साहित्य, संस्कृ ती, कला व नवे हवचारप्रवाि याहवषयक हवचार मंथनाकहरता !! डॉ. अहनल हनतनवरे साहित्य समूि !!

तत्रैव अंक – सतरावा जाने-फेब्रु 2023

मुख्य संपादक प्रमोदकुमार अणेराव कायय कारी संपादक वववेक कापगते मुखपृष्ठ :

मकरंद राणे, कणकवली रे खाटने :

सायली रुमाले , नाविक हवशेष तंत्रसाह्य : दे वानंद घरत ,भंडारा

1 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

---- अनुक्रम ----

१ मानाचे पान:सल ु भा हिलेकर २ आमचे दोष आम्िाला कधी हदसू लागतील ?:डॉ.श्रीपाद भालचद्रं जोशी,नागपरू ३ काव्यसंहचत : प.ु हश.रे गे ४ साहवत्री आहण मी:डॉ.िेमंत जोगळे कर,मबंु ई ५काव्यउन्मेष: अहजत अभंग,अिमदनगर आहण शहमिष्ठा भोसले, मबंु ई ६ हबरबोटी (कथा):साररका उबाळे , अमरावती ७ कश्मकश (कथा) इमॅन्यअ ू ल हव्िन्सेन्ट सँडर,धळ ु े ८ कीयू बीच िाऊ ,िनोई,हव्िएतनाम यांच्या अनुवाहदत कहवता :डॉ.संजय बोरुडे , अिमदनगर ९ भाषा : राष्ट्र ...आहण ित्यार:डॉ.मदं ार काळे ,पणु े १० माझे सामाहजक भान हवकहसत िोण्याचा प्रवास: िेरंब कुलकणी,संगमनेर ११ पहं डता रमाबाईचें महु िकायि:डॉ.अनपु मा उजगरे ,ठाणे १२ जोहतमाि तमसो गमय:् पोषक अधं ाराचा आदर : सत्यहजत पाटील, नाहशक १३आत्मसत्याच्या अनवट वाटेवरचा: आँ ो दे ी: वपवहलनल चव्िाण जळगावकर,पणु े १४ अमृता शेर - गील: एक हचत्र _ मिाकाव्य:पल्लवी पंहडत,नागपरू १५ माझा कलाप्रवास:मकरंद राणे ,कणकवली १६ माझा कलाप्रवास:पवन चव्िाण ,सागं ली १७ आधहु नक संगीत :एक हचंतन:डॉ.रािुल भोरे ,भडं ारा १८ शतकोत्तरी ओर डा:राजीव जोशी यांची कहवता : दा.गो.काळे ,शेगाव १९ बगु ािट:१०० टक्के वावपतवाशी हभडणारी कादबं री:डॉ.सयू िनारायण रणसभु े,लातरू २० कुब्र:रणाशी लय साधणारे ले न :डॉ.अरुण ठोके ,नाहशक २१ लासरु चे आनंदश्वे र महं दर:एक अद्भुत वपथापत्य:डॉ.मनोिर नरांज,े नागपरू २० हप्रयकराचा नवरा िोताना :डॉ. गीताली हव. मं,पणु े २१ धक्काहचत्र

तू वेदनात्री झालीस... हळदी कंु कवाची जागा वमरवतही रावहली अव्यक्त हळदीच्या वपवळे पणामुळेच तर सोसणाऱ्या जखमा वहातां वहातां थांबल्या वहाणारे अश्रू पापण्यािी थेंबाळले तेंव्हा सहनिक्तीच्या अडसराने दूर सारून तू उं बरठ्याच्या बाहे र बवघतले स पाऊलखुणा उमटल्या पण त्या पुसटल्या नाहीत ; त्यांना ठळक करायला तू पांघरला मुसळधार पाऊस आवण ओणवलीस, वहरव्याकंच अंकुराच्या मूळाकडे सुलभा हिलेकर

2 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

सुलदृभा हिलेपकर ष्ष्टक्षे डॉ.श्रीपाद भालचंद्र जोशी,नागपूर जेष्ठ कवी ,ववचारवंत व संपादक

आमचे दोष आमिांस केंव्िा हदसू लागतील? -------------------------------------------------------------------------------------------------------------भारतीय कम्युवनस्ट पक्षाच्या स्थापनेला

िोर्षणाला सवांगीण मान्यतेचा नव्हता.उलट त्याला

दोनच वर्षांनी १०० वर्षे पूणण होतील.त्याच सुमारास

ववरोध करणाऱ्या श्रमिक्ती व प्रबोवधत मध्यमवगण

स्थापला गेलेला राष्रीय स्वयंसेवक संघ आज

यांच्या एकजुटीने त्याला ववरोध करणारा होता.तो

केंद्रीय सत्तेपावेतो पोहचला आहे , आवण दहा- बारा

ववरोध,तो प्रवतकार, सवांगीण होता आवण तो

वर्षे अगोदर पयंत संसदे त सुमारे ८० खासदारांपयंत

सत्ताकारणाधावरत नसून 'बहु जन वहताय बहु जन

पोहचलेला व दे िाच्या तीन राज्यात तीन दिकांहून

सुखाय'

अवधक काळ, अन्य डाव्याच पक्षांच्या सोबत

कोणतीही असो पण प्रभाव त्याच ववचारसरणीचा

सत्तारूढ रावहलेला कम्युवनस्ट पक्ष आवण डाव्यांची

होता, आवण त्याची पेरणी व त्याला बळकटी ही

सत्ता दे िात आज त्यांचा पक्ष िताब्दीकडे जातांना

कामगारांचे,श्रवमकांचे, मध्यमवगीय प्रबोधनांचे जे

एकमेव केरळ या एकाच राज्यात तेवढी वटकलेली

लढे भारतीय कम्युवनस्ट पक्षाच्या स्थापनेनंतर

आहे .

संघवटत केले जात तीव्रपणे लढले गेले त्यानेच

असे का व किामुळे झाले याची तीच ती करून

वदलेली होती हा इवतहास पाणी ओतून पुसन ू टाकता

झालेली पारायणे व त्याच त्या दाखवून झालेल्या,

येणारा वा त्यांचे हवे तसे पुनलेखन करून नाहीसा

मान्य करून झालेल्या चुका यांची तीच ती वनरथणक

करून टाकता येणारा नक्कीच नाही.

चचा करत बसण्यापेक्षा या

आप

ववचारसरणीची छाप

अिा कल्याणकावरत्वाचा होता.सत्ता

आपल्या

गवावभमानाचीआवण

पक्षीय

पडू नही व गरज दे खील बहु संखयांकाना असूनही ते

बांधीलकींची झापडे दूर सारूनच फक्त त्यासाठी या

आभासी वास्तवात जगवले जात असल्याने व

प्रवियेकडे बवघतले गेले तरच त्याचे मोल कळू

त्याचीच

िकते.

त्यांना

चटकही

लागली

असल्याने

गरजेपेक्षा,गवण आवण वृथा अवभमानाच्या आर्थथक -

पक्षाच्या सुवणणजयंतीवेळी म्हणजे सुमारे १९७५ च्या

राजकीय सत्तेचा पाडाव करून पुन्हा जनमानसाला

सुमारास,म्हणजे

प्रत्यक्ष वास्तवािी जोडणे हे आता या पक्षासाठी

संस्थापकांपैकी व या पक्षाला त्याचा आकार,

वाटते तेवढे सोपे उरलेले नाही.तसे ते अगोदरही

स्वरूप आवण तत्कालीन बळ प्राप्त करून

सोपे नव्हतेच.तरीही तो काळ हा संपण ू ण जगभर

दे ण्यासाठी झटलेले राष्रीय ने तत्ृ व काॅ श्रीपाद

केवळ

अमृत डांगे यांनी वलवहलेला ,' भारताचे माक्सणप्रवणत

एककेंद्री,एककल्ली

ववकासाचा,अथणकारणाचा

3 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

,प्रचं ड

आर्थथक नफेखोरी

व

४८

वर्षांपूवी

या

पक्षाच्या

उज्ज्वल भववतव्य ' हा लेख, प्रस्तुत लेखकाने,

'मराठी ग्रामसेवक ' या मराठीतील ' प्रत्येक अंक,

डांगे त्या लेखात तेव्हा म्हणतात ,... ' पौवात्य

वविेर्षांक ' दे णाऱ्या, इवतहासातील सवात दे खण्या

हु कूमिाहीचा

ठरलेल्या वनयतकावलकाच्या, आधुवनक मराठी

अडगळीत जाऊन पडला आहे .आवण तरीही

वैचावरक

" मारलेल्यांच्या कवट्यांतन ू अमृत प्रािन करू

-

प्रासंवगक

गद्य

वविेर्षांकात

आविया

आता

इवतहासाच्या

,वदवाळी,२००० मध्ये पुनमुणवद्रत केला होता.

पाहणाऱ्या दे वीची मूती" भारतात पुनः एकदा

मराठीतील

बाळिास्त्री

आपले डोके वर काढू पाहत आहे ." जेथे" खून

जांभेकरांपासून तर नीळकंठ खावडलकरांपयंत १८

पाडणे हाही एक धार्थमक ववधी बनववला गेला आहे "

महत्वपूणण वनवडक लेखकांच्या लेखांसोबत अिा

त्या भारतात फवसझम, साम्राज्यिाही, खुनाखुनी

वेगळ्या गद्य लेखनाचा नमुना म्हणून तो समाववष्ट

आवण प्रवतिांती यांववरूद्ध लढण्याच्या आपण

केला होता.

गंभीर

त्यात काॅ. डांगे यांनी म्हटले होते की माक्सणने

त्याचबरोबर भांडवलिाहीच्या युगाचे पवरणाम

हहदुस्तानच्या स्वातंत्र्याचा प्रश्न फार पूवी म्हणजे

आवण त्याची प्रचं ड उत्पादनिक्ती कम्युवनस्ट

इ.स.१८५३ साली मांडून ठे वला होता.त्यावर्षी त्याने

समाजाच्या सामावयक मालकीखाली आणल्या

भारताचे भववतव्य वतणववणारा आपला सुप्रवसद्ध

पावहजेत,असा माक्सणचा आग्रह होता.ते केले तरच

लेख वलवहला.इंग्रजांनी ह्या दे िाची सारी संपत्ती

साऱ्या मानवजातीला अमृताचे प्रािन, मानवांच्या

धुवून नेली; कोट्यवधी लोकांचे बळी घे तले ;

कवट्यांतन ू च नव्हे ,तर कम्युवनझम आवण जागवतक

हातकारावगरी आवण िेती यांचा सुरेख संगम आणून

िांततेच्या

भारतीय

होईल,असे डांगे वलवहतात.

अिा

प्रकारच्या,

ग्रामव्यवस्थेचा

जो

आर्थथक

पाया

आणाभाका

घे तो.ठीक

सुवणणकंु भातून

करता

आहे

येणे

ते.पण

िक्य

घालण्यात आला होता,तोच त्यांनीं मोडू न तोडू न

डांगे वलवहतात ,बुवद्धजीवीवगण कुठे होता? त्यातला

वछन्नवववछन्न करून टाकला.

एक ववभाग अजूनही जुन्या िास्त्रांना वमठी मारून

डांगे वलवहतात की,माक्सण वलवहतो की " रे ल्वेतन ू

बसला होता...

आधुवनक उद्योग वनमाण होईल आवण तो पूवापार

या बुवद्धजीवीवगाला साम्राज्यवादी सत्ताधाऱ्यांनी

चालत आलेली भारतीय श्रमववभाजनाची पद्धती

मोडले .जुन्यांना तर त्यां नी सरळसरळ दडपूनच

नष्ट

टाकले.खालच्या

करील.ही

पद्धतीच

हहदुस्थानातील

पातळीवर

राज्यकारभार

जावतव्यवस्थेचा पाया आहे आवण तीच भारताच्या

चालववण्यासाठी त्यांना इंग्रजी विक्षण घे तलेली व

प्रगतीच्या आवण भारताच्या सामर्थ्याच्या मागातील

त्या संस्कृ तीिी पवरवचत असलेली चार- दोन माणसे

सवात मोठी धोंड आहे ".

हवी होती.हा नवा ववभाग त्यांनी वनमाण केला.पण

भारताच्या

पुनरूज्जीवनासाठी

ववविष्ट

त्यांची वाढ गोगलगाईच्या गतीनेच झाली .ह्या नव्या

आर्थथक चौकटीची गरज आहे ; राजकीय ऐक्याची

बुद्धीजीवीवगाने आपल्या साम्राज्यिाही सत्तेला

गरज आहे .

आव्हान देऊ नये म्हणून वब्रवटि सत्ताधारी वगाने

डांगे म्हणतात, माक्सणने भारतीय स्वातंत्र्याच्या

जुन्या जावतभेदांचा,ववरष्ठ जातींच्या वचण स्वाच्या,

अंवतम आवण महान् प्रश्नाचीही मांडणी केली.

जुन्या ववचारसरणीचा, भरपूर वापर केला आवण

4 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

एका

त्यांना एकमेकांववरूद्ध चे तवले ,त्या सवांच्यात

.... आजच्या सावणजवनक क्षेत्रातील उद्योगधंद्यांची

त्यांनी एकप्रकारचे वैचावरक आवण अधणधार्थमक '

प्रचं ड वाढ झाली आवण लोकिाही व समाजवाद

यादवी युद्धच' चे तवले....पुढे ते म्हणतात,दे ि

यांचे वगीय मूल्यांना धरून विक्षण दे ण्यात आले

ताब्यात ठे वायचा तर वरच्या व खालच्या दोन्ही

तरच हा प्रश्न सोडवता येईल.लेखाच्या िेवटी ते

पातळ्यांवर सनदी नोकरांचा एक संच वनमाण

म्हणतात, माक्सण कालबाह्य झालेला नाही.

करणे

खरे तर हा संपण ू ण लेख मुळातूनच वाचला

भागच

होते.त्याविवाय

राज्यकारभार

चालववणे अिक्य होते. ते

पुढे

पावहजे.डांगे सुमारे ४८ वर्षांपूवी हे वलवहत आहे त,

म्हणतात,आपण

माक्सणवादाच्या

मात्र आजही तो लेख ताजाच वाटावा अिीच व्स्थती

ववचारधारे पासून अलग पडल्यामुळेच आपली

वदसते.

साम्राज्यिाहीववरोधी िांती लांबणीवर पडली,

िेवटी कोण कोणत्या ववचारसरणीच्या अनुर्षंगाने

हकवा िांवतकारक लोकिाहीची स्थापना या वतच्या

वलवहतो हे महत्वाचे नसून जे म्हणतो आहे त्यातले

इवतहासदत्त कायापासून दूर होऊन अडगळीत

तर्थ्य तपासता येणे,त्याचे आकलन होणे आवण

पडली, असा माझ्या म्हणण्याचा अथण आहे का?

कृ ती ही मूठभरांच्या कल्याणाची नव्हे तर व्यापक

हो.तसाच आहे .ववचारधारा ही एक िक्ती आहे

जनवहताची होणे हे च अवधक महत्त्वाचे आहे हे

आवण योग्य वेळी वतने जर जनतेच्या मनाचा ताबा

तेव्हाच घडू िकेल जेंव्हा

घे तला असता तर ती एवढी जबरदस्त भौवतक

आगरकरांनी म्हटल्याप्रमाणे आमचे दोर्ष आम्हांस

िक्ती बनली असती की आपली स्वातंत्र्यप्राप्ती

कधी वदसूं लागतील? हा प्रश्न आपल्याला नव्याने

आवण पुढील ववकास लवकर झाला असता.आवण

पडे ल.

यदाकदावचत लवकर झाला नसता, तर वनदान त्याला अवधक चांगले रूप आवण आिय प्राप्त झाला असता. .... सरतेिेवटी आम्ही बोल्िेव्व्हक गट स्थापन केले.आम्ही काॅॅंग्रेसमध्ये इंवडयन सोिावलस्ट लेबर पाटी स्थापन केली.काॅॅंग्रेसचाच एक भाग म्हणून आत राहू न आम्ही या संस्थेत काम करू लागलो . डांगे म्हणतात मला दाखवायचे होते ते हे की,एका ितकाहू नही आमच्या,खास

अवधक करून

काळापूवी

माक्सणने

हहदुस्तानच्या,प्रश्नांचा

अभ्यास कसा केला आवण आमच्या उज्ज्वल भववतव्याचे भावकत कसे केले , आवण तरीही आजच्या घटकेलाही हे वचत्र पूणण झालेले नाही. 5 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

काव्यसंहचत परुु षोत्तम हशवराम रे ग.े (२ ऑगवपट १९१०- १७ फे ब्रुवारी १९७८). ज्येष्ठ कवी, कादबं रीकार, नाटककार, समीक्षक व संपादक अश्या हवहवध रूपात अह ल मिाराष्ट्र त्यांना ओळ तो. सृजनशिी म्िणजेच स्रीशिी िा त्यांच्या कहवतेचा प्रधान हवषय आिे.जीवनात हवहवध रूपाने वावरणारी सृजनशिी आहण हवशेषतः हतथे देिधारी वपवरूप िेच वेगवेगळ्या रूपानं ी व स्री प्रहतमाच्ं या साह्याने त्याच्ं या कहवतेत प्रकट िोते. 'दोला', गधं रे ा ' पष्ट्ु कळा ' , ',दसु रा पक्षी ', हप्रयाळ ' िे गाजलेले कहवतासंग्रि आहण साहवत्री, अवलोहकता, रे णू , मातृका या वेगळ्या धाटणीच्या प्रायोहगक कादबं ऱ्या त्यांच्या नावे आिेत.

पु. हश. रे गे

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------शिनाज़ िहनाज पवहल्यांदा काल दुपारीं वदसली - ज्या रूपांत ती स्वत:ला चाहत होती त्याथोडी पाठमोरी, कमरे वरचें ढळणारे वस्त्र तसेंच ढळू दे त... बाजूला होता एक नोकदार पुराण्या ढं गाचा आरसा. आवण जेव्हां ती पुन्हां आज पहांटे-पहांटेच आली, सांगू लागली : पहा ना, मी आहे तीच पुरातन आया. तुमच्यासाठी होऊन रावहलें आहे मनव्स्वनी दाक्षायणी, तापसी उमा, गायत्री सीता, स्वरववध्दा जघनघना पांचाली. त्या क्षणापासून मी अलग पडलों, 6 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

उरलों नाहीं. आतां ठाऊक नाहीं काय काय होईल -काय सांडावें लागेल, कारण ती येईल पुन्हां पुन्हां -येईल आवण लपेटून घे ईल. ************ प्रज्ञा (एक झेन कववता) मी दोन वदले , दोन घे तले. पण त्यानें काय झालें ? आतां दोन दे णार, घे णार नाहीं; दोन घे णार, दोन दे णार नाहीं. दांड्याला असतात दोन टोकें पण दोन हातांना एकच डोकें.

मग मी काय मागायला हवं होतं? मग मी काय मागायला हवं होतं? ओठांचा चारा?

मोकळ्या स्तनांची ताटं ? बोटांची अगोचर वाट ?

तूं बोलणार नाहींस तें मला समजलें असेल; बोलिील तें मीच बोलेन.

खरं च मी अजून कांहींच विकलों नाहीं- अनोळखी सांज, त्याहू न अवधक अनोळखी रान आवण उगाच गोंजारले लं मन!

नंतर

आतां तरी मला हें सांगिील का : ती डोळ्यांची कोयल, तें कसून डहु रलेलं झाडउलट्या आभाळालाच का विकवीत होतीं धडधड ?

हा वारा असाच वाहणार हे झाड असेंच उभारणार हें आकाि असेंच कलणारमी त्यांचा होत नाहीं तोंपयंत.

घड्याळ बंद पडलेलें घड्याळ वदवसांतन ू दोन वेळा अचूक वेळ दाखववतें. त्यावेळीं तूं आवण मी -दोन वृद्ध युवभावीहातांत हात घे ऊन बसूं. तुझ्या भस्मी डोळ्यांना मी माझे डोळे दे ईन; हचधुल्या ओठांना माझे ओठ.

