated from society and community, and all children should have equal rights, and a way to develop based on principles. It has become a global trend. Only taking into account their additional needs, there is a need to create a system that allows them to fully participate in social life and develop. School is the environment where intellectually special children are nurtured and socialized from an early age. Mental retardation is a very common disorder among humans, and according to the World Health Organization (WHO), 1-3% of the population in any country has some form of mental retardation. How can parents support and develop their disabled sons and daughters? How to play with your child and how to teach social skills? I don't know from whom and where to get the answers to such questions. When parents find out that their child has a disability, they often feel anxious and scared. However, it is important to first think about how to support and raise your child's potential and abilities and find a way. Trying to study some aspects of this problem, which is the children who are trying to socialize and learn, this research was conducted by the physical education teachers of the special training schools that support them in their socialization. Судалгааны ажлын зорилго: Оюуны бэрхшээлтэй суралцагчидтай ажиллаж буй биеийн тамирын багш нарт тулгамдаж байгаа зарим хүндрэл, бэрхшээлийг судлах Судалгааны ажлын зорилт: • • •

Тусгай хэрэгцээт боловсролын сургуулийн сурагчид ямар спортын төрлөөр голлон хичээллэж байгааг мэдэх Суралцагчтай ажиллаж байгаа багш нар ямар сургалтын аргаар бэлтгэл сургуулилт явуулж байгааг тандах Суралцагчтай ажиллахад гарч буй хүндрэл,бэрхшээлийг зарим талаас нь илрүүлэх

Судалгааны ажлын материал, арга зүй: •

Судалгааг нийслэлийн тусгай сургалттай 25, 55, 63,70-р (оюуны бэрхшээлтэй суралцагчдын сургууль) сургуулийн биеийн тамирын багш нараас авсан бөгөөд асуулгыг Google form app ашиглан авч үр дүнг боловсруулсан болно.

~9~

Судалгааны үр дүн:

4 80 70 60 50 40 30 20 10 0

2

4

3

70

63

55

25

1

2

3

сургууль

4

багш

Зураг 1. Судалгаанд оролцсон сургууль ба багш нар Хүснэгт 1. Танай сургууль нийт хэдэн суралцагчтай вэ? Суралцагчдын хэдэн хувь нь спортоор хичээллэж байна вэ? №

Тусгай сургууль

3

25-р сургууль

1

55-р сургууль

2

63-р сургууль

4

70-р сургууль

Ангилал Оюуны бэрхшээл Оюуны бэрхшээл Оюуны бэрхшээл Оюуны бэрхшээл Нийт

Бүгд

Охид

Хөвгүүд

Спортоор хичээллэж буй суралцагч

210

83

125

50

510

200

310

60

296

107

189

40

300

113

186

30

1316

503

810

180

Улаанбаатар хот дахь тусгай сургуулиудад суралцаж буй хөгжлийн бэрхшээлтэй сурагчийн тоо (2022-2023 оны хичээлийн жилийн байдлаар) Асуулгуудыг тус тусад нь авсан хэдий ч хүснэгтэд хамтад нь орууллаа.

80

14.0%

12.0%

10.0%

60 40 20

24.0%

63

55

70

25

0 1

2 сургууль

3

4

Спортоор хичээллэгч сурагчийн тоо

Зураг 2. Оюуны бэрхшээлтэй тамирчин суралцагчийн тоо

~ 10 ~

70.0%

65.0% 64.7%

58.8%

60.0% 50.0%

47.1%

40.0%

35.3% 29.4%

30.0% 20.0% 11.8% 10.0%

5.9%

0.0% жүдо бөх

бокс

шатар

даам

хөл бөмбөг волейбол

сагсан бөмбөг

бочи

Зураг 3. Хичээллэж буй спортын төрлүүдийн хувь 45.0%

41.2%

40.0% 35.0% 30.0%

23.5%

25.0% 20.0%

17.6%

15.0% 10.0%

5.9%

5.9%

5.0% 0.0%

1 багш, дас

2 багш, дас

3 багш, дас

4 багш, дас

5 ба түүнээс дээш багш, дас

Зураг 4. Багш, дасгалжуулагчдийн суралцагчдад ногдож буй байдал 45.0% 40.0% 35.0% 30.0% 25.0% 41.0%

20.0%

15.0%

29.5%

10.0%

19.5%

5.0%

10.0%

0.0% хангалттай

хангалтгүй

сайн мэдэхгүй байна

~ 11 ~

энэ төрлийн суралцагчдад анхаарал хандуулж, багш, дас-ийн тоог нэмэх

Зураг 5. Эдгээр суралцагчидтай ажиллаж буй багш, дасгалжуулагчийн хангамж, хүрэлцээний талаар 33.0%

35.0% 30.0% 25.0% 20.0%

20.0%

19.4%

20.0%

15.0% 7.6%

10.0% 5.0% 0.0% Багш нар Тусгай арга зүйч Спортын хүрэлцээ бага багш хэрэглэл шаардлагатай материал ховор

Заал талбай хангалтгүй

бэрхшээл байхгүй

Зураг 6. Түгээмэл тохиолдож буй хүндрэл, бэрхшээлийн талаар 50.0% 45.0% 40.0% 35.0% 30.0% 25.0% 20.0% 15.0% 10.0% 5.0% 0.0%

46.3% 30.7% 23.0%

1-3 удаа

3-4 удаа

4-5 удаа

Зураг 7. Жилд хэдэн удаагийн тэмцээн уралдаанд оролцдог талаар 70.0% 60.0%

59.0%

50.0%

40.0% 30.0% 20.0%

14.0% 10.0%

10.0%

5.9%

5.2%

5.9%

хөл бөмбөг

Теннис

Шатар

0.0% Бочи

Сагсан бөмбөг

Волейбол

Зураг 8. Тухайн сургуулиудын голлог оролцдог, хичээллэдэг спортын төрлүүдээс

~ 12 ~

Хүснэгт 2. Сүүлийн 3 жилд гаргасан спортын амжилтуудаас Дүүргийн АШТ Бочи

aлт 1

Холбоодын нэгдсэн УАШТ

алт 1, мөнгө 1, хүрэл 1

ААШТ бочи

оролцохоор бэлтгэж байна

ТОХ-с зохион байгуулсан бочи

алт 4, мөнгө 7, хүрэл 7

ТОХ-с зохион байгуулсан Волейбол

мөнгө 1

ТОХ-с зохион байгуулсан хөл бөмбөг

хүрэл 1

80

70

70

63 55

60 50 40 25

30

25

25

мөнгө 1

хүрэл 1

20 10 0 aлт 1

алт 1, мөнгө 1, хүрэл 1

оролцохоор бэлтгэж байна

Дүүргийн АШТ Бочи

Холбоодын нэгдсэн УАШТ

ААШТ бочи

алт 4, мөнгө 7, хүрэл 7

ТОХ-с зохион ТОХ-с зохион байгуулсан бочи байгуулсан Волейбол

ТОХ-с зохион байгуулсан хөл бөмбөг

Зураг 9. Сүүлийн 3 жилд гаргасан зарим амжилтаас

45.0% 38.4%

40.0% 35.0%

30.7%

30.0% 25.0% 20.0% 15.3%

15.3%

дагуулан хийлгэх арга

ганцаарчилсан сургалтын арга

15.0% 10.0% 5.0% 0.0% урамшуулан дэмжих давтах арга (маш олон арга удаа)

Зураг 10.Эдгээр тамирчидтай ихэвчлэн ямар аргаар бэлтгэл, сургуулилтыг явуулдаг талаар

~ 13 ~

50.0%

46.1%

45.0% 40.0% 35.0%

30.7%

30.0% 23.0%

25.0% 20.0% 15.0% 10.0% 5.0% 0.0% 7 хоногт 2 удаа

7 хоногт 3 удаа

7 хоногт 4 удаа

Зураг 11. Эдгээр тамирчидтай хичээллэх, бэлтгэл хийх хугацаа, давтамжийн талаар

ДҮГНЭЛТ Энэхүү судалгаанд Нийслэлийн тусгай сургалттай ЕБ-ын 4 сургууль оролцлоо. 22-50 насны 1-30 жил ажилласан 13 багш хамрагдсан. Оюуны бэрхшээлтэй суралцагчдын голлон хичээллэж буй спортыг судлаж үзэхэд Бочи, Волейбол, Сагсан бөмбөг, Даамны спортуудаар түлхүү хичээллэдэг нь судалгаанаас харагдлаа. Эдгээр суралцагчидтай ажиллахдаа багш нар ихэвчлэн Ганцаарчилсан арга, Дагуулан дуурайх, дөхүүлэх арга, Урамшуулан дэмжих арга, Давтах (маш олон удаагийн давтамжаар) аргуудаар хичээл сургуулилтыг явуулдаг байна. Оюуны бэрхшээлтэй суралцагчидтай ажиллахад багшийн хүрэлцээ дутмаг, тэдэнд тохирсон спортын хэрэглэл материал, хангамж муу, заал талбай хүрэлцээгүй байдгаас гадна тэмцээн уралдаанд авч ороход 1 багшид ногдох ачааллын хэмжээ маш их байдаг нь судалгаанаас харагдлаа. Ном зүй: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын яам https://www.mlsp.gov.mn/ https://legalinfo.mn/mn/detail/11711 Монголын Пара Бочи спортын холбоо Монголын тусгай олимпын хороо https://specialolympicsmongolia.org/ Нийслэлийн-Ерөнхий-Боловсролын-63-дугаар-сургууль/100063802665437/ Нийслэлийн-Ерөнхий-Боловсролын-25-дугаар-сургууль https://apdc.mn/directors/ Нийслэлийн-Ерөнхий-Боловсролын-55-дугаар-сургууль Нийслэлийн-Ерөнхий-Боловсролын-70-дугаар-сургууль https://www.specialolympics.org/

~ 14 ~

ФИЗИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА И СПОРТ ДЛЯ ДЕТЕЙ С ОГРАНИЧЕННЫМИ ВОЗМОЖНОСТЯМИ ЗДОРОВЬЯ В РЕСПУБЛИКЕ ТЫВА Аг-оол Елена Михайловна – кандидат педагогических наук, доцент кафедры теоретических основ физической культуры; Кыргыс Эдуард .Ким-оолович - кандидат педагогических наук, доцент кафедры физической культуры и спортивных дисциплин Тувинского государственного университета (г. Кызыл, Республика Тыва) Aq-ool Elena Mikhailovna, candidate of pedagogical Sciences, Kyrgyz Eduard Kim-oolovich, candidate of pedagogical Sciences, associate Professor of sports disciplines, FGBOU VO Tuvan State University Kyzyl Republic of Tuva of the Russian Federation [email protected]

Ключевые слова: Республика Тыва, дети, ограниченные возможности здоровья. Аннотация к статье. В представленной статье раскрываются проблемы связанные с организацией и проведением спортивно-массовых и физкультурно-оздоровительных мероприятий в Республике Тыва среди детей с ограниченными возможностями здоровья. Раскрываются особенности Концепции развития адаптивной физической культуры и адаптивного спорта на период до 2025 года, принятым Правительством Республики Тыва. Целью является - обеспечение беспрепятственного доступа к приоритетным объектам и услугам в приоритетных сферах жизнедеятельности инвалидов и других маломобильных групп населения Тувы. Также, раскрываются успехи тувинских спортсменов –инвалидов в адаптивном спорте и особенности финансовой поддержки спортсменов для участия в Паралимпийских и Сурдлимпийских играх. Раскрывается также особенности инклюзивного обучения, которое должно обеспечить доступное и качественное образование детям с ОВЗ и детям-инвалидам, где обучение проводиться по адаптированным основным общеобразовательным программам в коррекционных классах и в специальных (коррекционных) общеобразовательных организациях Республики Тыва. В статье подчеркивается активная роль участия детей с ОВЗ и детей-инвалидов в спортивно-массовых мероприятиях с учетом их психофизического развития. Выявлены количество проводимых спортивно-массовых мероприятий за 2023 учебный год и подчеркивается особенности организации урока адаптивной физкультуры: средства, методы и приемы. Особо подчеркивается роль дифференцированного обучения с целью индивидуализации обучения ребенка. Cистематизированы упражнения и задания по виду заболевания в АФК. Представлены комбинированные варианты заданий, которые используются в рамках занятий и в рамках внеурочной деятельности (самостоятельно). В заключение статьи, подведен итог о проблеме медленного решения физической реабилитации и социальной интеграции инвалидов в Республике Тыва средствами физической культуры и спорта. Keywords: Republic of Tyva, children, limited health opportunities. Abstract to the article. The presented article reveals the problems associated with the organization and conduct of mass sports and physical culture and recreation events in the Republic of Tyva among children with disabilities. The features of the Concept of development of adaptive physical culture and adaptive sports for the period up to 2025, adopted by the Government of the Republic of Tyva, are revealed. The goal is to ensure unhindered access to priority facilities and services in priority areas of life for the disabled and other low-mobility groups of the population of Tuva. Also, the successes of Tuvan athletes with disabilities in adaptive sports and the specifics of financial support for athletes to participate in the Paralympic and Deaflympic Games are

~ 15 ~

revealed. It also reveals the features of inclusive education, which should provide affordable and high-quality education for children with disabilities and children with disabilities, where training is conducted according to adapted basic general education programs in k. The purpose of the study was to study the problems and prospects of the development of adaptive physical culture and adaptive sports in the Republic of Tyva. The article reveals the conditions for providing additional education to gifted children with disabilities, revealing their sports potential for classes. The number of mass sports events held for the 2023 academic year is revealed and the peculiarities of the organization of the adaptive physical education lesson are emphasized: means, methods and techniques. The role of differentiated learning is emphasized in order to individualize the child's learning. Exercises and tasks on the type of disease in the AFC are also systematized. The combined variants of tasks that are used in the framework of classes and in the framework of extracurricular activities (independently) are presented. In conclusion, the article summarizes the problem of the slow solution of physical rehabilitation and social integration of disabled people in the Republic of Tyva by means of physical culture and sports. The conclusions of the article are related to the main reasons. Түлхүүр үг: Бүгд Найрамдах Тыва улс, хүүхдүүд, эрүүл мэндийн хязгаарлагдмал боломж. Өгүүллийн хураангуй. Танилцуулсан нийтлэлд Бүгд Найрамдах Тыва улсад хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн дунд олон нийтийн спорт, биеийн тамир, амралтын арга хэмжээг зохион байгуулах, зохион байгуулахтай холбоотой асуудлуудыг илчилжээ. Бүгд Найрамдах Тыва Улсын Засгийн газраас баталсан 2025 он хүртэлх хугацаанд дасан зохицох биеийн тамир, дасан зохицох спортыг хөгжүүлэх үзэл баримтлалын онцлог шинж чанарууд илчлэгдсэн болно. Зорилго нь Тувагийн хүн амын хөгжлийн бэрхшээлтэй болон бусад хөдөлгөөн багатай бүлгүүдийн амьдралын тэргүүлэх чиглэлүүдэд тэргүүлэх байгууламж, үйлчилгээнд саадгүй нэвтрэх боломжийг хангах явдал юм. Мөн дасан зохицох спортын хөгжлийн бэрхшээлтэй Туван тамирчдын амжилт, паралимп, Дүфлимпийн наадамд оролцох тамирчдад санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх онцлог нь илэрчээ. Мөн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдэд хямд, чанартай боловсрол олгох естой хүртээмжтэй боловсролын онцлогийг харуулж, хаана боловсрол. Судалгааны зорилго нь Бүгд Найрамдах Тыва улсад дасан зохицох биеийн тамир, дасан зохицох спортын хөгжлийн асуудал, хэтийн төлөвийг судлах явдал байв. Энэхүү нийтлэлд хөгжлийн бэрхшээлтэй авьяаслаг хүүхдүүдэд нэмэлт боловсрол олгох нөхцлийг харуулж, тэдний хичээллэх спортын чадавхийг илчилжээ. 2023 оны хичээлийн жилд зохион байгуулагдах Олон нийтийн спортын арга хэмжээний тоог тодорхойлж, дасан зохицох биеийн тамирын хичээлийн зохион байгуулалтын онцлогийг онцлон тэмдэглэв: арга, арга, техник. Хүүхдийн сурах чадварыг хувь хүн болгохын тулд ялгавартай сургалтын үүргийг онцлон тэмдэглэв. AFC-ийн өвчний төрөл дээрх дасгал, даалгавруудыг мөн системчилсэн болно. Хичээлийн хүрээнд болон хичээлээс гадуурх үйл ажиллагааны хүрээнд (бие даан) ашигладаг ажлуудын хосолсон хувилбаруудыг танилцуулж байна. Өгүүллийн дүгнэлт нь гол шалтгаантай холбоотой юм - Бүгд Найрамдах Тыва улсын хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн дунд биеийн тамир, спортын дэд бүтэц муу хөгжсөн, спорт, амралтын төрөлжсөн байгууламж дутагдалтай, спортын дасан зохицсон сургууль дутмаг, мэргэжлийн боловсон хүчний хомсдол. Введение Люди с ограниченными возможностями здоровья (ОВЗ) по данным официальной статистики Всемирной организации здравоохранения - 10% населения земли, что примерно составляет 650 млн. человек, среди россиян - 14,5 млн. человек, несмотря на тот факт, что система здравоохранения набирает темпы роста развития в системе медицинского обеспечения в решении многих проблем. Тем не менее, количество людей с ограниченными возможностями здоровья становится все больше и имеет постоянную тенденцию к увеличению роста. Также, анализ источников [1-6, 8] показал, что категория людей имеющие инвалидность в большей степени - это дети и подростки.

~ 16 ~

Актуальность исследования. В Республике Тыва количество граждан, имеющих инвалидность, составляет боле 22,900 тысяч человек (или 6,96 процентов от общей численности населения республики), из них 2,530 тыс. - дети-инвалиды в возрасте от 0 до 17 лет, в сравнении с уровнем по Российской Федерации показатели инвалидности населения остаются высокими. В связи с решением актуальных проблем разработана Концепция развития адаптивной физической культуры и адаптивного спорта в Республике Тыва на период до 2025 года, Правительство республики утвердило государственную программу "Доступная среда" на 2021 - 2025 годы1. Главной целью программы является - обеспечение беспрепятственного доступа к приоритетным объектам и услугам в приоритетных сферах жизнедеятельности инвалидов и других маломобильных групп населения в Республике Тыва и формирование системы комплексной реабилитации и абилитации для оказания эффективной реабилитационной, абилитационной помощи и услуг сопровождения инвалидов. В связи с обеспечением доступного и качественного образования детям с ОВЗ и детям-инвалидам в Республике Тыва одно из приоритетных направлений социальной политики, в соответствии со статьей 79 Федерального закона «Об образовании в Российской Федерации» от 29.12.2012 № 273-ФЗ обучение детей с ОВЗ и детейинвалидов в республике организованно в форме: - инклюзивного обучения; - обучения по адаптированным основным общеобразовательным программам в коррекционных классах и в специальных (коррекционных) общеобразовательных организациях; - в индивидуальной форме обучения «на дому» и обучения с использованием дистанционных образовательных технологий. В Республике Тыва создаются условия для охвата детей дополнительным образованием, раскрывающий потенциал, способности, одаренности детей-инвалидов в той или иной области. По линии Минобрнауки РТ в 2022-2023 учебном учреждениями дополнительного образования охвачено 62 649 детей, в том числе детей-инвалидов и детей с ОВЗ – 947 чел. Все дети-инвалиды занимаются наравне со здоровыми детьми, и дети с ОВЗ активно принимают участие в конкурсах и спортивных соревнованиях с учетом их психофизического развития. Дети с ОВЗ принимали активное участие в физкультурно-оздоровительных мероприятиях - 305 школьников и адаптивным спортом занимаются свыше 200 подростков. Цель исследования – изучение проблем и перспектив развития адаптивной физической культуры и адаптивного спорта в Республике Тыва. Задачи: - проанализировать литературные источники по проблемам развития адаптивной физической культуры и спорта; - выявить пути решения проблем развития адаптивной физической культуры и спорта в Республике Тыва; - изучить перспективы развития адаптивной физической культуры и спорта в Республике Тыва. Методы исследования: анализ научно-методической литературы, анализ программ, анализ источников из интернета и журналов. Собственный материал. В Республике Тыва принята программа «Развитие адаптивной физкультуры и спорта в Республике Тыва на 2014 – 2015 годы» с общим объемом финансирования в сумме 3 миллиона 760 тысяч рублей. После встречи со спортсменами-паралимпийцами из Тувы, которые выступили на Паралимпийских играх 2012 году (г. Лондон) Михаил Оюн (стрельба из лука) завоевал бронзу в личных состязаниях и золото – в командных, в сурдлимпийских играх: Дувендей Чечек-оол (дзюдо,2009 г.), Чамыян Дженни (дзюдо – спорт глухих, 2013, 2017 гг.), Ооржак Чаяна (спорт глухих, 2017 г.) была разработана программа по поручению Президента России 1

Постановление Правительства Республики Тыва от 21.07.2022 N 463, от 21.12.2022 N 835)

~ 17 ~

Владимира Путина. Впервые в Республике Тыва в 2018 г. году создана ГБУ "Спортивная школа по адаптивным видам спорта", где культивируются два направления: спорт глухих (вольная борьба, дзюдо, футбол, баскетбол, настольный теннис, легкая атлетика) и спорт лиц с поражением опорно-двигательного аппарата (стрельба из лука, пауэрлифтинг). В период 2019 -2022 годы в Республике Тыва адаптивной физической культурой и спортом занимались 14,8 процента или 3180 человек с ограниченными возможностями здоровья от общего количества инвалидов и лиц с ограниченными возможностями. Развитие спорта и спортивного движения в Республике Тыва всегда рассматривалось как дело государственной важности, поэтому на основании данных законов в Республике Тыва были разработаны местные постановления и распоряжения. Приняты программы для адаптации инвалидов и популяризации адаптивного спорта и для внедрения различных программ адаптации людей с ограниченными возможностями здоровья – это все является актуальным началом решения коррекционных и оздоровительных задач. В 2019-2020 годах воспитанниками адаптивной спортивной школы на 12 официальных мероприятиях завоевали 34 медали (10 золотых, 14 серебряных и 10 бронзовых медалей). На трех официальных международных соревнованиях - 3 медали (2 золотых и 1 серебро) и на 9 официальных всероссийских соревнованиях - 31 медали (8 золотых, 13 серебряных и 10 бронзовых). В 2021-2022 годах в республике на развитие адаптивной физической культуры и спорта выделены субсидии в размере свыше 6 млн. рублей, в том числе за счет федерального бюджета более 4 млн. рублей, из республиканского бюджета Республики Тыва – более 2 млн. рублей. В настоящее время подготовкой кадрового состава и повышением квалификации в сфере адаптивной физической культуры и спорта в Республике Тыва осуществляют Тувинский государственный университет и Кызылский педагогический колледж и. В ТГУ выпустили 22 специалиста по направлению «Физическая культура для лиц с отклонениями в состоянии здоровья». В Кызылском педагогическом колледж выпустил свыше 70 специалистов в области АФК. Хотя, тренировочные занятия ведут 19 человек с высшим образованием, лишь 1 человек имеет соответствующую квалификацию по направлению подготовки "Адаптивный спорт". Подготовка спортсменов из числа инвалидов и лиц с ОВЗ в основном осуществляется только в г. Кызыле, это в ГБУ "Центр спортивной подготовки "Школа высшего спортивного мастерства им. И. Ярыгина": стрельба из лука (спорт лиц с повреждением опорно-двигательного аппарата), вольная борьба, дзюдо (спорт глухих), спортивной школе г. Кызыла - плавание (спорт глухих). Таким образом, поддержка учреждений по развитию адаптивной физической культуры и спорта оказывает существенную поддержку для участия спортсменов с инвалидностью в спорте высших достижений, в том числе в Паралимпийских и Сурдлимпийских играх. Одна из важнейших задач АФК – нарастить количества спортивных сооружений, приспособленных для занятий людей с ограниченными возможностями, поэтому наметили, что к 2023 году их в республике должно быть 40. В рамках программы планируется оснастить необходимым оборудованием клуб адаптивной физкультуры, созданный на базе МАУ «Спорт» в Кызыле; создать подобные клубы в других муниципалитетах республики – на базе спортивных объектов. В Центре спортивной подготовки сборных команд Тувы открыты группы по адаптивному спорту. В настоящее время открыта адаптивная детско-юношеская спортивная школа на базе УСК «Субедей», изучается введения ставок квалифицированных тренеров-методистов. В 2021 году у инвалидов - колясочников г. Кызыла появилось более удобное здание, для общения и занятий спортом - тренировочные занятия по стрельбе из лука проводятся в условиях МБОУ СОШ № 2 г. Кызыла, Также подготовка спортсменов ведется в школе высшего спортивного мастерства (стрельба из лука, вольная борьба, дзюдо) и в спортивной школе г. Кызыла (плавание).