7 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

नंतर, कुणी कसें सांगावेंहा वाराच झाड होईल हें झाड जुनें ऊध्वणमल ू आकाि आवण आकाि वाऱ्याचें च एक नवें बोलणें. ************ पुरुर्षोत्तम विवराम रे गे

डॉ.हे मंत जोगळे कर,मुंबई ज्येष्ठ कवी

I.I.T. मबंु ई तनू रासायहनक अहभयाहं त्रकीची पदवी व्यवसाय : राष्ट्रीय रासायहनक प्रयोगशाळा पणु े येथनू उपसंचालक म्िणनू हनवृत्त. अनेक कहवतांचे अनवु ाद इग्रं जी, हिदं ी, उदि,ू गजु राती, कन्नड, पंजाबी भाषांतनू प्रकाहशत.

िे मंत गोववद जोगळे कर

साहवत्री आहि मी -------------------------------------------------------------------------------------------------------------'साववत्री' कादं बरी मी १९७१ मध्ये वाचली. मी तेव्हा मुंबईच्या आयआयटीत विकत होतो. माझा एक सहाध्यायी वगात तासाला बसल्या बसल्या, एखादे मराठी पुस्तक वाचत असे . एकदा त्याच्या हातात मला 'साववत्री' वदसली. मला ती वाचायची होती. मोठ्या वमनतवारीने मी ती त्याच्याकडू न वमळवली आवण वाचून परत केली, पण कादं बरी परत केली तरीही साववत्रीने मला सोडले नाही. तोपयंत मी वाचलेल्या कादं बऱ्यांहून साववत्री अगदी वेगळी होती . ती वाचून अनेक प्रश्न पडत होते , तरीही ती मनात घर करून रावहली होती. १९७४ च्या अखेरीस माझे लग्न ठरले. होणाऱ्या पत्नीच्या वाढवदवसाला भेट म्हणून -जी मी वतला वदलेली पवहलीच भेटवस्तू असणार होती मी साववत्री वदली आवण साववत्री माझ्या घरी आली. त्यानंतर आजतागायत साववत्रीची मी अनेक पारायणे केली तरीही ती वाचून प्रश्न पडणे आवण त्यांची संगती लावणे थांबले ले नाही. साववत्री ही पु.वि. रे गे यांची कादं बरी म्हणजे या साववत्रीने आपल्या वमत्राला आठ नऊ वर्षाच्या कालखंडात वलवहले ली ३९ पत्रे आहे त . या पत्रांना वमत्राने वलवहले ली उत्तरे यात नाहीत. साववत्रीच्या पत्रांवरूनच आपल्याला त्यांचा तकण लावावा लागतो . साववत्री ही कुगी मुलगी , तत्वज्ञानाची ववद्यार्थथनी. वतचे वडील आप्पा तत्त्वज्ञान मीमांसक . एका रे ल्वे प्रवासात साववत्रीला 8 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

हा वमत्र भेटतो. मग ती त्याला पत्र वलवहते . तोही वततक्याच अधीरपणे उत्तर वलवहतो. साववत्री त्याला वतरुपेटला वतच्या घरी बोलावते .बरे च आढे वेढे घे ऊन झाल्यावर तो वतरुपतीला येऊन जातो. तो तत्त्वज्ञानात डॉक्टरे ट वमळवण्यासाठी ऑक्सफडण ला जातो. साववत्रीही आप्पांबरोबर त्यांच्या व्याखयानसत्रासाठी जपानला जाते. साववत्रीचा वमत्राबरोबर पत्रव्यवहार चालूच असतो . महायुद्ध पेटते. साववत्री जपान मध्ये तर वतचा वमत्र इंग्लंड मध्ये अडकून पडतात . आप्पांचे जपानमध्येच वनधन होते.साववत्री ओसाकाच्या वमवलटरी इव्स्पतळात पवरचावरका म्हणून काम करते. तेथील आझाद हहद सेनेचे डॉक्टर सेन बॉम्बहल्ल्यात नाहीसे होतात. त्यांची पत्नी अकाली प्रसूत होऊन दगावते. त्यांच्या मुलीचे पालकत्व साववत्रीकडे येते . युद्ध संपल्यावर साववत्री या मुलीला - बीना ला घे ऊन भारतात वतरुपेटतला येते. साववत्रीचा वमत्रािी पत्रसंपकण पुन्हा सुरू होतो आवण तो साववत्री कडे येण्यासाठी वनघतो . कादं बरीतल्या घटना एवढ्याच, पण त्यात साववत्री सोबतचे अनेक सुहृद साकार होतात. वतरुपेटचे घर सांभाळणारी राजम्मा, वतथले आप्पांचे वमत्र एजवथण , जपानमध्ये भेटलेली आवण साववत्रीची वजवश्चकंठश्च झालेली स्वीवडि मुलगी ल्योरे हे मुखयतः येत राहतात , पण या पत्रांत सतत पाश्वणभम ू ीला आहे ही पत्रे ज्याला उद्दे िन ू वलवहलेली आहे त तो साववत्रीचा वमत्र .

कसा आहे हा वमत्र ? हा वमत्र कधीच थेट समोर येत नाही. त्याच्याबद्दल आपल्याला समजते ते साववत्रीच्या िब्दांत. ती त्याच्याबद्दल वलवहते : 'तुमचा साधेपणा , हकवचत ओिाळा स्वभाव, दुसऱ्यािी वागताना - हकबहु ना दुसऱ्याववर्षयी ववचार करतानाही उठू न वदसणारी ऋजु न्यायबुद्धी , ू त्यांना एक नवं रूप मागचं पुढचं सहज सांधन द्यायची हातोटी... तुमचं मन कसं गूढ जलाियासारखं. त्यात आकािाचे बदलते रं ग वदसत असले तरी त्याचे स्वतःचे रं ग वेगळे च असतात . एखादा ओळखीचा वाटण्यापूवी अनोळखी होऊन बसतो. दुसऱ्याला सहज उठाव दे तो.' साववत्री बद्दल तो काय म्हणतो ? तो वतला मनमोकळी म्हणतो (आप्पा वतला आनंदभाववनी म्हणतात). वतचा व्यवव्स्थतपणा त्याला जाणवतो. साववत्री मात्र त्याला असे वाटण्याचे कारण स्वतःचा थोडा थंड स्वभाव आवण सहजासहजी न गांगरून जाणे असावे असे म्हणते. साववत्रीला वमत्राबद्दल वाटणारे उत्कट प्रेम आपल्याला वतच्या पत्रांतन ू सहज प्रतीत होते . मात्र साववत्री आपल्या प्रेमाची िब्दांत कबुली दे त नाही, हकबहु ना प्रेम या िब्दाचीच वतला अपूवाई वाटत नाही . साववत्रीचा वमत्र वारं वार वतला त्याच्याबद्दल काय वाटते ते ववचारत राहतो . ते वतने न सांगताच त्याने समजून घ्यावे अिी वतची मनीर्षा असते . त्याचे वतला ववचारत राहणे आवण वतचे त्या प्रश्नांना हु लकावण्या दे णे हा िम सतत चालू राहतो . िेवटी त्याने वनवाणीचे ववचारल्यावर साववत्री त्याला न समजलेल्या आपल्या पवहल्यापासून च्या प्रेमाची कबुली दे ते आवण त्याने आपल्याला ओढू न न्यायला पावहजे होते हे ही सांगते. हे इतके स्पष्ट वलहावे लागल्याने ती ओिाळी होते आवण त्यालाही हे वाचून दुःख झाले तर त्याने आपल्याला कायमची ववसरावे असे वलवहते. हे पत्र वमळतात साववत्रीचा वमत्र साववत्री कडे येण्याच्या तयारीला लागतो. 9 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

साववत्री कादं बरी वाचून मुखय प्रश्न पडतो तो साववत्री आपल्या वप्रयकरा ववर्षयी इतकी अनासक्त किी? 'आपली भेट झाली नाही तर ल्योरे लाच मी समजा ' असे वलवहण्याइतकी साववत्रीची मजल जाते. वप्रयकर परत येणार आहे हे ठरल्यावर त्याच्यासाठी वेगळे घर - आवण तो जेवण बनवण्याचे मनावर घे णार असल्यास स्वयंपाकघरही बांधायला घे तले जाते. हे बांधत असते ल्योरे - ही यत्र तत्र सवणत्र पोहोचणारी ल्योरे कोण आहे ? साववत्रीचा सुरुवातीला हरवलेला वगटार ती िेवटी पुन्हा वाजवायला घे ते म्हणजे काय ? साववत्रीचा वप्रयकर बीनाला पत्रातून 'द्रौपदीने िालू फाडू न कृ ष्णाचे कापलेले बोट बांधले ' ही गोष्ट वलहू न पाठवतो तर साववत्रीला त्याने ही गोष्ट का वनवडावी ते कळते ते काय असते ? प्रोफेसर गुरुपादस्वामी तडकाफडकी नोकरी सोडू न का जातात ? एक ना दोन - प्रश्नच प्रश्न! या हकवा अिा अनेक प्रश्नांचा िोध अनेक समीक्षकांनी आपापल्या दव्ृ ष्टकोनांतन ू घे तला आहे . द.वभ.कुलकणींच्या मते , साववत्रीची पत्रे वाचून िेवटी साववत्रीच्या वमत्राच्याही प्रेम कल्पनेचे उन्नयन होते म्हणूनच तो द्रौपदी आवण कृ ष्णाची गोष्ट वनवडतो. सरोवजनी वैद्यांनी साववत्री वर 'एक नवे आकाि' नावाचा लेख वलवहला आहे . त्यात त्यांनी साववत्री आवण वतचा वप्रयकर हे सांखय तत्त्वज्ञानातील प्रकृ ती आवण पुरुर्ष आहे त असे म्हटले आहे . पुरुर्ष हा कता, अभोगी , वनगुणण तर प्रकृ ती व्यक्त , वत्रगुणात्मक आवण कती आहे .प्रकृ ती पुरुर्षाला साद घालते पण त्याच्या संयोगाववना ववश्ववनर्थमती करते. साववत्री दे खील जे हवे ते स्वतःच होते .ल्योरे ही सुद्धा एकाकी साववत्रीची काल्पवनक वनर्थमती आहे असे त्यांना वाटते. सरोवजनी बाईंनी लावलेली ही संगती माझ्या मनातल्या साववत्रीिी मेळ खात नाही. मला ती अलौवकक प्रकृ ती म्हणून मोहवत नाही. मूतण ल्योरे ला काल्पवनक म्हणून वनकालात काढणे रुचत

नाही . कादं बरीत ल्योरे ला लोभस रूप बहाल केलेले आहे - मोठी गोड, वचमक्या ओठांची आवण न मावणाऱ्या डोळ्यांची. खुद्द साववत्रीचे ही वदसणे कादं बरीभर कुठे येत नाही, येऊ िकत नाही. साववत्रीसाठी लोरे काहीही न मागणारा न दे णारा असा एक व्रतस्थ सहचर आहे - चै तन्याने भरलेला आहे . वतला असे अचे तन करून टाकणे मला भावत नाही . साववत्रीची संगती माझ्यासारखया कवीला अिी लागते : साववत्री आवण वतचा वप्रयकर यांचे नाते मला प्रकृ ती आवण पुरुर्ष पेक्षा कववता आवण कवी यांचे वाटते . कववता कवीची वनवड करते .त्याला साद घालते . कवीलाही कववता हवी असते , पण कववता आपण होऊन कवीकडे येत नाही. कवीने आपल्याला घे ऊन जावे असे वतला वाटते. कवीला कववतेबद्दल अनेक प्रश्न पडतात, तो ववश्लेर्षणात गुंतन ू पडतो. कवीला त्याच्या प्रश्नांची उत्तरे स्वतःच सापडावीत असे कववतेला वाटते . कववतेला कवीकडू न सवण प्राकृ तात हवे असते म्हणजे कवीने वतला िब्दात उतरवावे असे कववतेला वाटत असते . कववतेची स्पष्ट काही सांगण्यापेक्षा ते सुचवावे अिी वृत्ती असते .कवीनेही वतला िब्दात उतरवताना वतची सूचकता अबावधत ठे वावी अिी वतची अपेक्षा असते . कववतेला फक्त कवीत अडकून पडायचे नसते. सवांचे व्हायचे असते . साववत्रीचीही आपल्या वप्रयकराकडू न अिीच अपेक्षा आहे . म्हणून ती सवणसामान्य स्त्रीप्रमाणे पझेवसव्ह नाही . आपली जागा ल्योरे ही घे ऊ िकेल असे वतला वाटते. साववत्रीला वप्रयकराला आपलेसे करायचे आहे . स्वतःला त्याचे से व्हायचे आहे , पण असे करताना दोघांपरु तेच मयावदत व्हायचे नाही आहे . सवांचे व्हायचे आहे . कववता जिी कवीच्या अक्षरात वमरवते तिीच साववत्री आपल्या वप्रयकराच्या पत्रातील ओळखीचे लाडके अक्षर घे ऊन स्वतःला वमरवणारी आहे . 10 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

साववत्री बद्दल चालू असले ले माझे हचतन माझ्या अनेक कववतांतन ू ही उतरले आहे . साववत्रीच्या व्यव्क्तरे खेचा माझ्यावर इतका प्रभाव आहे , की मी माझा 'मनातले घर ' हा कववतासंग्रह साववत्रीलाच अपणण केलेला आहे . या संग्रहाच्या मलपृष्ठावरची कववता मी साववत्रीच्या वप्रयकराच्या भूवमकेतून साववत्रीला वलवहलेले पत्र आहे . साववत्रीचा वप्रयकर जसा बीनाने काढलेल्या वचत्रात घराबाहे र उन्हात उभा आहे तसा अिा प्रकारे मी 'मनातले घर'चा कवी ह्या मनातल्या घराच्या बाहे र उभा आहे ! स्वतःला असे साववत्रीच्या वप्रयकराच्या भूवमकेत नेऊन ठे वले की, त्याच्या ठायी असलेले सवण गुणवविेर्ष मला माझ्या (हकवा माझ्या कववतेच्या वनवेदकाच्या) ठायी वदसू लागतात. माझ्या कववतेच्या वनवेदकाचा साधेपणा त्याच्या भार्षेपासूनच प्रत्ययाला येतो . त्याची भार्षा कववतेतली वाटू नये इतकी साधी अनलंकृत असते . वतच्यात प्रवतमा आल्या तरी त्याही साध्या असतात, वचत्तचक्षुचमत्कावरक नसतात .या वनवेदकाकडे आपण काही गहनगूढ महान सांगतो आहोत असा - हकबहु ना कोणताच अवभवनवेि नसतो. तो सांगत असतो साधेपणाने साधीच गोष्ट, वाचकांना त्यातून जीवनसत्य जाणवू िकते . त्याच्या हकवचत ओिाळ्या स्वभावाचे दिणन अनेकदा घडत राहते. उदाहरणाथण तो प्रेयसीपासून हातभराच्या अंतरावर बसतो. पवरवचतांकडे उिीर झाल्यावर बाहे र पावसात वभजत थांबावे लागलेल्या बायकोकडे तो अगदी ओिाळू न येतो . दुसऱ्यािी वागतानाच काय, त्यांचा ववचार करतानाही तो ऋजु न्यायबुद्धी दाखवतो . तुटकपणे वागणाऱ्या स्टे नोला आपण हहस्र वाटू िकू याची त्याला होणारी जाणीव 'वतचे पाय हरणाचे होऊन माझा वजना उतरत असतात' सारखया ओळीतून चमकून जाते . बायकोवर आपण अन्याय तर करत नाही अिी अपराध भावना अनेक कववतांतन ू व्यक्त होते. ू त्यांना एक नवं रूप दे ण्याची 'पुढचं मागचं सांधन

हातोटी' दे खील अनेक कववतांतन ू वदसते. 'मातृभोजन' कववतेच्या सुरुवातीस येणारा आईकडू न कौतुकाने भरवून घे णारा मुलगा, पुढे ववकल झालेल्या आईला भरवतो तेव्हा त्याला आपल्याला 'आईसारखं मोठं होताच येणार नाही' हे ववदारक सत्य जाणवते आवण वाचकांनाही ! साववत्रीच्या वप्रयकराप्रमाणे माझ्या कववतेच्या वनवेदकालाही अनेक प्रश्न पडतात. रस्त्यात भेटलेल्या कुणा पवरवचताला पत्नीची 'ही माझी पत्नी' अिी ओळख करून वदल्यावर ती 'का हसते ?' असा त्याला प्रश्न पडतो. 'थांब' कववतेत आपली बालमैत्रीण खेळताना नक्की 'थांब' कोणत्या गोष्टीला म्हणाली असा अनेक उत्तरे उद्भवू िकणारा प्रश्न त्याला पडतो . वनवेदकाची अकमणकताही वारं वार सामोरी येते. 'होड्या' कववतेतील पुष्कळ होड्या येणारा वनवेदक प्रत्यक्षात होड्या सोडत नाही, करत दे खील नाही! 'तुझे घर' कववतेत, होणाऱ्या पत्नीला प्रथमच बेडरूम दाखवायला घे ऊन आल्यावर तो 'पुढे काय करायचं ते माहीतच नसल्यासारखा' उभा राहतो. या वनवेदकाची प्रेयसी किी आहे ? ती नक्कीच साववत्री सारखी व्स्थतःप्रज्ञ नाही . रागलोभ सवांनी युक्त आहे - मुक्त नाही. कधीकधी ती बाईची अंगभूत प्रगल्भता दाखवते पण वतचे ववश्व साववत्रीसारखे ववस्तारलेले नाही. माझ्या काही कववता स्त्रीच्या भूवमकेतून वलवहलेल्या आहे त पण या स्त्री वनवेवदकेचा स्वभावही साववत्रीच्या वप्रयकरासारखाच आहे , साववत्रीसारखा नाही. साववत्रीचे हचतन करता करता मी असा साववत्रीच्या वप्रयकराच्या भूवमकेत विरलो, पण मग मला प्रश्न पडला (हाही साववत्रीच्या वप्रयकराचाच गुण) की साववत्री कादं बरीच्या लेखकाचे काय ? त्याला कोणता साववत्रीचा वप्रयकर अवभप्रेत असावा ? आवण मला एकदम साक्षात्कार झाला - साववत्रीचा वप्रयकर साववत्री कादं बरीचे लेखक पु.वि.रे गेच आहे त! कादं बरीत साववत्रीने वलवहलेली ३९ पत्रे 11 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

आहे त ,पण वतच्या वप्रयकराचे एकही नाही. साववत्री कादं बरीतील िब्दन िब्द लेखकाचा आहे , पण स्वतः लेखक कादं बरीत येऊ िकत नाही . तो कादं बरीच्या बाहे रच उभा आहे . पु. वि. रे गे मूलतः कवी आहे त. कववतेच्या चौकटीत त्यांना जे करता आले नसते ते सवण त्यांनी या कादं बरीत केले आहे . साववत्री कादं बरीत अनेक पात्रे ठािीवपणे येतात, पण ती सवण साववत्रीच्या संदभातच येतात. त्यांना स्वतःची उपकथानके नाहीत. या सवण पात्रांत अथात सवात अद्भुत आहे ती साववत्री! कुगणकन्या, वनसगाच्या कुिीत वाढले ली, पण तत्वज्ञानाचे आधुवनक विक्षण घे णारी, आप्पांची कतणव्यदक्ष कन्या , घरात चाललेल्या तत्त्वचचांमध्ये सहज आपलाही दव्ृ ष्टकोन मांडू िकणारी, ववववध कलांत पारं गत, जपान मध्ये नाटक वलहू न बसवणारी , गरज पडल्यावर जपान मधील वमवलटरी हॉव्स्पटलमध्ये नसणचे काम करणारी, अनाथ बीना चे पालकत्व स्वीकारणारी, कुगणला परत आल्यावर वतथे एजवथण यांच्या नावाने खेळघर वसवणारी पण या सवण बाह्य कतणबदारीहू न वतचे अंतरं ग सुंदर आहे . ती सवांना सुजन समजते. मदत करते. दे वळाच्या आवारात वफरताना वतची पावले उत्स्फू तण वगरकी घे तात. आपल्या भावना ती सूचकतेने व्यक्त करते . स्वतःववर्षयी वलहायचा वप्रयकराचा आग्रह पुरवण्यासाठी ती जे पत्र वलवहते ते एक भावकाव्यच असते . कादं बरी सुरू होते तेव्हा ती एक अल्लड तरुणी असते. बुधवारी वप्रयकर येणार म्हणून अधीरतेने 'आज सोमवार ,उद्या मंगळवार, परवा बुधवार!' म्हणणारी. हळू हळू वतचे प्रगल्भ होत जाणे , रे गे यांनी केवळ वतच्या पत्रांवरून दाखवून वदले आहे . िेवटी ती इतकी समजूतदार होते की लगेच वतच्याकडे यायला वनघालेल्या वप्रयकराला तीच धीर धरायला सांगते! कादं बरीत अनेक गोष्टी येतात आवण कवी रे गे यांची प्रवतभा त्यांच्या प्रवतमा करते - जसा साववत्रीचा सुरुवातीला हरवलेला आवण िेवटी

सापडलेला वगटार . रे गे साववत्रीला अनेक भौगोवलक वठकाणांतन ू वफरवतात- वतरुपेट, कुगण , बंगळू र , समुद्रावरील सायाभामारो बोट, जपान मधील क्योटो - ओसाका आवण पुन्हा वतरुपेट आवण कादं बरीला वैव्श्वक बनवतात . कादं बरीत एक ववस्तीणण कालपट कवेत घे तला आहे . या काळातील पात्रांचा जीवनपट उलगडताना त्यांच्यावर पवरणाम करणाऱ्या सामावजक वास्तवािीही रे गे सुसंगत राहतात. एवप्रल १९३९ ते जून १९४७ - दुसरे महायुद्ध ते भारताचे स्वातंत्र्य. कादं बरीचा िेवट खेळघराच्या उद्घाटनाची तारीख सांगन ू होतो . ती आहे १५ ऑगस्ट १९४७. यावरून काही समीक्षक या कादं बरीला राजकीय कादं बरीही ठरवू पाहतात, पण मला वाटते कादं बरीच्या या भरतवाक्यात सूवचत केले ली आहे साववत्रीला कायमच वाटत असलेली व्यक्तीच्या स्वातंत्र्याची आस . कादं बरीत दूरान्वयाने सुजनांना जाणवणारी महायुद्धाची वनरथणकताही येते. तीही साववत्रीच्या मनोवृत्तीिी जुळणारी आहे . रे गे यांनी कादं बरीच्या पाश्वणभम ू ीला तत्त्वज्ञानही ठे वलेले आहे . अप्पा हे तत्त्वज्ञान मीमांसक . त्यांच्या पुस्तकाचे नाव 'अनुभव आवण वाढ' आहे . त्यावर अनुभव आवण वाढ हे वेगळे नसून त्यांच्यात अन्योन्य संबंध आहे असा अवभप्राय येतो . साववत्रीने घे तलेले अनुभव आवण वतचे प्रगल्भ होत जाणे हे दे खील असेच अन्योन्य आहे . 'प्रत्येक क्षण हा अनन्यसाधारण आहे , तो त्या त्या क्षणातच जगला पावहजे ' हे असेच कादं बरीत येणारे तत्व. साववत्रीच्या वप्रयकराचे संिोधन कलाकृ तीच्या वनर्थमतीववर्षयी आहे .