~ 18 ~

Для такого количества людей с ОВЗ не достаточны перечисленные объекты, поэтому одной из важнейших задач является – увеличить количество спортивных сооружений, приспособленных для занятий людей с ограниченными возможностями. В рамках программы открыты клуб адаптивной физической культуры, созданный на базе МАУ «Спорт» в Кызыле. Также поставлены задачи в дальнейшем создать клубы в других муниципалитетах республики, на базе спортивных объектов. В Центре спортивной подготовки сборных команд Тувы открыты группы по адаптивному спорту, для подготовки спортсменов с ограниченными возможностями здоровья к всероссийским и международным соревнованиям по паралимпийским и сурдлимпийским видам спорта. Если в 2015 годах в Туве занимались физкультурой и спортом 1235 инвалидов, то 2023 году их стало два раза больше. Программа «Доступная среда» предусматривает комплексное решение проблем привлечения инвалидов и лиц с ограниченными возможностями здоровья к систематическим занятиям адаптивной физкультурой. Двигательная активность детей–инвалидов значительно ограничена, это может повлечь гиподинамию, а физические упражнения могут оказать положительное влияние на развитие различных систем организма, на повышение уровня здоровья, также, стимулируют умственную деятельность и повышают иммунитет. Адаптивная физическая культура развивает двигательные и физические возможности, исправляет нарушения, улучшает здоровье и продвигает инвалидов в другие слои общества [2]. В процессе занятий адаптивной физической культурой у детей с ОВЗ появляется осознанное отношение к своим силам и уверенности в них, возникает потребность в систематических занятиях физической культурой и, вообще, в введении ЗОЖ (здорового образа жизни). Результаты исследования. С созданием безбарьерной среды в общеобразовательных организациях в рамках реализации Государственной программы «Доступная среда» -численность детей с ОВЗ и детей-инвалидов охваченных учебным процессом в общеобразовательных организациях Республики Тыва с 2019 по 2023 учебные годы составляет от 3426 до 5095 чел., из них 1498 детей-инвалидов и 3597 детей с ОВЗ (рис.1) [7]. Количество специальных (коррекционных) общеобразовательных классов в 20222023 учебном году составил 103 (в том числе 15 класса компенсирующего обучения для соматически ослабленных детей), в них обучаются 1027 детей с ОВЗ, в том числе 2 коррекционных класса для детей с РАС), по сравнению с 2021-2022 учебным годом количество классов увеличилось на 20,3% (21), а численность обучающихся с ОВЗ в них увеличилась на 20,3% (211чел.) [7]. 6000 5000 1498

4000 3000

1219 1346

1303

2000 1000

2080

2463

на 2019 -2020 учебный год

на 2020-2021 учебный год

3259

3597

на 2021-2022 учебный год

на 2022-2023 учебный год

0

Дети с ОВЗ

дети-инвалиды

Рис.1. Численность охваченных учебным процессом детей с ОВЗ и детей-инвалидов в общеобразовательных организациях Республики Тыва с 2019 по 2023 учебные годы

~ 19 ~

На уровне общеобразовательных организаций на базе 43 школ (в муниципальных образованиях Республики Тыва – 33 школы, в г. Кызыле на базе 9 школ) создана частичная безбарьерная среда, позволяющая обеспечить инклюзивную форму обучения (интеграцию) детей-инвалидов и детей с ОВЗ в них реализуются модель инклюзивного обучения детей с ОВЗ, детей-инвалидов. В 2022-2023 учебном году в инклюзивной форме обучаются 2615 детей с ОВЗ, в том числе 432 детей-инвалидов, по сравнению с 2021-2022 учебным годом количество обучающихся увеличилось на 15,2% (399) человек. Из анализируемых источников [2, 3, 4, 5, 6, 7] нами выявлено, что в учебных заведениях общего типа «особые» дети чаще всего находятся в условиях малоподвижности, как вынужденной формы поведения или же они освобождены от занятий физической культурой. В связи с выше сказанным реализация основных принципов инклюзивного образования детей с ОВЗ в общеобразовательных учреждениях Республики Тыва базируется на: – индивидуальный учебный план; – индивидуальная образовательная программа; – социальная реабилитация ребенка с ОВ; – психолого-педагогическое сопровождение ребенка с ОВЗ; – индивидуальная психолого-педагогическая карта развития ребенка с ОВЗ; – портфолио учащегося - ребенка с ОВЗ; – повышение квалификации учителей Республики Тыва в области инклюзивного образования; – адаптивная образовательная среда - доступность классов и других помещений учреждения (устранение барьеров, обеспечение дружественности среды учреждения). Особенности урока физической культуры детей с ОВЗ Продолжительность подготовительной части урока небольшая (5-8 минут) и может включать в себя как ранее разученные «тематические комплексы упражнений (например, на гибкость, коррекцию, координацию, осанку), так и упражнения общеразвивающего характера, содействующие повышению работоспособности, активности процессов внимания, памяти и мышления. Главное, чтобы используемые упражнения не характеризовались значительными физическими нагрузками, приводящими к утомлению, не вызывали ярко выраженных эмоциональных напряжений. В основной части урока необходимо выделить образовательный и двигательный компоненты. Образовательный компонент основной части урока включает в себя учебные знания и способы физкультурной деятельности и в зависимости от объёма учебного материала его продолжительность может составлять от 3-4 минут до 10-12 минут. В свою очередь, двигательный компонент - представлен обучением двигательным действиям и развитием физических качеств, и его продолжительность будет зависеть от того, сколько времени потребуется на решение задач, запланированных в образовательном компоненте. При разработке содержания двигательного компонента необходимо включить обязательную разминку, которая по своему характеру должна соотносится с поставленными педагогическими задачами. Продолжительность заключительной части урока будет зависеть от суммарной величины физической нагрузки, выполненной школьниками в его основной части. Особенности организации урока физкультуры, средства, методы и приемы На уроках физкультуры для детей с ОВЗ должен быть индивидуальный подход к каждому ребенку. Работая с детьми с ограниченными возможностями здоровья применять подходы: Использование дифференцированного обучения с целью большей индивидуализации обучения, чем требуется для нормально развивающегося ребенка, это: введение специальных разделов в рабочую программу для детей с ОВЗ, отсутствующих в образовательных программах нормально развивающихся школьников; - систематизация упражнений и заданий по виду заболеваний (если таковые имеются); (слабовидящие, слабослышащие, дети с задержкой психического развития, дети с нарушением функций опорно-двигательного аппарата, с искривлением

~ 20 ~

позвоночника. Готовясь к урокам, для этих детей лучше приготовить индивидуальные карточки задания. При подготовке спортивных состязаний для них комбинирую варианты заданий, которые они отрабатывают в рамках занятий по внеурочной деятельности. Способы организации детей на занятиях: фронтальный, поточный, индивидуальный. Использование разнообразных средств, для предотвращения утомления: – чередование двигательной и практической деятельности; – выполнение спортивных заданий и упражнений небольшими дозами; – использование интересного и красочного дидактического материала и средств наглядности для активизации обучающихся; – физические упражнения; – корригирующие упражнения; – коррекционные подвижные игры, элементы спортивных игр; – спортивные тренажеры, спортивный инвентарь (нетрадиционное оборудование и т.д.). Повышение уровня активности. Активность является одной из важнейших характеристик всех психических процессов, во многом определяющая успешность их протекания. Это необходимое условие успешности процесса обучения школьников с ОВЗ на уроках физкультуры. Использование специальных методов (наглядных (иллюстрация, демонстрация), практических (упражнения, методы контроля, самоконтроля и взаимоконтроля), приёмов и средств обучения, способствующих познавательной деятельности учащихся, формирующих необходимые учебные навыки на уроках физкультуры, способствующих раскрытию и развитию потенциала ребенка, в том числе специализированные компьютерные технологии. Специфические методы: 1. Метод строго регламентированного упражнения 2. Метод круговой тренировки заключается в том, что ребёнок передвигается по заданному кругу, 3. Игровой метод отражает методические особенности игры и игр. Упражнений, которые широко используются в физическом воспитании . 4. Соревновательный метод. 5. Наглядные методы формируют представления в движении, яркость чувствительного восприятия и двигательных ощущений, развивают сенсорные способности. 6. Вербальные активизируют сознание ребёнка. 7. Практические обеспечивают проверку двигательных действий ребёнка, правильность их восприятия, моторные ощущения. Практические методы строго регламентированы. К специфическим принципам работы по адаптированной рабочей программе относятся: – создание мотивации; – согласованность работы и отдыха; – непрерывность учебно-воспитательного и тренировочного процесса; – необходимость поощрения. – социальная направленность спортивных мероприятий и занятий. – воспитательная и оздоровительная работа. Таким образом, занимаясь с детьми с ОВЗ, нужно создавать естественную игровую среду, в которой отсутствует принуждение, дать возможность каждому ребенку найти свое место, проявить инициативу и самостоятельность, создать благоприятные условия для реализации природных способностей, быстрее адаптироваться к новым условиям, увереннее чувствовать себя во время спортивно-массовых и физкультурнооздоровительных мероприятий. Заключение

~ 21 ~

Подводя итог, надо признать, что проблемы физической реабилитации и социальной интеграции инвалидов в Республике Тыва средствами физической культуры и спорта решаются медленно. В Республике Тыва есть проблемы, которые замедляют развитие АФК и спорта, но в то же время, как мы видим, эти проблемы медленно, но решаются и в дальнейшем может развиваться лучше. Так как мы понимаем, что активные физкультурно-спортивные занятия, участие в соревнованиях являются формой необходимого общения детей с ОВЗ, восстанавливает их психическое равновесие, снимают ощущение изолированности, возвращают чувство уверенности и уважения к себе, дают возможность вернуться к активной жизни, особенно это важно для детей. На сегодняшний день сложившаяся в республике система адаптивной физкультуры и адаптивного спорта является своего рода гарантом, который помогает преодолеть морально-психологические барьеры и социализироваться в обществе. Таким образом, уделяя особое внимание, в соответствии с Концепцией «Доступная среда» в Республике Тыва на период до 2025 года, отражены основные направления работы с детьми и молодежи ограниченными возможностями здоровья. Выводы связаны с основными причинами слабого развития физической культуры и спорта среди инвалидов в Республике Тыва: – отсутствие специализированных физкультурно-оздоровительных и спортивных сооружений; – недостаток спортивных школ и отделений для инвалидов; – нехватка профессиональных кадров; – система здравоохранения находится на низком уровне, а именно, нехватка медицинского персонала, который имеет квалификацию в области работы со спортсменами из числа людей с ограниченными возможностями здоровья на предмет определения их к спортивному классу; – в Республике Тыва - медицинский работник-специалист в области лечебной и адаптивной физкультуры - большая редкость; – не достаточная финансовая поддержка для строительства сооружений, клубов и инвентаря; – отсутствие федераций адаптивного спорта; – на занятиях подходить индивидуально к каждому ребёнку, имеющему какие-то отклонения в здоровье; – давать посильные задания для выполнения; – привлекать детей с ОВЗ к спортивно-массовым мероприятиям и судействам соревнований, не выделяя их от сверстников; – отсутствие актуальных научных опубликованных материалов по проблеме АФК в Республике Тыва Список литературы: 1. Халажева, С.Р. Современное состояние развития адаптивного спорта в России и за рубежом [Текст] / С.Р. Халажева // Проблемы управления проектами и государственными программами: анализ, контроль, надзор. М.: КноРус, 2019. С. 232 – 243. Текст : непосредственный. 2. Евсеев, С. П. Адаптивная физическая культура в России: становление, развитие, перспективы [Текст] / С.П. Евсеев // Ученые записки. 2006. Вып. 19. С. 15 – 21. Текст : непосредственный. 3. Частные методики адаптивной физической культуры: Учебное пособие /Под ред. Л. В. Шапковой. М.: Советский спорт, 2009. 464 с. Текст : непосредственный. 4. Лифинская, А.А. Сущность адаптивной физической культуры [Текст] / А.А. Лифинская // Поколение будущего: взгляд молодых ученых. М. 2019. С. 215 – 219. Текст : непосредственный. 5. Устинов, И. Ю. Адаптивная физкультура как социальный процесс / И. Ю. Устинов, А. А. Караванов, О. М. Холодов // Олимпизм: истоки, традиции и современность: Всероссийская научно-практическая конференция. Воронеж: ВГИФК, 2016. С. 462 - 469. Текст : непосредственный. 6. Радченко, Д.Г. Перспективы развития адаптивной физической культуры и адаптивного спорта [Текст] / Д.Г. Радченко // Физическое воспитание, спорт, физическая

~ 22 ~

реабилитация и рекреация: проблемы и перспективы развития. Красноярск: СГУиТ, 2017. С. 377 – 381. Текст : непосредственный. 7.«О системе специального образования обучающихся с ОВЗ и детей-инвалидов в Республике Тыва в 2022-2023 учебном году» Информационная справка Министерство образования Республики Тыва / Министерство образования Республики Тыва. Кызыл, 2022. 1 с. Текст : непосредственный. Электронный ресурс: 8. Сунагатова Л. В., Марченкова У. А. Влияние адаптивного спорта на социальную адаптацию инвалидов // Молодой ученый. 2012. № 12. С. 603-607. URL https://moluch.ru/archive/47/5856/ (дата обращения: 20.01.2023).

~ 23 ~

THE PROBLEM OF DEVELOPING HANDBALL SPORTS TRAINING’S PLANNING “НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ПОДГОТОВКИ И ТРЕНЕРСКОЙ РАБОТЫ ГАНДБОЛИСТОВ” Head of the sports department of Avarga University Doctorate Ch.Enkhtor Research director of the Avarga University director Dr.Prof. G.Sukhbat

SUMMARY In this research paper, it is aimed to study the works of scientists in Mongolia about handball, how to plan time capacity for technical tactics, psychology, and physical training in preparation of handball athletes for many years of training and coaching. Within the framework of the research article, we have studied the real conditions faced by the teachers and coaches who coach the handball athletes in Mongolia when our country's team succeeds internationally, and included the content to improve it in the planning model. According to the results of the research, it was found that the capacity of training and coaching of Mongolian team athletes is lower than international standards. Research shows that this is directly related to their livelihood and economy. Scientists in our country have written many books and researches on training and coaching, but there is a lack of selective research on handball sports. Therefore, by developing a planning model suitable for the characteristics of Mongolian athletes, the results were studied for a period of 4 years on the national handball team of Avarga University. Keywords. Planning, Training and Coaching, Results, Оршил Гандболын спортын үүсэл гарал нь МЭӨ үеийн түүхтэй холбоотой байдаг. Энэ нь хадны бичээс, зураг зэрэгт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ. Тэрхүү хадны бичээс дээр хүмүүс нь чулуу эсвэл ямар нэгэн эд зүйлийг шидэж, барьж авч байгаагаар дүрслэгдсэн байна. Эрдэмтдийн сүүлийн үеийн судалгаагаар 1882 онд Чех улсын дунд сургуулийн багш Йозоф Клена “Ческа хазена” буюу одоогийн гандболтой төстэй тоглоомыг зориосон ба бөмбөгөө шидэж барьдаг гэхдээ хоорондоо биеэрээ тулан тэмцэлддэггүй дүрэмтэй байжээ (Х.Цэрэнравдан, 2011) “Цаг агаарын тааламжгүй нөхцөлд зааланд хичээл ороход охидууд ч тоглож болох спорт тоглоомын шинэ төрлийг 1898 онд Дани улсын Ордрупийн багш Х. Нильсен санаачилжээ” (Б.Дамба, 2002) Хуучнаар ЗХУ-ын мэргэжилтэн Д.И.Хаджинав манай оронд 1963 онд уригдан ирж Биеийн тамирын дээд сургуульд багшлаж байхдаа гандболын спортыг анх Монгол оронд хөгжүүлэх эхлэлийг тавьсан байна. Д.И.Хаджинов нь тоглох газар нь овон товонтой биш, чулуугүй, ердийн тэгш газрыг сонгон, хоёр модон шон хатган зоож дээгүүр нь хөндлөвч татан хос хаалга хийж, тэрхүү газартаа тэмдэглэгээ хийн хязгаарлан, оюутнуудыг хоёр багт хувааж волейболын эсвэл түүнээс жижэг бөмбөгөөр тоглуулдаг байжээ. Улмаар Биеийн тамирын дээд сургуулийн спорт тоглоомын сургалтын төлөвлөгөөнд гандболын шинэ спортын төрлийг батлуулан оруулж, тэр үеэс эхлэн тус сургуулийн оюутнуудад гандболын хичээлийг заан ордог болсон. Биеийн тамирын дээд сургуулийн мэргэжлийн ангийн оюутнуудын хооронд 1964 онд гандболын спортын анхны үзүүлэх тоглолтыг тухайн сургуулийн спортын зааланд хийсэн байна. (Д.Эрдэнэ-Очир, 2020). Энэ үеэс манай оронд тэмцээн уралдаан зохиогдох

~ 24 ~

эхлэл тавигдаж 2014 онд гандболын олон улсын тэмцээнийг анх монгол улсад зохиож, 2018 онд гандболын спортоор анхны медалиа хүртэж манай баг тамирчид олон улсад өрсөлдөх боломжтойг харуулсан. Бид гандболын спортоор илүү амжилт гаргахын тулд сургалт дасгалжуулалтыг улам боловсронгуй болгох хэрэгтэй. Дасгал сургалтын процесст өгч байгаа ачааллын явц болон бусад арга барилуудын үр дүнд тамирчдын хөдөлгөөнийг хийх болон биеийн ажиллах чадварын бэлэн байдлууд нь эрс нэмэгддэг. Тамирчдын дасгалжсан байдал нь олон янзийн хүчин зүйлүүдийн үр дүнд бий болно. Энэ байдалд юуны өмнө биеийн ерөнхий хөгжилт, хөдөлгөөний эвсэл эв дүй, хурд хүч, тэсвэр тэвчээр, уян хатан байдал, авъяас сонирхол, техник тактикийн гүйцэтгэл, хурдан удаан, сэтгэл зүйн /анхаарал, ой тогтоолт, таних ба сэргэж санах процесс, дүрслэн бодох сэтгэхүй, сэтгэл хөдлөл зан төлөв/ гэх мэт шууд нөлөөлнө (Га.Цэрэндорж, 1999) Тамирчин уралдаан тэмцээний явцад тухайн спортын үндсэн техникийг бүрдүүлж байгаа тусгай арга мэх, үйлдлүүдийг чөлөөтэй бүрэн төгс эзэмшиж чадсан тохиолдолд спортын өндөр амжилт үзүүлнэ (Г.Лхагвасүрэн, 2002). Манай оронд 2020 онд “Гандболын спорт” гэсэн нэртэйгээр гандболын анхны ном хэвлэгдэж гарсан нь бид монгол оронд гандболын спорт үүсэж хөгжсөнөөс хойш гандболын спортын талаар магистр Б.Энх-Амгалан “Гандболын хаалгачын сэтгэл зүй амжилтад нөлөөлөх нь”, Магистр Д.Эрдэнэ-Очир “Гандболын тамирчдын техникийг боловсронгуй болгох асуудал”, магистр Б.Хатанзоригт “Гандболын тамирчдын бие бялдрын зарим үзүүлэлтэд хийсэн дүн шинжэлгээ” зэрэг сэдвүүдээр судалгааны ажлууд хийгдсэн боловч гандболын спортын сургалт дасгалжуулалт талаас нь судалсан судалгаа учир дутагдалтай байна. спортоор Манай орны гандболын баг тамирчид олон улсад амжилт гаргахад сургалт дасгалжуулалтын өнөөгийн нөхцөл байдлыг судлах хэрэгцээ шаардлага байна хэмээн үзэж байна.

Судалгааны зорилго Гандболын спортын сургалт дасгалжуулалтын төлөвлөлтийн загвар боловсруулж турших.

Судалгааны зорилт. • • •

Гандболын спортын сургалт дасгалжуулалтын төлөвлөлтийг гадаад оронд хэрхэн хэрэгжүүлдэг болохыг тандан судлах Монгол оронд гандболын спортоор дасгалжуулалт явуулж буй төлөвлөлтийг нэгтгэн дүгнэх Гандболын төлөвлөлтийн загварыг сайжруулан боловсруулж туршин судлах.

Судалгааны арга зүй. • • • •

Энэхүү судалгаанд холбогдох эх зохиолыг судлах арга Баримт бичигт дүн шинжилгээ хийх арга Сурган хүмүүжүүлэх туршилт, ажиглалтын арга, асуулгын арга, математик статистикийн арга зэргийг ашигласан болно. Гандболын спортоор сургалт дасгалжуулалт явуулж буй багш дасгалжуулагчдаас асуулга болон ярилцлагын аргаар судалгааг авах.

~ 25 ~

Судалгааны үр дүн Гандболын багш, дасгалжуулагч нараас бэлтгэл сургуулилтын онцлог болон бие бялдрын чадавхыг тодруулахаар авсан судалгааны үр дүнгээс үзэхэд судалгаанд хамрагдсан багш, дасгалжуулагч нарын 50 хувь нь бакалавр, доктор зэрэгтэй 1, Үлдсэн хувь нь магистр зэрэгтэй багш нар байна. Энэ нь багш, дасгалжуулагчид нар практик туршлагаас гадна эрдмийн цол зэрэгтэй байгаа нь сургалт дасгалжуулалтаа шинжлэх ухаанд тулгуурлан бэлтгэлээ зохион байгуулж болох боломж бүрдсэнийг харуулж байна. Танай баг 7 хоногт хэдэн цагийн бэлтгэл хийж байна вэ? гэсэн асуулга судалгаанд 48 хувь нь 1-2 цагийн бэлтгэл хийдэг бол, 27 нь 2-4 цагийн бэлтгэлийг тогтмол хийдэг хэмээн хариулт өгсөн нь нийт баг тамирчдын 75% нь жилдээ дээд тал нь 300 орчим цагийн бэлтгэл орж байгаа нь В.М.Платоновын олон жилийн сургалт дасгалжуулалтын загварт мэргэших шатанд 400450 (И., 2019) орчим цагийн бэлтгэл орвол зохимжтой гэснээс 25 орчим хувиар дутуу бэлтгэгдэж байгаа нь харагдаж байна. Монголын баг, тамирчид олон улсад амжилт гаргахад сайжруулах шаардлагатай хүчин зүйлийг тодруулахад 62.5% нь тамирчдын техник гүйцэтгэл, ур чадвар, бие бялдрын чадавхыг сайжруулах хэрэгтэй хэмээн хариулсан.

Судалгаанд

хамрагдсан

багш

нарын

хариултаас

дүгнэхэд

багш

дасгалжуулагчид тамирчдын амжилтыг нэмэгдүүлэхэд шаардлагатай зүйлсийг мэдэж байгаа боловч сургалт дасгалжуулалтын цаг хангалттай бус байгаа нь тамирчдыг хангалттай түвшинд бэлтгэх боломжгүйг харуулж байна. Иймд гандболын спортод зөвхөн үндсэн техникүүдийн гүйцэтгэл, техник, тактикийн бэлтгэлүүдээс гадна тамирчдын бие бялдрын чадавхыг нэмэгдүүлэх агуулгыг оновчтой зөв төлөвлөх нь тамирчдын амжилтыг нэмэгдүүлэх нэн тэргүүний асуудал тулгарч байна. Бид судалгааны явцад асуулгын аргаар зарим багш, дасгалжуулагчдаас тамирчдын бие бялдрын чадавхыг яагаад хөгжүүлэх шаардлагатайг тодруулахад Багш Н. Тамирчид бэлтгэл дээр биеийн ерөнхий хөгжлийн дасгалуудыг ордог боловч тогтмол гүйцэтгэх боломжгүй техникийн бэлтгэлүүдэд ихэнх цагаа царцуулдаг. Олон улсад тоглосон тамирчдын туршлагаас харахад

манай тамирчид хамгаалахад хүч сайтай

боловч гадны орны тамирчдаас хурдаар дутуу нь ажиглагдаж байсан хэмээн хариулсан Багш. Ц. Багаа бэлдэхдээ мэдээж бие бялдрын чадавхуудыг онцгойлон анхаардаг боловч орчин нөхцөл бүрдэхгүй байна. Тамирчид чухал тэмцээнд бэлдэхэд бид байрлаж бэлтгэл хийдэг. Энэ үед бэлтгэлийг төлөвлөгөөний дагуу орж тамирчид бие бялдар болон, ур чадварын хувьд их сайжирдаг хэмээн хариулсан. Багш нараас авсан судалгаанаас харахад манай тамирчид бие бялдрын хөгжил дутуугүй боловч хурд хүчний чадавхын хувьд дутагдалтай байгаа нь харагдаж байна.

~ 26 ~

1. Гандболын сургалт дасгалжуулалтын харьцуулсанх үзүүлэлт №

1 2 3 4 5 6 7

Бэлтгэлийн агуулга

Гандболын стандарт

Бусад багийн төлөвлөлт

Аварга өмнөх төлөвлөгөө

2017 он

2023 он

2015 он

20162023 он

33%

28%

30%

10%

38% 21% 4% 4%

41% 20% 5% 5%

40% 25% 5% +

35% 20% 5% +

-

-

-

25%

-

-

-

5%

Биеийн ерөнхий болон тусгай хөгжлийн бэлтгэл Техник тактикийн бэлтгэл Тоглолт ба тэмцээнд оролцох Онол ба дүрмийн бэлтгэл Сэтгэл зүйн бэлтгэл Тамирчдын онцлогт тохирсон тусгай дасгалууд Бэлтгэлийн бус цагаар хөгжих боломж

Шинэ загвар

Дээрх хүснэгтээс дүгнэхэд манай багш дасгалжуулагчид биеийн ерөнхий хөгжлийн бэлтгэл, биеийн тусгай хөгжлийн бэлтгэлийг гандболын спортын стандарттай ойролцоо түвшинд өгч байна. Бид гандболын спортод тамирчдын бие бялдрын чадавхыг нэмэгдүүлэхийн тулд биеийн ерөнхий хөгжлийн болон тусгай хөгжлийн дасгалыг тамирчдын бие бялдрын онцлогт тохирсон тусгай дасгалуудаар баяжуулан 25% хувьд тусгайлан төлөвлөлөө.