12 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

त्यावरील चचे त जाता जाता वटपणी करताना साववत्री 'कलाकार कलाकृ ती घडवताना ही माझी कलाकृ ती आहे या भावनेने काम करतो' असे म्हणते. पु. वि. रे गे यांची भावना दे खील ही माझी साववत्री आहे अिी असावी इतक्या तन्मयतेने त्यांनी साववत्री घडवलेली आहे ! कादं बरीच्या सुरुवातीच्याच पत्रात लच्छी आवण मोराची गोष्ट येते. ‘मोर हवा तर आपणच मोर व्हायचं ’ हे च साववत्रीचे जीवनसूत्र असावे असे वाटत राहते , पण वतलाही प्रत्यक्षातला मोर - वतचा वप्रयकर हवाच आहे . िेवटच्या पत्रात साववत्री वप्रयकराला खेळघराच्या उद्घाटनासाठी करायचा असलेल्या नाचात याच गोष्टीतल्या मोराचे काम करायचे असल्याचे सांगते . ‘आपल्याला नाच येत नाही’ अिी त्याने सबब सांवगतल्यास त्याची समजूत काढण्यासाठी ती सांगते, 'तसं पावहलं तर खुद्द मोराला तरी नाचता कुठे येतं? एक पाय उचलला की जाणारा त्याचा तोल सावरायला त्याचे तो पाय खाली टे कून दुसरा उचलणं यालाच बघणारे नाच म्हणतात!' मी या लेखाची सुरुवात स्वतःला साववत्रीचा वप्रयकर कल्पून केली होती. एवढे सगळे वलहू न झाल्यावर मला मी तो नाच न येणारा तरीही नाचणारा मोर आहे असे वाटू लागले आहे ! ********* ( हे मंत गोहवद जोगळे कर ,हे मलता, ९१७/१९ सी. फगणसन कॉलेज रस्ता. पुणे ४००००४. दूरभार्ष : ९४२३५८२५६५. Email : [email protected])

काव्यउन्मे ष- 1 अहित अभंग,अिमदनगर. प्रहतथयश कवी, हचत्रकार, मि ु पत्रकार व सपं ादक म्िणनू त्याच ं ी ओळ आिे. ' गैबान्यावानाचं ' या त्यांच्या पहिल्याच कहवतासंग्रिास २०१६मिाराष्ट्र शासनाचा कवहयत्री बहिणाबाई चौधरी काव्य परु वपकार हमळालेला आिे.कहवतेचा तळ हकती ोलवर जाऊन रवडता येतो याचा प्रत्यय त्याच ं ी कहवता देते.

अहित अभंग,अिमदनगर.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------मी हलिीन कहवता

ग्रह उपग्रह बंद डोळ्यांआड

************

तोच...

1.

जाणवले छातीवर

जगाची वकळस आली

उभार तुझ्या स्तनांचे

की ओकतं पेन कागदावर...

डोळ्यांत चांदवा वगैरे

तुझ्यावर वप्रत आली तरी छळतं

श्वासालं अंतर मोजता येईना

पेन कागदावर

गुदमरले ग्रहगोलाधण

मी वलहीन मरणाच्या कववता

अलगद आले ओठ ओठांवर म्हणालीस, 'माझ्यासोबत जगताना

2.

जगण्याचं ओझं नसेल'

परवा डोंब भेटलेला अधणवट जळालेलं सरण जाळताना

4.

मी म्हटलं , वजवंत जाळू िकिील मला?

प्रश्न श्रद्धे चायन्

तर तो म्हणाला,

श्रद्धा मेल्यावर तुझं येणं झालं य

'जगण्याची हकमत कुणी ठरवली? तू?

तुझ्यावर वप्रत आली तरी

सरणाच्या कंपनीत मरणाचा नफाय सध्या,

छळतं पेन कागदावर

पाटण नर होतोस?' जगाची वकळस आली की ओकतं पेन कागदावर...

कंटाळा ************

3.

कंटाळा

कालच आभारभर चांदण्या वनरखणाऱ्या माझ्या

वाढवून घे तला दाढीसोबत

नजरे त नजर घालून तू म्हणालीस,

मग त्याचाही

'अंतर वाढतंय ना आपल्यातलं ?'

कंटाळा आल्यावर

डोळ्यांतल्या चांदण्या ववझल्या

गुळगुळीत

13 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

दाढी घे तली करून

आवण रहातानाही इथं

आवण पुन्हा दाढीचा

वाटत राहतं, इकडं राहू न झालो बुळे

कंटाळा येईस्तोवर मग

वतथं असतो तर वकमान

गुळगुळत्या

जगलो असतो बाराबोड्या गावागत

कंटाळ्यावर

उगा वाटत रहातं अवलकडं असं...

घ स

जावळ पुरलंय वतथल्या रांजणाच्या

र

पांढऱ्या मातीच्या जोत्यात

गुं

काळ्या बोळक्यात... आवण नंतर पुन्हा जावळ

डी

दे खील.

खेळलो मनसोक्त

यंदा रांजणच उकरायचा ठरवलाय

कंटाळे स्तोवर पुन्हा

दोन्ही बोळक्यांची वसालात लावण्यासाठी रहा आडनाव बदलायच्या तयारीत. बाप अन गाव बदलता येत नाही

उगा वाटत राितं अलीकडं

हा टे च बनू दे ऊ नको आता पेच

********* पाटलाची गढी ढासळली

भले तर...

िंभरे क वर्षांपूवीची

********"***"

अन् साऱ्या लुद्र्या गावानं वतच्या पांढऱ्या मातीनं िाकारले होते

भले तर...

आपल्या घरा-वाड्याचे धाबे

बागल द्यावी,

आता त्या घरा- वाड्यांची पण झालीय धूळदाण

काखेतल्या दुगंधानं

हभतीला वचकटे ना पांढऱ्या मातीचा पोतेरा

दाबू नये बगलेत

गळगळा गळत राहतात पोपडे ,

...

गावाच्या वैराण बोळांतन ू साठीसहामािी

तर स्वतःला...

वावधानांच्या हडळी वफरत रहातात

पाडू नये प्रश्नांत प्रश्नांना भासू नये गरज उत्तरांची,

पण सालं आयुष्य काढू नही िहरात

पाप-पुण्यासारखीच

त्या बाराबोड्यांच्यांनी भरलेल्याची

असूचही नयेत प्रश्नोत्तरं ,

ही कसली ओढ की

थोडं फार सोप व्हावं आपल्या परीनं

वतथं राहताना नकोसं होतं

मांडावं सोपं

14 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

स्वतःला मोजण्यासाठी सुबक हारीनं...

हा िोध कसला?

...

तुझा? माझा?

झालंच तर...

बापबापच असतो का अधणनारी नटे श्वर?

वचमण्या-पाखरांगत व्हावं,

बाप नसतो रे ईश्वर

धडधड सरे स्तोर

हे तुला सांगता आलं असतं तर,

त्याला फक्त गाणंच गाता गावं,

हे मला समजून घे ता आलं असतं तर..

वगणवारी होऊ नये गाण्याची त्याच्या

रुंदवली नसती दरी

सुखात-आनंदात-दु:खात-पीडे त...

लुप्त झाली नसती सरस्वती

बेदखल गवता-मातीत

नदीसारखी माय

दखलपात्र मुंग्यांसाठी पेरता यावं त्याला

तुझी त्याची वहच्या वतच्यासारखी,

त्यानं व्हावं मरणाएवढं स्वतंत्र...

पळलो असतो वकनाऱ्यानं तरी वतच्या

...

उदरातल्या गवसल्या असत्या संस्कृ ती

उरलंच तर काही...

तुझ्यासोबत वफरलो वेळोवेळी घडीपार

अज्ञातात होऊ नये कुणी ज्ञात

झालो तडीपार

असू नये कुणी स्वतः...

तुझ्यामाझ्या मधल्या दरीत

असलंच तर

लुप्त झाले ली आहे साववत्री,

स्वतः असू नये प्रश्नोत्तरासारखं

थोडं वतच्याकडे थोडं

स्वतःसाठी!

कान्या नजरे नं का होईना पण पाहू तुला तुझ्या भटकंतीचा वाटे ल पश्चाताप, होिील मोकळा तू न्

बाप उ:शाप

मलाही लागणार नाही अश्वत्थाम्याचा िाप

***********

बाप नसतो कधीच बाप बीज हाच तुझामाझा उ:िाप.

चार-दोन घडीपार

************

बनून पळत राहणार तडीपार

अहजत अभंग

15 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

काव्यउन्मे ष- 2 शर्ममष्ठा भोसले,मुंबई पत्रकार ,मुक्त पत्रकार , स्तंभलेवखका, कववयत्री, आवण लेवखका म्हणूनही आपली ओळख आहे . अक्षरवलपी वदवाळी अंकाचे सह संपादनही आपण केले आहे .२०२२ ची यिवंतराव प्रवतष्ठानची युवा पत्रकार फेलोिीप दे ऊन आपणास

शर्ममष्ठा भोसले,मुंबई

नुकतेच गौरववण्यात आलेले आहे .आपल्या कववतेत नेहमीच एक मुक्त स्री स्वच्छं द ववहार करताना वदसते.वतचे माणूसपण आपल्या कववतेतन ू नेहमीच ठळकपणे अधोरे वखत होताना वदसते. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------अवकाळी पावसात

गप केलं

**********

बोंबलणाऱ्या युटेरसला

अवकाळी पावसाळी संध्याकाळी

आता जरा बराय,

हाती घे तलं वफक्िनल नॉन वफक्िन हाऊ टू फक द फहकग वल्नरे बवलटी

पण उदास वपवळा उजेड सांडतच राहतात

पस्तीसाव्या पानावर संयम सुटला तेव्हा

हे च्युते मक्युणरी लाइट्स

मालणबरोचे कि मारले

ऐकतच नाहीत साले...

अनवगनत प्रेमळ उबदार नजरांना कट मारले घसा दुखवत राहतात च्यायला

सेल्फ पोर्ट्रेट *******"****

मोहल्ल्यात सांडून रावहलेल्या हरामीसुंदर गुल्मोहराला

पालं कधीच

वचरडलं चांगलं िूजखाली

उठू न गेलीत पारध्यांची

रात्री ऑन द रॉक्स व्होडका

मागं उरल्यात वनिान्या

वरचवली तेव्हा

धुपणाऱ्या चुलीच्या,

उल्टीत वमळाले

गुन्हे गारी विक्क्यांच्या

डायल्युटेड मेमरीजचे

खानदानी.

चमकदार कण वदसत असंल व्हॉटे व्हरला फक केलं 16 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

ही जलपणी

रोम ँवटक खूबसुरत तुला पण वतनंच गळा घोटलाय

पावहल्यावर वाटलं ,

वाहत्या नदीचा

सगळी

बघ ना,

वगचवमड पाटी वमटवून

कातळांवर वळ उमटलेत

वगरवत रहावी वतथं

कधीकाळी अववरत वाहलेल्या

आवदम तहानेची

बेफाम धबधब्याचे

दास्तानगोई

बासरीची हसीन धून

हरे भरे करावेत

सीवनकल वाटण्याआधी

नजरे नंच,

सोडलंच पावहजे

वपवळ्या गवताचे

हे वृंदावन हरे कानं

कोवळे प्रदे ि काही खुणा नखलून ठे वाव्या

अिात

वनघताना

मला सांग,

मानेखाली

कुठं जाणार आहे स तू

चं द्रकोरी,

हे गायीसारखे व्याकुळ डोळे घे ऊन,

इतकंच.

की संपन ू गेलेत आता पेटला पळस हु डकत हहडायचे फ़ु रसत के रात वदन

िी कशी आसक्ती *********** ही किी

तुझी पाठ......

आसक्ती जडली

***********

वहरवळीहू न पानगळीवर

तुझी पाठ बघण्याआधीच

भल्या पहाटे

माहीत होतं तसं मला,

पाचोळ्यावर चालताना

की

फणा काढत रहायलेत

उमटलेले असतील वतथं

अनोळखी दं िाचे

जमान्याभराच्या बेचैनीचे

मोह

काळे वनळे वळ

बावनकिी

17 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

खाडीचा खारा वारा मुरवून घे त

वकिोरीला

लोकलच्या दारात उभी

पस्तीस वेळा गायला लावलं

तर कसली आस लागून रावहलीय

म्हारो प्रणाम

की कुठलातरी रूळ

ु ववचारत रावहली मध्येमध्ये केट मेलआ

मध्येच असू दे उखडलेला

व्हे अर डज द ओवियन गो… रोझ वाईन बाजूला ठे ऊन

मोहमायेची कात टाकून वदली

ब्लक कॉफी बनवताना

सळसळले, नग्न झाले आतबाहे र,

मेथीची भाजी वनवडली

तरी ती काय चीज़ होती

एकेक पान वेगळं करत

जी बोचत रावहली

केस रं गवून घे तले

राहू न राहू न

वचत्रवववचत्र

लो क्वावलटी ब्रासारखी

जंक मेल मारले वडलीट वजममध्ये घे तला एक्स्रा डोस एंडॉर्थफनचा

सोडे चनिी िी..

मन लावून टॉयलेट साफ केलं

************

आंधळ्या बासरीवाल्याच्या हातात पाचिेची पत्ती टे कवली

सोडे चनाय ही साली हसीन उदासी मला

फलाटावरच्या तरी

सगळं राय मारलं

सोडे चनाय ही साली हसीन उदासी मला

मास्टरबेिनपासून मोवडटे िनपयंत स्टॉक केलं उत्तररात्री

नको नको म्हणत

एफबीवरच्या

आठवून पावहले

अनोळखी वबअडण समला

मनकर्थणकावरच्या हँडसम म्हाताऱ्या

मानलेल्या बॉयफ्रेंडला

नागाचे निीले डोळे

वदली दीघण फ्रेंच वकस...

रुदाल्यांच्या रडण्याचा

स्वप्नात!

व्हीवडओ िोधला

ििचा फोन आला तर

वसरोहीला भेटलेल्या

दाखवून वदली अवकात 18 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

वमळे ल ती एसटी, काळीवपवळी, रे ल आवण प्लेन

कुण्या एका दुसरीला

पकडत

फन्टसाइज केल्याविवाय

केला आडवावतडवा प्रवास

तुम्हाला ऑगणजमच नाही आला म्हणे,

तरी नाहीच दे ऊ िकले वतला चकवा

पवहलीला कधी आला का नाही

वाट्टे ल तसं फालतू खरडलं

मैं बोली क्या कुछ?

कववता म्हणलं त्याला तरी,

तुमच्या डोक्यातल्या आळ्या वमसळल्या तुम्ही

सोडे चनाय ही साली हसीन उदासी मला

माझ्या ताज्या फडफडीत जगण्यात... वाईन वलपव्स्टक लाऊन

एसी लोकल

मी ताटकळले थोडीिी बसस्टॉपवर

************

तर रात्रीत वेश्या ठरवलं तुमच्या नजरे नं, स्कन केलं आरपार

एसी लोकल वदली सोडू न

उभ्याउभ्या 'वैसी औरत' नसल्याची चुळबूळ केले

कारण

पण

एकदा दरवाजे बंद झाले की उघडणार नसतात वतचे

मैं बोली क्या कुछ?

पार पुढच्या स्टे िनपयंत, अनाउन्सत होती गोड आवाजात एक बाई.

हारीनं टांगन ू ठे वलेल्या बीफसारखया

हचचोळ्या वलफ्टमध्ये भसाभसा पुरूर्ष चढले ,

रँडम बायका टापल्या तुम्ही सवणप्रहर,

मैं बोली क्या कुछ?

सवणवयीन. प्रेवमकेला वागवलं वेश्येसारखं ,

इरॉवटक गाण्याच्या चालीवर

वेश्येला नाही वागवलं कधी प्रेवमकेसारखं

साईची भक्तीगीतं वाजवली तुम्ही,

मैं बोली क्या कुछ?

वरून संस्कृ तीरक्षकही बनलात मैं बोली क्या कुछ?

19 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

शर्ममष्ठा भोसले,मुंबई

कथास्पशय

साहरका उबाळे ,अमरावती. प्रवतथयि कववयत्री, कथालेवखका व वचत्रकार म्हणून प्रवसद्ध. 'कथर्थसस' हा कववतासंग्रह प्रवसद्ध

साहरका उबाळे अमरावती.