Туршилтын бүлгийн тамирчдаас бие бялдрын чававхын үзүүлэлтээр 4 жилийн хугацаанд авсан судалгааны үр дүн

сорил авсан огноо

2015-9

172.6 78.01 5.23

Бие бялдрын чадавх

2017-5

173.2 78.76

Std. Deviati on 4.91 9.69

0.51

5.17

2.08

0.13

20.1 21.8

Mean Дундаж үзүүлэлт өндөр Жин 30метрийн гүйлт Байрнаас уртын харайлт Гар дээр суниалт Хэвлийн таталт

2016-6 Std. Devi ation 4.63 9.02

2018-6

174.7 81.3

Std. Devia tion 5.28 12.30

0.47

5.03

2.12

0.15

3.71

21.05

2.99

24.58

Mean

2019-5

176.4 84.58

Std. Deviati on 6.07 14.56

0.46

4.89

2.22

0.18

4.89

25.6

3.24

27.4

Mean

177.1 83.82

Std. Deviati on 6.15 14.95

0.47

4.79

0.39

2.30

0.20

2.30

0.30

4.75

27.88

6.05

29.64

4.60

3.33

30.70

4.90

31.94

4.35

Mean

Mean

Бид судалгаандаа 1998 оноос хойш төрсөн 17 настай тамирчдыг гандболын спортоор сонгон хичээллүүлж бие бялдрын чадавхыг үнэлэх сорил боловсруулан судалгааг 4 жилийн хугацаатай авлаа. Туршилтын бүлгийн тамирчид бие бялдрын чадавхын хувьд өссөн үзүүлэлттэй байгаа нь тамирчдын насны онцлог болон спортоор хичээллэж байгаатай холбоотой гэж үзэж байна. Мөн тамирчдын биеийн өндөр 172.6±4.63 байсан бол 4 жилийн дараа 177.1±6.15 болж 5.5см өссөн байна. Хурд хүчний сорилын хувьд 30 метрийн гүйлтийн хувьд 5.23±0.51 байсан бол 4 жилийн дараа 4.79±0.39 болж 0.44±0.12 секунт амжилт өссөн үзүүлэлттэй байна. Мөн байрнаас уртын харайлтын хувьд 2.08±0.13 см- ээс 2.30±0.30 см

~ 27 ~

болж 22±0.17 өссөн үзүүлэлттэй байна. Үүнийг бид тамирчдын онцлогт тохирсон тусгай дасгалуудыг гандболын сургалт дасгалжуулалтын төлөвлөлтийн шинэ загварт 25 хувьд нь төлөвлөсний үр дүн хэмээн үзэж байна. Судалгааны ажлын дүгнэлт Бид судалгааны ажлын хүрээнд Аварга дээд сургуулийн гандболын тамирчдын сургалт дасгалжуулалтын төлөвлөлтийг сайжруулахын тулд багш, дасгалжуулагчид нараас асуулга болон ярилцлагын аргаар судалгааг боловсруулан авлаа. Судалгаанд хамрагдсан багш, дасгалжуулагчид гандболын бэлтгэлээ олон улсын стандарт түвшинд ойролцоо төлөвлөж байгаа нь харагдаж байна. Харин сургалт дасгалжуулалтын багтаамжийн хувьд хэт бага орж байгаа нь монгол тамирчид амжилт гаргах нөхцөл хязгаарлагдмал байна. Харин бидний боловсруулсан шинэ загварт бие бялдрын онцлогт тохирсон тусгай дасгалуудыг нийт багтаамжийн 25 хувьд нь төлөвлөсөн нь сорилоор өссөн үзүүлэлттэй гарч байна. Төлөвлөлтийн шинэ загвар нь хуучинтай харьцуулахад тамирчдын бие бялдрын үзүүлэлт нь өндөр байгааг харуулж байна.

Ном зүй Б.Дамба. (2002). Спорт тоглоом онол, арга зүй. улаанбаатар. Г.Лхагвасүрэн. (2002). Спортын дасгалжуулалтын онолын үндэс. Га.Цэрэндорж. (1999). Спортын дасгалжуулалт. Улаанбаатар. Д.Эрдэнэ-Очир, Д. (2020). Гандболын спорт. Улаанбаатар. Х.Цэрэнравдан, Н. (2011). Биеийн тамирын онол арга зүй. улаанбаатар : мөнхийн үсэг.

~ 28 ~

A STUDY OF TEACHER-STUDENT RELATIONSHIPS “ОТНОШЕНИЯ МЕЖДУ УЧИТЕЛЕМ И УЧЕНИКОМ”

B.Ulziijargal1, B.Odsuren2

Keywords of the research work: Teacher ethics, communication space Reasons for choosing a topic There are many theories that define the norms of teacher ethics, and rather than mentioning teacher ethics, analyzing the common mistakes made by teachers during communication with children, and seeing that there is a way to improve the teacher's ethical norms and attitude towards students, "Psychology" It is the reason for choosing the subject of the homework of the course. Is the criterion of being an ethical teacher is to spot bad students through subject tests or to inspire faith and inspiration in the heart of even one child? The common attitude of teachers are that slow-type melancholic and phlegmatic students are bad students, sanguine and choleric students are disruptive, and students who have not done their homework are considered lazy. From here, it is observed that there is a conflict between the student and the teacher, and there is an ethical error in communication during the assessment. From the point of view of these problems, the students' opinions about the teacher's communication ethics have been studied. Introduction Who is a teacher? Considering a person as a product of nature and society, the teacher is the founder of that social product. The teacher teaches children the basics of science, opens their minds, and teaches them how to live and study independently. In other words teacher is to help young people gain knowledge and experience that they need in their work life, their development as citizens, individual with the knowledge and skills to organize the socialization process on a scientific basis, Age characteristics of all students in the class, memory, behavior /temperament/ The relationship between the teacher and the students should be different.

Судалгааны хэсэг Судалгааны зорилго: Багшийн суралцагчидтай харилцах явцад гаргаж буй ямар нийтлэг зөрчлүүд байдгийг илрүүлж, түүнээс сэргийлэх арга зам, саналыг дэвшүүлэх Судалгааны зорилт: •

Сэдэвтэй холбоотой онолын материал цуглууж, уншиж судлах

•

Багшийн харилцаа, арга зүйн талаар судалгаа хийх

•

Тулгамдаж буй асуудлыг олж илрүүлэх

•

Багш сурагчийн харилцаанд гарч буй зөрчлүүдээс сэргийлэх арга зам, саналыг дэвшүүлэх

Судалгааны хамрах хүрээ: 10-12-р ангийн 150 сурагч, 32 оюутан /Аварга дээд болон ахлах сургууль, 15-р сургуулийн сурагчид/

~ 29 ~

Судалгааны арга зүй •

Ярилцлага

•

Санал асуулга

•

Ажиглалт

•

Математик статистик арга

•

Түүврийн арга

•

Судалгааны ажлын дагуу эх зохиол судлах арга зүй

Сурагчдаас авсан судалгаа, судалгааны үр дүн Сурагчдын бичсэн “Багш сурагчийн харилцаа” сэдэвт зохион бичлэгт дараах багшийн ёс зүйн нийтлэг зөрчлүүдийг дурдсан байна. Үүнд:

•

•

Багш ёс зүйн алдаа гаргадаг – 36%

•

Багш нар хүүхдэд шаардлага тавьдаг мөртлөө өөрсдөдөө шаардлага тавьдаггүй48%

•

Багш нар шударга бус үнэлдэг. -54%

• •

Багш нар гэрийн даалгавраа тогтмол шалгадаггүй, үнэлдэггүй-58% Уур бухимдлаа сурагчдад гаргадаг-43%

•

Хичээлээ заадаггүй, зүгээр л бичүүлдэг, эсвэл гараад явчихдаг-26%

•

Хэл амаар доромжилж, бусдын өмнө дүгнэдэг-53%

Өнгө мөнгөөр дүгнэдэг, эд зүйл шаарддаг-23% гаргадаг” гэж бичсэн сурагчдыг зан төлөвөөр нь судалж ямар темпераментийн суралцагч ийнхүү дүгнэж байгааг тодруулахыг зорилоо.

Гар хүрдэг

35%

Өнгө, мөнгөөр дүгнэдэг, эд зүйл шаарддаг

23%

Хэл амаар доромжилж, бусдын өмнө дүгнэдэг

53%

Хичээл заадаггүй зүгээр л бичүүлдэг, эсвэл яриад явчихдаг

26%

Уур бухимдлаа сурагчдад гаргадаг

43%

Багш нар гэрийн даалгавараа тогтмол шалгадаггүй

58%

Багш нар шударга бус үнэлдэг

54%

Багш нар хүүхдэд шаардлага тавьдаг мөртлөө өөрсдөдөө тавьдаггүй

48%

Ёс зүйн алдаа гаргадаг

36% 0%

10%

~ 30 ~

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Түүврийн аргаар сангвиник-4, холерик-4, флегматик-3, меланхолик-3 нийт 14 сурагчтай ярилцахад: •

Сангвиник суралцагч – Багштай ганцаараа уулзаж байгаад ямар нэг аргаар хичээлд нь гайгүй дүн авна. Харилцаагаа сайжруулахыг оролдоно. • Холерик суралцагч – Багшид уурлана. Өөрийгөө зөвтгөх гэж оролдоно. Дахин асуугдана. • Флегматик суралцагч – Хичээлээ улам сайн судлана. Дараагийнхаа дүнг сайн гаргуулна. • Меланхолик суралцагч - Багшид гомдоно, цаашид тэр хичээлийг хийх сонирхолгүй болно. Судалгааны үр дүн •

•

•

•

• •

•

•

• •

Багш ёс зүйн алдаа гаргахад сурагчдаас нөлөөлөх нөлөө хэр их бодож байна? Ямар ч нөлөөгүй (Энэ бол хувь хүний өөрийн араншин) – 23% Их биш. Багш болгон өөр өөр байдаг – 50.6% Биднээс шалтгаалсан зүйл их байгаа, бид үймүүлж багшийг бухимдахад хүргэдэг – 26.4% Багш нартай харилцахад хүндрэлтэй зүйл байдаг уу? Бэрхшээлтэй – 36,3% Заримдаа – 41,7% Багштай харилцахад хэцүү байдаггүй – 22% Чи сурлага, авьяас чадвараараа ангидаа аль түвшинд байгаа вэ? -Түрүүлдэг – 8, 6% -Дунд зэрэг - 41.2% -Хоцордог-50.2% Хэрэв сурлагараа хоцорч байгаа бол шалтгаан нь юу вэ? -Олон багш ордог болохоор - 48.7% -Багш ойлгомж муутай заадаг - 6.3% -Хичээлээ давтахад туслах хүн байхгүй - 13.4% -Бусад-31.6% Хичээлийн явцад ойлгоогүй зүйлээ дахин асуухаас айдаг уу? -Тийм - 63% -Үгүй - 37% Багш хичээлийн явцад ойлгоогүй зүйлээ асуухад хэрхэн ханддаг вэ? -Дахин тайлбарлаж өгдөг - 43.9% -Өөр хэн нэгнээс асуухыг зөвөлдөг – 39.7% -Дахин тайлбарлахаас шууд татгалздаг - 13.4% -Хичээлийн дараа давтлага өгөн тайлбарлаж өгдөг - 3% Багш чиний бага зэрэг ахицыг үнэлдэг үү? -Тийм - 35% -Заримдаа - 21% -Үгүй - 44% Гэрийн даалгавраа ямар тохиолдолд хийдэггүй вэ? -Хичээлээ огт ойлгоогүй - 29% -Хийсэн ч үнэлдэггүй болохоор - 43% -Чадахаараа хийгээд очихоор тооцдоггүй - 31% -Тогтмол шалгадаггүй болохоор-17% -Хийхээс залхуу хүрдэг - 31% -Бусад - 25% -Байнга хийдэг - 12% Багшийн харилцаа, үнэлж буй үнэлгээнд сэтгэл хангалуун бус байдаг уу? -Тийм - 60% -Үгүй - 40% Шалтгаан нь: багштай жаахан зөрөлдөх төдийд дүнгээр боодог

~ 31 ~

• • • •

Бид эцэг эхээсээ л хоолныхоо мөнгийг авдаг. Гэтэл санхүү шаардсан бие даалт, даалгавар өгдөг. Хийгээгүй бол шууд дүнтэй ярьдаг. Адилхан хийсэн хүүхэд байхад оноо хасаж тавьдаг. /хуулаагүй байхад/ өөр сурагчдаар засуулдаг болохоор чадахаараа хийгээд ир гэж хэлчихээд хийгээд ирэхээр үнэлдэггүй шударга бус зан гаргадаг хичээж хичээж хийсэн ч багш хүний өөрийн түвшинд сайжирч муудаж байгааг дүгнэх биш бусадтай харьцуулан муутгадаг Багш нараас авсан судалгааны үр дүн: Багш нар өөрт тулгамдаж байгаа асуудлыг янз бүрээр томъёолон гарган ирж байсны дотроос сургалтын орчин хангалтгүй хэмжээнд байдаг, суралцагчийн сурах идэвх хандлага сул, багшийн ажлыг үнэлэх үнэлэмжийн талаар хамгийн их дурьдаж байлаа. Өнөөдөр Монголын Боловсролын тогтолцоонд багш бүрийн хэлдэг нэг бэрхшээл нь “Хүүхдүүд юм хийхгүй, сурах идэвхгүй,” гэсэн гомдол байдаг нь энэ хоёр сургуулийн амьдралд ч байна. Нэгэнт л суралцагч сурах идэвх зүтгэл гарган чин сэтгэлээсээ юм мэдэхийг хүсэхгүй бол багш хичнээн мэрийж ажиллаад ч олигтой үр дүн гарахгүй нь ойлгомжтой. Ёстой л нөгөө Монголчуудын хэлж заншсанаар “Дургүй ламд дарж байж сахил хүртээнэ” гэгч юм болно. Иймд суралцагчийн хичээл чармайлт багшийн хүссэн хэмжээнд хүрэхгүй, багш шавь хоёр тэр бүр бүрэн ойлголцож чадахгүй байх нь зөрчилд хүргэдэг. Судалгааг Аварга ахлах сургуулийн 5, дээд сургуулийн 5, 15 дугаар сургуулийн 5 багшаас ярилцлагын аргаар авсан. Багш нарын хувьд 100 % дээд боловсролтой, 25-аас дээш настай, 5-аас дээш жил ажилласан ба анги удирдаж байгаа, 2 нь 1-5 жил ажиллаж байгаа залуу багш байлаа. Нийт 5 асуулгыг тавьж хариултанд анализ хийж, дараах үр дүнг гаргалаа. Асуулга: Бидэнд өнөөдөр ямар ямар асуудлууд тулгамдаж байна вэ? 1. Сургах сурах үйл явцад сурагчидтай харилцах харилцааны асуудал 2. Багшийн ёс зүйн асуудал 3. Сурагчдын сэтгэл зүй 4. Үнэлгээний асуудал 5. Хүүхдийн гэр бүлийн орчин сурах сургахуйд нөлөөлөх нь Энэхүү асуудлууд бидэнд үнэхээр тулгамдаж байна уу? … Практик судалгааны үр дүнгээс харж байхад багшийн ёс зүйн дараах зөрчлүүд нийтлэг байна. Үүнд: • • • • • •

Багш харьцааны соёл муутай - 42 % Багш биеийн болоод сэтгэл санааны дарамт учруулдаг - 39 % Багш ялгаварлан гадуурхдаг - 50 % Сурагчдын үнэлгээг шудрага бус дүгнэдэг – 47% Багшийн биеэ авч яваа байдал учир дутагдалтай - 26% Багшийн мэргэжлийн ур чадвар муу – 21% гэсэн хариултуудыг судалгаанд хамрагдсан багш нар өглөө. Дээрх хариултыг багш нар өгсөн гэдэг нь судалгааны явцад гайхшрал төрүүлж байлаа. Эндээс дараах байдлаар дүгнэж болох юм: Багш ёс зүйн нийтлэг хэм хэмжээг мэддэг боловч хэрэгжүүлэхдээ хойрго ханддаг ба ёс зүйн нийгийн болоод, мэргэжлийн үүргийг төдийлөн тоомсорлохгүй байна. Мөн судалгааны явцаас багшийн сурагчдыг ялгаварлан гадуурхах явдлын талаар лавлан асууж байхад:

~ 32 ~

Дүгнэлт Энэхүү судалгаа нь багшийн ёс зүйд буруутгал болон шүүмжлэлийг урьтал болгосонгүй. Харин бидний үнэлж дүгнэж байгаа болон харилцааны хандлага, өнөөгийн дутуу дүгнэлт маань нэг удаагийн санамсаргүй үйлдэл мэт байдаг боловч хүүхдийн хэтийн амьдрал зорилгод нь залруулах боломжгүй сөрөг үр дагавар үлдээж болохыг бид харж болно. Эндээс дүгнэхдээ: 1. Сурагчдын мэдлэг чадвар дадлыг үнэлэх явцад гарч байгаа багшийн ёс зүйн санаатай, санамсаргүй, явцын алдаа нь сурагчдад суралцах урам зоригийг мохоох, анги хамт олондоо ганцаардах, улмаар амьдралын гараанд өөртөө итгэх итгэлгүй болох, хэт үнэлгээний хойноос хөөцөлдөх хэтийн хор уршиг ихтэй байна. 2. Багшийн үнэлгээ бол тухайн сурагчийг урамшуулах, хийж байгаа хөдөлмөрийг нь үнэлэх хамгийн гол хариулт учраас “Муу сурагч” гэсэн үнэлгээнд сурагч дасал болохоос сурган хүмүүжүүлэгч хүн зайлсхийж шаардлагатай. 3. Өнөөгийн үнэлгээний систем нь сэдвийн шалгалтын үнэлгээн дээр үндэслэж байгаа нь сурагчдыг маш их сэтгэл зүйн дарамтанд оруулдаг. Сурагчид багшийн шаардлагад нийцүүлэн, нэг долоо хоногтоо 4-8 хичээлийн сэдвийн шалгалт өгөх болж байгаа нь сурах сонирхлыг нь бууруулан сурч мэдэх хүслээс илүү уншиж, тогтоож амжаагүй зүйлээ ХУУЛАХ, АРГАЛАХ сэтгэлгээ руу, багш уншиж мэдээгүй сурагчидтай БУХИМДАЖ ажиллах ёс зүйн алдаа руу хөтөлж байна гэж үзэж болохоор байна. Ном зүй

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

О. Мягмар “Судлаач багшийн гарын авлага” УБ 2013 он О. Мягмар “Сэтгэл судлал – Тэргүүн дэвтэр” УБ 2012 он О. Мягмар “Сэтгэл судлал - Хоёрдугаар дэвтэр” УБ 2012 он О.Мягмар О.Мөнхжаргал “Харилцааны сэтгэл зүй” УБ 2008 он Ш.Ичинхорлоо “Багшийн ном” УБ 2011 он Ш.Ичинхорлоо “Орчин үеийн хичээлийн тухай өгүүлэх нь” УБ 2011 он Ш.Ичинхорлоо “Шавь төвтэй хичээл” УБ 2004 он Э.Шинэбаяр А.Хишигням “Бүтээлч багш-Судалгааны арга зүй” УБ 2013 он МННХ “Хүүхдийг ажиглаж тэмдэглэл хөтлөнгөө судлах нь” УБ 2004он

~ 33 ~

САЙН БАГШИЙН ШАЛГУУРААР БАГШИЙГ ШИНЖИХҮЙ “ОЦЕНКА ПРЕПОДОВАТЕЛЕЙ “АВАРГА” УНИВЕРСИТЕТА ПО КРИТЕРИИ УЧИТЕЛЯ” Док, проф Г.Сүхбат Аварга Дээд сургууль [email protected]

Аннотация статьи Анализ учителя по критериям хорошего учителя Г. Сухбат Аварга Институт , Монголия [email protected] Пособие «Развитие учителя» обобщает различные определения учителя так как Он сказал, что он «ремесленник в ногу со временем», в совершенстве овладевший навыками многих специальностей, таких как менеджер, высоко- качественным и эффективным организатором воспитательной деятельности, и другие .... “ Поэтому многие ученые и исследователи обобщили многие критерии определения хорошего учителя,: Исхоя из этого мы провели Анализ учителя Аварга Института по критериям хорошего учителя и достигли седуюшие выводы: В том числе, за исключением одного, ставшего учителем по собственному желанию, большинство из них (73%) идентифицировали себя как настоящих учителей, а каждый четвертый учитель (27%) идентифицировал себя как студент-учитель, что соответствует действительности. Учителя опросили всех, набравших пятерки (A) и четверки (В) по среднему баллу по критериям хорошего учителя, указав, что они являются квалифицированными учителями, хотя 16 из них набрали 60 баллов или ниже по минимуму из 25 критериев. По критериям хорошего учителя настоящий учитель превосходит ученика-учителя по большинству параметров, особенно профессиональным знаниям, очень хорошей разговорной речи, соответствующему уровню знаний и навыков в случае учителя, умению относиться и относиться к ученикам, в равной степени. Түлхүүр үг: Багшийн шалгуур, багшийн шинж, ёс зүй, мэдлэг ,чавдар, Судалгааны үндэслэл Багшийн тухай өрнө дорнын эрдэмтдийн олон тодорхойлт байдгийг “Багшийн хөгжил” гарын авлагад нэгтгэн ийнхүү тодорхойлжээ. Багш нь шинэ кирикюлимыг хэрэгжүүлэгч, тодорхой шинжлэх ухааныхаа салбарт сайн мэргэжилтэн, хүний сэтгэл оюуныг эзэмдэгч сэтгэл зүйч, кирикюлимээ байнга хөгжүүлэгч, хүнийг хөгжүүлэх арга техникийг гарамгай эзэмшсэн технологич, сургалтын үйл ажиллагааг чанартай үр ашигтай зохион байгуулагч менежер зэрэг олон мэргэшлийн үр ухааныг төгс эзэмшсэн" цаг үеэ дагуулсан дархан хүн “гэжээ. (1) Иймээс ч Монголын багш нарын VII их хуралд оролцогчдод хандан МУ-ын ерөнхийлөгч асан Халтмаагийн Баттулга(2) “Монголын ирээдүй хойчийг ёс суртахуунтай, эрдэм мэдлэгтэй, өв уламжлал, ёс заншлаа эрхэмлэдэг эх оронч, нийт иргэншлийн үнэт зүйлсийг хүндэтгэдэг дэлхийн иргэн болгон төлөвшүүлэх үйлсэд хичээнгүйлэн зүтгэж яваа эрхэм хүмүүс бол багш та нар” гэсэн байна. Үүнээс үүдэн сайн багш ямар шинжтэй шалгууртай байх талаар олон эрдэмтэд судлаачид багш сурган хүмүжүүлэгчид ийнхүү өгүүлжээ Үүнд: Багшийн чанарыг амин, ахуй, мөн чанарын гурвал үүднээс тайлбарлавал түүний амин чанар нь үйл ажиллагаа, ахуй чанар нь заан сурган аргазүй, ухамсарт чанар нь судлан

~ 34 ~

шинжлэх ур чадвар юм. Багшийн амь ухааны гурвал нь үйл ажиллагаа, нийгмийн баталгаа, мэргэжлийн ёсзүй байна. Харин ахуй ухааны гурвал нь сургах аргазүй, ажлын ачаалал, харилцаа байна. Ухамсар чанарын гурвал нь судлан шинжлэх ур чадвар, багшийн статус хариуцлага байгаа нь бидний шинжилгээнээс харагдлаа. Иймд цаашид багш боловсролын уламжлал шинэчлэлийг хослуулан ном журамтай, ёс эрдэмтэй хөгжүүлэх хэрэгтэй байна (3) Багш хүнд байх сайн шинж чанарууд: номхон дөлгөөн, амгалан, амирлангуй, эрдэм чадлаар үлэмж, хичээнгүй, арвин мэдлэгтэй, оршихуйн мөн чанарыг ухаарсан, уран илтгэдэг, энэрэнгүй, ажилдаа дур сонирхолтой, шавиа дүгнэн шинжилдэг (4) БАГШ: • Мэдлэгтэй байх • Бэлтгэлтэй байх • Аргатай байх харилцаа хандлага зөв байх ӨНӨӨ ЦАГИЙН ХҮҮХДИЙГ: • Өөрөө хийх хүсэл сонирхлыг нь хөгжүүлэх • Өөртөө итгэх итгэлд суралцуулах • Хүсэл эрмэлзэлтэй болгож хөгжүүлэх чухал болсон энэ цаг үед ОРЧИН ҮЕИЙН БАГШ: • Оюуны чиглүүлэгч • Харилцааны менежер • Сэтгэл зүйн зөвлөгч байх ( 5 ) Багшийн шалгуурыг ёс зүйн талаас нь: - Хүүхдийг хүндлэн, хүндэтгэх шаардлага хоёрыг хослуулсан. - Хүүхдийг зөв хайрлах, анхаарал тавих - Хүүхдийнхээ дотоод ертөнц, бие авч явах байдлыг үргэлж судалж байх. - Хүүхдийн боломж, үзэл бодол, авьяас билэгт үргэлж анхаарч, өөдрөг хандах. - Биеэ эзэмдэж, тэвчээртэй байх, хүүхдийн алдаа дутагдалд тэвчээртэй байж, засаж залруулж байх. - Хэзээ ч хүүхдийг доромжилж гомдоож болохгүй. - Хүүхдэд элэгсэг, найрсаг хандах. - Үнэнч шударга зарчимч байх. - Ямагт хүүхдэд зөв үлгэр дууриалал үзүүлэх, биеэ зөв авч явах гэх мэт) Сайн багш ямар байх ёстой вэ? - Өөрийн мэргэжлийн салбарын мэдлэг мэдээлэлтэй байх ёстой. -Бүхий л шинэ мэдээллийг сонсож мэддэг байх хэрэгтэй. -Багш хүнд байвал зохих хэмжээний мэдлэг соёл, боловсролтой байх шаардлагатай. -Мэргэжилдээ дуртай байх ёстой. -Инээмсэглэсэн бөгөөд даруу зантай байх ёстой. -Зан харьцаа болон яриа нь хүнд нөлөөлөхүйц байх ёстой. -Бүхий л талаараа үлгэр жишээч байх ёстой. -Цаг заваа зөв зохистой зохицуулдаг байх ёстой. -Сахилга баттай ухаалаг байх ёстой. -Зорьсондоо хүрэх идэвхтэй байх хэрэгтэй. -Асуудал дэвшүүлэгч бус асуудлыг шийдэгч байх хэрэгтэй.

~ 35 ~

–Сурагчдадаа адил хандаж, харьцах учиртай . -Өөрийгөө шинэчилж чаддаг байх ёстой. -Амьдралыг хөнгөвчлөх гарын доорх зүйлсийг ашиглаж чаддаг байх хэрэгтэй. -Орчин үеийн тоног төхөөрөмжийг ашиглаж чаддаг байх шаардлагатай. -Сурагч бүртэйгээ дотно яриа өрнүүлж чаддаг байх ёстой. -Сурагчдад асуулт асуух боломж олгодог байх хэрэгтэй. -Мэдэхгүй гэж хэлэхээс зовдоггүй мэдэхгүй зүйл байвал маргааш нь учрыг нь олдог байх хэрэгтэй. -Тэнцвэртэй эерэг боловсон харьцааг бусдад үзүүлдэг байх ёстой. -Бодлоо үйлдлээрээ хэрэгжүүлдэг байх ёстой. - Маш сайн ярих чадвартай байх хэрэгтэй. -Өөртөө итгэлтэй байх шаардлагатай. -Бусдад урам хайрладаг байх хэрэгтэй . -Шийдвэр гаргагч түүнийгээ биелүүлэгч байх хэрэгтэй. -Сурагчидтай үргэлж ярилцан тэднийг сонсох хэрэгтэй. - Энэрэнгүй байх хэрэгтэй. (7) гэх мэтээр олон янзын шалгуур шинжүүдийг өүүлсэн байна. Энэ бүгдээс үндэслэн бид дараахи зорилго, зорилт тавьж судалгаа хийсэн болно. Судалгааны ажлын зорилго зорилт: Сайн багшийн шалгуураар багшийг судлан шинжих зорилго тавьж дараах зорилтыг дэвшүүллээ. 1. Судалгаанд хамрагдсан багш нарын өнөөгийн байдлыг тодорхойлох 2. Судалгаанд хамрагдсан багш нарт сайн багшийн шалгуур хэрхэн илэрч буйг судлах 3. Сайн багшийг шинжих шалгуураар багшийг эрэмбэлж чансааг тодорхойлох Судалгааны материал арга зүй Судалгаанд Аварга сургуулийн 20 багш (эрэгтэй-10, эмэгтэй-10) тэдний дундаж нас-41± 15. ажилласан жил 17 ± 15 байлаа. Сайн багшийн шинжийг илгэсэн 25 асуулт бүхий шалгуураар 32 үзүүлэлттэй асуулга судалгааны аргаар судалгаа явуулж, судалгааны үр дүнг SPSS-21 программ ашиглан дескриптив стастистик аргаар боловсрууллаа. Судалгааны үр дүн: Хүснэгт.1 Багш болсон шалтгаан шалтгаан

хувь

n

Өөрийн хүслээр

19

95

Бусдын зөвлөмжөөр

1

5

Бусад шалтгаан

0

0

~ 36 ~

Хүснэгт.2 Таны бодлоор та ямар багш вэ? Ямар багш Жинхэнэ багш Багш болохоор зорьж буй суралцагч

n 14 6

хувь 73 27

Мэргэжлээ буруу сонгогч

0

0

Хүснэгт.3 Багш нарт сайн багшийн шинж илэрсэн үзүүлэлт (оноогоор) Шалгуурууд

Онооны дундаж 85\80 84/70

Таны мэргэжлийн мэдлэг Өөрийгөө өөрчөн шинэчлэх чадвар.... Багш хүнд байвал зохих хэмжээний мэдлэг, чадвар түвшин Мэргэжилдээ дуртай байдал........ Эелдэг даруу зан........ Зан харьцаа болон яриагаараа хүнд нөлөөлөх чадвар Бүхий л талаараа үлгэр жишээч байдал Цаг заваа зөв зохистой зохицуулах чадвар Сахилга баттай шудрага байдал Зорьсондоо хүрэх өөрийгөө хөгжүүлэх чадвар Сурагчдадаа адил хандаж, харьцах чадвар Өөрийнхөө алдааг засах чадвар..... Амьдралыг хөнгөвчлөх гарын доорх зүйлсийг ашиглах чадвар...... Орчин үеийн тоног төхөөрөмжийг ашиглаж чадвар Сурагч бүртэйгээ дотно яриа өрнүүлэх чадвар Сурагчдад асуулт асуух боломж олгодог байдал Мэдэхгүй гэж хэлэхээс зовдоггүй байдал Соёлтой боловсон харьцах чадвар Бодлоо үйлдлээрээ хэрэгжүүлдэг байдал Маш сайн ярих чадвар. Өөртөө итгэлтэй байдал......... Бусдад урам хайрладаг байдал Шийдвэр гарган түүнийгээ биелүүлдэг байдал Сурагчидтай ярилцан тэднийг сонсох чадвар Энэрэнгүй нинжин сэтгэл........

Стандарт хазайлт 13 16

84/70 92/50 90 86 82/50 85/75 92/78 85 91/70 84 81

13 16 13 12 17 13 11 15 12 15 14

79 91 86 86 87 89 86

16 7 13 13 11 10 15

86 91 87 90 92

13 11 11 10 11

Мэргэжилдээ дуртай байдал, эелдэг даруу зан, сахилга баттай шудрага байдал, Сурагчдадаа адил хандаж, харьцах чадвар, Бусдад урам хайрладаг байдал, Сурагчидтай ярилцан тэднийг сонсох чавар Энэрэнгүй нинжин сэтгэл гэсэн 7 үзүүлэлтээр А үнэлгээ, бусад 18 үзүүлэлтээр В үнэлгээ авсан байна. Гэхдээ 25 үзүүлэлтүүдээс хамгийн бага үзүүлэлт (60 онооноос доогуур) 16 тохиолдол., хамгийн их оноо 100 байгаа бөгөөд бүх шалгуурт илэрч байна. Бусадын зөвлөмжөөр багш болсон багш нарын зарим шалгуур үзүүлэлт 8 үзүүлэлт өөрийн хүслээр багш болсон хүнийхээс үнэн магадтай доогуур оноотой байна.

~ 37 ~

Хүснэгт. 4 Жинхэнэ багш, суралцагч багш хоёрын харьцуулсан үзүүлэлтүүд Шалгуурууд Жинхэнэ\ суралцагч Таны мэргэжлийн мэдлэг Өөрийгөө өөрчөн шинэчлэх чадвар....

Онооны дундаж 88 \71 86\77

Стандарт хазайлт 7\17 ** 15\18

Багш хүнд байвал зохих хэмжээний мэдлэг,чадвар түвшин Мэргэжилдээ дуртай байдал........ Эелдэг даруу зан........ Зан харьцаа болон яриагаараа хүнд нөлөөлөх чадвар Бүхий л талаараа үлгэр жишээч байдал Цаг заваа зөв зохистой зохицуулах чадвар Сахилга баттай шудрага байдал Зорьсондоо хүрэх өөрийгөө хөгжүүлэх чадвар Сурагчдадаа адил хандаж, харьцах чадвар Өөрийнхөө алдааг засах чадвар..... Амьдралыг хөнгөвчлөх гарын доорх зүйлсийг ашиглах чадвар.. Орчин үеийн тоног төхөөрөмжийг ашиглаж чадвар Сурагч бүртэйгээ дотно яриа өрнүүлэх чадвар Сурагчдад асуулт асуух боломж олгодог байдал Мэдэхгүй гэж хэлэхээс зовдоггүй байдал Соёлтой боловсон харьцах чадвар Бодлоо үйлдлээрээ хэрэгжүүлдэг байдал Маш сайн ярих чадвар.

88\74

9\17*

92\92 93\81 90\76 85\73 87\77 93\87 85\82 83\75 81\73 91\92

18\13 10\19 5\18* 17\15 10\18 8\21 14\19 13\16* 16\16 11\11

91\84 81\74 91\84 81\73 90\92 88\79 91\72

11\11 23\22 10\11 23\22 7\7 14\13 10\17**

Өөртөө итгэлтэй байдал......... Бусдад урам хайрладаг байдал Шийдвэр гарган түүнийгээ биелүүлдэг байдал Сурагчидтай ярилцан тэднийг сонсох чадвар Энэрэнгүй нинжин сэтгэл........

91\72 89\79 92\88 91\77 91\82

11\18 11\14 11\12 9\9 10\9

Тайлбар: * Р ≤ 0.05 .,

** Р ≤ 0.01

Хүснэгтээс харахад жинхэнэ багш суралцагч багшаас ихэнх үзүүлэлтүүдээр давуу байгаа бөгөөд ялангуяа мэргэжлийн мэдлэг, Маш сайн ярих чадвар, Багш хүнд байвал зохих мэдлэг, чадварын түвшин, Сурагчдадаа адил хандаж, харьцах чадвараа үнэн магадтай илүү оноотой байна. Жинхэнэ багш бүх үзүүлэлтээр А, В үнэлгээтэй байхад суралцагч багш А, В, С үнэлгээтэй байна.

~ 38 ~

ДҮГНЭЛТ Судалгаанд багш нарын гурван үеийн төлөөлөл хамрагдсан, нэгээс бусад нь өөрсдийнхөө хүслээр багш болсон бөгөөд тэдний ихэнх хувь нь (73%) өөрсдийгөө жинхэнэ багш, харин дөрвөн багш тутмын нэг нь (27%) суралцагч багш гэж өөрсдийгөө тодорхойлсон нь бодит байдалтай дүйж байна. Судалгаанд хамрагдсан багш нар сайн багшийн шалгуурын дундаж оноогоор бүгд А болон В үнэлгээ авсан нь багшлах эрх бүхий багш нар ажиллаж байгааг харуулж буй хэдийч 25 шалгуурын минимум үзүүлэлтээр 16 тохиолдолд 60 буюу түүнээс доош оноо авсан байлаа. Сайн багшийн шалгуураар жинхэнэ багш суралцагч багшаас ихэнх үзүүлэлтүүдээр давуу байгаа бөгөөд ялангуяа мэргэжлийн мэдлэг, маш сайн ярих чадвар, багш хүнд байвал зохих мэдлэг, чадварын түвшин, сурагчдадаа адил хандаж, харьцах чадвараар үнэн магадтай илүү оноотой байна. Ном зүй 1. Багшлахын хөгжил УБ: 2013 он гарын авлага 2. Монголын багш нарын VII их хуралд оролцогдод хандан МУ ерөнхийлөгч асан Халтмаагийн Баттулгын хэлсэн үг 3. Б.Жадамба, Чү.Байгалмаа, МОНГОЛЫН БАГШ БОЛОВСРОЛЫН ТАЛААРХ БОДЛОГЫН ӨӨРЧЛӨЛТИЙН СУДАЛГАА МУБИСhttps://lavai.msue.edu.mn/2018он 4. Багшийн цогц чадамж http://bagshlahui.blogspot.com/ 5. "Монгол билиг оюун" цогцолборын олон улсын хөтөлбөртэй сургууль Cambridge International School #MBO 6. И.И.Чернокозов Этики учителей 7. Сайн багш ямар байх ёстой вэ? 2015 оны 9 сарын 10 http://www.solongonews.mn/

~ 39 ~

2 .СПОРТИВНАЯ МЕДИЦИНА, ЗДОРОВЫЙ ОБРАЗ ЖИЗНИ ТУВИНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ – ТЕРРИТОРИЯ ЗДОРОВОГО ОБРАЗА ЖИЗНИ СТУДЕНЧЕСКОЙ МОЛОДЕЖИ Аг-оол Елена Михайловна кандидат педагогических наук, доцент кафедры теоретических основ физической культуры Дажы Чечена Алдын-ооловна кандидат педагогических наук, доцент кафедры теоретических основ физической культуры; Саая Менги Анатольевна, старший преподаватель кафедры физической культуры и спортивных дисциплин ФГБОУ ВО «Тувинский государственный университет», г. Кызыл, Республика Тыва Aq-ool Elena Mikhailovna, candidate of pedagogical Sciences, associate Professor of sports disciplines, [email protected]; Dazhy Chechena Aldynoolovna candidate of pedagogical Sciences, associate Professor of sports disciplines; Saaya Mengi Anatolevna, article PR-l Department of physical education TuvGu FGBOU VO Tuvan State University, Kyzyl Republic of Tuva of the Russian Federation

Ключевые слова: студенческий спорт, мотивация, здоровый образ жизни. Аннотация статьи. В статье раскрывается значение физической культуры и спорта в жизни студента. Тувинский государственный университет (ТГУ), являясь единственным вузов в Республике Тыва – становиться территорией здорового образа жизни студенческой молодежи. Так как руководство университета постоянно уделяет большое внимание развитию студенческого спорта, выделяется финансовая поддержка для участия сборных команд ТГУ в региональных, российских и международных соревнованиях. Для охвата студентов к занятиям физической культурой и спортом в университете работают 25 спортивных секций по различным видам спорта, где посещают свыше две тысячи человек. В 2023 году сборные команды ТГУ участвовали в 18-ти соревнованиях, Фестивалях, турнирах регионального и российского значений. В условиях ТГУ - проведены 28 спортивно-массовых соревнований, охвачены более две тысячи студенческой молодежи Тувы. Состояние здоровья студенческой молодежи рассматривается как самый важный процесс для получения профессионального образования, поэтому сохранение и развитие здоровья тувинских студентов, также формирование у них здорового образа жизни, сегодня в ТГУ является очень актуальным. Мотивационной платформой для занятий спортом являются соревнования Фестивалей РОСС и АССК России, у тувинской молодежи значительно возрос интерес к физической культуре и спорту, жажду спортивных рекордов и желание стать сильными и здоровыми, как физически, так и духовно. Во Всероссийском фестивале спорта среди вузов России в командном виде спортивного многоборья – студенты ТГУ -7 раз становились чемпионами, 4 раза были вторыми. Студенческие соревнования и состязания в студенческой среде очень актуальны, так как остаются самые яркие впечатления от спортивного праздника, что дает огромный импульс к занятиям спортом и ведению здорового образа жизни. Keywords: student sports, motivation, healthy lifestyle. Abstract of the article. The article reveals the importance of physical culture and sports in the student's life. Tuva State University (TSU), being the only university in the Republic of Tyva, is becoming the territory of a healthy lifestyle for students. Since the university administration constantly pays great attention to the development of student sports, financial support is allocated for the participation of TSU national teams in regional, Russian and international competitions. In order to reach students for physical culture and sports, the university has 25 sports sections in various sports, where over two thousand people attend. In

~ 40 ~

2023, TSU national teams participated in 18 competitions, festivals, tournaments of regional and Russian significance. In the conditions of TSU, 28 mass sports competitions were held, more than two thousand students of Tuva were covered. The state of health of students is considered as the most important process for obtaining professional education, therefore, the preservation and development of the health of Tuvan students, as well as the formation of their healthy lifestyle, is very relevant at TSU today. The motivational platform for sports is the competitions of the ROSS and ACCC Festivals of Russia, Tuvan youth have significantly increased their interest in physical culture and sports, thirst for sports records and desire to become strong and healthy, both physically and spiritually. Therefore, there are many Tuvan students among the prize– winners and winners, especially in the All-Russian Sports Festival among Russian universities in the team sport all-around - TSU students became champions 7 times, were second 4 times. Student competitions and competitions in the student environment are very relevant, as the most vivid impressions of a sports holiday remain, which gives a huge impetus to sports and healthy lifestyle. Түлхүүр үг: оюутны спорт, сэдэл, эрүүл амьдралын хэв маяг. Өгүүллийн хураангуй. Энэхүү нийтлэл нь оюутны амьдралд биеийн тамир, спортын ач холбогдлыг харуулж байна. Тува Улсын Их Сургууль (TSU) нь Бүгд Найрамдах Тыва улсын цорын ганц их сургууль бөгөөд оюутнуудын эрүүл амьдралын хэв маягийн нутаг дэвсгэр болж байна. Их сургуулийн захиргаа оюутны спортын хөгжилд байнга анхаарал хандуулдаг тул бүс нутаг, Орос, Олон улсын тэмцээнд TSU-ийн шигшээ баг оролцоход санхүүгийн дэмжлэг хуваарилдаг. Биеийн тамир, спортын чиглэлээр оюутнуудад хүрэхийн тулд их сургууль нь янз бүрийн спортын 25 спортын хэсэгтэй бөгөөд хоер мянга гаруй хүн оролцдог. 2023 онд TSU-ийн шигшээ багууд бүс нутгийн болон Оросын ач холбогдол бүхий 18 тэмцээн, наадам, тэмцээнд оролцов. Тний нөхцөлд олон нийтийн спортын 28 тэмцээн зохион байгуулж, Тувагийн хоер мянга гаруй оюутан хамрагдсан байна. Оюутнуудын эрүүл мэндийн байдал нь мэргэжлийн боловсрол эзэмших хамгийн чухал үйл явц гэж тооцогддог тул Туван оюутнуудын эрүүл мэндийг хамгаалах, хөгжүүлэх, түүнчлэн тэдний эрүүл амьдралын хэв маягийг бүрдүүлэх нь өнөөдөр TSU-д маш их хамааралтай юм. Спортын сэдэл өгөх платформ бол ОХУ-ын Росс, ACCC фестивалиудын тэмцээн бөгөөд Туван залуучууд биеийн тамир, спортоор хичээллэх сонирхол, спортын бүртгэлд цангах, бие бялдар, оюун санааны хувьд хүчтэй, эрүүл чийрэг болох хүсэл эрмэлзэл эрс нэмэгдсэн. Тиймээс шагналын эзэн, ялагчдын дунд Туван оюутнууд олон байдаг, ялангуяа багийн спортод оросын их дээд сургуулиудын дунд бүх Оросын спортын наадамд бүх ТСВИЙН оюутнууд аварга болжээ 7 удаа, хоер дахь нь байсан 4 удаа. Спортын баярын хамгийн тод сэтгэгдэл үлддэг тул спорт, эрүүл амьдралын хэв маягт асар их түлхэц өгдөг тул оюутны орчин дахь оюутны тэмцээн, уралдаан нь маш их хамааралтай байдаг. Введение Студенческая молодежь –возраст свершений, силы, здоровья, им предстоит строить завтрашний день России, грамотно и правильно распоряжаться богатым потенциалом страны, а для этого нужно быть действительно сильными - и духом и телом. Состояние здоровья молодежи сегодня является важнейшим слагаемым здорового потенциала народа, поэтому сохранение и развитие здоровья студентов и формирование у них здорового образа жизни, сегодня имеют конкретно приоритетное значение. Поэтому, неслучайно педагоги и врачи в последнее время проявляют большой интерес к проблеме здоровья будущих специалистов [1,2,3,4], воспитывая в них ответственное отношение к своему здоровью и здоровью будущих поколений. В результате технических преобразований изменяются восприятие молодого человека, его сознание, мышление, мотивационно-потребностная сфера - вызывает тревогу, что эти изменения проявляются не только в сторону появления новых возможностей, усиления энергетического ресурса человека, но и в части нарастающих недостатков — эгоизма, жестокости, потери нравственных ориентиров, стремления к благополучию любой ценой, приводя к многочисленным стрессам, но в тоже время под

~ 41 ~

влиянием занятий спортом и физкультурных мероприятий в молодежной среде - легче формируется стремление к миру, дружбе, истине и совершенству. Актуальность. Для того чтобы иметь здоровое поколение, нужно воспитывать молодежь в пространстве спорта, занять их досуг, приобщить их к занятиям физической культурой и спортом. Время, которое мы переживаем, по всем параметрам уникальное: наступил не только новый XXI век, но и отсчет времени нового педагогического мышления. По древним философским представлениям наших предков, на тувинском языке - «Кадыр артты ашкан кижи кажарап, угаан кирер» («человек, перешедший крутой трудный перевал, становится мудрее, сильнее, разумнее»). Это происходит потому, что человек тщательно обдумывает, оценивает свой пройденный путь, обогащает жизненный опыт, тщательно изучает, что его ожидает впереди. Забота о физическом и психическом здоровье молодежи всегда стоит номером один. По мнению ведущих специалистов В А Бороненко, Л А Рапопорт, физическая культура и спорт является – как ведущий фактор здоровья студента, поэтому систематическая умеренная физическая нагрузка в условиях вуза является эффективным и универсальным тренирующим средством, вызывающим благоприятные функциональные, биохимические и структурные изменения в организме, а тренирующее влияние физической нагрузки обуславливает системность и адаптацию нейрогуморальной регуляции, органов и вегетативного обеспечения 2. При здоровом образе жизни ответственность за свое здоровье формируется у студента как часть его общекультурного развития, а спорт и физическая культура – это прочные основы, как платформа его ведения. Воспитать у студента высокую требовательность к себе, жизненную потребность трудиться, желание и умение работать творчески, пополнять и совершенствовать свои знания, умение вести здоровый образ жизни и заботиться о своем здоровье —одна из главных задач Тувинского государственного университета. Тывинский государственный университет был создан в 1995 году Указом Президента Российской Федерации от 30.09.1995 г. №989, постановлением Правительства Российской Федерации по высшему образованию в результате реорганизации Кызылского государственного педагогического института Минобразования России, Кызылского педагогического училища Минобразования Республики Тыва и расположенных в г. Кызыле филиалов Красноярского государственного технического университета Министерства сельского хозяйства и продовольствия РФ в целях: - обеспечения поддержки модернизации системы высшего профессионального образования; - повышения конкурентоспособности ведущих отраслей экономики Республики Тыва; - подготовки высококвалифицированных специалистов; - укрепления научно-образовательных и технических связей с зарубежными странами. В 2011 году "Тывинский государственный университет" переименован в "Тувинский государственный университет". Сегодня Тувинский государственный университет (ТГУ) занимает ведущее место в системе высшего профессионального образования Республики Тыва и является единственным государственным вузом, кузницей научных и профессиональных кадров для различных отраслей народного хозяйства, образования и государственных структур Республики Тыва. В связи с острой нехваткой кадров в области физической культуры и спорта в 1999 году был открыт Факультет физической культуры и спорта (ФФКиС). В настоящее время кадровый состав факультета ФКиС существенно модернизирован молодыми специалистами, которые ведут поиск более новых и содержательных форм, средств и методов в подготовке сборных команд университета и организации спортивно-массовых мероприятий. Спортивно-массовой и физкультурно-оздоровительной работой занимаются специалисты факультета ФКиС, из них 1 - доктор наук, профессор, 9 человек имеют степень кандидата педагогических наук и доценты, 3 специалиста: Шагжы Б.А., Монгуш Бороненка, В А Здоровье и физическая культура студента / В А Бороненко, Л А Рапопорт // Под ред В А Бороненко учеб пособие — М. - Альфа - 2003 — 352 с 2

~ 42 ~

Г.В., Хомуку В.В. готовятся к защите кандидатской диссертации, остальные имеют высшее специальное физкультурное образование. Развитие физкультуры и спорта является одним из приоритетных в социальной политике вуза. В настоящее время в ТГУ учатся более 5000 студентов из разных кожуунов республики, в том числе из Китая, Казахстана, Японии, Монголии и других стран. Таким образом, мы видим, что ТГУ - это центр для развития образования, для оздоровления студентов является стимулом и территорией популяризации физической культуры и спорта в молодежной среде. В научном исследовании Тувинский государственный университет– представляется, как территория здорового образа жизни студенческой молодежи для привлечения к занятиям физкультурой и спортом, также организации и проведения физкультурнооздоровительных и спортивно-массовых мероприятий. Решая основную цель -повышение уровня и качества физкультурно спортивной работы в ТГУ, одновременно укрепляет спортивные традиции вуза, привлекает студентов к регулярным занятиям физической культурой и спортом и в связи с данной целью ТГУ - становиться территорией спорта и здоровья, при этом решает следующие задачи: - формирование здорового образа жизни, позитивных жизненных установок среди студентов; - развитие физической культуры и спорта молодежи в Республике Тыва на перспективу; - мониторинг состояния физкультурно-спортивной работы среди факультетов ТГУ и определение лучших студентов, групп, факультетов; - популяризация видов спорта, улучшение физкультурно -оздоровительной и спортивно-массовой работы в ТГУ; - профилактика асоциальных явлений в студенческой среде; - развитие и укрепление межвузовских связей. - обеспечение спортивно-массовыми мероприятиями (работа спортивных секций, организация спортивно-массовых соревнований и физкультурно-оздоровительных мероприятий в профилактике заболеваний и укрепления здоровья студентов); - использование возможностей физической культуры и спорта для пропаганды физкультурно-оздоровительных и спортивных мероприятий среди студенческой молодежи Тувы. Материал исследования ТГУ - это не только единственное высшее учебное заведение, но и главный спортивный молодежный центр в Республике Тыва – является для тувинской молодежи территорией спорта и здоровья. Особое место занимает студенческий спорт, которое имеет научное направление в исследовании приоритетных видов спорта, культивируемых в молодежной среде. Вопрос развития студенческого спорта играет немаловажную роль в перспективном развитии ТГУ. Студенческий спорт представляет собой обобщенную категорию деятельности студентов в форме соревнования и подготовки к нему с целью достижения высоких результатов в избранном виде спорта, являясь источником широкого распространения физической культуры и спорта среди тувинской молодежи, являясь его сердцевиной, основной питающей средой всей физкультурно-спортивной деятельности. В контексте исследования студенческий спорт нами рассматривается, как часть образовательного, воспитательного и оздоровительного процесса, направленного на интеллектуальное, духовное и физическое развитие молодежи в рамках учебных заведений различного уровня посредством организации и проведения физкультурноспортивной работы: организованных и самостоятельных форм занятий, спортивных соревнований и физкультурно-массовых мероприятий. Организация и проведения соревнований контролируется спортивным клубом, который входит в структуру Института здоровья ТГУ.