हिरिोटी -------------------------------------------------------------------------------------------------------------पाचव्या स्टे िनला पुन्हा रेनच्या इंवजनाने फु लाफु लांचा आकािी फ्रॉक. वरबन बांधलेल्या दोन घोघऱ्या कोकीळे सारखी साद घातली. दगडी घट्ट वेण्या, वहरवेगार ओले गवत, असंखय लाल कोळिाचा उष्ण वास हवेतन ू वतच्या डब्यापयंत लाल रं गाच्या वबरबोट्या, पावसाळ्यात हमखास आला, नाकात-कानात-डोळ्यात जाणवत रावहला. वदसणाऱ्या, मऊ लालभडक मखमाली पाठीच्या, पुन्हा एकदा झाडं मागं मागं जात रावहली हळू हळू , मऊ मऊ मखमलचे तुकडे च जणू. तुरूतुरू धावत गावाच्या नावाची मोठी पाटी मागं सरत रावहली वतच्याचकडे येत आहे त प्रचं ड संखयेने. गवतावरुन, हळु हळू . स्टे िनातल्या फु टपाथनं वेग घे तला भरभर रे ल्वेच्या वखडकीतून, पायावर, हातावर. तुरुतुर भरभर. आता फु टपाथ संपता संपता रे ल्वे रुळाच्या मखमल. वकत्ती वकत्ती वबरबोट्या! आता इतक्या बाजूची वगट्टी जोरात मागे सरकू लागली आवण एक सगळ्या वबरबोट्या कुठे ठे वू मी? मऊ मऊ मोठ्ठी वतसरी विट्टी दे ऊन झरझर झरझर सगळं मागे लालभडक मखमली रं गाच्या वबरबोट्या, त्यांच्या पाडत गाडी धावू लागली झुक.. झुक.. झुक.. पाठीवरचं ते मखमली वडझाईन पांढरे बदामी सहा झुक...! झुक.. झुक.. झुक...!वेगाची निा पाय. आवण स्पिण केला तरी घाबरत नाहीयेत पापण्यांवर चढू लागली झरझर झरझर...!झरझर वबलकुलच. नाही तर वकती मनधरणी करावी लागे झरझर...! गार गार हवेत अलगद तरं ग. तरं ग त्यांची बापरे ! निेचे, झोपेचे, आठवांचे. ध्धक् ध्धक्.. झुक झूक ध्धक् ध्धक्... ... मऊिार गवताचं अंथरूण, वरकाम्या आगपेटीचं उबदार घर. तरी पठ्ठ्ठ्या हातपाय 'वबरबोटी वबरबोटी दरवाजा खोल' ध्धक् ध्धक् झुक हलवायला जराही तयार नसायच्या. सहाच्या सहाही झुक झुक झुक ..' वबरबोटी वबरबोटी दरवाजा खोल, पाय आिसून आपले पोटािी. 'वबरबोटी वबरबोटी तेरे मॉ बाप आये धयीखाना लाये' ध्धक् ध्धक् ध्धक् दरवाजा खोल तेरे मॉ बाप आये धयीखाना लाये..' ध्धक् अं हं ! जरासुद्धा हालचाल नाही. भाऊ, संज,ू श्वेता, 'वबरबोटी वबरबोटी हपकी सगळे वतला हसत वचडवत राहायचे 'अरे दरवाजा खोल'.... अरे ! वहच्या वबरबोट्या पण वहच्यासारखयाच दरवाजा खोल... रडक्या, लाजऱ्या, मागे मागेच राहणाऱ्या. आवण तिाच हडकुळ्या पण! येतंच नायीत बघ आता 20 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

भायेर त्यांनी! हा हा हा !अरे ! अरे ! ' श्वेता हपकी पण मुलांच्या गटात सामील. त्यांची उं ची, िरीरयष्टी पण मुलांसारखीच. उं चच उं च वधप्पाड. मीच फक्त काटकुळी. सतत त्यांच्या मागे मागे असणारी. त्यांनी सोडू न वदलेल्या, दुखावलेल्या जखमी वबरबोट्या हळू हळू एका डबीत जमा करायची मी. आवण दूर नेऊन तरोट्यात, गवतावर सोडू न द्यायचे त्यांना . 'ए कुठं चाल्ले तुम्ही सगळे ? थांबा मी पण येते नं.' त्या सगळ्यांना कुठं तरी पळत जातांना बघून मी मोठ्यानं ओरडते. 'ऐ वभत्री! तू येऊ नको वतकडे ! घाबरिील! रडिील! कोणीतरी वततक्याच मोठ्यानं ओरडतं. आवण सगळे हसतात.तू थांब इथंच हा हा हा. वभत्री भागुबाई !" मी वहरमुसली होऊन त्यांना पाठमोरी होई; काळीज धडधडायला लागे. आता एकटीनं कसं थांबायचं इथं? पोटात काहीच नसल्यासारखं वाटे . भरून आलेला गळा, डबडबले ले डोळे . आज तर वबरबोट्या पण नहीत खेळायला. काय करु? पण मग अचानक तू वदसायचास मागे. माझ्यासोबत, माझ्याजवळ. त्यांच्यासोबत न जाता मागेच थांबलेला. हकवा त्यांनी येऊ न वदले ला. मग तुझ्याजवळच्या वबरबोट्या डबीतून खाली सोडायचास तू माझ्याकडे ; माझ्याही नकळत. मी आनंदन ू त्यांना गोळा करायला धावायचे . तू मला बघून हसायचास गालातल्या गालात समाधानाने. कारण तूही तसाच मागचा गडी. त्यांच्यात नसणारा. मग तू पुढे न जाता वतथेच माझ्याजवळ घुटमळत राहायचास. आवण तुझ्या जवळच्या सगळया वबरबोट्या सोडू न द्यायचास माझ्यासाठी. माझी डबी भरली की मग आपण दोघं वमळू न मोठ्याने 'वबरबोटी वबरबोटी दरवाजा खोल तेरे मॉ बाप आए धयीखाना लाए' म्हणायचो आवण वबरबोट्या बाहे र येण्याची वाट बघत िांत बसून राहायचो आवण ते सगळे परत येण्याची पण...'वकती वेळ झाला रे ववसू? कूठपयंत गेले असतील ते सगळे ? ववसू! 21 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

चल, आपण जाऊन बघूत का हळू हळू ?' त्यांच्या वाटे कडं दूर बघत तू म्हणायचास, 'नको. खूप लां..ब जातेत त्यांनी वतकडं , मला म्हायीताय.' 'कस्काय? तू पण गेला होता एकदा?' 'नाही गं! मला यीऊ वदलं न्हवतं त्यांनी तवा. पण मला म्हायीतंय पार त्या परीच्या पवलकडं जातेत त्यांनी.' मला भीती वाटते वतकडं जायला ती पांढरी बाई ऱ्हाते वतकडं .' 'वबरबोटी वबरबोटी दरवाजा खोल !' 'वबरबोटी वबरबोटी दरवाजा खोल!' म्हणणारा तुझा आवाज वाढायचा नकळत भीतीने. 'तू बवघतलं का रे वतला कधी ? मग तू, "नाही बा मी पळू न आल्तो ती वदसली तवा.' पण मी बवघतलं वतला एकदा. खूप जवळू न. वतच्या पापण्यापण आवण भुवयापण पांढऱ्याच आहे त. आवण रं ग पण. आवण केसं पण.' असं म्हणत डोळे मोठे मोठे करत, 'वबरबोटी वबरबोटी दरवाजा खोल तेरे मॉ बाप आये..वबरबोटी वबरबोटी..' असं मोठ्या आवाजात; भीतीने हकवा भीती जावी म्हणून म्हणू लागायचास. बराच वेळ िांत बसल्यावर डबीतल्या वबरबोट्या हळू च आपले मुडपलेले सहा पाय मोकळे करायच्या. तुरतीर हालचाल करत आगपेटीच्या काठावरून गुदमरलेल्या वातावरणातून नुकत्याच पडू न गेलेल्या पावसाच्या गारव्यात येण्यासाठी हळू हळू खाली उतरण्याची धडपड करायच्या आवण हळू च खाली उतरत गवतावर चालू लागायच्या.आपण दोघं ही वबलकूल हालचाल न करता िांत राहू न आपापल्या वबरबोट्यांना वनघून जाऊ द्यायचो त्यांच्या त्यांच्या घरी. एकदा दादाकडं घरी आणून डबीतल्या डबीत मरुन पडलेल्या वबरबोट्या पावहल्या होत्या मी. म्हणूनच हरलो तरी चालेल पण त्यांना त्यांच्या घरी जाऊ द्यायचं आपण ठरवलेलं होतं. आपल्या घरी न्यायचं नाही. चला चला घरी चला..चला चला चला.. चला चला..

* * * * चलो चलो! चलो चलो! चलो समोसे लो समोसे! गरमागरम समोसे लो...! जडावलेल्या पापण्या उघडल्या पण उघडे चनात. प्रवासाची, हवेची निा डोळ्यांवर. वमटलेले डोळे आवण कानावर आदळणारे रे ल्वेतले आवाज. चलो चलो..! समोसे लो गरमागरम समोसे! समोसे..! मग तिाच वकलवकल्या डोळ्यात समोरचा दाढीवाला मुव्स्लम इसम समोसे, वडे घे ताना पाहत रावहले. तो अन् त्याची वंिावळ समोसे खाण्यात दं ग होते. पुन्हा पुन्हा तळलेल्या तेलात तळलेले समोसे, वडे आवण वहरव्या वमरच्यांचा वास पूणण डब्यामध्ये भरलेला. बाहे र पाऊस येऊन गेलेला. थंड वारा... त्या वाऱ्याने वखडकीतून फेकलेले समोश्यांचे कागद पुन्हा उडू न आत येत. ते पाहू न ही! ही! ही! हसणारी पोरं पुन्हा तो कागद बाहे र फेकल्यासारखा करून मुद्दाम आत येईल असा वखडकीजवळ धरून सोडू न दे त. एक सात आठ वर्षांची पंजाबी ड्रेस घातलेली, वहजाबसारखी ओढणी बांधलेली पोरगी, समोरचे दोन दात पडलेल्या वतच्या लहान भावाला तसे करण्यास प्रवृत्त करत होती. आवण तो मोठ्याने खी! खी! हसत पुन्हा पुन्हा कागद आत उडवत होता. त्या दोघांच्या गमतीने है राण झालेला वखडकीजवळ बसलेला; बहु धा त्या दोघांच्या मधला असावा तो; वकरकोळ दे हाचा त्यांचा छोटा भाऊ रडकंु डीला आला होता. आधीच त्याच्या डोळ्यात पाणी आलं होतं. ते वतखटाचं होतं, है राणीचं होतं की आणखी काही. त्याच्या हातात समोश्याच्या आतमधले उरलेले वपवळे धम्म आलूचे तुकडे होते. त्या कागद आतबाहे र करणाऱ्या भावाच्या हाताच्या धक्क्याने त्याला ते खाताच येत नव्हते. डोळ्यात पाणी आणून तो या दोघांच्या गमतीकडे नुसताच टकमक पाहात होता हतबलतेने. 22 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

वतच्या जडावलेल्या पापण्यात त्याचा रडवेला, घायकूतीला आलेला चे हरा सामावत चाललेला धक-धक...झुक झुक...धक-धक...पुन्हा गाडीचा वेग वाढला. धक-धक...झुक झुक... 'वबरबोटी वबरबोटी...' 'वबरबोटी वबरबोटी दरवाजा खोल' दरवाजा खोल' .... खूप खूप वबरबोट्या पाय दुमडू न बसलेल्या लाल लाल वठपकेच जणू. 'दरवाजा खोल, दरवाजा खोल, वबरबोटी वबरबोटी. 'हपकी, श्वेता, संज ू उड्या मारत, नाचत त्यांना पायांनी वचरडत आहे त वतच्याभोवती. 'इकडे बघ! ऐ, इकडे बघ! तुझ्या वबरबोट्या बघ, मेल्या सगळ्या. बघ बघ! रड रड! ए, रडू बाई.. रड-रड ना! लाल लाल वचखल. वचरडलेल्या वबरबोट्या. भयंकर वकळस. 'नको नको! नको नको नको! संज ू आपल्या पडक्या हखडाऱ्या दातांनी हसतोय खी! खी! खी! सगळे च हसतायत वतला. ही! ही! ही! खी! खी! खी! त्या वतघांनी नाचत-नाचत आपले पंजे गोल गोल वफरवत वतच्या तोंडापुढे आणले. वक वक ओकारीच आली एकदम... मानेला हकवचत झटका बसला. पापण्या उघडल्या. कुठलं स्टे िन? कोणतं गाव? कुठे , कुठे य मी? कुठे जायचं य मला? घरी ? की कॉलेजला? गाडी किी काय थांबली? स्टे िन आलं का? आलं का आपलं गाव? स्टे िन आलं बहु धा. पण आता कुठे कोण ओळखतो कुणाला? सगळे च बदलले त. माणसं, दुकानं, पुतळे , रस्ते, गाव सगळं बदलेलं असेल. जुनं मोठं दगडी वपवळं गोदाम, पावसाळ्यात ज्याच्या आवाजाने वभऊन सगळे घरात दडी मारायचो तो हपपळ, केव्हाही पडू िकेल अिी भीती दाखवणारी घरावर वाकलेली म्हातारी बाभूळ. अंगणभर पडलेल्या वतच्या वपसासारखया हलक्या गोलगुट्टूक फु लांचा वपवळाजदण सडा, छू नछू न वाजणाऱ्या िेंगा, सगळं च बदललं असेल. पण तू

असिील का अजून वतथे? की, आणखी कुठे ? वगवरजा वतथेच आहे . म्हणजे तू येतच असिील वतला भेटायला. आज येिील ? येिील का रे ववसु ? *

*

*

'काकू वगवरजा आहे का ?' 'ओ. आये ना बेटा. ये ये कुसुंडू.' 'वनरु..! अम्मा िैयला आच्च्चदी..' दारातल्या उं बऱ्यावर, घरातल्या फरश्यांवर पेंट केलेल्या रं वगत रांगोळ्या बघत, वनरजाची वाट बघत असताना, आतल्या खोलीतल्या वखडकीतून एकटक बघत राहायचास तू माझ्याकडे . 'अभ्यास?' असं ववचारताच खुदकन् हसून म्हणायचास, 'हं म... आवण तुमच्या दोघींला नाही का?' 'आहे . पण आम्ही आता लंगडी-वबच्चा खेळणार आधी. िाळे त वहच्यावर आला नं डाव, म्हणून मग घरी ये म्हणली होती वतनं. तू काय वलहायलास ?' " 'वनबंध'. रे ल्वेस्टे िनवर एक घं टा." "ह्मं ! बघू कसा व्ल्हलास?" म्हणत मी त्याची वही बघू लागते. तर "अजून पूणण नाही झाला. झाल्यावर दाखवतो तुला." असं म्हणत पुन्हा वलहू लागायचास तू. पालथी मांडी घालून, वहीवर वाकून, खाली मान घालून वलवहण्यात गुंग व्हायचास. तुमच्या घरातल्या फरिीवरच्या तेलगू वडझाईनच्या रां गोळ्या वनरखत मी पाय हलवत पलंगावर बसून राहायचे तुझ्या बाजुला. कमी वठपके आवण जास्त रे र्षा असलेल्या, एकमेकांत उलट्यासुलट्या अडकलेल्या रे र्षांचं वडझाइन असलेल्या वेगवेगळ्या रांगोळ्या. घरातल्या सगळ्या फरश्यांवर अिाच पांढऱ्या पेंटनी रं गवलेल्या रांगोळ्या. दारात वपवळ्या पेंटनी रं गवलेल्या लाकडी उं बऱ्यावर लाल पेंटनी गाईची खुरं, उभ्या रे र्षा, स्वव्स्तक काढलेलं. तस्संच वडझाईन मी रोज सकाळी घरी अंगणात काढू न बघायचे की, " जे बगंल ते चट्कन विकते माय 23 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

आमची िैला" असं खूप कौतुकानं सांगायची आई िेजाऱ्यांसमोर. सकाळी लवकर उठू न ट्युिनला जायच्या आत झाडझूड, सडा - रांगोळी केली की खूप खुि व्हायची आई. मुलींच्या घरकामाचं कौतुक करुन पुन्हा पुन्हा त्यासाठी उद्युक्त करायचं तंत्र असेल ते कदावचत्. ''अम्मा नेनू पोतुन्ना..'' म्हणत तोंड पुसत, वगवरजा बाहे र आली की वतच्यामागे तू पण अभ्यास तसाच अधणवट सोडू न यायचास आवण मग खेळू लागायचास आमच्यात. रोजचा सात घरांचा डाव न खेळता दुसरे दोन पायांनी घरं हजकायचे नवे नवे डाव विकवायचास तू. तुमच्या घरासमोरची माती घट्ट, लालसर होती आवण वरवर बारीक रे ती. पावसाने जराश्या ओलसर झालेल्या त्या मातीवर फरिीच्या तुकड्यांने एकदम छान रे र्षा आखली जायची. आवण काळ्या मातीसारखी पायाला पण वचकटत नसे ती. वकती वेळ अंधार पडे पयंत खेळत राहायचो आपण. आवण मग अंधार पडला की, 'ववसू जा वतला घरापयंत सोडू न ये. घाबरे ल ती अंधारात कुत्र्यावबत्र्याला...' ही काकं ू ची सूचना विरसावंद्य मानून तसंच उड्या मारत संपण ू ण रस्ताभर बॉहलग टाकल्याचे हातवारे करत, तू मला सोडायला यायचास रोजच. कधीकधी वगवरजापण यायची. पण मग, ''वगरु! आम्मा इकरा! इकडे ये दे वासमोर वदवा लाव'' असं म्हणत काकू वतला स्वैपाकात छोटीछोटी मदत करायला हाक मारायच्या. आवण बहु तेकवेळा तू एकटाच मला सोडायला यायचास. एकदा कुत्र्यांच्या कोंडाळ्याला घाबरुन तुझ्या िटाला मागून गच्च धरुन ठे वलं होतं मी; त्याक्षणी त्यांच्यावर एक मोठा दगड वभरकावून लगेच जवळ ओढलंस मला पट्कन...आवण अंगभर वकतीतरी ववजा सळसळत गेल्या दोघांच्याही. काय होतं ते कळण्याचं वय होतं का आपलं ? कुणास ठावूक ? घरापयणत गच्च हातात हात हात घे ऊन घर येताच चट्कन हात सोडू न पळत सुटलास तू धूम. पण मग

त्या कुत्र्यांमळ ु े संध्याकाळी वतकडे येण्याची धास्तीच बसली नंतर मनात. पुन्हा आले का मी खेळायला ? तू आलास का नंतर सोबत? काय झालं पुढे ? आठवत नाही काहीच. पण तेवढं च होतं ते. ववलक्षण काहीतरी. तो रस्ताही बदलून गेला असेल आता. तुझं घर, तो लाकडी रं गीत उं बरा, घरभर रांगोळ्यांनी नटलेल्या त्या खडबडीत मोठाल्या काळ्या चौकोनी फरश्या. घरासमोरचं अंगण सगळं च बदललं असेल. माझंच घर ओळखू येईना मला आता तर... ....भलं मोठं वपवळं गोदाम, कौलाचं घर, गायीचा गोठा, दादांनी सुताराकडू न आवडीने करुन घे तलेला भला मोठा सेम-टू -सेम घरासारखा वदसणारा कोंबड्यांचा खुराडा. वरुन पत्र्याचं कौलासारखं छप्पर आवण खाली लाकडी पट्या. पण एकदा रात्री त्या पट्यांच्या फटीतून मांजराने ओढू न ओढू न एका कोंबडीचा एक पाय खाल्ला होता. तो तुटलेला अधणवट खाल्लेला रक्तबंबाळ पाय तुटून चारच वदवसात मेली ती कोंबडी. म्हणून मग दादाने खुराड्याला खालून एक जाळी ठोकून घे तली. संध्याकाळ झाली की सगळ्या कोंबड्या धावत येऊन आपोआप आत जाऊन बसायच्या. एक, दोन, तीन, चार पटोड्या, तीन मोठ्या कोंबड्या सगळे जण टू णकन उडी मारुन त्यात जाऊन बसायचे . दोन तुरेवाले कोंबडे उं च मान करुन इकडचा वतकडचा कानोसा घे त गोल वचटू क काचे री वपवळसर डोळ्यांनी वतरकस पाहात सगळ्यात िेवटी ऐटीत खुराड्यात विरत. तरीही दादा त्यांच्यामागे सगळ्यांना पळापळ करायला लावायचे . धर धर त्याला! हाकल मागून! छौव! छौव! ते बघ आली बघ आली बघ! सरकसरक मागं जाऊ दे वतला घरात! एक वपल्ले असलेली गबदुली कोंबडी आपलं भलं मोठं लटांबर सांभाळत धावत धावत यायची आवण वतच्यामागे दहाबारा कोवळी पांढरी, वपवळी गोल गोल वपलं 24 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