~ 43 ~

В декабре 2022 года «Центр здоровья» был переименован в «Институт здоровья ТГУ», где одной из главных задач является - формирование ценностных установок и жизненных приоритетов на здоровье, здоровый образ жизни и самореализацию личности. Задачи, которые решают специалисты Института здоровья ТГУ и профессоропедагогического состава факультета физической культуры – это поиск и внедрение в работу специфических форм организации учебного процесса физического воспитания и досуга студентов, способствующих психологическому и физическому совершенствованию студенческой молодежи путем создания условий для формирования здорового образа жизни. Прежде всего, решая задачу улучшения качества образования предмета «Физическая культура» и организации досуга, повышения интереса студентов к физической культуре и спорту, внедряются передовые технологии, в структуру которых входят классические и национальные виды спорта, и традиционная двигательная активность тувинского народа. Такой инновационный подход мотивирует молодежь к занятиям физической культурой и спортом. Ими могут стать излюбленные национальные виды спорта, такие как борьба «Хуреш», конные скачки, стрельба из лука. Нет юношей и девушек в кожуунах (районах) Тувы, которые бы не занимались национальными видами спорта. Национальная борьба «Хуреш» - среди студенческой молодежи Тувы является одной из инновационных форм в организации учебного процесса и досуга студентов [5]. Количество студентов систематически занимающих физкультурой и спортом в университете за последние пять лет выросло в 1,5 раза больше чем в предыдущие годы, только в 2020 году в связи с ограничениями короновирусной инфекции, число занимающихся спортивными мероприятиями снизилось, но уже с 2021 по сегодня уже имеют существенные тенденции к повышению. В отчете председателя Спортклуба ТГУ, старшего преподавателя Хомушку В.В., за 2023 году в ТГУ – проводятся секционные занятия - по 25 видам спорта и проведены двадцать восемь физкультурно-оздоровительных и спортивных мероприятий. Свыше четырехсот студентов выезжали за пределы республики для участия в восемнадцати региональных, российских, международных соревнованиях. В связи с описанным выше, можно утвердить, что ТГУ является территорией здорового образа жизни тувинской молодежи. Решает главные задачи – укрепления здоровья, физического совершенствования и межвузовских связей, также профилактики асоциальных явлений студенческой молодежи. Новый ХХI век, в ТГУ начался с большими успехами в международном спорте, так как многие студенты больших успехов достигли в годы обучения в вузе. Среди них есть участница Олимпийских Игр (г. Афины Греция, 2004 г.), – Лариса Ооржак (заслуженный мастер спорта России по женской борьбе, неоднократная чемпионка Европы среди молодежи, серебряный призер первенства мира; Опан Сат (заслуженный мастер спорта России по вольной борьбе, трехкратный чемпион Европы (2011, 2012 ,2013), победитель Кубка Наций); Начын Монгуш (заслуженный мастер спорта России по сумо, двукратный чемпион мира по сумо, победитель первых Всемирных игр по боевым искусствам, г. Пекин Китай, 2010 г.); Мерген-оол Монгуш, (заслуженный мастер спорта России по кикбоксингу, двукратный чемпион мира, чемпион Евразии); Мерген Санаа (мастер спорта международного класса РФ по комплексному единоборству, чемпион России среди молодежи по вольной борьбе); Хуреш-оол Дондук-оол (чемпион мира среди студентов по вольной борьбе, мастер спорта международного класса РФ, чемпион России среди студентов); Альберт Монгуш (мастер спорта международного класса по самбо, чемпион мира среди молодежи, 2010 г., чемпион Европы, 2011 г., победитель Кубка мира, 2011 г., победитель Кубка России по дзюдо, 2013 г., призер Кубка мира по дзюдо); Саян Ондар (мастер спорта международного класса по самбо, чемпион мира по самбо среди молодежи, г.Сокольники Греция, 2013 г., чемпион Европы, г. Ново–Сад, Сербия, 2015 г., двукратный победитель Первенств России по самбо, мастер спорта по самбо, победитель Первенства России по дзюдо, мастер спорта по дзюдо); Сылдыс Чургуй-оол (мастер спорта международного класса по стрельбе из лука, чемпион Европы, чемпион России); Диана Доктугу (мастер спорта международного класса, чемпионка Мира и Европы, России по кикбоксингу); Айдын Монгуш (мастер спорта международного класса, трехкратный чемпион Европы, неоднократный чемпион России по сумо); Начын Дангыт-

~ 44 ~

оол (мастер спорта международного класса, двукратный чемпион Европы, чемпион России); Арсен Шыырап (пятикратный победитель Фестиваля ВУЗов России в личном первенстве по спортивному многоборью (2012-2016 годы); Чингис Сат (факелоносец Эстафеты XXII-ых Олимпийских Игр «СОЧИ-2014», неоднократный чемпион Республики Тыва по лыжным гонкам). Также, многие другие студенты вовремя обучения в ТГУ - стали мастерами международного класса, мастерами России, чемпионами мира и Европы, призерами международных и Всероссийских соревнований, универсиад и фестивалей студенческого спорта. Во время обучения студенты ТГУ, свыше 20 человек, стали мастерами спорта международного класса: Монгуш Кежик., Салчак Антон, Ондар Саян., Тюлюш СаинБелек., Монгуш Айдын, Доктугу Диана., Дондук –оол Хуреш-оол, Монгуш Начын, Казырык Саин, Хактыг-оол Чаян, Сат Опан, Ооржак Лариса., Чургуй-оол Сылдыс, Ондар Евгений, Куулар Кузечи, Соян Аяс, Монгуш Альбер, Санаа Мерген, Дангыт-оол Начын и др. чемпионы мира, Европы и России. В настоящее время ректор Тувинского государственного университета, доктор философских наук, профессор Ольга Матпаевна Хомушку много внимания уделяет спортивным и физкультурно-оздоровительным мероприятиям. Финансируются сборные команды университета (экипировка, проезды, проживания). Главная задача руководства ТГУ – создать условия для занятий физкультурой и спортом. В настоящее время в ТГУ не все виды спорта доступны, поскольку у нас пока нет своего стандартного стадиона, но есть плавательный бассейн международного уровня, который уже приносит спортивные результаты, проводятся массовые соревнования и спортивные секции по плаванию. Также, уже есть у нас возможность развивать плавание в республике, есть доступность и результаты соревнований, а значит сборная команда ТГУ может соперничать в региональных, российских соревнованиях. Одним из самых привлекательных и массовых соревнований Российского студенческого спортивного союза (РССС) – является Фестиваль студенческого спорта, который начал действовать с 2009 года в соответствии с Единым календарным планом межрегиональных, всероссийских и международных физкультурных и спортивных мероприятий Минспорттуризма России. В период с 6 по 11 октября 2009 года в городе Москве на территории Российского государственного университета физической культуры, спорта и туризма провели Всероссийские соревнования студенческого спорта среди высших учебных заведений. Соревнования студенческого спорта в тот год проводились в рамках Года молодёжи в Российской Федерации и направлены были на повышение уровня и качества физкультурно – спортивной работы в образовательных учреждениях высшего профессионального образования, для привлечения студентов к регулярным занятиям физической культурой и спортом. В программу I Фестиваля студенческого спорта, вошли тогда всего 7 видов спорта, приняли участие 32 команды из 30 субъектов Российской Федерации, общее количество учащихся составило более 1000 человек. Второй Фестиваль проходил на исторической земле Симбирской Губернии г. Ульяновске, третий проходил в г. Челябинске (2015 г.), четвертый и шестой прошли в гостеприимной земле, городе Смоленске (2012 и 2014 гг.) – на базе физкультурной академии, на очень высоком организационном уровне. Тувинские студенты посетив музеи г. Смоленска много узнали об истории города. В летописном своде относится к 863 г., он старше Москвы, ровесник Киева и Новгорода. Его история - это история всей России, потому что именно здесь часто скрещивались пути и судьбы нашего Отечества, а современный Смоленск - крупный индустриальный и культурный центр России. И с каждым годом он растет и вширь и ввысь, гармонично сочетая новое и старое, знакомиться с культурой, историей народа, дружат со сверстниками из других регионов, общаются и узнают много нового и интересного. Общей цели РОСС является – содействие государству в реализации стратегии молодежной политики посредством организации студенческого спорта в Российской Федерации. Этот по истине, великий проект – Фестиваль студенческого спорта среди классических вузов страны принадлежит О.В. Матыцину (президенту РОСС в 2009 году), ныне является Министром спорта Российской Федерации, на его смену пришел – ректор Московской государственной академии физической культуры – С.Г.Сейранов, человек

~ 45 ~

который связал свою жизнь со студенческим спортом. В чем преимущество привлечения молодежи к Фестивалю – это участие студентов, не имеющих спортивные разряды, но достаточно хорошо подготовленных для участия в основном виде – многоборье ГТО. Фестиваль студенческого спорта вузов России предоставляет возможность молодежи раскрывать свои способности, уверенности в собственных силах и непрерывного движения вперед к новым успехам. Участие в Фестивале предоставляет студентам ТГУ возможность показать свое спортивное мастерство, многому учатся. Любой студент может демонстрировать свои общефизические возможности и занять место в сборной команде вуза. В приветственном слове Президент РОСС О.В. Матыцин (в настоящее время Министр спорта России) сказал … «Спорт - это не только победы и хорошая физическая форма, но и возможность раскрыть свой потенциал, укрепить дух и уверенность в собственных силах!» РОСС «Буревестник» был основан в 1993 году по инициативе Минобразования России, Госкомспорта России и Олимпийского комитета3. Участие с каждого региона 30 или свыше студентов - это огромное количество участников соревнований – это и есть массовость. В зимних и летних универсиадах большей степени участвуют мастера спорта, студенты специфических физкультурных вузов России, из Тувы в основном участвуют две или три студентов, в основном – это борцы, так как борьба у нас развивается стремительно быстро. В Фестивале студенческого спорта - именно импонирует то, что участвуют все классические вузы страны, поэтому истине можно назвать Фестиваль, как центральный проект РОСС. Студенты Тувинского государственного университета являются ветеранами соревнований фестиваля, начиная с 2009 года (г. Москва) по 2022 год (г. Ульяновск). Гвоздем программы фестиваля всегда является спортивное многоборье, все члены сборных команд ВУЗов России, без исключения должны участвовать в этом главном виде. Сборная команда ТГУ, начиная с 2010 года по 2022 годы - являются семикратными чемпионами и 4 раза были вторыми в многоборье ГТО (рис 1.)

Российский студенческий спортивный союз «Спорт, образований, культура» / календарь мероприятий с участием РОСС, 2010 г. - С.1. 3

~ 46 ~

Места

Места на Всероссийском фестивале студенческого спорта команды ТувГУ

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

Рис. 1. Результаты выступления студентов ТГУ на I –XII Фестивалях студенческого спорта России Одним из самых ярких и мощных стимулов для занятий физической культурой и спортом в ТГУ - является подготовка тувинских студентов к Всероссийскому Фестивалю студенческого спорта, который поводится ежегодно, на протяжении свыше десяти лет, начиная с 2009 года (г. Москва) по сегодня. Гвоздем соревнований Фестиваля, как мы уже писали выше, является – спортивное многоборье. С 1 сентября 2014 года Президент РФ Владимир Путин распорядился ввести в действие физкультурный комплекс ГТО, в рамках обновлённого ГТО, где предусматривается сдача спортивных нормативов в 11 возрастных группах, начиная с шести лет. В 2015 году, Министр образования Дмитрий Ливанов сообщил, что начиная с этого года результаты сдачи комплекса ГТО будут учитываться при поступлении в высшие учебные заведения. А студентам, сдавшим нормативы ГТО и получившим золотой знак отличия, будет предоставлена возможность получить повышенную стипендию. Так что, действительно можно понять двойную радость не только тувинских, но и всех студентов России! спортивное многоборье - это фактическая сдача нормативов Всероссийского физкультурно-спортивного комплекса «Готов к труду и обороне» (ГТО). Для того, чтобы победить в командном зачете и лично получить золотые и серебряные знаки отличия ГТО нашим всем участникам приходиться участвовать – это было обязательном решением РОСС. Нормативы ГТО: бег на 100м., прыжок в длину с места, подтягивание на высокой перекладине (юноши), на низкой перекладине (девушки), метание гранаты и пулевая стрельба – это командный вид, где участвуют все 30 человек. Во II зимнем фестивале студенческого массового спорта АССК России, который прошел с 23 по 26 февраля в Красноярске сборная команду Тувинского государственного университета стали призёрами, среди 600 студентов Российской Федерации. По итогам отборочных игр, студенты ТГУ смогли пробиться в финал трех дисциплин зимних видов спорта: волейбол на снегу, игра в снежки (юкигассен) и регби на снегу. В командной игре в снежки (юкигассен) студентки ТГУ легко прошли в финал, но уступили команде ССК «Олимпия», Мурманского арктического государственного университета и заняли второе место. В контексте исследования Фестивали студенческого спорта РОСС и АССК Росси

~ 47 ~

нами рассматриваются как одна из особых форм студенческого спорта на современном этапе их развития, которые осуществляются через интеграцию исторически сформированных ценностей и современного содержания, методов и средств реализации молодежного физкультурно-спортивного движения. Участие в российских студенческих фестивалях, создание условий для развития физической культуры и спорта является приоритетным направлением социальной политики Тувинского государственного университета. Число регулярно занимающихся физической культурой и спортом в 2023 г. составляло 2200 тыс. человек, или 44,4% от всего количества обучающихся, что на 8,6% больше по сравнению с 2022 годом. Заключение. Таким образом, соревнования Фестивалей РОСС и АССК России вызывает у тувинской молодежи интерес к физической культуре, жажду спортивных рекордов и желание стать сильными и здоровыми, как физически, так и духовно. Студенческие соревнования и состязания, как внутри самого ТГУ, региональные и российские в современное время очень актуальны, в них остаются самые яркие впечатления от спортивного праздника, что дает огромный импульс к занятиям спортом и ведению здорового образа жизни. Тувинский государственный университет, как основа в молодежной среде – это территория здорового образа жизни, в котором характерны единство и целесообразность процессов самоорганизации и самодисциплины, саморегуляции и саморазвития студентов, направленных на полноценную реализацию своих сущностных сил, дарований и способностей. ТГУ создает социокультурную микросреду для студентов в условиях республики вырабатывает работоспособность, спортивную и общественную активность и создает психологический комфорт, привлекает молодежь для занятий спортом и ведения здорового образа жизни. Выводах, студенты занимающиеся физкультурой и спортом отличаются от своих сверстников: - тренированность придает молодому человеку уверенность в себе, бодрость, улучшает его интеллектуальные способности, имеют повышенный мышечный тонус, нормальную массу тела; - эмоционально благополучны, меньше подвержены к стрессу; - легче избавляются от вредных привычек, таких как табакокурение и потребление алкоголя; - имеют крепкое здоровье, например, не болеют простудными заболеваниями или ОРВИ. Использованная литература: 1. Лотоненко А.В. Педагогическая система формирования у студенческой молодежи потребностей в физической культуре. -Краснодар, 1998. - 139с. 2. Бабичева И.В. Физкультурно-оздоровительные технологии на занятиях по физическому воспитанию // Молодой ученый. - 2014.- №18.- С. 65-67 3. Рыбачук Н.А. Теория и технология формирования культуры здоровья студентов - Краснодар, 2003. - 519с. 4. Шутова Т.Н., Андрющенко Л.Б., Витько С.Ю. Физкультурно-оздоровительные технологии в укреплении состояния здоровья студентов и сотрудников вуза // современные проблемы науки и образования. – 2016. – № 5. 5. Аг-оол Е.М., Кыргыс Э.К., Мендот Э.Э. и др. Анализ использования здоровьесберегающих технологий в процессе физического воспитания студенческой молодежи (на примере студентов ТувГУ). Scopus (статья) DR. JOSE VICENTE VILLALOBOS ANTUNEZ Editor-CHief/ Journal OPCION JVVA/dlms.- ISSN 1012-1587/Legal Deposit ppl98402ZU122 ISSNe 2477-9385 Av. Universidad - Grano de Oro - Apto. 526 – 542 Maracaibo-Venezuela. Tlf.Fax. (0261) 4127719. 6. Аг-оол Е.М. Спорт и физическая культура как, профилактика экстремистских

проявлений // XII Всероссийский конкурс научных, методических и творческих работ «Молодёжь против экстремизма» - Киров. – 2021. – 286с.

~ 48 ~

“АВАРГА” ДЭЭД СУРГУУЛИЙН СУДЛААЧДЫН НИЙТИЙН БИЕИЙН ТАМИРЫН ЧИГЛЭЛЭЭР ХИЙСЭН СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ҮР ДҮНГ НЭГТГЭН ДҮГНЭХ НЬ “ПОДВЕДЕНИЕ ИТОГОВ ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОЙ РАБОТЫ, ПРОДЕЛАННОЙ УЧЕНЫМИ “АВАРГА” УНИВЕРСИТЕТА В ОБЛАСТИ МАССОВОЙ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ”

Б.Түмэннасан “Аварга дээд сургууль” Цахим хаяг: [email protected]

Үндэслэл Нийтийн биеийн тамир нь бие бялдрын боловсрол, өөрийгөө хүмүүжүүлэх үйл явцын хүрээнд бие бялдрын ерөнхий хөгжил, эрүүл мэндийг сайжруулах, хөдөлгөөний чадварыг сайжруулах, бие бялдар, биеийн галбирыг сайжруулах, биеийн тамирын дасгал сургуулилт хийх замаар бий болдог биеийн тамирын амралтын түвшин юм гэж тодорхойлсон байна. Манай улсад олон нийт биеийн тамир спортоор хичээллэх, идэвхтэй хөдөлгөөн хийх үзүүлэлтээр тун тааруу үзүүлэлттэй байгааг ДЭМБ-аас ч анхааруулсан. Жишээлбэл, Азийн орнуудын хүн амын спортоор тогтмол хичээллэж буй дундаж үзүүлэлт 61 хувьтай байгаа бол манай улсад нийт хүн амын ердөө 17 хувь нь идэвхтэй хөдөлгөөний дадалтай гэж гарчээ.4 Төрөөс нийтийн биеийн тамирыг хөгжүүлэх, хүн амын бие бялдрыг хөгжүүлэх, чийрэгжүүлэх зорилгоор “Биеийн тамир спортыг хөгжүүлэх талаар төрөөс баримтлах бодлого батлах тухай” тогтоол хэрэгжүүлж үүний хүрээнд олон ажлуудыг хийж хэрэгжүүлж байна. Тухайлбал “Монголын бүх ард түмний спортын наадам”, “Илүүдэл жингүй эрт Монгол аян” гэх мэт. Гэвч Эрүүл мэндийн яам (ЭМЯ)-наас мэдээлснээр манай улсын 15-69 насны хүн амын 31 хувь нь илүүдэл жинтэй байгаа бол 15.5 хувь нь таргалалттай. Түүнчлэн илүүдэл жин, таргалалт залуусын дунд эрчимтэй нэмэгдэх хандлага ажиглагдаж байгаа бөгөөд 15-34 насанд 2.3-2.5 дахин нэмэгдэж байна. Харин 35-69 насны арван хүн тутмын зургаа нь илүүдэл жин таргалалттай гэсэн судалгаа гарчээ. Иймээс иргэдийг хөдөлгөөний дутагдлаас сэргийлэхэд нийтийн биеийн тамирыг хөгжүүлэх, хэрэгжүүлэх шаардлага байгаа гэж үзээд Нийтийн биеийн тамирын хөгжилд хувь нэмэр оруулах зорилгоор Аварга сургуулийн судлаачдын энэ чиглэлээр хийсэн судалгааны ажлыг дүгнэж зорилго тавьсан болно.

Түлхүүр үг Бие бялдарын хөгжил, эрүүл мэнд

4

Биеийн тамир, спортын улсын хороо

~ 49 ~

Зорилго: “Аварга” дээд сургуулийн судлаачдын Нийтийн биеийн тамирын чиглэлээр хийсэн судалгааны үр дүнг нэгтгэх Зорилт: •

Аварга дээд сургуулийн багш, судлаачдын нийтийн биеийн тамирын чиглэлээр хийсэн судалгааны ажлын сэдвүүдийг тодруулах

•

Судалгааны ажлуудын үр дүнг нэгтгэн дүгнэх

Судалгааны объект: Аварга дээд сургуулийн багш нарын сүүлийн 5 жилд хийгдсэн судалгааны ажлууд болон энэ чиглэлээр магистр хамгаалсан бүтээлүүд Судалгааны үр дүн “Аварга” дээд сургуулиас төрсөн магиструуд нийт 81. Үүнээс нийтийн биеийн тамирын чиглэлээр 31 буюу 38,3% нь судалгаа хийсэн байна. Хүснэгт 1. Сүүлийн 5 жилд хэлэлцүүлсэн багш, магистрантуудын эрдэм шинжилгээний ажил

Он 2017 онд 2018 онд 2019 онд 2021 онд 2022 онд Нийт

Илтгэлийн тоо 18 13 16 16 13 76

Нийтийн биеийн тамирын чиглэлээр 2 2 3 0 2 9

Хувь 11,1% 15,4% 18,8% 0 15,4% 11,8%

Нийт 76 илтгэл хэлэлцүүлэгдсэнээс 9 нь буюу 11,8% нь нийтийн биеийн тамирын чиглэлд хамаарах илтгэлүүд байна. Нийтийн биеийн тамирын чиглэлээр хийгдсэн судалгааны ажлуудыг дараах байдлаар ангилвал: •

Бие бялдрын боловсрол, хөдөлгөөний чадварыг сайжруулах -28

✓ Төрийн албан хаагчдыг өглөөний дасгалд хамруулснаар гарч буй үр дүн ✓ Говь-Алтай аймгийн иргэдийн биеийн тамирын арга хэмжээ спортын уралдаан тэмцээнд оролцсон байдлыг харьцуулсан нь ✓ Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн бие бялдрыг стандарт дасгалаар хөгжүүлэх нь гэх мэт • Эрүүл аж төрөх ёстой холбоотой судалгаа -9 ✓ Монгол аргаар нурууны уян чанарыг сайжруулах нь

✓ “Эрүүлжүүлэн чийрэгжих дасгалаар биеийн зарим чанарыг нэмэгдүүлэх боломж” ✓ Тамирчдын бие махбодийн физиологийн зарим үзүүлэлтэнд хоол заслын нөлөөллийг судалсан нь гэх мэт

~ 50 ~

Сэтгэл зүйн эрүүл мэндтэй холбоотой -3 ✓ Биеийн тамирын спортоор хичээллэж буй оюутан залуусын темпераментийн судалгаа ✓ Нийтийн цэнгээнт бүжгээр хичээллэгчдийн сэтгэл ханамжийн байдал гэх мэт Хүснэгт 2. Судалгааны ажлуудаас гарсан дүгнэлтүүдээс

Бие бялдрын боловсрол, хөдөлгөөний чадварыг сайжруулах Төрийн албан хаагчдыг өглөөний дасгалд

2016

хамруулснаар гарч буй үр дүн

ЕБС-ийн сурагчдын биеийн тамирын хичээлд хандах

2012

хандлагыг судалсан нь

Төрийн албан хаагчдын хувьд хамгийн чухал зүйл болох ажлын бүтээмж нь дасгал хийсэнтэй холбоотойгоор дээшилж байгаа бөгөөд дасгалд хамруулснаар эрүүл мэнд төдийгүй сэтгэл санааны хувьд эерэг өөрчлөлтүүд гарчээ. Гэсэн хэдий ч дасгалд тогтмол хамрагддаг төрийн албан хаагчдын тоо, дасгал хийж буй давтамж зэрэг нь хангалттай биш байгаа нь цаашид энэ талаар тодорхой үр дүнтэй ажлуудыг санаачлан зохион байгуулах шаардлагатай байгааг харуулж байна. Биеийн тамирын хичээлийн агуулга нь сурагчдын хүсэл, сонирхолд зарим талаар нийцэхгүй байна. Сурагчид өөрсдийн хүссэн спортын төрөл, орчин үеийн бялдаржуулалтын тоног төхөөрөмж дээр хичээллэх илүү сонирхолтой, хичээлийн орчин нөхцөл, материаллаг баазад сэтгэл ханамжгүй байна. Биеийн тамирын хичээл хэрэглээ болох тал дээр учир дутагдалтай байгаа нь нөлөөлж байна. Тэмцээн уралдаан зөвхөн тоглох чадвартай цөөн сурагчийг хамарч багийн спортын хэлбэрээр зохион байгуулагддаг байна. Төрөөс Биеийн тамир спортыг хөгжүүлэх чиглэлээр барьж байгаа бодлого, хөтөлбөрийг таниулан сурталчлах ажил ЕБС-д хангалтгүй байна.

Эрүүл аж төрөх ёстой холбоотой судалгаа “Эрүүлжүүлэн чийрэгжих дасгалаар биеийн зарим чанарыг

2022

Сургалтанд хамрагдсан биеийн тамирын багш нар цаашид өөрийнхөө шавь нарт бие бялдарын ерөнхий хөгжлийн 12 чанарыг хөгжүүлэх дасгалыг түгээн дэлгэрүүлэх, зааж сургах бүрэн боломжтой болохыг харуулж байна. Энэ судалгаанд биеийн тамирын багш нар хамрагдсан учраас энэхүү 5 чанар нь сайн хөгжсөн байсан, бие бялдарын хөгжил сайн хүмүүс энэ дасгалыг хийснээр онц сайн болсон байна.

нэмэгдүүлэх боломж”

Сэтгэл зүйн эрүүл мэндтэй холбоотой Биеийн тамир спортод амжилт гаргах нь асар их бэлтгэл сургуулилалт хийх хэрэгтэй байдаг ч нөгөө талаас тамирчны сэтгэхүйн хувийн онцлог, спортын төрлийн шаардлагын дагуу өөрийн эр зориг, хүч нөөцөө уралдаан тэмцээн өрсөлдөөний явцад шавхан гаргаж байгаагаас шууд хамаардаг байна. Биеийн тамирын спортоор хичээллэж буй оюутан залуусын темпераментийн судалгаа

2014

Спортоор хичээллэдэг нийт 150 оюутнаас темпераментийн судалгааг авахад судалгаанд оролцогчдын 56,7% нь холерик хэв шинж давамгайлж гарсан бөгөөд энэхүү хэв шинж нь маш эрч хүчтэй, дайсан, шургуу шаралхуу хэв шинж бөгөөд энэ байдал спортод амжилт гаргахад ихээхэн сайн талтай юм. Спортоор хичээллэхээс өмнө ба дараа гэсэн байдлаар хүүхдүүдэд гарсан өөрчлөлтүүдийг нэгтгэн дүгнэн үзвэл спорт нь зөвхөн бие бялдар, эрүүл мэндэд эерэгээр нөлөөлөөд зогсохгүй тухайн хүүхдийн сэтгэхүй, оюун ухаан, биеэ авч явах байдал, харилцаа, хандлага зэрэг хувь хүн болж төлөвших зэрэг олон эерэг чанарыг суулгадаг

~ 51 ~

ДҮГНЭЛТ Аварга дээд сургуулийн судлаачдын нийтийн биеийн тамиртай холбоотой хийсэн судалгааг нэгтгэн дараах байдлаар ангилахад: •

Бие бялдрын боловсролтой холбоотой -28 судалгааны ажил хийгдсэн ба тэдгээрийн дүгнэлтээс төрөөс биеийн тамир спортыг хөгжүүлэх чиглэлээр барьж байгаа бодлого, хөтөлбөрийг таниулан сурталчлах тал дээр ЕБС-иудад хангалтгүй байна. Идэвхтэй хөдөлгөөн хийснээр хэрхэн эрүүл амьдралын хэв маягийг төлөвшүүлэх вэ гэдэг талаар онолын хичээлийн агуулгад тусгах нь зүйтэй. Сургалтын орчин, хэрэглэгдэхүүн гэх мэт материаллаг хүчин зүйлсийг сайжруулах, суралцагчдын сонирхолыг татаж нийтээр нь хамруулах нь чухал гэж үзжээ.

•

Эрүүл аж төрөх ёстой холбоотой судалгаа -9 судалгааны ажил хийгдсэн ба тэдгээрийн дүгнэлтээс дасгал хөдөлгөөн хийх нь эрүүл амьдралын чухал хэсэг гэдгийг ойлгодог боловч тэр бүр хэрэгжүүлдэггүй. Суугаа болон хөдөлгөөн багатай ажил эрхэлдэг байгууллагууд ажилчдын өглөөний дасгалыг хийж хэвшүүлэх нь эрүүл мэнд болон сэтгэл санааны хувьд эерэг өөрчлөлт гарна гэж дүгнэсэн байна.

•

Сэтгэл зүйн эрүүл мэндтэй холбоотой-3 судалгаа судалгааны ажил хийгдсэн ба тэдгээрийн дүгнэлтээс спортод амжилт гаргах нь асар их бэлтгэл сургуулилалт хийх хэрэгтэй байдаг ч нөгөө талаас тамирчны сэтгэхүйн хувийн онцлог, спортын төрлийн шаардлагын дагуу өөрийн эр зориг, хүч нөөцөө уралдаан тэмцээн өрсөлдөөний явцад шавхан гаргаж байгаагаас шууд хамаардаг. Спортоор хичээллэхээс өмнө ба дараа гэсэн байдлаар хүүхдүүдэд гарсан өөрчлөлтүүдийг нэгтгэн дүгнэн үзвэл спорт нь зөвхөн бие бялдар, эрүүл мэндэд эерэгээр нөлөөлөөд зогсохгүй тухайн хүүхдийн сэтгэхүй, оюун ухаан, биеэ авч явах байдал, харилцаа, хандлага зэрэг хувь хүн болж төлөвших зэрэг олон эерэг чанарыг суулгадаг гэжээ.

Нийтийн биеийн тамирын талаар хийгдсэн дээрх судалгааг цаашид өргөжүүлэх, гарсан дүгнэлтийг амьдралд хэрэгжүүлэхэд багш бэлдэж байгаа сургуулиудын хөтөлбөр дээр нийтийн биеийн тамир, эрүүл мэндтэй холбоотой хичээлүүдтэй уялдах нь зүйтэй юм гэж үзэж байна.

~ 52 ~

ЦЭНГЭЭНТ БҮЖГЭЭР ХИЧЭЭЛЛЭГЧДИЙН СЭТГЭЛ ХАНАМЖИЙН СУДАЛГАА “ОПРОС УДОВЛЕТВОРЕННОСТИ УЧАСТНИКОВ БАЛЬНЫХ ТАНЦЕВ” Г.Ундрах1, Г.Сүхбат2 Аварга дээд сургууль E-mail: [email protected] E-mail: [email protected]

Хураангуй: Бие бялдрын хөгжил, чийрэгжилтийн түвшинг тогтмол үнэлэх, судлах тогтолцоог бүрдүүлж хөдөлгөөний хомсдолоос гаргах эрүүлжүүлэх, чийрэгжүүлэх аргуудыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй боловсруулан хэрэглэх зайлшгүй шаардлагатай. Хүмүүсийн бие бялдрыг чийрэгжүүлэх хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх чухал хэрэглүүр нь судалгааны үндсэн дээр тулгуурласан дасгал хөдөлгөөний жор билээ. Ийм жорын нэг нь нийтийн цэнгээнт бүжиг юм.Нийтийн цэнгээнт бүжгээр жар хоног хичээлэхэд артерын даралт, илүүдэл жин хэвийн болж илүүдэл жин буурч өвчний зовиурууд багасаж сэтгэл ханамжийн таатай өөрчлөлтүүд бий болж буйг тогтоолоо. Түлхүүр үг: : бие бялдрын чадавх, эрүүл мэнд,цэнгээнт бүжиг Судалгааны ажлын үндэслэл Шинжлэх ухаан, түүнийг дагасан хэт их техникжилд, хөдөлмөр хөнгөвчилсөн олон тооны багаж, төхөөрөмж ажил амьдралд нэвтрэх болсноор бид хөдөлгөөн багатай, ялангуяа суугаа байдалтай ажиллаж байгаагаас хөдөлгөөний хомсдол бий болж, үүнээс үүдэх өвчлөл ихэсч байна. Монгол Улсын хүн ам 2.2 саяас 3.3 сая болж, хүн амын дундаж наслалт 62.8 байсан бол 70.4 болж нэмэгджээ. Монгол улсын 18-69 насны хүн амын 21.6% нь хөдөлгөөний хомсдолтой, 18-24 насанд 19.2% хамгийн бага, 65-аас дээш насанд 26.7% хамгийн их статистик ач холбогдол бүхий өндөр байна. Мөн 71.1% нь ажлын байрандаа, 63.5% нь амралт чөлөөт цагаараа, 57.4% нь гэр ахуйн хэрэгцээндээ өндөр эрчимтэй идэвхтэй хөдөлгөөн хийдэггүй, буруу зуршилтай байна. (Бямбасүрэн Х, 2021) Бямбасүрэн Х, Энхбат Р, Эрхэмбаяр У, Цолмон М, Ундармаа П, Болормаа Н, Гэрэлмаа С, Өнөрсайхан С, Нарантуяа Д. “Монгол улсын 18-69 насны хүн амын дасгал, хөдөлгөөнөөр хичээллэх талаар мэдлэг, хандлагыг тогтоох үндэсний судалгаа”. Анагаах ухааны хүрээлэнгийн 60 жилийн ойн хүрээнд Эрдмийн түлхүүр-2021 ЭШ-ний хурал, 2021, х.20 Монгол Улсын “Алсын хараа-2050” урт хугацааны хөгжлийн бодлого, "Монгол Улсыг 20212025 онд хөгжүүлэх таван жилийн үндсэн чиглэл” болон Монгол Улсын Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт иргэдийн эрүүл мэндийн боловсролыг дээшлүүлж, эрүүл дадал хэвшилтэй, идэвхтэй амьдралын хэв маягтай иргэн төлөвшүүлэх зорилтыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Иймд бид нийтийн биеийн тамирын нэг хэсэг болох цэнгээнт бүжгээр хичээллэж байгаа хүмүүсийн сэтгэл ханамжийн судалгааг авахаар энэхүү судалгааны ажлыг хийлээ Судалгааны ажлын зорилго: Цэнгээнт бүжгээр хичээллэгчдийн сэтгэл ханамжийг судлах Судалгааны ажлын зорилт: •

Цэнгээнт бүжгээр хичээллэх болсон шалтгааныг тодруулах

•

Бүжгээр хичээллэгчдийн эрүүл мэндэд хэрхэн сайжир ч буйг судлах

•

Бүжиг бүжиглэж байхад илэрсэн тааламжтай байдлыг судлах

~ 53 ~

Судалгааны ажлын материал арга зүй Энэхүү судалгаанд цэнгээнт бүжгээр хичээллэдэг Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаа явуулдаг 10 гаруй клубийн 135 хүн хамрагдсанаас 42 эрэгтэй 93 эмэгтэй хүмүүс хамрагдлаа. Судалгааг google Form-оор авч нэгтгэлээ. Судалгаанд оролцогчдын

судалгаанд оролцогчдын нас

хүйс

14%

26%

25-30

20%

30-35

эрэгтэй 36%

эмэгтэй

74%

40-45

30%

50 дээш

судалгаанд оролцогчдын боловсрол

Дээд боловсрол

7%

Бүрэн дунд боловсрол

29%

суурь боловсрол

64%

Тусгай

Та ямар ажил эрхэлдэг вэ? Байнгын зогсоо ажил хийдэг 6%10% 19%

Оюуны ажил хийдэг 23%

Суугаа ажил хийдэг Гадуур явж ажилладаг

42%

Бусад

~ 54 ~

ХӨДӨЛГӨӨНИЙ ДУТАГДЛААС ХЭРХЭН СЭРГИЙЛДЭГ ВЭ?

бүжгээр хичээллэдэг

ууланд алхдаг

дугуй унадаг

финессээр хичээллэдэг

иога хийдэг

Бусад

8%3% 3% 3% 84%

Та бүжгээр хэдэн жил хичээллэж байна вэ?

26% 19%

30%

25%

1-2 жил

3-4 жил

5-6 жил

7-8 дээш

Цэнгээнт бүжгээр сонгон хичээллэх болсон шалтгаан юу вэ? Хөдөлгөөний дутагдалаас сэргийлэх Эрүүл мэнд

10%

19%

Зөв галбиртай болох

45%

Стерсс тайлах 16%

Жингээ бууруулах

10%

Бусад

~ 55 ~

Судалгааны ажлын дүгнэлт 





Цэнгээнт бүжгээр хичээллэх болсон гол шалтгаан нь эрүүл мэндээс үүдэн гарсан байна.(даралт буурах, хөдөлгөөний дутагдлаас сэргийлэх илүүдэл жингээ хасах гэх мэт) нийтийн цэнгээнт бүжгээр хичээллэсэн байна. Нийтийн цэнгээнт бүжгээр ихэвчлэн 30-45 насны ялангуяа эмэгтэйчүүд ихэвчлэн хичээллэж байна. Цэнгээнт бүжгээр хичээллэснээр даралт бууран тогтвортворжиж, хөл гарын өвчин арилж, илүүдэл жин багасан бие нь галбиржиж, бие нь хөнгөрч, сэтгэл санаа нь тайвширч стрессгүй болсон байна. Цэнгээнт бүжгээр бүжиглэж байх явцад бие хөнгөрч, сэтгэл санаа тайван аз жаргалтай, өөртөө итгэлтэй, стрессгүй байгаагаа мэдэрдэг хэмээсэн сэтгэл ханамжтай байна.

~ 56 ~

SURVEY OF HEALTH AND PSYHOLOGICAL SATISFGCTION OF BALLROOM DANCE TRAINERS. Abstract It is necessary to establish a system to regularly evaluate physical fitness and development as well as develop and implement scientific methods to promote active movement, health and fitness. Scientifically developed methods and recipes are mean of the implementing human health support program. One of the best recipe is a public ballroom dance. After two months training, they felt some changes such as normal blood pressure, normal weight, psychological satisfaction and pain healing.

Key words: physical skills, motion test, health, ballroom dance. Ном зүй эх сурвалж 1. Цэрэнжаргал Ц.( 2017) Местика төсөө, зарим үйл зангаар шинжих нь /бүжгийн жишээн дээр/ 2. Цэлмэг Д. ( 2017) Орчин үндэстний бүжгийн заах арга зүйн асуудлууд 3. Гавж А. (1987) "Цэнгээнт бүжгийн түүх, бүжигт сурах нь" гарын авлага 4. Батболд.Т (2012)"Нийтийн бүжгийн гайхамшиг" 5. Туул. Т (2007) "Бүжгийн түүх" 6. Ичинхорлоо, Ш. (2007). Хүүхдийн хөгжил. Уб. 7. Эрдэнэчимэг, Ч., Баатар, Т., Зоригт, Н., Цогтбаатар, Л. (2007). Биеийн тамир, эмчилгээ. Уб.

~ 57 ~

МОНГОЛЧУУД АРДЫН АМАН ЗОХИОЛООР ХҮҮХДЭЭ ХЭРХЭН ХҮМҮҮЖҮҮЛДЭГ ТАЛААР ТАНДАН СУДАЛСАН СУДАЛГАА “ИЗУЧЕНИЕ ТОГО, КАК МОНГОЛЫ ВОСПИТЫВАЮТ СВОЙХ ДЕТЕЙ С ПОМОЩЬЮ ФОЛЬКЛОРА”

Т.Цэнд Аварга дээд сургууль Үндэслэл Монголчууд бидэнд эртнээс уламжлагдан ирсэн аман зохиолын баялаг сан бий бөгөөд багаасаа үлгэр сонсож, зүйр үг цээжилж, оньсого тааж өссөн. Гэвч өнөө үеийн залуусын хандлагыг харахад ардын аман зохиолоо төдийлөн мэдэхгүй атлаа гадны урлаг соёлд хэт автан дуурайж буй нь ажиглагдаж байна. Иймд Монголчуудын сурган хүмүүжүүлэх арга дундаас ардын аман зохиолын төрлийн сонгон авч залуусын мэдлэг ямар түвшинд байгааг, тэд ямар ойлголттой байгааг тандан судлахын тулд дээрх сэдвийг сонголоо. Зорилго Үлгэр домог, Ерөөл магтаал зэрэг нь хүүхдийн ой тогтоол, сэтгэн бодох чадварыг дээшлүүлдэг бөгөөд, өнөө үед аав ээжүүд үр хүүхдээ багаас нь хэрхэн ардын аман зохиолоор сурган хүмүүжүүлж байгаа талаар судлахад оршино. Зорилт • 16-25 насны залуусаас “Ардын аман зохиолоор сурган хүмүүжүүлэх аргын тухай мэдлэг”-ийг тандах судалгаа авах • 26-45 насны залуусаас “Ардын аман зохиолоор сурган хүмүүжүүлэх аргын тухай мэдлэг”-ийг тандах судалгаа авах • 46-70 насны залуусаас “Ардын аман зохиолоор сурган хүмүүжүүлэх аргын тухай мэдлэг”-ийг тандах судалгаа авах Онолын хэсэг: Монголын уламжлалт ахуйн буюу амьдрах ухааны сургууль Монголд олон зууны турш тасралтгүй үргэлжилсэн оюуны соёлын хүрээ нийгэмд өргөн үйлчилж байсан бөгөөд уламжлалт соёлоо хадгалан хойч үедээ өвлүүлэн залгамжлуулах гол төв нь “Гэрийн сургууль” байсан юм. Өөрөөр хэлбэл монгол үндэстний язгуурын соёл, зан заншил, эх хэл бичиг, урлаг утга зохиолын өв санг хадгалан хөгжүүлэх, монгол хүнээ монгол төлөвөөр нь хүмүүжүүлэхэд гэрийн сургууль онцгой үүрэг гүйцэтгэснийг зориуд тэмдэглэлтэй. “Амьдрал ахуйд хүүхдийг дуурайлган хөтөлж, өөрт нь байгаа чадварыг хөгжүүлэх сургалт явагддаг, Гэрийн сургуульд тусгай багшид шавилуулан ахуйд олж авсан мэдлэгтэй нь хослон, зарим үед түүнийг гүнзгийрүүлэн лавшруулах, зарим тусгай мэргэжлийг олгодог, ордны сургуульд шилж сонгосон хүүхдийг тусгай эрдэм эзэмшсэн багш нар журамлах эрдэмд сургадаг, сүмийн сургуульд эрхшээх амьдралын нь суурь болох мэдлэгийг олгодог, зориуд чиглэлтэйгээр /зурхай, анагаах гэх мэт/ сургадаг, зарим практик мэдлэгийг лавшруулж, танин мэдэхүй, шинжлэх ухааны зарим мэдлэг олгодог, төрийн сургуульд чиглэсэн зорилгоор гол нь тодорхой шинжлэх ухааны мэдлэг олгодог буюу уламжлалт мэдлэгийг нэлээд цэгцтэй тогтолцоот байдлаар сургадаг байсан байна” /Дашням.Л, 18 дахь тал/ гэж бичжээ.

~ 58 ~

Монголчууд 21-р зуунд үр хүүхдээ ардын аман зохиолоор хэрхэн сурган хүмүүжүүлж байна вэ? 21-р зууны Монголчууд бид хүүхдийг сурган хүмүүжүүлэх арга ухаанд суралцуулж, өнөөгийн байдалтайгаа зэрэгцэн интернет, телевиз болон, өөрсдийн хүүхдийг зөв соёлтой бие хүн болгохын төлөө ардын үлгэр домог, ерөөл магтаал зэргийг ном, тохимол хэлбэрээр худалдан авч, үлгэр домог ярих нь миний авсан судалгаанаас анзаарагдсан юм. Ихэндээ эцэг эхчүүд маань үр хүүхдүүддээ ихээхэн цагийг гаргаж чадахгүй байна, амжидаггүй гэсэн хариултыг өгч байна. 50- дээш насны аав ээжүүд, эмээ өвөө нарын хувьд бол 50 дээш хувь нь үр хүүхдүүддээ үлгэр домог ярьж өгдөг гэсэн хариулт өгсөн юм. үлгэр, домог, туульс, зүйр, цэцэн үг, түргэн хэллэг, жороо үг, дайралцаан, мэтгэлцээн, наадам үг зэргээр хүүхэд багачуудын хэл яриаг зүгшрүүлж, уран цэцнээр өгүүлэх чадвартай, оюун ухааны өндөр чадамжтай, сэтгэн бодох чадваруудыг нь түлхүү хөгжүүлдэг бөгөөд мөн үүгээр зогсохгүй тоглоом наадмаар хүүхдийг хүмүүжүүлдэг байсан. Үүнд: морь уралдах, хөвгүүдийг хооронд нь барилдуулах, цүү хаях, ардаа алчуур хаях, нуугдаж тоглох зэрэг тоглоом наадгайг хүүхэд хүмүүжүүлэх гол арга хэрэгсэлээ болгож байсан байна. Мөн түүнчлэн монголын ард түмэн олон зууны турш хүүхдийг сурган хүмүүжүүлэх хэд хэдэн арга хэрэгслэлтэй байсан байна. Үүнд: 1. Монгол ард түмний зан заншил, ёс заншил 2. Эх хэл 3. Гэрийн сургууль гэх зэрэг арга хэрэгсэлүүд байдаг байна Ардын сурган хүмүүжүүлэх 10 зарчим 1. Хүүхдээ зөв хайрла 2. Хүүхдээ хамгаалж яв 3. Хүүхэддээ сайнаар үлгэрлэ 4. Хүүхэдтэйгээ хамт тоглож наад 5. Хүүхэдтэй цуг үйл хий 6. Хүүхэддээ амьдрах ухаан заа 7. Өөрийнх нь хүч чадлыг хэлж өг 8. Чих зөөлөнтэй болго 9. Хүүхдээсээ эрээн барааныг бүү нуу 10. Хүүхдээ дурсах юмтай амьдарч сурга. Үлгэр домог гэж юу вэ? Домог үлгэр гэдэг нь тус тусдаа утга илэрхийлэгдэх бөгөөд ерөнхийд нь тодорхойлбол тухайн үед болсон үйл явдлыг ам дамнан уран яруу хэллэгтэй мөн үйл явдлын дүрслэлийг нилээд их хэтрүүлэгтэйгээр илэрхийлэхийг хэлнэ. Домог гэдэг нь эрт дээр үед болсон тухайн үйл явдлыг илэрхийлэх бөгөөд үнэний улбаатай байдаг. Дээр хэлсэнчлэн дүрслэлийн хувьд хэтрүүлэгтэй байдаг болно. Харин үлгэр гэдэг нь хэн нэгэн хүн зохиосон ба эзэн холбогдогч нь тодорхойгүй он удаан жил ам дамжин яригдсан аман яриаг хэлнэ.

~ 59 ~

Монголчууд зүйр цэцэн үгийг хэрхэн өөрсдийн амьдралдаа хэрэглэдэг байсан тухай Монголын ард түмэн маань”Аавын сургаал алт, ээжийн сургаал эрдэм”, Ах нь сургаж, дүү нь сонсдог” зарчмаар хүүхэд багачуудаа сургаж ирсэн ба \”Эх нь бөөр алаг бол, Унага нь шийр алаг”, ”Хүн болох багаасаа, хүлэг болох унаганаасаа” гэж үзэн бага балчраас нь тэдэнд үлгэр дууриалал үзүүлэн хүмүүжүүлж ирсэн билээ. Үр хүүхэддээ энэ мэтчилэн олон зүйр үг хэлж далд ухамсараар хүмүүжүүлж, тэдний оюун ухааныг хөгжүүлдэг байсан. Мөн\”Эгчийгээ ээжээсээ ялгацгүй хайрла, Ахыгаа ааваасаа өөрцгүй хүндэл” гэж хүүхдийг бага балчраас нь өвөг дээдсээ хүндэтгэх ёсонд, бусадтай харилцах харилцаанд сургаж ирсэн бөгөөд 3 настайгаас нь хонь малын зүс нүдлүүлж тэдний оюун ухааныг нь тэлдэг байсан. Энэ мэт амьдралын энгийн ажил үйлсээр дамжуулан үр хүүхдийнхээ биеийг нь эрүүл чийрэг, үгэнд цэцэн, ухаанд мэргэн өсгөж ирсэн байна. ”Хувцсаар нь угтаж, Ухаанаар нь үддэг”энэ зүйр үгнээс монголчууд ухааныг ямар их чухалд үздэг гэдгийг харж болох юм. Тиймээс зүйр цэцэн үг цээжлүүлж, оньсого таавар таалгаж, түргэн хэллэг хэлүүлж, шүлэг дуу заан өгч, үлгэр тууж, аман зохиол ярьж өгч,хүүхдүүдийнхээ оюун ухаан, хэлний чадавхийг дээшлүүлдэг байсан. Монгол ардын аман зохиол Монгол ардын аман зохиол бол маш эртнээс нүүдэлчин монголчууд өөрсдийн өвөрмөц түүх соёл, зан заншил, амьдралын хэв шинжийг үр удамдаа өвлүүлэн дамжуулахад гол үүрэг гүйцэтгэсэн Монгол үндэстний баялаг өв уламжлалын маш чухал хэсэг юм. Аман зохиолыг дараах өгүүлбэрээр тодорхойлж болно. Аман зохиол нь ард олны дунд амаар зохиогдон тэдний мэргэн ухаан, цэцэн билгийн илэрхийлэл болж уламжлан дэлгэрсэн уран үгийн бүтээл юм. Ардын аман зохиолын үндсэн төрлүүд: • • • • • • • • • •

Үлгэр Тууль Домог Оньсого Таавар Зүйр цэцэн үг Ерөөл Магтаал Ертөнцийн гурав Хууч яриа

~ 60 ~

Ардын аман зохиолын мөн чанар нь: • •

Нийгмийн материал оюун санааны туурвил мөнд оршино. Хөдөлмөрчин ардын ертөнцийг үзэх үзэл ёс суртахуун яруу сайхны хүсэл сонирхлыг хурцаар илэрхийлдэгч оршино.