तिीच चट्चट् चट्चट् धावत यायची. वतला घरात टोपलीखाली कोंडायचं . आत जाऊन सगळी वपलं पंखाखाली घे ऊन ती रोजच्या जागेवर बसली की झाकायची पटकन् टोपली. तरीही दादांचं रोजचं ओरडणं, छोट्या-छोट्या चुकांसाठी आईवर सतत उगारलेला त्यांचा गोरा घड्याळी हात, काळीज धडधडायला लावणारा वचरका, घोगरा, मोठा आवाज. मोठे मोठे तांबरलेले डोळे , प्रश्नाथणक भुवया अगदी तेव्हापासूनच िोध-मद-मत्सर-आनंद हसू या सगळ्या भावनांमध्ये भयाचं च स्थान अग्रगण्य रावहलेलं. जळी-स्थळी-काष्ठी-पार्षाणी फक्त भयच भरुन उरलेलं. भीती-भीती, भीती-भीती. अजूनही न संपलेली वभती. गाडीत बसतांना वभती, बसल्यावरही वभती, स्टे िन लवकर वनसटू न जाण्याची भीती, गाडीखाली उतरण्याचीही भीती. गदीमुळं उतरता आलं नाही तर ? उतरता उतरताच रेन सुरु झाली तर ? कुणाचा धक्का लागून पडले तर? मागच्या वेळी स्टे िनवर उतरल्यावर समोर एक फु ल्ल दारु वपलेला माणूस झोकांड्या दे त आला होता. त्याच्याकडे जरा रागानेच बघत, "काय माणसं आहे त. श्िी ! म्हणत बाजूला झाले . तर ते ऐकून "सॉरी! ताई! सॉरी ताई!" म्हणत तो आणखीच झोकांड्या खात रेनच्या डब्याकडे कलला, हलकेच रेनला धडकला. नुकतीच सुरु झालेली रेन त्याला आधार दे ऊ िकली नाही आवण लटपटत अचानक् खालीच गेला तो डब्याच्या. प्लॕटफॉमण आवण रे ल्वेच्या डब्याच्या त्या थोड्या मोकळ्या जागेतन ू डायरे क्ट रे ल्वेखाली. 'माणूस पडला माणूस पडला' म्हणता म्हणता गायब झाला. रेनची चै न ओढू न रेन थांबेपयंत अधाएक वकलोवमटरपयंत फरफटत गेलेला. अडवकत्यात अडकलेल्या सुपारीसारखे हातापायाचे तुकडे झाले त्याच्या कट् कट् कट्. गदीने मोबाईल काढू न िुटींग चालू केलेलं. काही हळहळत तर काही हसत

असलेले. " अरण ! मर गया स्साला वपयक्कड! कयकू आया था उने इधर मरनेकू?" कापडी स्रेचरमध्ये ते तुकडे त्याच्या दे हािेजारी ठे वून त्याला घे ऊन जातांना पावहलं तर रक्ताने माखलेला तो डोळे मोठे करुन नुसती मान हलवत होता. एव्हाना दारुही उतरली होती खाडकन्." काहीच न बोलता नुसताच इकडे वतकडे पाहात होता भानावर आल्यासारखा िांत पण भांबावलेला. सॉरी ताई! सॉरी ताई" कानात घुमत राहीलं.घुमतच राहीलं. आपण हटकलं नसतं तर पडला नसता का तो? मंद व्स्मत करत भेलकां डणारा, अपराधीपणाचं हसु चे हऱ्यावर. तेंव्हापासून झोपतांना रोज आठवत राहतो तो. धाडकन् डब्याखाली जात राहतो रोजरोज. खड्खड्खड्खड्. वकत्ती स्लो होती तेंव्हा गाडी. चालत्या माणसालाही सहज चढता येईल येवढी. तरीसुद्धा मरुनच गेला तो एकदम दवाखान्यात पोचायच्या आत. कुण्या एका गरीब म्हातारीचा, बायको आवण दोन लेकरं असलेला एकुलता एक दारुडा मुलगा होता तो. आणखी एक माणूस पावहलेला लहानपणी असाच कटू न मेला होता रे ल्वे पटरीवर. त्याला बघायला जाऊ वदलं नव्हतं आईने. तर भाऊने एका कागदावर वचत्र काढू न दाखवलं होतं. कोणतीही गोष्ट वचत्रं काढू नच बोलायचा तो. वचत्रांचच जग होतं त्याचं . रे ल्वे रुळाच्या बाजूला एक हात दुमडू न पालथा पडलेला, डोकं नसलेला वबनपायाचा दे ह, दोन्ही पाय गुडघ्यापासून मोडू न दोन रुळाच्या आत पडलेले. एक हात आवण डोकं उडू न दूर पडलेलं खट्खट् खट्खट् असंच. तुकडे तुकडे झाले लं िरीर. डोकं हु बेहूब काढले लं त्यानं पालथं. फक्त केस केसच . ते कायम स्मरणात राहीलंय आजपयंत. नंतर मागच्यावेळची ही दुसरी आठवण. खूप भीती वाटली वतला. पण उतरायला तर हवंच. भीती वाटली तरी... वकती प्रकारची भीती. भयाचे वकती प्रकार. 25 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

श्रीरं गला हे गेट-टु गेदरचं सांगतानाही भीतीच तर वाटत होती. हो म्हणेल की नाही म्हणेल? हकवा हो म्हणण्यापेक्षा जास्त अनाहू त सल्ले दे त बसेल का सवयीप्रमाणे? पण का कुणास ठावूक जा म्हणाला, ''इतकी वर्षण तुला ओळखतोय मी. भावना कळतात मला तुझ्या. जा जाऊन ये. काय हरकत आहे जरा वरलक्स हो. सोनुला ही घे ऊन जा बरोबर'' म्हणाला तेव्हा, ''मुलांना कोणीच आणत नाहीये सध्या. कुटुं ब - मुलं वगैरे मग पुढच्या वेळी बघू.'' ''काय गं? मग तुम्ही सगळ्या मैवत्रणीच आहात की वमत्रही येणार आहे त तुमचे ?'' िंका आलीच िेवटी बाहे र त्याच्या मनातली. ''कुणास ठाऊक कोण कोण येतंय? फक्त मोबाईलवरच्या मेसेजवरच येणार आहे त ना सगळे . कळे लच गेल्यावर.'' ''अच्छा! अच्छा! बरं ! पण सगळ्यांचं आधी ऐकून घे . काय? बदलतात लोक खूप. उगाच आपली बडबड करू नकोस. नाही गं! तू आपली साधी भोळी म्हणून म्हणतोय.'' वाटलं म्हणावं, तू पण चल सोबत एवढ्या सूचना करण्यापेक्षा. दादांसारखयाच. * * * खूप खूप सूचना करायचे दादा घरातून जाताना. ''जास्त बडबड करायची नाही! पडे ल ते काम करायची सवय ठे वा. दुसऱ्यांकडे राहायचं म्हणजे तोंडचा खे ळ नाही. कॉले जमधून लवकर घरी यायचं . उगाच आपलं भटकत राहिील इकडे वतकडे . सोळं क्यांचं नाव काढतात लोक.'' दादांचे हे नेहेमीचे सल्ले असायचे धमकीवजा... मग चार वर्षण घर सोडू न, तू, वगवरजा, संज,ू श्वेता, हपकी सगळ्यांना सोडू न जावं लागलं लांबलांब. सातवी ते दहावी मामांकडे राहू न आल्यावर वकती बदललं होतं सगळं च. तू, मी आवण वगवरजापण...

.....वाजतगाजत फु लांनी सजवलेला बोड्यंम्मा नदीवर विरवायला नेताना छान छान साड्या घातलेल्या बायकांच्या पुढे चालणारी, भारीतलं जरीचं सोनेरी काठाचं परकर पोलकं घातलेली, सावळीिी, मोठाल्या डोळ्यांत काजळाची जाड रे र्ष, आवण हकवचत समोरचा एक दात दुसऱ्या दातांवर आलेला. केवढी सुंदर वदसत होती वगवरजा. आवण वतच्याच मागे वतचाच चे हेरा घे ऊन तांब्याचा चकचकीत कलि हातात घे तलेला तू. पांढरं स्वच्छ कॉटनच ँ हाफ बाह्यांचं िटण आवण जरीचे सोनेरी लालसर काठ असलेली लुंगी नेसले ला तू. उं चापुरा, वफकट सावळा, मऊ रे िमी दाट केसांचं झुबकेदार छप्पर झाले ला तू. आधी तर ओळखलच नाही मी तुम्हाला दोघांनाही. मोकळ्या केसांची सैलसर वेणी पुढे घे ऊन गुंफत गुंफतच मी काय आहे हे बघायला आलेली. घरासमोरच्या दुकानाजवळ उभी राहू न तुमची ही वमरवणूक बघणाऱ्या मला बघून केवढा चिावला होतास तू. आवण वगवरजाने तर बोड्यंम्मा ताईच्या हातात दे ऊन धावत येऊन मीठीच मारली होती मला. आवण तू नुस्ता बघत राहीलास एकटक; जातानाही. पुन्हा पुन्हा मागे वळू न. मी सुध्दा वकतीतरी वेळ तिीच उभी तुमची बोड्यंम्माची वमरवणूक दूर जाईपयंत. पुन्हा काहीतरी चमकून गेलं मनात. कदावचत् तुझ्याही. पण यावेळी दोघांनाही स्पष्ट कळलं नेमकं काय ते. *

*

*

*

स्टे िनाबाहे र पाऊल टाकताच समोर हसतमुख वगवरजा. काजळ भरलेले तेच टप्पोरे डोळे . जरािी स्थुल पण उत्साही. 'ऐ हाय! वकती वेळची वाट पाहतेय. अजूनही तोच उत्साह. सावळासा चे हेरा, दातावर आलेला दात. तीच नजर. तेच डोळे वडक्टो. ववसू तू ? की वगवरजा ? काहीतर लक्कन हाललं छातीत. डोळे वमटले , मान हलवली हकवचत. तू तर वगवरजा."अम्मा वगरु, िैला आच्च्चदी!" वगवरजा, 26 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

वगरु. ववसू नाही. ओह! ववसू नाही? का? ववसू का नाही? वतच्या बदल्यात ववसु यायला हवा होता का? नाही अगदीच असं नाही पण तुम्ही दोघे ही हवे होतात यायला. पण सगळ्या गोष्टी आपल्या मनासारखया थोडीच होतात? कधीकधी तर काहीच नाही होत मनासारखं. '' ये ये िैला ये किी आहे स? आपण दोघी संपकात आहोत म्हणून बरं नाहीतर आता आपणसुद्धा एकमेकींना संदभाविवाय ओळखणं कठीणच की गं!'' हातानी लठ्ठपणाची खूण करत, ती म्हणाली आवण मनमोकळं हसल्या दोघी तस्संच वकती वदवसांनी वकती वर्षांनी. स्टे िनच्या बाहे र पावसाळ्यातलं पडलेलं लखख उन... आवण थोडं सं बदलेलं ग्राउं ड. पण तेच गवत, तसाच वचखल. या वहरव्यागार गवताच्या आत आताही असेल का ती लालेलाल मखमल? "वबरबोटी वबरबोटी! वबरबोटी वबरबोटी दरवाजा खोल ! दरवाजा खोल" "ए, फोटो वगैरेपेक्षा वकती वेगळं वाटतं ना गं प्रत्यक्ष भेटून." तेलगू हे लात जोरात ओरडली वगवरजा. आवण अचानक वतची वमठी. भरूनच आलं एकदम.''ए वकती वकती छान वाटायलं म्हायीताय की िैला तुला बघून. चल, ये इकडे . आपण सुद्धा अिा एकट्या पवहल्यांदाच भेटतोय नं गं?" चालता चालता वतची बडबड बडबड. ''ऐ, कसे वदसत असतील गं सगळे ?'' ''हा! हा! हा! कसे काय? बायकांनी िरीरं सोडली असतील आवण पुरुर्षांनी पोटं ; इतकच.'' ''इतकंच? तुला सगळ्यांना पाहण्याची उत्सुकता नाही लागली की िैला ? मला तर कधी एकदा सगळ्यांना भेटू असं झालं बघ." 'ऐ, तुला आठवतं का गं िैला, ते बाजीगर प्रकरण?' ' हो ! बाजीगर वहट झाला होता तेव्हा. आपले सुरेि कुमार िाहरुख पटनण आवण ती गोरी काजोल. तीन वर्षे चाललं ते प्रकरण.' खळखळू न हसलो दोघीही. 'केवढी हहमत केली गं त्या काळात त्यांनी ?' ' हो गं !' 'ए येणारे त का गं ते

दोघं ? ''अगं मग काय तर; सगळा प्लन वतचाच तर आहे की.. वतनेच फेसबुक, फोन, जुने पत्ते असं सगळं करुन िोधून काढलं आपल्या सगळ्यांना म्हायीताय की ?" वतच्या बोलण्यातली तेलगु ढब तिीच पुवीसारखी. "आवण वतला वतच्या िाहरुखला भेटण्याची, बोलण्याची उत्सुकता असणारच की गं! डोळे वमचकावतं हसू लागली ती लगेच खळखळू न. जराही बदलली नाही वगवरजा. एवढा धीर गंभीर रागीट नवरा कसा पेलवत असेल ही? कसे ववपरीत स्वभावाचे नवरे भेटतात ना मुलींना, फारच विघ्रकोपी वन घुम्या नवरा आहे म्हणे वहचा. पण पदरी पडलं वन पववत्र झालं! वनभावून नेतात वकतीतरी जणी वर्षानुवर्षे...जुनं सगळं ववसरुन. हकवा कदावचत त्यामुळेच तर बाहे र एवढी मोकळी होत असेल ही. बारा पंधरा वर्षांपूवीही अिीच बडबड करायची. वहची बडबड बडबड आवण वतला दुलणक्षन ू तुझं माझ्याकडे पाहत राहणं."हो म्हण िैला! फक्त हो म्हण! पुढचं मी बघून घे तो सगळं . लाईफ बनून जाईल माझं यार ! तू फक्त माझी आहे स. दुसऱ्या कुणाची नाही, मी स्वप्नात पण इमॕजीन नाही करु िकत." त्याच्या डोळ्यातला तो समुद्र. पंधरा वर्षांपूवीचा. पुन्हा फेसाळू लागला मनात खोल खोल. 'वबरबोटी वबरबोटी दरवाजा खोल, तेरे मॉ बाप आये धयीखाना लाये..' 'वबरबोटी वबरबोटी दरवाजा खोल तेरे मॉ बाप आये धयीखाना लाये..' तुझ्या डोळ्यातला फेसाळता समुद्र, फेस फेस, पाणी पाणी. सवणत्र पाणीच. कन्टीनमधल्या टे बलावर नुकत्याच पाण्यात बुडवून पुन्हा भरुन आणलेल्या ग्लासातलं डचमळू न सांडलेलं पाणी . त्याच सांडलेल्या पाण्यािी तुझा अक्षरे वगरवण्याचा खेळ. एस. एस. एस. मी पाहावा म्हणून मुद्दाम पुन्हा पुन्हा वगरवत. फक्त 'एस' 'एस' तेवढाच का ? समोरचं स्पेहलगही वलहावं ना म्हणजे कळे ल तरी कुणासाठी 27 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

ते ! आता 'एस' काय िैलाचा असू िकतो नी विवरनचाही. पण तुझी बोटे पाण्यात अक्षरे वगरवण्यात गुंतलेली आवण डोळे अथांग माझ्या डोळ्यात रुतलेले एकटक. नजरानजर सहन न होऊन माझ्या पापण्या लवताच तू जीवघे णं हसून मोकळा व्हायचास. मग नजर वळवून एखाद्या ववर्षयावर बोलू लागायचास. माझ्या काळजाचं पाणी पाणी व्हायचं . तू आतूर पुन्हा पुन्हा माझ्याकडे पहात, नजरानजर होण्याच्या संधीची वाट पहात. छोट्या छोट्या गोष्टींपासून थेट राजकारणापयंत बोलत राहायचास. मग मला अगदीच कंटाळा कंटाळा यायचा. काय वमळतं कुणास ठाऊक या मुलांना राजकारण, विकेट, सत्ता या बोअर ववर्षयांवर बोलून? कन्टीनवाला चहा कसा खालीवर करतो, कसा गाळतो हे पाहत बसायची मी टे बलावर चहा कधी येतो याची वाट पाहत, गालावर हात ठे वून. 'चहा घे ऊ या का ग आपण, िैला?' ' हो! घे ऊया चल.' ववचारावं का वहला; तू कुठे असतोस? काय करतोस? कसा आहे स? 'िैला, चल पुन्हा एकदा त्याच कन्टीनमध्ये जाऊया. काही आठवतंय का बघूया.' डोळा मारत वगवरजा म्हणाली. "आठवतंय? मी ववसरले च नाही गं काही. काहीच नाही. त्यालाही नाही; कधीच. आयुष्याचा भाग आहात तुम्ही सगळे माझ्या." सायकल हातात धरुन मी पायी चालत जायचे कॉलेज सुटल्यावर आवण तू सायकल चालवत पुढून वनघून जायचास. पुढे जाऊन कुठे तरी झाडाखाली उभं राहायचास. आम्ही जवळ आलो की पुन्हा सायकल दामटवत पुढे. काय होतं ते ? तुला काही सांगायचं असायचं की मलाच कळायचं नाही काही मावहत नाही. मी बेवफकीर, आपल्याच तालाच गप्पा मारत सायकल हातात घे ऊन घामाघूम. सगळ्यांची घरं आली आवण एकटीच

उरले की मग सायकल चालवायला लागायचे तर पुन्हा तू मागून पुढे वनघून जायचास हळु हळू . कधीकधी हकवचत हसणं तर कधी थोडं सं बोलणं. कधी सगळ्यांच्या सोबत कॕन्टीनमध्ये चहा. बस्स एवढं च. एकदा कॉलेजमध्ये सागाच्या झाडाखाली माझी वही परत दे ताना तुझ्या बोटांचा झालेला स्पिण आवण नखविखांत थरथरुन घे तलेली वही. लहानपणापासून ओळखत होतो एकमेकांना वकतीदा झाले असतील असे चुकार स्पिण. पण आता कोणती आनावमक वभती होती ही? आवण त्याचवेळी दोघांनाही हवंहवंसंपण काहीतरी. डोळ्यात खोलवर पाहात कसंनस ु ं हसलास. "घरी गेल्यावर उघडू न बघ वही" म्हणालास आवण चट्कन परत वफरलास. त्या वदविी घरी जातांना पण वदसला नाहीस. वगवरजाही नव्हती. मी एकटीच रस्ताभर सायकल चालवत, तू असावास सोबत असं वाटू न घे त, तंद्रीतच धापा टाकत घरी पोचले. वही उघडली. तर तुझं प्रेमपत्र. एकदम बावलि भार्षेतलं. वदसण्याववर्षयी, चे हेऱ्याववर्षयी आवण स्वभावाववर्षयी वलवहलेलं. काहीतरीच ! मला हसू आवरता आवरे ना. त्या पत्रावर मागे मोठ्या अक्षरात 'नाही' असं वलहू न परत केलं दुसऱ्या वदविी तुला पत्र. आवण तुझी गंमत करत राहीले वकती वदवस. भार्षेवरुन, पत्रात मध्येच वलवहलेल्या 'इंतजार' या हहदी िब्दावरुन. खूप हसत राहीले तुला. खूप वदवस. पण तू ठाम होतास. पत्र वदल्याच्या वदविी संध्याकाळी वनयोवजत जागी तू माझा 'इंतजार' पण केलास म्हणे. मी नाही आले. दादा, गोरा घड्याळी हात, धाक, वभती, संस्कार, बदनामी काय काय होतं त्यात नेमकं? काय मावहत ? तू हवा होतास का आयुष्यात ? काहीच कळं लं नव्हतं तेंव्हाही आवण तेंव्हाही, जेंव्हा वरमवझम पावसात तू आवण मी दोघंच रस्त्यावर आहोत हे लक्षात येउनसुध्दा सायकल चालवताना पटकन घर गाठायचं या ववचाराने भराभर पायडल मारत राहीले. खरं तर "पहली बारीि मै और तू पहला 28 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