Судалгааны хэсэг 1. Багад тань эцэг эх, эмээ өвөө тань үлгэр, домог, зүйр цэцэн үгсийн талаар ярьж өгдөг байсан уу? Сонсож өссөн үү?

16-25 НАС

15%

Байнга сонсож өссөн Огт сонсож байгаагүй

25%

52% Радиогоор ганц нэг удаа сонсдог байсан Цэцэрлэгт багш ярьж өгдөг байсан

8%

4%

26 – 45 нас 6%

Огт сонсож байгаагүй

31%

Байнга сонсож өссөн 59%

Радиогоор сонсож өссөн Ганц нэг удаа эмээ өвөө ярьж өгдөг байсан

~ 61 ~

46-70 нас Огт сонсож байгаагүй

4% 24%

Сонсож өссөн 72% Ном зохиолоос уншиж байсан

Дээрх үзүүлэлтээс харахад 16-25 насныхан 46-70 насны хүмүүстэй харьцуулахад үлгэр бага сонсож өссөн нь харагдаж байна. Үүнээс харахад жилээс жилд залуучуудын яриандаа болон, өөрсдийн хүүхүүддээ сурган хүмүүжүүлэлтдээ ардын аман зохиолыг сургаж зааж зөвлөх нь бага байна. Үүнээс үзэхэд ардын сурган хүмүүжүүлэх арга маань мартагдаж бага багаар мартагдаж байгаа нь харагдаж байна. 2. Бусдад ямарваа нэгэн зүйлийг ойлгуулах, ухааруулахын тулд та зүйр цэцэн үг, сургааль домгоос эш татдаг уу?

16-25 нас

3% 0%

40%

57%

Үргэлж Заримдаа Огт үгүй

Үгүй

~ 62 ~

Дээрх үзүүлэлтээс харахад 25-46 насны хүмүүс 46-70 насны хүмүүсээс илүүтэй өөрсдийн яриа, бусдыг сургахдаа зүйр цэцэн үгийг ашигладаг болох нь харагдаж байна. 3. Монголчууд насаа хэлдэггүйн учир юу вэ? Энэ тухай домгийг сонсож байсан уу? А. Эрлэг номун хааны домог ярианаас сонссон Б. Урт насалдаггүй В. Сонсож байсан ч мэдэхгүй байна

~ 63 ~

Дээрх судалгаанаас үзэхэд бүх насны хүмүүс энэ асуултад тодорхой хариулт өгөхгүй байна. Үүнээс үзэхэд насаа хүнд хэлдэггүйн учир хүмүүс тэр болгон мэддэггүй нь харагдаж байна. Хүмүүсийн хувьд зөвхөн эмэгтэй хүн насаа хэлддэгүй гэсэн буруу ойлголт байгаа бөгөөд, эрт дээр үеэс Монголчуудын нэг сонин заншил нь анд бололцох ёс юм. Жишээлбэл Тэмүүжин, Жамуха хоёр Онон мөрний мөсөн дээр шагай солилцон анд бололцдог билээ. Түүхээс үзвэл эрдэмтэн мэргэд, сайн эрчүүд, эрэлхэг баатрууд, аянчин гөрөөчид анд бололцох нь цөөнгүй. Тэгж анд бололцохдоо өмссөн цамц, зүүсэн зэр зэвсэг, мэргэн санаа, бүсээ солилцож өнө үүрд нөхөрлөхийн андгай тангараг тавилцдаг байсан бөгөөд нэгнээсээ насыг нь асууж анд нөхөрын тангараг тавилцдаггүй байсан нь түүхэн кино, зохиолуудад гардаг билээ.

~ 64 ~

46-70 нас

3%

1% 32% 64%

Домог ярианаас сонссон Урт насалдаггүй Сонсож байсан ч мэдэхгүй Огт мэдэхгүй

4. “Гууль нь цухуйх” гэсэн хэлцийн зөв утгыг олно уу? А. Хүний чанар танигдах Б. Хийсэн хэрэг нь илчлэгдэх В. Мэдэхгүй

~ 65 ~

Эрт дээр үес монголчууд зүйр үг хэмээх ертөнцийн сайн, мууг адилтган жишиж хэлдэг ардын цэцэн үгсийг яриандаа маш их хэргэлдэг байсан бөгөөд зүйр үгээр хүүхдээ хүмүүжүүлж, хоорондоо ярилцаж, билэг оюунаа хөгжүүлдэг байсныг бид мэднэ. Тэгвэл дээрх судалгаанаас үзэхэд 16-70 насны хүмүүсийн хувьд өөрсдийн үр хүүхэд, найз нөхөд, хүрээлэн буй орчны хүмүүсээ зүйр үгээр сурган хүмүүжүүлэх арга ховордсон болох нь харагдаж байна. 5.

Ардын аман зохиолын талаарх мэдлэг мэдээллийг хаанаас олж авдаг вэ?

Зорилго: Дээрх асуултыг хүмүүсээс асуухад нийт судалгаанд хамрагдсан иргэдийн хамгийн их буюу 41%-ийг нь телевиз, интернетээс ардын аман зохилын талаарх мэдээллийг олж авдаг гэсэн дүгнэлт гарсан юм. Гэвч хүмүүс төдийлөн цаг зав гаргаад мэдээлэл авах нь ховор юм. Залуучууд маань ардын аман зохиол гэхээсээ илүү цахимд буй хэрэгтэй хэрэггүй мэдээллийг харж даган баясаж байна. Мөн цахим тоглоомонд донтож байна.Үүнийг багасгаж үгүй болгохийн тулд цахим хэрэглээг багасгаж үр хүүхдүүддээ үлгэр домог ярьж өгч уламжлалт сурган хүмүүжүүлэх арга ухааныг түгээн дэлгэрүүлэхэд оршино

~ 66 ~

Судалгааны ерөнхий дүгнэлт “Монголын сурган хүмүүжүүлэх арга” гэх сэдвийг миний бие курсын ажлын хүрээнд сонгон авч өөрийн судалгаад дараах дүгнэлтийг дэвшүүлж байна. - 16-70 насны хүмүүсийг аман зохиолыг хэрхэн мэдэж ойлгодог, ардын аман зохиолоор өөрсдийгөө болон үр хүүхдээ хэрхэн хүмүүжүүлж байгаа нь хүмүүсийн дундахь аман зохиолын мэдлэг мэдээлэл тун ховор, хоцрогдож байгаа нь харагдлаа. Монгол ардын аман зохиол доторх зүйр цэцэн үгийг хүмүүс бага хэрэглэж байгаа нь аман зохиолыг орхигдуулж байна . - 21-р зууны хүмүүс бид эрт дээр үеийнхээ түүхийг мэдэж, аман зохиолоор нэгнийгээ сургаж, өдөр бүрийн харилцаандаа оруулж байх нь зөв. Харин хүмүүсийн дунд энэ төрлийг хөгжүүлж мэдүүлэхийн тулд, хүүхдийг бага анги, цэцэрлэгээс эхлүүлэн зааж сургаж хайрлан хамгаалуулах нь зүйтэй гэж бодож байна. - Мөн бид ардын аман зохиолыг аав ээж, өвөө эмээгээсээ болон зурагтаас сонсож сурч байгаа нь харагдаж байна. Монголын сурган хүмүүжүүлэх арга ухаан мартагдаж байгаа нь юутай холбоотой вэ? Энэ маш энгийн хүмүүс хөгшин залуугүй утасны эрхэнд орсон байнга л утсаа үзэж ухаж тоглож ярьж байдаг мөн хүмүүс эртний түүх зэргийг сонирхож судалхаа байсан залуус маань бүр зүйр үг сургаал үг гэдэгийг ч бараг мартаж байна энэ мөн л техник технологи хөгжихийн хэрээр хүмүүс юмыг бэлэнчлэх сэтгэхгүйтэй болсонтой мөн залхуу болсонтой холбоотой Энэнээс болж монгол уламжлал өв соёл маань устаж үгүй болоход хүрч байна Судлаач миний санал Үүнийг дахин сэргээх бусдад таниулан түгээн дэлгэрүүлэхэд ямар алхам хийх ёстой вэ? 1: Цахим хэрэглээг багасгах 2: Цэцэрлэгийн насны хүүхдүүдэд ардын аман зохиол, үлгэр,оньсого,зүйр үг зэргийг сурган хүмүүжүүлэхэд холболдох байгууллага эцэг эхчүүд анхааралдаа авах 3: Мөн Их дээд сургуулиудад ардын аман зохиолын талаар тусгай цаг гаргаж түүнийг таниулан сургах 4: Зурагтын сувгуудаар ардын аман зохиолтой холбоотой нэвтрүүлэг үлгэрийн цаг зэрэгийг одоо байгаагаас илүү явуулах • • • • • • • • • •

Нүүдлийн аж ахуйг таниулах Ардын уламжлалт тоглоом наадгайгаар тоглуулах өв соёлтой хамаатай зүйлсээр Аман зөвлөгөө өгдөг, холбогдолтой ном зохиол уншиж өгдөг Үлгэрлэн зааж сургах Өв соёлоо түгээн дэлэгрүүлэх Мэдээж үр хүүхдээ өвлүүлэхийг хүсэж байгаа учраас өөрөө маш сайн мэдэх ёстой Үлгэр домог уншин, ардын тоглоом зааж өгнө Домог эртний үйл явдлаас ярьж өгч өмнөх үеийг нь мэдүүлэх Ном уншуулах Өөрөө үлгэрлэн яридаг тэдэнд тайлбалан хэлдэг.

~ 67 ~

• • • • •

Цээрэлдэг зүйлсийг хэлж өгөх Өвөг дээдсээ ярих түүх яриж өгөх Оньсон тоглоом, шатар, даам тоглуулдаг Ахуйтай аль болох ойр байлгахыг хичээдэг Монгол ёс заншлын талаар хэлж тайлбарлах Ном зүй:

1. 2. 3. 4.

Монгол ардын аман зохиол, зан үйл судлалын бүтээл /Х.Сампилдэндэв/ 2009 он Аман зохиолын тухай, судалгааны өгүүллийн эмхтгэл /П. Хорлоо/ 1987 он Монгол зан үйл, аман зохиолын харьцуулсан судалгаа /Х.Сампилдэндэв/ 2004 он Домог үлгэр /Б.Батцэцэг/

~ 68 ~

ӨСВӨР НАСНЫ ХҮҮХДҮҮДИЙН ЭЛЕКТРОН ТАМХИНЫ МЭДЛЭГИЙН БАЙДАЛ

“ИССЛЕДОВАНИЕ ЗНАНИЙ ДЕТЕЙ ПОДРОСТКОВОГО ВОЗРАСТА ОБ ЭЛЕКТРОННЫХ СИГАРЕТАХ”

Илтгэгч Д.Рэнцэн, Б.Батхуяг Аварга Дээд Сургууль [email protected] Товч утга Манай улсад 13-15 насны хүүхдүүдийн 14.3 хувь нь электрон тамхи хэрэглэдэг. Тэгвэл электрон тамхи хэрэглэгчдийн судалгаанаас харвал манай улсын насанд хүрсэн нийт иргэдийн 24.2 нь электрон тамхи татдаг ажээ. Үүнээс эрэгтэйчүүдийн 49.1, эмэгтэйчүүдийн 5.3, 12-16 насны хүүхдийн 14.3 хувь нь тамхи татдаг гэсэн судалгаа гарчээ. 13-15 насныхан гэдэг бол өсвөр насны хүүхдүүд юм. Зөвхөн манай улсад гэлтгүй дэлхий даяар электрон тамхи хэрэглэгчид залуужиж байна. АНУ-д 2017 оноос хойш электрон тамхи хэрэглэх ахлах ангийнхан 78 хувиар өссөн үзүүлэлттэй байгаа юм. Иймээс өсвөр насны хүүхдүүдийн элекотрон тамхины талаар мэдлэг мэдээлэл хэр байгааг судалж цаашид авах арга хэмжээг тодруулах юм. Онолын хэсэг Электрон тамхийг 2003 онд Хятадад бүтээжээ. Уламжлалт тамхинаас ялгаатай нь хэрэглэгч утаа биш уур сорно. Өөрөөр хэлбэл шингэнийг уур болгон сордог байна. Англиар vapor гэх бөгөөд түүнээс вэйп гэх нэршил үүсэж, татах үйл явцыг вэйпинг гэж нэрлэх болсон байна. Электрон тамхины шингэний найрлагад глицерин, пропилен гликол, үнэр оруулагч зэрэг химийн бодис багтдаг байна.

Энгийн тамхинаас ялгаатай нь электрон тамхи нь амтлаг. Татаж байгаа хүний аманд таагүй амт мэдрэгдэхгүй. Гэвч электрон тамхи хэрэглэж байгаа хүн өөрийгөө хянах боломжгүй байдаг аж. Учир нь энгийн тамхи татаж дуусахад тамхиа дуусгалаа гэдэг дохио тархинд очдог бол электрон тамхины хувьд зогсох дохио өгөх зүйлгүй учраас татсаар л байдаг сөрөг талтай. Тиймээс хэтрүүлж хэрэглэх магадлалтай юм байна. Хэтрүүлсэн үед толгой дүүрэх, чих шуугих, толгой эргэх, хөл эсвэл бие бүхэлдээ сульдах, дотор эвгүйрхэх зэрэг шинж тэмдэг илэрдэг байна. Тамхи огт татдаггүй өсвөр үеийнхэн электрон тамхи татсанаар цаашдаа тамхинд орох эхлэлээ тавьж байна гэж Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага анхааруулсан!!!!!!!!!!!!! Тамхины аюулгүй хувилбар гэж байхгүй. Электрон болон энгийн тамхинд никотин төрөл бүрийн хэлбэрээр агуулагддаг аж.

~ 69 ~

АНУ-ын Хүнс, эмийн хэрэг эрхлэх газрын /FDA/ судалгаагаар: электрон тамхинд нитрозамин, гликолын деривативууд зэрэг хорт хавдар үүсгэгч бодис илэрчээ!!!!!!! Мөн никотин нь донтуулах нөлөөтэй бодис юм. Электрон тамхинд амт үнэр оруулагч нэмсэн байдаг учраас залуус сонирхож, турших магадлалтай бөгөөд тийм маягаар хамааралтай болдог байна. Тиймээс ялангуяа өсвөр үеийнхнийг хэрэглэхгүй байх тал дээр хатуу анхаарал хандуулах ёстой гэжээ. Түлхүүр үг: Электрон тамхи, өсвөр үе, нийгмийн эрүүл мэнд Удиртгал Судалгааны ажлын үндэслэл: Сүүлийн жилүүдэд тамхинаас татгалзах тархалт ихэссэн ч үүний эсрэг тамхийг орлуулах бусад хэлбэрийн тамхины тархалт ихэссэн гэсэн үзүүлэлт дэлхий дахинд адил үзүүлэлттэй байна. Тиймээс өсвөр насныхны тамхи татах хяналтанд хүчин чармайлт гаргах нь зайлшгүй шаардлага тулгарч байна . Монгол улсад электрон тамхины хэрэглээ өсвөр насныхны хувьд хор уршгийг нь мэдэхгүйгээс бусдыг даган дуурайх үйлдэл хийж цаашлаад тамхи татах сэдлийг төрүүлэх том шалтгаан болж байна. Зорилго: Өсвөр насны хүүхдүүдийн электрон тамхины талаархи мэдлэгийг үнэлж хэрэглээг тодорхойлоно. Материал, арга зүй: Судалгааг Улаанбаатар хотын 3 дүүргийн 9 сургуулийн 170 хүүхдээс санамсаргүй түүврийн аргаар мэдээлэл цуглууллаа. Судалгааны асуумж нь ( нас, хүйс, анги, тамхи таталт, электрон тамхины хэрэгэлээ, мэдлэг) -ийн агуулга багтсан. Үр дүн: Судалгаанд нийт Баянгол, Хан-уул, Сонгинохайрхан 3 дүүргийн 9 сургуулийн 170 хүүхэд хамрагдлаа. 1. Судалгаанд хамрагсадын 102 /60 %/ нь эрэгтэй сурагчид 68 /40 %/ эмэгтэй сурагчид байв.

~ 70 ~

2. 12-13 насны 59 /35 %/, 14-15 насны 48 /28 %/, 16-17 насны 63 /37 %/ байв.

3. Нийт оролцогчдийн 79 /46,7% нь электрон тамхи хэрэглэж байгаа. 91 /53,3%/ хэрэглэдэггүй гэж хариулсан байна.

4. Электрон тамхины орц найрлагын талаар мэдэх үү? гэсэн асуултад 51 /30%/ нь мэднэ 51 /30%/ мэдэхгүй 68 /40%/ нь бага зэрэг мэднэ гэж хариулсан байна.

~ 71 ~

5. Ойр дотны хүмүүс нь электрон тамхи хэрэглэдэг үү? гэсэн асуултад тийм гэж хариулсан нь 102 /60%/ тийм 68 /40%/ нь үгүй гэж хариулсан.

6. Электрон тамхи татаж байгаа хүн ямар харагддаг вэ? Гэсэн асуултанд гоё харагддаг 146 /86%/ 24 /14%/ нь муухай харагддаг гэсэн байна.

~ 72 ~

7. Электрон тамхи татаж үзэхийг хүсдэг үү? гэсэн асуултанд 133,5 /78,5%/ нь тийм гэж хариулсан бол 36,5 /21,5%/ үгүй гэж хариулсан байна

Дүгнэлт: Тамхи таталт нь хэлбэрээ өөрчлөн дэлхийн нийт хүн амын эрүүл мэндэд эрсдэл учруулан, урьдчилан сэргийлэх боломжтой нас баралтын тэргүүлэх шалтгаан болсон хэвээр байна. Энэ шалтгаанаас урьдчилан сэргийлэх нь эрүүл мэнд боловсролын салбарын хүчин чармайлт бөгөөд өсвөр насныханд тамхины шинэ хэлбэрийн талаархи мэдээлэл хомс мэдлэг дутмаг олгож байгаа нь нэн түрүүнд авч үзэх асуудал болж байна гэж үзэж байна.

~ 73 ~

ӨСВӨРИЙН ТАМИРЧДЫН БЭЛТГЭЛ, ДАСГАЛЖИЛТАНД ӨДРИЙН ХООЛЛОЛТ НӨЛӨӨЛӨХ НЬ “ВЛИЯНИЕ ПИТАНИЯ НА ТРЕНИРОВКУ СТУДЕНТОВ-СПОРТСМЕНОВ”

Ч.Нямдорж Нийслэлийн ерөнхий боловсролын “Аварга” сургууль Судалгааны удиртгал Монгол улсын ирээдүй болсон хүүхэд багачуудыг спортын замналруу оруулахдаа бэлтгэл дасгалжуулалтын үр дүнг сайжруулахын тулд Биологийн хувьд тасралтгүй өсөлт явагдаж байгаа бие мах бодийн тэжээл болох хоол хүнсийг хэрхэн хэрэглэж буй талаар судалж үнэлгээ дүгнэлт хийхээр энэхүү сэдвийг сонгон судаллаа. Судалгааны ажлын зорилго •

Тамирчин сурагчдын бэлтгэл дасгалжуулалтанд хооллолт нөлөөлж байгаа эсэхийг судалж үнэлгээ дүгнэлт өгөх

Судалгааны ажлын зорилт •

Аварга ахлах сургуулийн тамирчин сурагчдын бэлтгэлийн цагийн багтаамжыг судалж алдаж буй шим тэжээлийг судлах

•

Аварга сургуулийн сурагчдын үдийн хоолны шим тэжээлийг судлах

•

Гадаадын зарим орны өсвөрийн тамирчдын өдрийн хоолны шим тэжээлийг судлах

Судалгааны шинэлэг тал Энэхүү судалгааны ажил нь спортын бэлтгэл сургуулилт тогтмол хийж буй Аварга сургуулийн тамирчин сурагчдын хооллолтын нөхцөл байдлыг сургуулийн хэмжээнд анх удаа судалж байгаа нь судалгааны ажлын шинэлэг тал болж байна. Судалгааны ач холбогдол Энэхүү судалгааны ажлын хүрээнд Аварга сургуулийн тамирчин сурагчдын өдрийн хооллолтын өнөөгийн нөхцөл байдлыг тодруулсанаар тэдэнд тулгамдаж буй асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх арга замыг тодорхойлох практик ач холбогдолтой. Судалгааны арга зүй • Математик статистикийн арга • Асуулгын арга • Харьцуулан дүгнэх арга зэрэг аргуудыг хэрэглэсэн болно. Судалгаа. 1 • Аварга сургуулийн тамирчин сурагчдын бэлтгэлийн багтаамжыг тодруулах • Аварга сургуулийн сурагчдын өдрийн хоолны жорыг судлан дүн шинжилгээ хийх:

~ 74 ~

• Өөх тос, Нүүрс ус, Уураг, Эрдэс бодис, Амин дэм гэх мэт шим тэжээлийн үзүүлэлтүүд “Аварга” ахлах сургуулийн сурагчдын хоолонд ямар хэмжээтэй агуулагдаж буйг судлан гаргах “Аварга” дунд сургуулийн сурагчдын долоо хоногийн бэлтгэлийн багтаамжыг тодруулсан судалгаа 1%

14%

27%

58%

2-4 цаг

4-8цаг

8 дээш

бэлтгэл хийдэггүй

Судалгаанаас дүгнэхэд аварга ахлах сургуулийн сурагчдын 85 хувь нь 4-8 цагийн бэлтгэл, 14 хувь нь 8 аас дээш цагийн бэлтгэл хийж байна. Энэ нь тэд тогтмол бэлтгэл хийж энерги, шим тэжээл тодорхой хэмжээнд алдаж байгааг харуулж байна. Бидний өмнөх судалгаагаар тамирчин сурагчдын бэлтгэлийн ачааллыг судалсан бол тэд энэхүү сургалт дасгалжуулалтаар шим тэжээл алдаж буй байдлыг тодруулах шаардлага байна.

Аварга дунд сургуулийн 200 гаруй сурагчдын 160 сурагч буюу 80 гаруй хувь нь өдөр тутамд дараах хоолыг хэрэглэж байна. Хооллож буй хоолны шим тэжээлийг тандан судалж үр дүнг тооцлоо. Та цайны газраас ихэвчлэн ямар хоол авч иддэг вэ? Гэсэн асуулга судалгаанд •

Ширхэгийн хоолыг ихэвчлэн

94%

•

Порцийн хоолыг /хагас порцоор /

88%

•

Соустай будаа

•

Бүтэн порцоор

84% 9%

Аварга дунд сургуулийн сурагчидаас авсан судалгаанаас дүгнэхэд тэд өдөр тудамдаа ширхэгийн хоол, хагас порцоор хоол иддэг хэмээн давхардсан тоогоор 85 аас дээш хувь нь хариулж байсан. Харин бүтэн порцоор хооллодог хэмээн хариулсан сурагчид зөвхөн гэрээс мөнгө ирсэн үедээ хэмээн хариулж байсан.

~ 75 ~

“Аварга” сургуулийн спортын амжилт гаргасан сурагчдаас өдрийн хоолоо хэрхэн иддэг талаарх судалгаа

11% 3% хангалттай сайн хооллодог

сайн хооллодог 86%

дунд зэрэг

Пирожки

Шим тэжээлийн найрлага: • Өөх тос - 7,3 гр • Нүүрс ус - 33,2 гр • Уураг – 12,7 гр • Эрдэс бодис: / Na- 5,4мг, К- 173мг, Fe- 0,9 мг, Mg- 7,3мг гэх мэт / • Амин дэм: / А- 94мг, С- 0,2мг, B1 – 0,1мг, холин /B4 /– 20,4мг/ • Илчлэг – 250 ккал Соустай будаа Шим тэжээлийн найрлага: • Өөх тос - 3гр • Нүүрс ус - 102гр • Уураг – 7,6 гр • Эрдэс бодис: / Na- 6,9мг, К- 423мг, Fe- 1,9 мг, Mg- 75мг гэх мэт / • Амин дэм: / А- 168мг, С- 8мг, B1 – 0,2мг B3- 1,1мг, холин /B4/ – 31,3мг/ • Илчлэг – 467ккал

~ 76 ~

Цуйван

Шим тэжээлийн найрлага: • Өөх тос - 36 гр • Нүүрс ус - 127 гр • Уураг - 32гр • Эрдэс бодис: / Na- 8,4мг, К- 213,7мг, Fe- 1,9 мг, Mg- 11,3мг гэх мэт / • Амин дэм: / А- 212мг, С- 40,3мг, B1 – 0,6мг, холин /В4/ – 5,3мг/ • Илчлэг - 804ккал Мантуун бууз

Шим тэжээлийн найрлага: • • • • • •

Өөх тос - 4,1гр Нүүрс ус -18,2гр Уураг - 6,5гр Эрдэс бодис: / Na- 3,4мг, К- 151мг, Fe- 0,5 мг, Mg- 5,2мг гэх мэт / Амин дэм: / А- 63мг, С- 0,2мг, B1 – 0,1мг, холин /В4/– 16мг/ Илчлэг - 135 ккал

~ 77 ~

Шим тэжээлийн үзүүлэлтийн Харьцуулалт 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0

804

467 250

36 127 32

41

Цуйван

18

7

135

3

Мантуун бууз өөх тос

102

8

7

Соустай будаа

нүүрс ус

уураг

33

13

Пирожши

илчлэг

Судалгаа 2 Өвөр Монголын өөртөө засах орны шилийн гол аймгийн Дая бөхийн дэвжээний өсвөрийн тамирчдын хоолны жорыг судалж дүн шинжилгээ хийх •

Өөх тос

•

Уураг

•

Нүүрс ус

•

Эрдэс бодис

•

Амин дэм гэх мэт ашигт бодисуудыг судлан гаргах

“Дая” бөхийн клубын тамирчин сурагчдаас 7 хоногийн бэлтгэлийн цагийн судалгааг авахад 70

61

60 50 40

27

30 12

20 10 0 2-4 ЦАГ

4-6 ЦАГ

~ 78 ~

6 ДЭЭШ

Порц хоол •

Шилийн гол аймгийн Дая бөхийн клубын цайны газар БУФЕТ хоолоор үйлчилдэг бөгөөд тамирчид нь өөрсдөө хоолоо сонгон үйлчлүүлдэг.

Шим тэжээлийн үзүүлэлт: •

Өөх тос - 8гр

•

Нүүрс ус -110гр

•

Уураг -16гр

•

Эрдэс бодис /Na- 424мг,K- 249мг,Mg-17мг,Ca-22мг/

•

Амин дэм /A- 16мг, B1- 0,106мг,B9-5мг/

•

Илчлэг - 576 ккал

Илчлэгийн Харьцуулсан график

~ 79 ~

800 700 600 500 400 300 200 100 0

730 576

110 9

8

өөх тос

33

18

нүүрс ус

16

уураг

Аварга ахлах

илчлэг

дая дэвжээ

Дүгнэлт •

Монгол орон хүнсний арвин баялаг нөөцтөй, уламжлалт хоол зүйн өндөр соёлтой хэдий ч бидний өнөөгийн хүрээлэн буй орчин, зах зээлийн үед бидний амьдарлын хэв маяг хоолны стандартад бус, өрхийн орлогоос хамааран хооллож байна.

•

Судалгаанаас дүгнэхэд спортын амжилт гаргасан сурагчид өдрийн хооллолтоо тогтмол хооллож байхаар гэр бүл болон дэмжигч хүмүүсийн хамтаар зохицуулсан байдаг бөгөөд

•

Тамирчин сурагчдын өдрийн хоолон дахь Уураг, өөх тос (ханасан), нүүрс ус, эрдэс бодис, амин дэм, илчлэг өндөр байх тусам бэлтгэлийн ачаалал авах чадвар сайжирч, спортын амжилт гаргах магадлал өндөр болж байна.

Аварга ахлах сургуулийн тамирчин сурагчид гадаад орны сурагчидаас өдрийн хоолны шим тэжээлийг илчлэг, уургийн хувь өндөр боловч эрдэс бодис, аминдэмийг 25-30% иар бага авч байгаа нь өдрийн хооллолтын чанарыг сайжруулахаар харагдаж байна.

~ 80 ~

3. БОРЬВЫ И СПОРТИВНАЯ ТРЕНИРОВКА: ВЗАИМОВЛИЯНИЕ ТЕХНИЧЕСКИХ ПРИЁМОВ (СИНКРЕТИЗМ) ТУВИНСКОЙ БОРЬБЫ «ХУРЕШ» И ЯПОНСКОЙ «СУМО» Ооржак Х.Д-Н. доктор педагогических наук, профессор, Шагжы Б.А. аспирант, Ооржак А-С.Ч. студент - Тувинский государственный университет, г. Кызыл Россия.

Mutual influence of techniques priyom (syncretism) of Tuvan wrestling "Khuresh" and Japanese "Sumo". Oorzhak H.D-N. Doctor of Pedagogical Sciences, Professor, Shagzhy B.A. aspirant, Oorzhak AS.CH. student - Tuva State University, Kyzyl, Russia. Актуальность. Инновационные подходы могут обеспечить положительное решение важной задачи обеспечения оптимального соотношения национального и интернационального в развитии физической культуры. Это обуславливает проведения специальных теоретических и экспериментальных исследований, направленных на изучение разновидностей национальной борьбы «Хуреш» и разработки научнообоснованных концепций и влияния её на современную систему подготовки начинающих борцов-сумоистов. Ключевые слова. Тува, борьба, хуреш, сумо, взаимовлияния, технический приём. Relevance. Innovative approaches can provide a positive solution to the important problem of ensuring the optimal ratio of national and international in the development of physical culture. This leads to the conduct of special theoretical and experimental studies aimed at studying the varieties of the national wrestling "Khuresh" and the development of scientifically based concepts and its influence on the modern system of training beginner sumo wrestlers. Keywords. Tuva, wrestling, khuresh, sumo, mutual influences, technical priyom. Тува «Хүреш» ба японы “Сумо” бөхийн арга барилын харилцан нөлөөлөл (синкретизм). Ооржак Х.Д-Н, сурган хүмүүжүүлэх ухааны доктор (Sc.D.), профессор; Шагжы Б.А. аспирант; Ооржак А-С.Ч., Тува улсын их сургуулийн, оюутан, Кызыл, ОХУ. Товчлол: Биеийн тамирын хөгжилийн бас нэгэн шинэлэг арга барил нь үндэсний болон олон улсын спортын хоорондын харьцааг хангах чухал асуудлыг оновчтой эерэгээр шийдэх боломжийг олгодог. Энэ нь үндэсний «Хүреш» бөхийн төрлийг судлах тусгай онол, туршилтын судалгааг хийх, сумогийн тѳрѳлд анхан шатны бөхчүүдийг бэлтгэх орчин үеийн тогтолцоонд үзүүлэх нөлөө, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй үзэл баримтлалыг боловсруулахад чиглэх байна. Түлхүүр үгс: тува, бөх, хүреш, сумо, харилцан нөлөөлөл, техникийн арга барил. Используя передовых позиций современных культурных традиций национальных видов спорта, осуществить взаимовлияния (синкретизм) прогрессивных тенденций развития международных разновидностей спортивной деятельности [1,2]. В этом направлении проведено много исследований отечественными теоретиками, учёными и практическими деятелями. Особенно по особенностям национальных видов борьбы у народов России, СНГ, Монголии и их влияние на методику тренировки борцов, в том числе сумоистов [3,4].

~ 81 ~

Актуальность исследования также обусловлена тем, что в XXI веке с возрастанием значимости изучения этнокультурных традиций и обычаев национальных видов физической культуры и спорта и недостаточной разработанностью. Проблемы взаимовлияния видов спортивных единоборств народов России с международными видами борьбы. Благодаря новой методологии физической культуры и системы подготовки спортивного резерва мы должны ориентировать современного тренера-педагога на создание многомерности, системно-комплексного характера связи различных видов борьбы, их взаимосвязи с социально-культурными и природными детерминантами бытия человека. В связи с этим важно осознание всего богатства национальных видов физической культуры, несущих в себе большой культурный потенциал. Кроме того, в сфере физической культуры все еще имеет место существенное противоречие между объёмом фактического материала и недостаточным уровнем его теоретикометодологического осмысления. Указанные обоснования предопределяют актуальность избранной темы исследования, которая существенно повышается в связи с изменившимися ценностными ориентирами общественной системы и переосмыслением деятельности во всех сферах жизни общества, включая физическую культуру и спорт. Борьба «Хуреш» в настоящее время является самым массовым видом спорта Республики Тыва. По рейтингу в физической и психологической подготовке занимает лидирующее положение среди мальчиков и юношей. Является методом и средством всесторонней подготовки, способствуя формированию личностных качеств человека. Хуреш, являясь одним из популярных видов спорта республики, обладает большим арсеналом разнообразных технических приёмов (бросков, захватов, сваливаний, сбиваний, выведений из равновесия, защитные действия, контрприёмов). Одной из особенностей считается, броски производятся только со стойки. Существуют следующие разновидности бросков: броски ногой – подножка, подсечка, подбив, зацеп; броски корпусом – через тазобедренный сустав, через спину, через плечевой пояс, через грудь; броски руками, захватывая ногу, обеих ног, за туловище, плечи; бросок, поднимая соперника вверх на разные высоты, применяя любого подходящего из предыдущих захватов. Технические действия борьбы «Хуреш»— это комплекс приёмов борьбы, совокупность технических действий, которые при молниеносном исполнении приносящие победу над соперником. Спортивная борьба – это поединок двух противников один на один, вид спортивного состязания, в котором два спортсмена умственно, нравственно, физически противодействуют друг другом с единственной целью, чтобы победить в борьбе, используя только разрешенные по правилам способов и приёмов. Не является исключением внедрение в систему физкультурно-спортивной деятельности России и экзотического японского вида единоборьства, борьбу «Сумо». Это единственный в Японии вид спорта называемый «кокуги» — национальный вид спорта. В нашей стране сумо — малоизученный вид спорта, отсутствуют специалисты, незначительное количество учебно-методической литературы. Соответственно при подготовке борцов-сумоистов, особенно начинающих, возникают проблемы не только в системе обучения молодёжи, но и в необходимости учитывать особенностей специфики данного вида борьбы. К сожалению, изданных учебно-методических материалов по особенностям подготовки начинающих сумоистов-борцов, используя средств и методов национальных видов спорта очень мало. Традиционная техника борьбы «Хуреш», веками развивалась народными борцами с учетом традиций, обычаев и условий жизни народа и имеет несколько качественных отличий от основных современных международных видов борьбы. Эти отличия вызваны

~ 82 ~

спецификой правил борьбы «Хуреш», которые определяют ведение борьбы только в стойке без пояса. Успешная реализация методологических основ взаимосвязи борьбы «Хуреш» с международными видами борьбы, особенно с самбо, сумо и вольной борьбой, является составной частью проблемы оптимального соотношения национального и интернационального в развитии физической культуры и спорта. Исходя из указанных предпосылок, было проведено репрезентативное анкетирование специалистов борьбы России и Тувы. Высокая степень компетентности опрошенных специалистов подтверждается наличием у них высоких спортивных и почетных званий, а также большим стажем тренерской работы. Для получения представления о состоянии изучаемой проблемы мы использовали результаты, проведённого анкетирования. Так, при анализе ответов на вопрос «Оценка степени взаимосвязи борьбы хуреш с другими видами борьбы», выявлено, что 70,58% опрошенных тренеров считают, что такая связь имеется с вольной борьбой, 78,2% респондентов отметили наличия связи борьбы хуреш с самбо, 66,8% – с борьбой сумо. Результаты ответов респондентов на вопрос о значимости отдельных физических качеств в структуре подготовки борца, специализирующегося в хуреше, представлены на рисунке 1.

100% 90%

80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% сила

ловкость

быстрота

выносливость

гибкость

Показатели физических качеств. Анализ содержания рисунка 1 свидетельствует о том, что приоритетными физическими способностями в структуре подготовленности борцов-хурешистов являются: силовое качество, относительно только физического качества «Сила», наибольшая – 100%; ловкость – 85%; быстрота – 64%. Респонденты вполне обоснованно полагают, что именно эти физические качества в наибольшей мере необходимы для достижения высоких спортивных результатов в хуреше. В тоже время выносливость – 40%, гибкость – 20%. Морфофункциональные характеристики – 12% имеют вспомогательное значение, но также весьма необходимы для создания фундамента общей физической подготовленности, на котором эффективно совершенствуются специализированные навыки и способности.

~ 83 ~

При анализе ответов респондентов на следующий вопрос анкеты была предпринята попытка выявления традиционных методических приёмов, наиболее часто применяемых в учебно-тренировочном процессе при подготовке борцов, специализирующихся в хуреше. При этом 73,0% опрошенных тренеров отметили, что такие методические приёмы мало в чём отличаются общепринятых в других видах борьбы. В то же время, 26,9% респондентов полагают, что в методике подготовки борцов, специализирующихся в хуреше, чаще всего используются специальные подводящие упражнения и броски партнера. Среди основных средств подготовки борцов, специализирующихся в хуреше, опрошенные тренеры назвали в порядке предпочтения: упражнения в парах, специализированные задания, упражнения с различными отягощениями, простейшие игровые формы единоборств. Все эти средства также широко применяются при подготовке занимающихся другими видами борьбы. Абсолютное единогласие у респондентов выявлено при ответе на вопрос о целесообразности подготовки молодых борцов на основе сочетания борьбы хуреш с каким-либо международным видом борьбы. Все специалисты отмечают, что такое сочетание необходимо и должно принести в практике подготовки борцов большую пользу. Это еще раз подчеркивает актуальность проблемы установления оптимальных параметров взаимосвязи различных видов борьбы в подготовке борцов, специализирующихся в сумо и подтверждает правильность направления выбранной темы исследования. Резюмируя более детально результатов анкетирования тренеров и борцов, можно констатировать о том, что существует взаимосвязь тувинской борьбы «Хуреш» с международным видом борьбы сумо. Выявилось мнение о возможности применения некоторых основных технических приёмов хуреша при обучении начинающих сумоистов, методически правильно соблюдая сочетания структуры приёмов обоих видов борьбы. Таким образом, подводя итоги результатов научного исследования по взаимосвязи технических приёмов борьбы «Хуреш» с японской борьбой сумо мы сформировали следующие выводы: 1. Борьба «Хуреш» имеет технические приёмы от захвата «дорт хончу», которые во многом похожи на такие же приёмы кимаритэ борьбы сумо; 2. Запрещение в хуреше борьбы лежа, а также болевых и удушающих приёмов вполне правомочно; 3. В структуре физической подготовленности борцов, занимающихся хурешом, большую значимость имеют сила, ловкость и быстрота, а выносливость и гибкость имеют менее важное значение по сравнению со структурой подготовки сумоистов; 4. Средства и методы подготовки борцов-хурешистов во многом совпадают, с применяемыми в международной борьбе сумо. Тем не менее, в хуреше чаще применяют упражнения в парах, специальные подводящие упражнения и упрощённые формы борьбы; 5. Однозначное мнение опрошенных тренеров о целесообразности оптимального сочетания борьбы хуреш с сумо, особенно на начальном этапе подготовки, свидетельствует о необходимости системного изучения и обоснования позитивных возможностей такого сочетания с целью повышения эффективности тренировочной и соревновательной деятельности спортсменов. Библиографический список литературы. 1. Замятин Ю.П. Управление сопряженной технической и физической подготовкой квалифицированных борцов / Ю.П. Замятин, В.П. Пойманов // Управление технической подготовкой борцов высокой квалификации : сб. науч. тр. / Гос. ин-т

~ 84 ~

2. 3.

4.

физ. культуры им. П.Ф. Лесгафта. – Ленинград, 1984. – С. 3–9. Ооржак, С.Ы. Хуреш : борьба по-тувински / С.Ы. Ооржак. – М.: ОЛМА Медиа Групп, 2008. – 96 с. Денисенко А. Н., Апойко Р.Н., Тараканов Б.И. // Специфика тувинской национальной борьбы хуреш и её влияние на структуру подготовленности борцов международных видов /Ученые записки университета имени П.Ф. Лесгафта. – 2017. – №11 (153). – С.59-63. Ооржак, С.Ы. Хуреш – борьба по-тувински: эволюция, тенденции, пробле мы и приоритетные пути их решения / С.Ы. Ооржак. – М.: SCIence, 2019. – 112 с. Сведения об авторах: 1.Ооржак Херел-оол Дажы-Намчалович, доктор педагогических наук, профессор Тувинского государственного университета, E-mail: [email protected] 2. Шагжы Болат Александрович старший преподаватель, аспирант, [email protected] 3. Ооржак Айыр-Санаа Чингисович студент - Тувинский государственный университет, г. Кызыл Россия.

~ 85 ~

БӨХИЙН ЧӨЛӨӨТ БАРИЛДААНЫ ТАМИРЧИН БЭЛДСЭН ҮР ДҮН ПРОБЛЕМА ПОДГОТОВКИ БОРЦОВ-ТЯЖЕЛОВЕСОВ ВОЛЬНОЙ БОРЬБЫ В НАШЕЙ СТРАНЕ”

Боловсрол судлалын доктор (PhD), профессор Б.Адъяахүү Судалгааны ажлын үндэслэл ➢ Монгол Улсад чөлөөт бөхийн барилдааны суурь 1960 онд 16 хүний бүрэлдэхүүнтэй дугуйлан хичээллэж эхэлснээр тавигдсан. ➢ Анхны шигшээ баг 1962 онд 8 бөхтэйгээр байгуулагдсанаар дэлхий, олон улс, тивийн тэмцээнд оролцож эхэлсэн.

➢ Энэ хугацаанд олимпын наадмаас 8, ДАШТ-аас 37, залуучуудын ДАШТ-аас 31, дэлхийн цомын төлөө тэмцээнээс 31, азийн АШТ-ээс 135 медаль хүртээд байгаа ч 1980 оноос хойших 43 жилийн хугацаанд эрэгтэй багийн амжилт бууран, олимпоос медаль авч чадаагүй бн. ➢ Хүнд жин (125 кг)-д 1961-2021 он хүртэл 60 жилийн хугацаанд олимп болон ДАШТ-аас медаль авч аваагүй.

~ 86 ~

Монгол улсын түүхэнд чөлөөт бөхийн төрлөөр олимпоос медаль авсан 8 тамирчин

Хүн төрөлхтний цэнгэлийн манлай олимпоос медаль авах, дэлхийн аваргатай болохын тулд бид хэрхэн бэлдэх ёстой вэ? Спортын эрдэмтэд ямар нэгэн спортыг судлахдаа аваргуудын онцлог шинж чанар, амжилтад нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлдог. Тухайлбал бөхчүүдийн амжилтын оргилд хүрсэн нас анхаарал татаж байна. Oлимп

Жин

Улс

Нэр

Төрсөн он

Аварга болсон нас

Хамгийн залуу 2012 Лондон

60

Азербайжен

Togrul ASGAROV

1992/09/17

19.6

86

Орос

1996/05/09

20.3

120

Орос

Abdulrashid SADULAEV Bakhtiar AKMEDOV

1987/08/05

21.1

Хамгийн ахмад 1952 Helsinki

87

ЗХУ

1912/04/12

40.3

2012 оны London

120

Узбек

Arsen MEKOKISHVILI Artur TAIMAZOV

1979/07/20

33.5

2016 Rio de Janeiro 2008 Бээжин

Олимпын аваргуудын төрсөн огноог UWW-мэдээллийн сангаас авсан.

~ 87 ~

Олимп

Бөхийн нас Олон улс

Олимп Монгол

Бөхийн нас Олон улс

1896 Athens

26.91

1968 Mexico City

29.19

1906 Athens

24.92

1972 Munich

25.84

1908 London

25.72

1976 Montreal

25.23

1912 Stockholm

26.66

1980 Moscow

23.63

1920 Antwerp

25.03

1984 Los Angeles

24.83

1924 Paris

25.23

1988 Seoul

27.25

1928 Amsterdam

28.21

1992 Barcelona

26.67

1932 Los Angeles

27.53

1996 Atlanta

26.62

1936 Berlin

29.61

2000 Sydney

25.83

1948 London

28.85

2004 Athens

25.21

1952 Helsinki

28.37

2008 Beijing

21

1956 Melbourne

25.49

2012 London

1960 Rome

26.80

2016 Rio de Janeiro

1964 Tokyo

26.52

2020 Tokyo

Дундаж нас

26.72

2024 Paris

?

Монгол

?

СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ЗОРИЛГО Чөлөөт бөхийн тамирчидын амжилт гаргах боломжийг судлах

СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ЗОРИЛТ Зорилгоо биелүүлэхийн тулд дараах зорилтуудыг дэвшүүлэн тавьсан. Үүнд: 1. Чөлөөт бөхийн хүнд жинд барилдах тамирчин сонгох 2. Тамирчинд тохирсон сургалт, дасгалжуулалтын хөтөлбөр боловсруулан, хэрэгжүүлэх

~ 88 ~

3. Тамирчины амжилтаар сургалт дасгалжуулалтын хөтөлбөрийн үр дүнг үнэлэх СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ШИНЭЛЭГ ТАЛ •

Тамирчин сонгох шалгуур үзүүлэлт бөхөд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг үндэслэлтэй судалсан.

•

Сургалтын цогц арга зүйтэй хослуулан, тодорхой зорилготойгоор тамирчиныг бэлдсэн.

СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ПРАКТИК АЧ ХОЛБОГДОЛ Чөлөөт бөхийн хүнд жингийн тамирчин бэлдсэнээр: ➢ 1980 оноос хойших 40 гаруй жилийн хугацаанд зогсонги байдалд орсон Монголын эрэгтэй шигшээ багийн амжилтыг сэргээх ➢ Чөлөөт бөхийн дасгалжуулалтыг үндэсний бөхийн сургалттай хослуулан, барилдааны ур чадварыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй олгох боломжтой болохыг баримтжуулах ➢ Бөхчүүдийн амжилтад нөлөөлдөг зарим хүчин зүйлүүдийг амьдралд хэрэгжүүлэх СУДАЛГААНЫ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН БА АРГА ЗҮЙ Судалгааны загвар Тохиолдол хяналтын судалгааны загвараар, квот түүврийг ашиглан, когорт шинжилгээний аргаар гүйцэтгэсэн. Тоон болон чанарын судалгааны аргаар сургалт дасгалжуулалтын явцын баримт материалд анализ хийн; задлан шинжлэх, харьцуулах, нэгтгэн дүгнэх аргыг тус тус хэрэглэсэн. Судалгааны хамрах хүрээ, баримт 2010-2023 онд "Аварга" ДС-ийн сургалтын хөтөлбөрт хамрагдсан болон санал тавьсан 10-15 настай хүүхдүүдээс сонгон сургаж, судлав.

~ 89 ~

СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ҮР ДҮНГИЙН БОЛОВСРУУЛАЛТ •

Үр дүнг “SPSS 25.0” програм ашиглан өгөгдлийг кодолж, шивэн, алдааг шалгасны дараа боловсруулалтыг хийсэн.

•

1 тоон хувьсагчийг тогтмол утгатай харьцуулахдаа 1 түүврийн Т тест (One sample T test) ашигласан.

•

2 тоон хувьсагчын хамаарлыг тооцохдоо Пирсоны корреляцын коэффициентын арга (Pearson’s correlation coefficient) ашигласан.

•

Хэрэв p утга 0.05- аас бага байх тохиолдолд хамаарлыг статистик үнэн магадлалтай гэж үзсэн.

Зорилт 1: Чөлөөт бөхийн хүнд жинд барилдах тамирчин сонгох Нийт тамирчидыг туршилтын болон хяналтын бүлэгт хуваасан. Туршилтын бүлгийн чөлөөт бөхийн спортоор хичээллэх тамирчин сонгохдоо дараах шалгуур үзүүлэлтийг баримталсан: •

10-18 настай

•

Бөхийн удамтай

•

Биеийн өсөлт хөгжил хэвийн

•

Уян хатан

•

Тэвчээртэй

•

Авъяастай бол давуу тал болно.

~ 90 ~

Зорилт 2: Тамирчинд тохирсон сургалт, дасгалжуулалтын хөтөлбөр боловсруулан, хэрэгжүүлэх •

Хяналтын бүлэгт монгол үндэсний бөхийн сургалт дасгалжуулалтын цогц арга зүй хөтөлбөрийг, туршилтын бүлэгт нэмэлтээр чөлөөт бөхийн дасгалжуулалтын хөтөлбөрийг хавсран хэрэгжүүлсэн.

•

Долоо хоног, сар, улирал, жилийн цикл бүрд тохирох техникийн болон барилдааны төлөвлөгөө гаргаж гүйцэтгэсэн.

~ 91 ~

Тамирчинд хамгийн гол анхаарч хэрэгжүүлэх зүйл сэтгэл зүйн бэлтгэл •

Зорилготой байх

•

Тэвчээртэй байх

•

Ёс зүйг эрхэмлэх

•

Загвар бөхтэй байх

•

Эдийн засгийн хувьд тогтворжуулах

~ 92 ~

СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ҮР ДҮН Зорилт 2: Туршилтын бүлгийн суралцагчидын БЕХ-ийн судалгаа

Өндөр /см/ эхэнд Өндөр /см/ дараа Жин /кг/ эхэнд Жин /кг/ дараа

N

Хамгийн бага

Хамгийн их

Дундаж

Стандарт хазайлт

30

165.0

188.0

176.0

±5.1

30

169.0

189.0

178.3

±4.9

30

66.0

120.0

88.3

±13.1

30

79.0

142.0

104.7

±15.3

Суралцагчидын бие бялдрын хөгжлийн үзүүлэлтүүд Үзүүлэлтүүд Хүч /удаа/ эхэнд Хүч /удаа/ дараа Хурд /сек/ эхэнд Хурд /сек/ дараа Тэсвэр /мин/ эхэнд Тэсвэр /мин/ дараа

N

Хамгийн Хамгийн Стандарт Стандарт бага их Дундаж хазайлт алдаа үзүүлэлт үзүүлэлт

30

7

50

26.8

±9.8

1.8

30

23

120

69.6

±23.2

4.2

30

11.12

14.5

12.6

±0.8

0.1

30

11.07

17.01

12.9

±1.1

0.2

30

18.1

37.3

27.2

±5.0

0.9

30

15.14

29.16

20.9

±3.6

0.6

Уян /см/ эхэнд

30

53

77

63.6

±5.5

1.0

Уян /см/ дараа

30

14

86

62.7

±20.2

3.7

Хөдөлгөөний эвсэл /сек/ эхэнд

30

9.23

13.5

10.8

±1.1

0.2

Хөдөлгөөний эвсэл /сек/ дараа

30

10.03

13.4

11.6

~ 93 ~

±0.8

0.1

t

P

-12.361

P