मौका मै और तू" रुंजी घालत होतं मनात मात्र बालपणीच्या आपलेपणाचं हे असं कुठल्यातरी अनोळखी नात्यात होणारं रुपांतर नको होतं का मला ? की ही हु रहु र, ही धडधड, ही नखविखांत थरथर, त्या कुत्र्याच्या टोळीला वभऊन तुझा गच्च धरलेला हात? तो ववश्वास गमावेन अिी वभती होती? काय हवं होतं नेमकं? तुझ्या डोळ्यातला समुद्र मात्र हवासा वाटायचा खूप खूप. खोल खोल बुडून जावासा समुद्र. त्याच आवेगात फेसाळतोय तो तपवकरी समुद्र तुझ्या डोळ्यातला अजून. त्या लाटांवर मी आत्तापयंत सी-सॉ प्रमाणे दोलायमान आहे अजूनही. ववसू! ववसू! काहीतरी वनसटू पहातंय आत...पण तरी अजूनही आिा आहे च ते वटकेल. ते वमळे ल. माझंच माझ्याजवळ काहीतरी परत येईल वचरं तन असं. का असं धडधडतंय पुन्हा? तो येईल, की नाही येणार? भीती मनात उगाच. वगवरजा इथेच स्थावयक झाली नोकरीमुळे. पण तू कुठे य? ववचारु का हीला? येणार आहे का तू? की हीच ववर्षय काढे ल? मग काय बोलू मी ? पुन्हा भीती. कदावचत, येिीलही तू. सावळा चे हेरा, झुबकेदार केस, बदामी डोळे पुन्हा येतील, न्याहाळतील मला. तीच जागा, तेच कँ न्टीन, तोच समुद्र, तेच डोळे . वहचे सद्ध ु ा. वकती सेम. माझ्याववर्षयी आपुलकीने , प्रेमाने ओतप्रोत भरलेले. आताही माझ्या समोरासमोर माझ्याकडे टक लावून पाहणारे , तेच अगदी तेच. तपकीरी बदामी डोळे . पुन्हा भीती, पुन्हा धडधड, धडधड धडधड. हे तर ववसूचे डोळे . वगवरजा! हे डोळे तुझे कसे झाले ? चे हराही तोच. हो तोच. तेव्हा थोडा पोरगेला आता थोडा राठ; पण तोच, तोच भाव. काळीज कापत जाणारा, मला अस्वस्थ करणारा, थोड्या थोड्या वेळाने केसांत बोट वफरवत मला न्याहाळू न घे णारी 'ती' च नजर, केसात हात घालून ववस्कटू न टाकावेसे वाटणारे घनदाट झुबकेदार केस, जाड वमिा...वमिा ? वगवरजा, तुझ्या

ओठांवर वमिा किा गं आल्या? तू तुझ्या भावासारखी सेम वदसू लागलीस की.. हा! हा! हा! हा! वगवरजाच्या ओठांवर ववसूच्या वमिा. ववसूचे डोळे . बदामी - तपवकरी डोळे , तपवकरी समुद्र. ए, ववसू! ववसू! इकडे बघ, वबरबोट्या. हे बघ सगळीकडू न कश्या चालत यायल्यात बघ वबरबोट्या. या सगळ्या जखमी वबरबोट्या आहे त रे , अिक्त, कोमेजलेल्या. बघ ! बघ ! टे बलावर, खुचीवर, कपांवर, ग्लासांवर किा चढायल्यात बघ. लाल लाल मखमली. तपवकरी पाय, तपवकरी समुद्र. ववसू बघ. बघ ना ! बघतोयस ना ! ए नको बघू असं माझ्याकडे ववसू ! मी तुझ्या डोळ्यातला समुद्र बघू की या वबरबोट्या आवरु ? "वबरबोटी वबरबोटी दरवाजा खोल.." टे बलावर बघ कसं गवत उगवून आलंय. त्यावर ह्या लाल लाल वबरबोट्या."वबरबोटी वबरबोटी दरवाजा खोल.." ओठावर त्याच ववसूच्या वमिा ठे वून वगवरजा बोलू लागली परत अखं ड.. बडबड बडबड बडबड, प्रश्न प्रश्न प्रश्न. आस्था आस्था आस्था, कुटुं ब कुटुं ब कुटुं ब, मुलं-वतची माझी, वमत्र-वतचे माझे , मैवत्रणीवतच्या माझ्या, नवरा-वतचा माझा. नवरा? हं नवरा श्रीरं ग! श्रीरं ग- श्रीरं ग! बेरंग -बेरंग! बेरंगच तर होत गेलं जीणं. तो आल्यापासून; नव्हे तू तुटल्यापासून ववसू! बालपणापासूनची आपली पाळं मळ ु ं गुरफटलेली होती एकमेकांत. तटातट तोडली आवण दुसऱ्या मातीत लावून वदली किीतरी झाकपाक करून मातीची. आवण वरून पेरून वदला श्रीरं ग श्रीरं ग! बेरंग श्रीरं ग! श्रीरं ग-सोनू. सोनू, सोनू? सोनू झोपली असेल, खेळत असेल, पडली असेल? भीती-भीती. भीती प्लस श्रीरं ग, भीती प्लस दादा, भीती प्लस बाभूळ, भीती प्लस पाऊस. बडबड बडबड आवण कोलाहल, ववनोद ववनोद आवण आठवणी, हास्यकल्लोळ. आजूबाजूला बसलेले सगळे ओळखीचे चे हरे लहानपणीचे , कॉलेजातले आता राकट- अनुभवी- लठ्ठ- चाणाक्ष- भीतीदायक. 29 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

वैभव, नीता, माया कुणाल, काजोल, श्वेता, संज.ू अरे ! कधी आले हे सगळे ? कुठू न आले ? कसे आले ? अचानक एवढे मोठे होऊन; आवण ववसू ? ववसू कुठे आहे पण ? तो कसा नाही आला ? काहीतरी वनसटतंय आत आत खोल खोल... ए वगवरजा ववसू का नाही आला ? वगवरजा वगवरजा ..तुला ऐकू कसं येत नाहीय? वकती हसतेस गं उगाच; वकत्ती बडबड बडबड. ववसूला वबलकुल आवडत नाही हं ! तुझ्या नवऱ्याला आवडते का गं तुझी बडबड? कसाय तो? घुम्या ? बावळट की रागीट? ऐ! पोरींनो, तुम्हाला आवडतात का गं तुमचे नवरे ? की दुसरं कुणासाठी तरी झुरता तुम्ही पण अजून? खरं खरं सांगा हं ! लाल मखमाली वबरबोट्यांचे नाजूक कप्पे आहे त का तुमच्या मनात अजून खुले? की अंग, हातपाय आिसून घे तलेत तुमच्या पण वबरबोट्यांनी? की गुदमरुन मरून पडल्यात त्या कधीच्याच ? मऊ गवताच्या आगपेटीत? तुम्हाला मावहती तरी आहे य ना पोरींनो? त्या आपल्या लहानपणीच्या वबरबोट्या ? बदामी सहा पाय, वेलवेटचं मखमाली वडझाईन ; लाल भडक... "वबरबोटी वबरबोटी, दरवाजा खोल." ववसू, ये ना रे ववसू! एकदाच फक्त ये. मला भीती वाटतेय खूप खूप." वबरबोटी वबरबोटी दरवाजा खोल, तेरे मॉ बाप आये धयीखाना लाये' "वबरबोटी वबरबोटी.....

- साररका उिाळे

कथास्पशय इमॅनूअल हहिन्सेंट सँडर नाहशक येथे वावपतव्य. ले क, पटकथाकार आहण हदग्दशिक. हवहवध ऑनलाईन पोटिल्सवर हसनेमाहवषयक ले न. '5960 आहण इतर हचत्तचक्षचु मत्काररक कथा' िा कथासग्रं ि प्रकाहशत. तर ' नू पिावा करून' िी कादबं री येत्या ऑगवपटमध्ये प्रकाहशत िोईल.

इमॅनअ ू ल ष्व्िन्सेंट सँडर

कश्मकश ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------थरथरणाऱ्या हातांवर काबू करायचा प्रयत्न मुलगी एकटीच बसली होती. काहीतरी वाचत. वतने करत सुवेगने बरोबर अठ्ठावीसाव्यांदा संपण ू ण कफेवर गुलाबी रं गाचा टॉप आवण भडक वनळी जीन्स नजर वफरवली. िांभवीचा कुठे ही अतापता नव्हता. घातलेली होती. वतचा मास्क वतच्या टॉपला महचग ू घे णारी सवात वारं वार नजर वफरवून जादू होऊन ती हवेतन ू प्रकट होता. पण वतच्याकडे लक्ष वेधन होईल असंही नव्हतं. ती दररोज दुपारी 2 ते 5 स्रायहकग गोष्ट म्हणजे वतने टक्कल केलेलं होतं. लेखन करण्यासाठी कफेत वतच्या आवडत्या कॉनणर अगदी गुळगुळीत नारळाच्या करवंटीसारखं. वतने टे बलापािी यायची. मग आज काय झालं ? की कदावचत िेच्व्हग िीम लावून स्रोकही मारले त्याच्या महत्वाचं बोलायचं य या िब्दांमळ ु े सावध असतील कारण वतचं टक्कल मोत्याच्या होऊन वतने यायचं टाळलं ? तसंच असेल पृष्ठभागासारखं िायनी आवण स्मूथ वदसत होतं. कदावचत. पण आता काय करावं त्याला कळत त्या टक्कलमुळेच मास्कने अधा चे हरा झाकले ला नव्हतं. खूप वदवस मनाची तयारी करून िांभवीला असूनही ती तूफान खूबसूरत वदसत होती. सध्या प्रपोज करण्यासाठी त्याने हहमत गोळा केली होती. लॉकडाऊन असल्याने पालणसण आवण सलॉन बंद आता ती पुन्हा गोळा करणं म्हणजे बरे च वदवस होते, म्हणून मुलींनी बाल्ड इज ब्युटी रेंड आणला मानवसकदष्ृ ट्या थकण्याची प्रोसेस होती. ही प्रोसेस होता. त्यांच्या टक्कल केलेल्या वफल्टडण फोटोंनी आपल्याला परत झेपेल याची त्याला िंकाच होती. आवण ते करत असताना काढलेल्या व्व्हवडओंनी त्याला वतला कॉल करायचं ही धैयण गोळा करता येत इन्स्टाग्राम भरून गेलं होतं. त्या मुलीला आपला नव्हतं. वतने कॉल उचलला नाही तर आपल्याला बाल्ड लुक पव्ब्लकमध्ये फ्लि करायला िरम पवनक अटकच येईल याची त्याला खात्री होती. वाटत नव्हती बहु तेक. कफेतील तुरळक लोकांच्या समोर टे बलावर असलेल्या कोल्ड कॉफीच्या वववचत्र नजरा म्हणूनच वतला टोचत नव्हत्या. पण विगोिीग भरलेल्या ग्लासकडे त्याने पावहलं. आपली चोरटी नजर पकडू न वतने आपल्याला लहानपणी सुट्ट्यांमध्ये आजोळी गेल्यावर पोळीला कानकोंडं करावं अिी त्याची इच्छा नव्हती. त्याने तूप लावून आपण कसे चहासोबत खायचो हे नजर वफरवून पुन्हा ग्लासावर लावली. काय वैताग त्याला आठवलं. थोडावेळ असंच टक लावून आहे , त्याने ववचार केला. आपल्याला तयार पावहलं तर हा ग्लासही आपल्याला वखजवू लागेल करताना गुड लुक्स थोडे कमी करून भरपूर असं त्याला वाटलं. त्याने एकदम डाव्या बाजूला धीटपणा दे वाने टाकायला हवा होता. मेल्यावर पावहलं. दोन टे बल सोडू न वतसऱ्या टे बलावर एक आपण स्वगात गेलो की दे वाची चांगली खबर 30 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

घ्यायची याची खूणगाठ त्याने मनािी बांधली. सध्यातरी िांभवीला प्रपोज करायचा त्याचा प्लन वफस्कटला होता. त्याने लपटॉप बगेत ठे वला. खुचीवर टांगलेलं जकेट काढू न घातलं . कॉफीचा एक घोट घे तला. मास्क लावला. बग खांद्याला लावून काउं टरपािी गेला. आधी वतथल्या सवनटायजरने हात फवारून घे तले. मग मोबाईलने QR कोड स्कन करून वबल गुगलपे केलं. त्या सुंदर टकलू मुलीकडे िेवटचं पाहू न घे त तो कफेतून बाहे र पडला. वतने सवात आधी काय केलं की रुमाल काढू न डोकं आवण कपाळावरचा घाम पुसला. सुवेगने आपल्याला न ओळखल्याचं िांभवीला आश्चयण वाटलं नाही. इकडे कफेकडे येतांना रस्त्यात दोनचार ओळखीचे लोक वदसले तेव्हा मास्क वतने मुद्दामहू न खाली केला होता. त्यांनी तरीही न ओळखल्याने वतला वाटलेलं आश्चयण तेव्हाच वमटू न गेलं होतं. टक्कल केल्याने वतच्या रुपात आमूलाग्र फरक पडला होता. जणू वतची कायाच बदलली होती. टक्कल मात्र वतने हौसेने केलेलं नव्हतं. काल संध्याकाळी जेव्हा कॉलवर सुवेग उद्या भेटून महत्वाचं बोलायचं य म्हणाला तेव्हा वतच्या लगेच लक्षात आलं की तो वतला प्रपोज करणार आहे . ही वेळ कधीतरी येणार याची वतला भीती होतीच. वतला वाटलं खूप पूवीच त्याला आपली वसच्युएिन सांवगतली असती तर आज हा वदवस आला नसता. पण तेव्हा ती संकोचली होती. घाबरली होती. सुवेगच्या मनात आपली वाईट इमेज तयार होईल याची वतला भीती होती. आवण आता सगळ्या गोष्टी हाताबाहे र जात असताना त्यावर वनयंत्रण वमळवायचे वतचे वनष्फळ प्रयत्न चालू होते. एरवी सुवेगला भेटायला मध्यरात्रीही एका पायावर तयार असणारी िांभवी ही ववववक्षत भेट किी टाळावी यावर उपाय िोधत होती. दुपारी हॉस्टे लमधून बाहे र पडण्यापूवी वतला काय सणक 31 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

आली वतने वरमर घे ऊन तडक कॉमन बाथरूम गाठलं आवण वतची रूम पाटण नर प्रेक्षाच्या ओरडण्याकडे दुलणक्ष करून सरळ डोकं भादरून टाकलं होतं. ते झाल्यावर हे करण्यामागे काहीही सारासार ववचार नव्हता हे लक्षात येऊन वतला स्वतःचा खूप राग आला होता. असं नाही की वतला वतचे केस प्राणाहू न वप्रय होते की टक्कल केल्यावर लोकं आपल्याला हसतील याची वतला भीती होती. ते काही असो, हा वववचत्र उपाय कामी पडला होता. सुवेगसमोर बसलेली असूनही त्याने वतला ओळखलं नव्हतं. आजचं मरण उद्यावर ढकललं गेलं होतं. सुवेग गेल्यावर मास्क खाली करून वतने सुटकेचा श्वास सोडला. आपल्या गुळगुळीत डोक्यावरून हात वफरवला. हा नवीन अनुभव वतच्यासाठी आश्चयणकारकवरत्या आनंददायी होता. टक्कल केल्यापासून वारं वार डोक्यावर हात वफरवावसा वाटू न वतला स्वगीय सुखाची अनुभत ू ी होत होती. या अनुभत ू ीचं वणणन वतला िब्दात करताच येत नव्हतं. वतला एवढं च कळत होतं की डोक्यावर हात वफरवताच िरीरातला प्रत्येक अणूरेण ू रोमांवचत होऊन उठतोय आवण ऑगेजम लेव्हलच्या आनंदाची प्राप्ती होतेय. आता तीन-चार मवहने केस धुवायची कटकट नाही असा आरामदायक ववचार वतच्या मनात उमटला. आवण लगोलग वतला त्याहू न भारी आरामदायक ववचार सुचला. वर्षणभर हा बाल्ड लुक कायम ठे वायचा. बारके बारके केस येऊ लागले की लगेच वरमर घे ऊन ते साफ करायचे . बस्स. हे च करायचं . वतने मनािी खूणगाठ बांधली. डोक्यावर मनसोक्त हात वफरवत ती गोड हसली. पॉकेटमधून इयरफोन काढू न कानाला लावले. मोबाईलवर अमेझॉन म्युवझक ओपन केलं. सजेिन्समधलं पवहलं गाणं प्ले केलं. ते होतं प्रेमरोगचं मोहब्बत है क्या चीज. वतचा आनंदी आववभाव कानात विरणाऱ्या प्रत्येक िब्दानंतर थोडा थोडा उतरत गेला. मनावर उदासीची छाया दाटली.

िांभवी दुपारी साडे चारला हॉस्टे लला परत आली तेव्हा डायरे क्ट आत जात असतांना वॉचमनने वतला अडवलं आवण कोण काय म्हणून प्रश्नांची सरबत्ती सुरू केली. वतने नाव आवण रूमनंबर सांगन ू ही काही उपयोग झाला नाही. दीड तासापूवी कफेसाठी बाहे र जातांना वतने डोक्यावर स्काफण बांधला असल्याने त्याला काही वावगं वाटलं नसावं. कफेतून वनघाल्यावर वतने स्काफण घातला नव्हता. गुळगुळीत डोक्यावर वतला सूयणवकरणां चा फील घ्यायचा होता. पण फक्त स्काफण न घातल्याने या येडपट म्हाताऱ्याने वतला ओळखू नये याचं वतला आश्चयण वाटलं. एरवी हा तर बॉल आवण पुठ्ठे पाहू न इथल्या मुली ओळखण्यात पारं गत झाला असल्याची खयाती होती. वतला हु ज्जत घालायची नव्हती. वतने सरळ आयकाडण काढू न दाखवलं . ओिाळवाणं हसत तो सॉरी मडम म्हणाला. वतला केवबनपािी नेऊन हातांवर सवनटायजर फवारलं. मग वतचं टे म्परे चर आवण ऑव्क्सजन चे क केलं. हे सोपस्कार झाल्यावर तो म्हणाला की, टक्कल किाला केलंत मडम ? व्स्त्रयांचं खरं सौंदयण केसातच असतं. पण ती कधीच वतच्या रूमकडे वनघाली होती. रूमचा लोटलेला दरवाजा उघडू न िांभवी आत आली आवण पाठीमागे वतने दरवाजा लावला. प्रेक्षाने एकवार वर पाहू न पुन्हा लपटॉपमध्ये डोकं खुपसलं. िांभवीने सँडल्स िूस्टँडमध्ये ठे वले. सक रायहटग डे स्कवर ठे वली. प्रेक्षाच्या बेडपािी आली. वतच्या डोक्यावर दोन्ही हात ठे वले . 'ए जाडे , कधीतर रूम सोडू न वफरायला जात जा.' ती वतचं डोकं वफरवू लागली. 'ए गपे.' प्रेक्षाने वतच्या हातावर फटका मारला. तसं िांभवीने छातीवर गोळी लागल्याचा आववभाव करत मागे होऊन बेडवर अंग सोडू न वदलं. लगेचच कंबरे तन ू वर उठत ती कोपरांवर व्स्थरावली. 'तू तर वहीवर वलहत होतीस ना ?' वतने ववचारलं. 32 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

'हो गं.' प्रेक्षा म्हणाली. 'मध्येच िीतलचा कॉल आला. वतला अजंट पड हवे होते. ते द्यायला खाली गेले. परत आले तर वही कुठे ठे वली ते आठवेना. काढला मग लपटॉप.' 'एक व्क्लिेड प्रश्न ववचारू का ?' 'काय ?' 'किी वदसतेय मी या महात्मा गांधी लुकमध्ये ? खरं खरं सांग.' लपटॉपवरची वखटवखट थांबवून प्रेक्षाने िांभवीकडे पावहलं. डोळ्यांवरचा चश्मा नाटकीय पध्दतीने नाकावर आणला. 'तू ना डावलंग, हपक फ्लेहमगोमधल्या वडव्हाईनसारखी वदसतेयस.' िांभवीच्या चे हऱ्यावर वकळसवाणे भाव उमटले. रागाने वतने नाक उडवलं. 'इतकं घाण रोल करायची काही गरज होती का ? तू मला नेबल ु ा म्हणू िकली असतीस. हकवा मी स्टार रेकमधल्या पर्थसस खंबाटासारखी वदसते असंही म्हणाली असतीस. पण वडव्हाईन ? यsssssक !' 'बास बास. मेलोड्रामा करू नकोस. मला जोराची भूक लागलीय. व्स्वगीवरून काहीतरी मागव.' िांभवी आता बेडवर सरळ बसली. मोबाईल काढू न व्स्वगी ओपन केलं. 'काय मागवू ?' 'वचकनरोल. दोन मला एक तुला. आवण एक गुड न्यूज. ऑप्िन COD कर. वबल मी दे णारे . चौधरीच्या असाईनमेंटची पेमेंट झाली आज.' 'वाव. ग्रेट. पण काय फक्त रोलवर बोळवण करणारे स माझी ? आय वॉन्ट पाटी. िोटाईमला वचकन वबयाणी आवण स्रॉबेरी वमल्किेक.' प्रेक्षा वतला हात जोडत म्हणाली, ' हो माझी आई. जाऊ वतकडे संध्याकाळी. मला लुटायची संधीच िोधत असतेस तू. आता माझ्यावर उपकार कर आवण ऑडण र दे लवकर. सुकून चाललीय यार मी.' लोकेिन आठवणीने वरसेट करून िांभवीने व्स्वगीवर ऑडण र वदली. प्रेक्षा पुन्हा लपटॉपमध्ये

विरली. तर िांभवी मोबाईल बाजूला ठे वून डोळे बंद करून डोक्यावरून हात वफरवू लागली. 'अगं मी ववसरले च.' थोड्यावेळाने प्रेक्षा अचानक म्हणाली. 'किी झाली तुमची मीहटग ?' 'काय ?' स्वप्नातून जागं झाल्यासारखं िांभवीने ववचारलं. 'सुवेगला भेटायला गेली होतीस ना तू. काय झालं मग भेटीत ?' 'आम्ही कफेत समोरासमोर असूनही भेटलो नाहीत.' 'म्हणजे ?' 'त्याने मला या अवतारात ओळखलंच नाही.' 'काय ?' प्रेक्षा वचडली. 'मग तू त्याला ओळख का वदली नाहीस ?' 'मी खूप नव्हण स होते गं.' खालचा ओठ चावून सोडत िांभवी म्हणाली. 'कळतच नव्हतं त्याला कसं फेस करावं. तो कफेतून जाईस्तोवर मी जीव मुठीतच धरून बसले होते.' 'हे बघ. यू िुड गेट वरड ऑफ वधस बडण न अज सून अज पॉवसबल. नाहीतर ते वाढत जाईल वन तुझ्या मानगुटीवर बसेल. मारून टाकेल तुला ते.' 'मला कळतंय गं. वदवसरात्र हाच ववचार माझ्या डोक्यात असतो.' 'नुसता ववचार करून काही होणार नाहीय. तुला कधीना कधी लेव्स्बयन म्हणून कमआऊट करावंच लागणार आहे . सुवेगला ते सांगन ू तुला सुरुवात करता आली असती. माझ्या पाहण्यातला तो तुझा एकमेव 100 टक्के समजूतदार वमत्र आहे . एकही प्रश्न न ववचारता तो तुझ्या पाठीिी उभा राहील.' िांभवी काहीच बोलली नाही. प्रेक्षाचं म्हणणं बरोबर होतं. पण वतच्या डोक्यातून सुवेगच्या मनात आपली वाईट इमेज तयार होईल आवण आपण चुकीच्या मुलीवर प्रेम केलं म्हणून होणारा त्याचा भ्रमवनरास हे भीतीदायक ववचार जायला तयारच नव्हते. सुवेगपेक्षा वतला स्वतःचीच जास्त दया येत होती. आपल्यातून एकाला बाहे र काढावं आवण वतच्या 33 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

पाठीवर हात वफरवत सवणकाही ठीक होईल वगैरे आिादायी वाक्यं बोलावी असं वतला वाटलं. 'वतथं कफेत असतांना माझ्या डोक्यात एक चिम ववचार आला होता.' जवळपास ती स्वतःिीच बोलू लागली. 'मी असं इमवजन केलं की सुवेगने मला भेटायला बोलवलं य. हे सांगण्यासाठी की मी त्याच्या प्रेमात पडायचा प्रयत्न करू नये. कारण तो गे आहे .' ती वखन्नपणे हसली. 'विट यार. विट. मी एकतर स्रेट असायला हवे होते. हकवा बायसेक्िुअल. सुवेग खूप चांगला मुलगा आहे . त्याला खरं सांगतांना मला खूप त्रास होणार आहे . खूप.' 'ते आता तू बघ.' प्रेक्षा म्हणाली. 'मी तर डोकं फोडू न थकले. आता वचकनरोल आल्यावर मी मस्तपैकी खाणार वन दोनेक तास झोपणार.' दाबून दोन वचकनरोल खाल्ल्यावर सांवगतल्याप्रमाणे प्रेक्षा डाराडू र झोपली होती. अधूनमधून घोरतही होती. िांभवी वतच्या बेडवर पाय लांब करून बसली होती. पुढ्यात असलेल्या प्लेटवर केव्हाचा थंड होऊन पडलेला वचकनरोल होता. आज सुवेगला न भेटायचं आणखी एक कारण होतं. कोरोनाचा आऊटब्रेक होण्यापूवी माचण च्या पवहल्या आठवड्यात ती आवण सुवेग मेहरोबाच्या झूमध्ये वफरायला गेले होते. फ्लटण करता करता भलतेच रोम ँवटक होऊन एका वनसटत्या क्षणी त्यांनी दीघण चुंबन घे तलं होतं. तेव्हा पवहल्यांदा वतच्या मनात वतच्या सेक्िुअल आयडें वटवटववर्षयी प्रश्नवचन्ह उभं रावहलं होतं. तेव्हा त्या एकदोन तासांपरु तं वतने सुवेगवर खरं च मनापासून प्रेम केलं होतं. नंतर ही ववविष्ट दुर्थमळ आठवण मनाच्या तळािी दाबून टाकायचा वतने खूप प्रयत्न केला होता. पण ती अधूनमधून डोकं वर काढायचीच. जसं आता. िांभवीची मनःव्स्थती विधा झाली होती. सुवेगवर प्रेम करायचा स्वतःला दुसरा चान्स द्यावा की उद्याच त्याला भेटून

कमआऊट करावं ? या दोन परस्परववरोधी ववचारांची जाळी वतच्या मनाला पीळ मारू लागली. हा गोंधळ थांबवायला हवा. वतने वनश्चय केला. वचकनरोल उचलून छोटे छोटे घास ती घे ऊ लागली.

34 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

मध्येच खाणं थांबवून मोबाईल आवण इयरफोन िोधून व्हॉइस कमांडने वतचं अवतिय आवडतं गाणं लावलं : क्यू ँ खोया खोया चाँद की वफराक में तलाि में उदास हैं वदल....

अनुवाद:भावानुवाद

डॉ.सजं य बोरुडे, अिमनगर. प्रहतथयश कवी ,कथाकार, वपतंभले क , संपादक व अनवु ादक

डॉ.सि ं य िोरुडे अिमनगर

हकयू िीच िाऊ यांच्या अनुवाहदत कहवता -------------------------------------------------------------------------------------------------------------व्व्हएतनाम येथील प्रवसद्ध लेवखका आवण कववयत्री माझी राख खाली एकूण १५ पुस्तके पैकी ११ कथासंग्रह. 'द लास्ट अवविष्ट रूपात सांडताना... सा ँग 'या कववतासंग्रहाचा इटावलयन व इंग्रजी अनुवाद प्रवसद्ध. * व्व्हएतनाम लेखक संघाच्या उपाध्यक्षा. ३.स्त्रीच्या आया आत काय आिे ?? १. दं श हे व्स्त्रये, पाप कीतीवर वचकटवलेले दुःख आनंदावर डकवलेले तुझ्यात काय आहे ? अिा दुहेरी जावणवांचे वनरागस प्रेम की अद्भुतता?? पेड असलेल्या वजवंत लोकांना अमत्यणता??? मी काय दं ि करणार?? की खूप सारे गोड िब्द ?? आवण आणखी काही * उपहासात्मक प्रयत्न.. कृ वत्रम संच २. मी एक राख िुभ्र दं तपंक्ती दिणवणारा कृ वत्रम उरोज?? आठवणींमध्ये भटकताना पण तुला मावहती आहे ववपत्तींमध्ये ववरघळताना या सवण गोष्टी प्रेमात पुरेिा नाहीत तांबडी नदी डन्यूबला याद करते आहे मूयण माणसांसाठी.. खेळकर लाटांनी वाहताना.. तुझ्या कल्पनेतला प्रेमी जो प्रत्यक्षात नाही.. एकाकीपणा तुझे सारे प्रयत्न, ववरहाला तीव्र बनवतो आहे .. अमयावदत आिा तुला िेवटी रात्री वाट पाहताहे त जळते काव्य साकारताना िवपेटीकडे नेतील.. 35 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

४.रिस्यमय िब्द िब्दांना जन्म दे तात कववता गाणी गातात प्रेम प्रेमाला हाकारत राहते.. ! * ५. राख सवयत्र वजथे कुठे मनुष्य आहे वतथे राख आहे पाईपमधून राख जीवनातून राख आकािात उडणारी राख वसगारे टची राख रक्षापात्रता राख टे बलवर राख काचे वर राख चचे तील राख पेयातील राख कारमध्ये राख बारमध्ये राख हवेत राख स्त्रीच्या केसांवरील राख अफेयरची राख अवकािातील राख युद्धाच्या काळातील आवण युध्दानंतरची राख !! * ६.दगड 36 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

माझे हृदय एक दगड बनले आहे .. रात्रीच्या घनदाट काळोखात वकती थंडगार आवण कठीण.. कधी कधी मला समजतच नाही घाम आहे त की अश्रू?? पण मला हा दगड फोडला पावहजे आतला वहरा पाहण्यासाठी जगण्याचे सुवचन्ह पाहण्यासाठी.. ७.माझ्या आत्मयासाठी हे माझ्या आत्म्या मी तुझ्यािी िरीराने जोडले आहे वकती उबदार, वकती रोमांचकारी मी तुझ्यािी जोडले आहे अिा ववचारांनी आवण अजूनही आपण एकमेकात ववरघळतो आहोत हजारो मैलांची दूरी हजारो िब्दांचे मौन तरीही आपण ववणले आहे एक जाळे आपल्या ववचारांनी तू हसतोस आवण माझे हृदय धडधडते आहे हे माझ्या आत्म्या, माझ्या प्रत्येक जावणवेत

तू आहे स.... ! * ८. दयाळूपिाची शांतता जेव्हा कोणीच वलहू इव्च्छत नाही दयाळू पणा िांत राहतो मला वलवहणे अवघड जाईल जेव्हा िब्द मौन धारण करतील आवण बाहे रचा मोठा आवाज या मौनाला मारत आहे आत्म्यामध्ये बुडणारे िांत िब्द आवण दयाळू पणा िब्दांच्या पंखांनी उडत आहे त

योग्य िब्दांसाठीच आवण तू त्या िांततेपासून फार दूर...एकाकी.. एकटा कीबोडण त्यातून साकारलेल्या ओळी चमत्कार करताहे त फक्त तू माझ्यात उपव्स्थत रहा... *

* - वकयू बीच हाऊ , हनोई , व्व्हएतनाम अनुवाद : डॉ. संजय बोरुडे , अहमदनगर , ९४०५ ००० २८०

हकयू बीच िाऊ , िनोई , ष्व्िएतनाम

37 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

भाषा: राष्र्ट्र... आहि ित्यार

डॉ. मदं ार काळे िे मळ ू चे संख्याशास्त्र(Statistics) हवषयामधील पीएच.डी. असनू त्यानं ी सख्ं याशास्त्रीय सगं णक प्रणालींवर बरीच वषे काम के ले आिे. सध्या ते पणू वि ळ े ब्लॉगर असनू हवहवध हवषयांवर हवश्ले षणात्मक ले न करत असतात

डॉ. मंदार काळे

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

प.ु ल. देशपांडे यांनी दगं लीच्या काळातील एक गमं तीशीर हकवपसा सांहगतला आिे. त्या काळात सघं ाचे वपवयसं ेवक गवपत वगैरे घालत असत. एकदा पल ु ं हन त्यांचे कािी हमत्र रात्री उशीरा घरी परतत असताना एका अधं ाऱ्या बोळातनू आवाज आला, थांबा. कोण आिे, हमत्र की शत्रू?. पल ु ंनी ोडसाळपणे उत्तर हदले शत्र!ू . कािी क्षण शांतता िोती. मग आवाज आला. जा. हकवपसा गमं तीचा असला तरी त्यातनू आपली मानहसकता हदसते. समोरून आलेली व्यिी िी आपली हमत्र असू शकते हकंवा शत्र.ू याच्या अधलेमधले कािी संभवतच नािी असा बिुसंख्येचा समज असतो. आपल्याला िवे ते बोलले की कौतक ु ,न रुचणारे बोलले की बोलणारा देशद्रोिी, अबिन नक्षल हकंवा उलट हदशेने छुपा मनवु ादी, अधं भि वगैरे असल्याचे हशक्के मारून मोकळे िोणे िा अहलकडच्या काळात प्रकषािने हदसू लागलेला प्रकार आिे. ए ाद्याचे कािी बाबतीत आपले एकमत झाले नािी याचा अथि तो थेट शत्रूपक्षात जातो असे नसते. हकंबिुना एकुणात शत्र-ू पक्ष वा हमत्र-पक्ष असे ठोस गट पाडता येत नािीत. कािी वेळा त्याचे हन आपले एकमतिी िोते. िी पररहवपथती त्याचा द्वेष करण्यास अडचणीची िोते. म्िणनू च मग द्वेषसंपि ृ मने जात, धमि, देश यांसार े आधीच हनहित झालेल्या गटांच्या 38 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

आधारे आपापल्या द्वेषाचे हवरे चन करू पािात असतात. िे आठवण्याचे कारण हिदं त्ु ववाद्याच ं े लाडके शत्रू जावेद अख्तर आिे. त्यांनी नक ु तेच पाहकवपतानात जाऊन पाहकवपतान हन पाहकवपतानी मडं ळींना डे बोल सनु ावल्यामळ ु े त्यांना अचानक अख्तर यांच्याबद्दल ममत्व वाटू लागले आिे. अगदी कंगना राणावत सारख्या ट्हवटरब्रॅडं अहभनेत्रीनेिी त्याच ु के ले ं े कौतक आिे. आजवर आपण ज्यांना देशद्रोिी, अबिन नक्षल वगैरे त्यातल्या त्यात सभ्य हन इतर अश्लाघ्य हवशेषणांनी गौरवले, त्याच व्यिीने देशाची बाजू थेट शत्रच्ू या गोटातच जाऊन मांडल्याने त्यांना नाईलाजाने का िोईना अख्तर याच ु करावे लागते आिे. ं े कौतक अख्तर यांचे उदिू भाषेवरील प्रेम आहण प्रभत्ु व िे संवपकृ तप्रेमींना रुचत नसते िे तर उघडच आिे. हिदं त्ु ववाद्यानं ी आपल्या धाहमिक राष्ट्रवादाला भाहषक राष्ट्रवादाची जोड देण्याचािी आटोकाट प्रयत्न चालवला आिे. त्यातनू संवपकृ त िी प्राचीन हन देवभाषा आहण हिदं ी िी समवपत हिदं वपु थानची भाषा िा तकि बिुसंख्येच्या गळी उतरवण्याचा आटाहपटा चालू आिे. धाहमिक पातळीवर महु वपलमाच ं े जसे च्चीकरण चालू असते तसेच उदिू या भाषेचेिी. त्यासाठी महु वपलम आहण उदिू यांचे अहभन्नत्व वारंवार ठसवण्याचा प्रयत्न हिदं रू ाष्ट्रवाद्यांकडून िोत असतो. २०१६ साली जश्नए-रे ख़्ता (रे ख़्ता उ उदि)ू या वाहषिक उदि-ू मिोत्सवामध्ये भाषा आहण धमि यासंबधं ी जावेद अख्तर यानं ी भाष्ट्य

के ले िोते. त्या अनषु गं ाने भाषा आहण राष्ट्र यांच्या परवपपरसबं धं ाने के लेली िी माडं णी. राष्ट्र (nation) िी अ रे एक संकल्पना आिे. त्याच्या सीमारे षा तम्ु िाला आ ाव्या लागतात, समाजाच्या गळी उतरवाव्या लागतात. राष्ट्राच्या भौगोहलक, भाहषक, वांहशक अशा अनेक प्रकारच्या व्याख्या हनमािण के ल्या गेल्या, रुजवल्या गेल्या. त्याआधारे राजकीय सत्ता उभ्या राहिल्या, देश (state) हनमािण झाले. 'आमच्या देशाला इतक्या वषाांचा इहतिास आिे' वगैरे वल्गना वतिमानात कतृित्वाची वानवा असलेले, हकंवा त्यासाठी करावे लागणारे कष्ट वा मेिनत करण्याबाबत आळशी असणारे , आहण भहवष्ट्याची भीती गाडून टाकण्यास उत्सक ु असणारे , भतू कालभोगी समाजच असले आधारिीन दावे कुरवाळत बसतात. ववपतहु नष्ठ दृष्टीने पाहिले, तर काळाच्या प्रवािात देश हनमािण िोत असतात, हव हं डत िोतात, हवलयाला जातात, कधी ते पादाक्ांत के ले जातात, आहण भगू ोल बदलत राितो... अमक ु काळात तमक ु भभू ाग िा ढमक ु देशाचा भाग िोता म्िणजे आज त्या वारशाने ढमक ु देशाचा वारस हमरवणाऱ्या देशाने वा गटाने त्यावर िक्क सांगणे याला सोयीची भहू मका घेणचे म्िणता येते. इहतिासातील काळाचा कोणता तक ु डा आपण हनवडतो, त्यानसु ार त्या भभू ागाची मालकी या वा त्या - कदाहचत त्या काळात अहवपतत्वातिी नसलेल्या देशाच्या ओटीत टाकता येते. िी कृ ती वपवाथिप्रेररत आहण आपल्या गटाची पक्षपातीच असते. भारतामध्ये महवपलम लीग आहण हिदं ु मिासभेसारख्या ु् संघटनांनी धाहमिकतेला राष्ट्रवादात रूपांतर करण्याचा प्रयत्न के ला. पण मध्यपवू ि आहशयामध्ये पसरलेल्या अनेक महु वपलम राष्ट्रांकडे आहण यरु पभर पसरे ल्या हििनबिुल देशांकडे पाहिले तर धमि िे राष्ट्र असल्याची सक ं ल्पना मोडीत हनघालेली हदसते. इथे राष्ट्र (nation) आहण देश (state) या दोन 39 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

सक ं ल्पनांतील फरक अधोरे ह त िोतो आिे. पवू ि पाहकवपतानने पहिम पाहकवपतानपासनू दरू िोताना उदउिू महु वपलम िे गहणत मोडीत काढले. हतथे भाषा िा राष्ट्रहनहितीचा हनकष अहधक प्रबळ ठरला. दोन देशाच्ं या हनहमितीनतं र हिदं ू मिासभेचा प्रभाव ओसरत गेल्यानंतर हतची जागा घेण्यास सरसावलेल्या सघं पररवाराने त्यासोबतच भाहषक राष्ट्रवादाचा परु वपकार करण्यास सरुु वात के ली. यासाठी त्यांनी पद्धतशीरपणे भारतातील महु वपलम िे उदिू भाहषक असल्याची िाकाटी पसरवण्यास सरुु वात के ली. त्याचवेळी या दाव्याचे मित्व महु वपलम कट्टरवाद्यांनीिी ओळ ले िोते. हवहवध वपथाहनक भाषा संवादासाठी वापरणाऱ्या भारतीय महु वपलमांना एकाच सत्रू ात बाधं ण्यास िा धागा उपयि ु ठरणार िोता. हिदं त्ु ववाद्यांना द्वेषाला सोयीचे असलेले गृहितकच कट्टरतावादी महु वपलमांना आपला गट बांधण्यास उपयि ु ठरत िोते. थोडक्यात आपापले वपथान बळकट करण्यासाठी दोनिी हवरोधकांनी अप्रत्यक्षपणे एकमेकाच्ं या िातात िात घेऊन पावले टाकली... आजिी टाकत आिेत. आहण सामान्य त्यांच्यामागे फरफटत जात आिेत. भतू कालभोगी हिदं त्ु ववाद्यानं ी सवपं कृ त िी प्राचीन आहण हिदं ी िी अवािचीन भाषा आपल्या भाहषक राष्ट्रवादाचे साधन म्िणनू पढु े रे टायला सरुु वात के ली आिे. आहण त्यासाठी उदिल ू ा मागे रे टणे त्यांना अपररिायि ठरले. त्यासाठी याच देशात हनमािण झालेली, गगं ा-जमनी सवपं कृ तीचे एक प्रतीक असलेली उदिू त्यांनी महु वपलम समाजाच्या ओटीत टाकली, नव्िे त्यांना करकचनू बांधनू टाकली. आहण मग त्या अमगं ळ लोकांची भाषा आत्मसात करण्यापासनू आपल्या लोकांना परावृत्त करणे सोपे झाले. द्वेष रुजवणे िा सवाित सोपा उपाय दोन्िी धाहमिक कट्टरतावादी वापरतात. तो सवािहधक पररणामकारकिी

असतो. ए ाद्या झाडाच्या मळ ु ाशी मोरचदू टाकून हनहितं पणे हनघनू जाणाऱ्या आहण त्या झाडाचा हतळहतळ िोत जाणारा मृत्यू समाधानाने पािात रािणाऱ्या हवकृ त लाकूडतोड्यासार े िे दोघे गळ्यात गळा घालनू या भाहषक लढाईतनू समाजातील भेग वेगाने वाढत जाताना पािून संतोष पावत असतात. माथेहफरु धमिवडे ापायी माणसांचे नरबळी देण्यासिी न कचरणारे ए ाद्या भाषेच्या ित्येबाबत संवदे नशील असतील िी अपेक्षाच मू पि णाची आिे. अमगं ळ लोकांच्या भाषेचा मद्दु ा आला आिे तर हिदं त्ु ववाद्यांच्या लाडक्या संवपकृ तचा उल्ले िी अपररिायि आिे. सोयीचा इहतिास, समाजव्यववपथा, नीहतहनयम रुजवणे, त्यासाठी उपयि ु ठरणारा प्रॉपगडं ा ऊफि प्रचार-प्रसारासाठी माध्यमाचं े मित्व ब्राह्मणानं ी फार प्राचीन काळापासनू चो ओळ ले िोते. त्यामळ ु े देवाश ं ी िॉटलाईन असल्याचा दावा करणाऱ्या त्या जमातीने देव-भाषा म्िणत हतला इतर अमगं ळ समाजामध्ये फारसे रुजू हदले नािी. त्यातनू पहवत्र देवभाषा हवटाळे ल असा त्याचं ा दावा िोता. पढु े हब्रहटशांसोबत आलेल्या इग्रं जी भाषेसोबत आलेल्या रोजगार-सधं ीिी सविप्रथम साधणाऱ्या त्याच समाजाने व्यविारात संवपकृ तचे बोट सोडले. त्यातनू हतची पीछे िाट िोत गेली. त्याच्ं याच कमािने मरु घातलेली िी भाषा हजवतं ठे वण्यासाठी आहण प्राचीनत्वाचा सोस हमरवण्यासाठी आता त्याबाबत आक्ोश सरुु आिे. आहण तो करणारे वपवत: आपल्या पढु च्या हपढीला इग्रं जी आहण चो व्याविाररक हशक्षणच देत आिेत. संवपकृ त िी भाषा त्यांच्या ांद्यावरचा एक अहवपमतेचा झेंडा म्िणनू च हशल्लक राहिली आिे.

40 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

थोडक्यात संवपकृ तच्या ठे केदारांनी हतला आपल्याच लोकापं ासनू दरू ठे वनू हतची वाढ टंु वली आहण इग्रं जीच्या आगमनानंतर वपवत:िी हतचा िात सोडून हतला वाऱ्यावर सोडली. आता के वळ देव्िाऱ्यातल्या शाहळग्रामासार ी हतची पळभराची पजू ा उरकून हदवसभराची इग्रं जीची चाकरी करायला ते चालते िोतात. हिदं त्ु ववाद्यांनी आहण महु वपलम कट्टरतावाद्यांनी हकतीिी भेग पाड्ण्याचा प्रयत्न के ला तरी, सवपं कृ तला ज्या दभु ािग्याला सामोरे जावे लागले तसे उदिल ू ा सामोरे जावे लागलेले नािी. उदिू िी भारतीय महु वपलमांची भाषा िी िाकाटी दोन्िी बाजनंू ी के ल्याने, भाषांनी हवभागलेल्या महु वपलम समाजाला एक सामाहयक ओळ हमळत असल्याने ती आनदं ाने वपवीकारली. पण असे असनू िी हतच्यामध्ये हनमािण झालेल्या दजेदार साहित्यामळ ु े, हवशेषत: शायरीमळ ु े , ती महु वपलम समाजाबािेरिी अगं ीकारली हन अभ्यासली गेली आहण वाढत गेली. भाषेच्या आहण हलपीच्या पाहवत्र्याच्या ळ ु चट कल्पनानं ी आपल्याच भाषेची ित्या करणाऱ्यांच्या िाती उदचिू ा द्वेष करण्यापहलकडे कािी उरलेले नािी. जश्न-ए-रे ख़्तामधील त्या मल ु ा तीदरम्यान जावेद अख्तर समोरच्या पंजाबी तरुणांना जावेद तळमळीने हवचारतात, अरे तम्ु िी सवािहधक उत्तम साहित्य यात हनमािण के ले, िी तमु ची भाषा आिे. मग तम्ु िी असे कसे हतला इतरांच्या ओटीत टाकून मोकळे िोतात, आपल्याच अपत्याला असे कसे नाकारता? रंतर त्यांना िा प्रश्न पडायला नको. इथला करंटा हिदं ू समाज 'ब्रेड ाल्ला म्िणनू तू बाटलास' म्िणत आपल्याच लोकांना हििन धमािच्या ओटीत टाकून मोकळा िोत असे. ए ाद्याची जबरदवपतीने सन्ु नत के ली गेली म्िणनू , मळ ू धमि, देव-हवचार-परंपरा-

रीतीभाती यावरची श्रद्धा हकतीिी अभंग असली तरी त्याला महु वपलम मानू लागे. यानं ा श्रद्धेतनू . बांहधलकीतनू हनमािण िोणारी ओळ मान्य नािी, त्यांना ती कमिकांडांच्या प्रांतातच शोधायची असते. कािीिी हन कुणालािी आपलेसे करण्यापेक्षा दरू ढकलण्यास उत्सक ु असलेला िा समाज आिे. अगदी त्यातील परु ोगामी मडं ळींमध्येिी मला िा दोष ओतप्रोत भरलेला हदसतो.

उदिू िी या देशातच तयार झालेली भाषा आिे, सवाित अवािचीन, सवाित तरुण भाषा आिे. त्या अथी ती तरुणांची आिे तशीच दाशिहनक शायरांचीिी. एका धमािच्या दावणीला हतला बांधणारे द्वेषाने आधं ळे झालेले असतात. आधी द्वेष करायचा, तो पररणामकारक ठरत नािी म्िटल्यावर हन मग आमचीच म्िणत त्याला आपल्या रंगाचा लेप देण्याचा प्रयत्न करायचा, अशी दभु ंग व्यहिमत्वच दा वत असतात.

१७९८ मध्ये, म्िणजे जेमतेम सव्वादोनशे वषाांपवू ी कुराण उदमिू ध्ये प्रथम अनवु ाहदत के ले गेले. हसंधीतील त्यापवू ी सातशे वषे (तपशील त्यांनी हदलेला, बरोबर चक ू मला माहित नािी!) 'अशा अमगं ळ भाषेत आमचे पहवत्र पवपु तक हलहिले' म्िणनू िे करणाऱ्याहवरोधात मौलवींनी फतवा जािीर के ला िोता! थोडक्यात मौलवी लोक अठराव्या शतकाच्या शेवटी उदल िू ा अमंगळ भाषा मानत िोते! ती महु वपलमांची असण्याचा प्रश्नच उद्भवत नव्िता! त्यामळ ु े द्वेषाचे राजकारण करणाऱ्यांच्या सोयीसाठीच ती महु वपलमाच ं ी भाषा ठरवली गेली िे उघड आिे.

मळ ु ात सजीवांनी भाषा हवकहसत के ली ती संवादासाठी, संदश े ांच्या वा हवचारांच्या देवाणघेवाणीसाठी. माणसांची भाषा तर अहधक समृद्ध. अन्य सजीवांप्रमाणे हतला के वळ वतिमानाचे बधं न नािी. भतू काळाचे, भहवष्ट्यकाळाचे, इतके च काय हन ळ हवचाराचेिी पैलू हतला हमळत गेले आिेत. अशा वेळी हतला द्वेषाचे, फाटाफुटीचे साधन बनवणाऱ्या हवकृ तांच्या झंडु ींचा हववेकी हवरोध अहतशय मित्वाचा ठरत असतो. जावेत अख्तर िे त्या हववेकी हवरोधाचे एक अध्वयिू म्िणनू उभे आिेत.

अख्तर यांनी आण ी एक मित्वाचा मद्दु ा अधोरे ह त के ला आिे तो असा की बिुतेक भाषामं धले पहिले साहित्य िे धाहमिक आिे. उदिू िी अशी पहिली आहण कदाहचत एकमेव भाषा आिे हजचे पहिले साहित्य िे हवद्रोिी आिे. आहण अगदी अख्तर म्िणतात ते शब्दश: रे असले/नसले हतचा प्रचार-प्रसार िा शायरीच्या माध्यमातनू झाला ज्यात तरक्कीपसदं शायरीचा वाटा मोठा (सवाित मोठा आिे की नािी मला ठाऊक नािी. अभ्यासकच ते सांगू शकतील.) आिे.

त्यामळ ु े या झडंु ींच्या सोयीची कािी घडले म्िणनू अख्तराच ु करणे िे तात्काहलकच असणार ं े कौतक आिे. परंतु यातनू बरे च मतभेद असणाऱ्याचे हन आपले कािी बाबतीत मतैक्य असू शकते, त्याला थेट शत्रू मानण्याचे कारण नािी िे शिाणपण िी मंडळी हशकतील असे मळ ु ीच नािी. पन्ु िा नव्या मतभेदाच्या मदु द्य् ावर अख्तर यानं ा हशव्याशाप हन पाहकवपतानचे हतकीट(!) हमळे ल यात शक ं ा नािी. अख्तर िे उदचिू े पक्षपाती आिेत आहण महु वपलम आिेत िी दोन कारणे या मडं ळींना त्यांचा द्वेष करण्यास परु े शी आिेत.

41 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

माझे सामाहिक भान हवकहसत िोण्याचा प्रवास िेरंब कुलकणी,संगमनेर. एक हशक्षणहवषयक अभ्यासक म्िणनू मिाराष्ट्रात ख्याती, हशक्षणतज्ञ व उपक्मशील हशक्षक

िे रंब कुलकिी

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

नोबेल पाररतोहषक हवजेते हचनी कादबं री- मी रूढ अथािने पणू वि ळ े कायिकताि नािी. प्रत्येक गोष्टीवर व्यि िोणे आहण टकणाऱ्या प्रत्येक गोष्टीवर सचु ेल त्या पद्धतीने काम करणे या अथािने कायिकत्यािचे मन माझ्याकडे आिे.. मी कायिकताि आिे म्िणजे काय ? असा प्रश्न मी हवचारतो तेव्िा लक्षात येते की आपण रत्यावर थेट पररवतिन लढाई लढणारे कायिकते नािीत. आपण असे कायिकते आिोत की आपण प्रत्यक्ष चळवळीला परू क असेल अशी भहू मका मांडतो ,प्रसगं ी कािी काम उभे करतो ,ले नातनू चळवळीला परू क भहू मका मांडतो..वाचकाचे पत्र हलहिण्यापासनू ,ले ,पवपु तके ,कहवता ,सोशल हमडीया ते प्रत्यक्षात काम आपण का करतो ?याचे उत्तर मीच माझ्यासाठी शोधतो.. तेव्िा चक ू वाटणाऱ्या प्रत्येक गोष्टीवर व्यि िोण्याची गरज वाटते..बाकीचे काय करतील हकंवा नािी पण मी मात्र या चक ु ीला माझ्या कुवतीप्रमाणे हवरोध करणार..अशी वपवत:ला जबाबदार धरणारी एक मनोभहू मका बनली आिे ..त्यातनू सतत ले न िोत रािते... माझा जन्म अिमदनगर हजल्ह्यातील अकोले तालक्ु यातील धामणगावचा. धामणगाव िे गाव मिाराष्ट्राला दया पवार यांच्यामळ ु े मािीत आिे. कुटुंब एकदम ब्राम्िणी. आई वहडलांचे हशक्षण फारसे नािी. बहिणी पाच. त्या माझ्या जन्माची वाट बघण्यामळ ु े जन्मलेल्या..५ बहिणी व अनेक नवस करून माझा जन्म झाल्याची श्रद्धा....त्यामळ ु े 42 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

लिानपणापासनू पू लाड झालेले. परुु षप्रधानतेचे सवि गैरफायदे हमळालेले. जावपत बहिणी हकंवा मोठे कुटुंब असल्याचा एक फायदा असा िोतो की आपण पू जहमनीवर राितो. प्रत्येक गोष्ट वाटून घ्यावी लागते त्यामळ ु े अिक ं ार सतत ठे चला जातो व आपण अनेकांपैकी एक आिोत िे भान येते.....आज एकच मल ु असलेल्या घरातली मल ु े ज्याप्रकारे आत्मकें हद्रत िोतात ते पािता मागची हपढी िी सामाहजक असण्याचे िे एक मोठे कारण मला वाटते. ब्राम्िणी कुटुंबात असल्याने धाहमिक आहण त्यातिी कमिकांडी असणे वपवाभाहवक असते. त्यामळ ु े प्रमाणापेक्षा मी जावपत कमिकांडी असायचो. शहनवारी मारुतीला रुईच्या पानाची माळ नेवनू घालणे, पारायणे करणे,महं दरात आरत्या करणे, घरात वपवत:चा वपवतंत्र्य गणपती बसवणे, महं दरात पोथी ऐकायला जाणे िे वयाला न शोभणारे मी करायचो. माझ्या वयाची मल ु े महं दराबािेर ळ े त असायची आहण मी महं दरात.. पण पढु े जरी त्यातनू पणू पि णे कमिकांडातनू बािेर पडलो पण जाणवते िे की धाहमिक साहित्यातनू आपले भावहवश्व फुलायला मदत िोते. भाषा, भाषेचा हवहवधागं ी वापर कळतो . पोथी परु ाणातील साहित्य अहतरंहजत असेल पण मनाच्या आत कािीतरी ते करते की ज्यातनू आपण ओले राितो, कोरडेठाक िोत नािी. त्यातील अवैज्ञाहनकता आपोआप गळून जाते. रे तर श्यामच्या आई त िी जडणघडण पू छान हचहत्रत झाली आिे.

आपण कायिकते िोण्यात आपण राितो त्या पररसराचािी पररणाम असतोच..मी ज्या अकोले गावात राितो ते गाव तालक्ु याचे पण पू छोटे. आहदवासी तालक ु ा म्िणनू ओळ ले जाणारे .एके काळी डाव्या चळवळीचा आहण समाजवादी पक्षाचे काम आहण आमदार असलेला तालक ु ा. अमृतभाई मेिता दया पवार, रावसािेब कसबे ,दशरथ सावतं यांच्या नावाने ओळ ला जाणारा िा तालक ु ा .अहतशय आक्मक.आद्य क्ांहतकारक म्िणनू ओळ ले जाणारे राघोजी भागं रे िे सेनानी याच तालक्ु यातले . नवलेवाडी नावाच्या एका छोट्या गावातील ५० घरांपैकी २७ जण १९४२ सालच्या आदं ोलनात तरुु ं गात गेलेले. जनतेवर अत्याचार करणाऱ्या एका मामलेदाराला तालक्ु यातील लोकांनी त्याच्या घराला वेढा घालनू घर पेटवनू मारलेले... त्या काळातील मामलेदारची भीती,दरारा आहण हनरक्षर गरीब आहदवासी िे अतं र पािता यातील धाडस लक्षात येईल. त्यामळ ु े डाव्या समाजवादी परंपरे ची अभ्यासू परंपरा आहण दसु रीकडे िी आक्मकता यातनू जडणघडण िोत िोती. शेतकरी नेते दशरथ सावतं आमच्या तालक्ु याचे हिरो असायचे..धरणाच्या पाण्यावर िक्क सांगणारे आदं ोलन, धरणग्रवपत आदं ोलन, वीज मडं ळावर िल्लाबोल अशी िी आदं ोलने शाळकरी वयात बहघतलेली...या चळवळीच्या हनहमत्ताने राज्यवपतरावरील अनेक नेते तालक्ु यात येऊन जात. शरद जोशींची शेतकरी चळवळ बिरली तेव्िा आमच्या तालक्ु यांत ती पू आक्मक िोती. सतत चक्का जाम आहण मोचे सरुु िोते..यातनू नकळत आपल्यात िे सार हझरपत जाते..या अथािने आपण जे कािी करतो ते म्िणजे आपण या मागच्या हपढीच्या ांद्यावर आपण उभे असतो..िी पाश्विभमू ी आपल्या कायिकते िोण्याची सपु ीक जमीन असते. 43 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

पण िी डावी पाश्विभमू ी असनू िी शाळकरी वयात मात्र मी सघं ाशी जोडला गेलो. आमच्या गल्लीत तेव्िा संघाची शा ा भरायची..सगळी लिान मल े ायला हतथे जायची. ु े ळ मी िी जाऊ लागलो. प्रत्येक ब्राह्मण कुटुंब िा सघं ाचा नैसहगिक मतदारसंघ असतो त्यामळ ु े हतथे जाण्यात कािी गैरिी वाटेना. मी त्या कामात रस घ्यायचो. त्यात प्रचारकांची मानवीय, सह्रदय वागणक पू लक्षात ू रािते..आजारी असलो की संध्याकाळी घरी येणार.. इतकी आवपथा.. वाचनाची आवड असल्याने मी िेडगेवार,गोळवलकर चररत्र व सवि साहित्य वाचनू काढले . एका क्षणी तर आपण ईशान्य भारतात जाऊन देश (नव्िे राष्ट्र !!) सेवा करावी इतपत भावना तीव्र िोत्या ( गजु राथ दगं लीने पररवाराहवषयीच्या भावना नतं र हतरवपकारात बदलल्या ) पण त्या काळात यक् ु ांदमध्ये पणू वि ेळ काम के लेले हवजय दपि नावाचे एक हशक्षक आमच्या शा ेच्या मैदानाशेजारी रािायचे..त्यांच्याकडे मी शा ा सटु ल्यावर जायचो....ते मला हतथे जाऊ नको म्िणनू अडवायचे नािीत पण ‘हवचार कर’ म्िणत रािायचे.त्यानं ी रावसािेब कसबेंचे संघाचे मल्ू यमापन करणारे ‘झोत’ िे गाजलेले पवपु तक मला हदले.. त्यातनू मला प्रश्न पडायला सरुु वात झाली. “शा ते मवपु लीम मल ु े का येत नािीत ?” असे मी आमच्या प्रचारकानं ा हवचारले. ते म्िणाले “त्यांनी जरूर यावे “ मी म्िणालो “ पण तम्ु िी जसे आमच्या घरी आम्िाला शा ेत न्यायला येता, तसे त्याच्ं या घरी का जात नािी ?” या प्रश्नावरील त्यांचे समाधानकारक उत्तर न हमळणे मला संघापासनू नकळत दरू घेऊन गेले...त्यानंतर दपि सरांनी मला नरिर कुरुंदकर याच ं ी पवपु तके हदली. कुरुंदकर आपल्या आत असे कािीतरी करतात की जे अहजबात सांगता

येत नािी पण तो पररणाम तम्ु िी ताहकि क बनण्यात िोऊन जातो..आमच्या गावाच्या ग्रथं ालयातनू लोिीयांवरची पवपु तके वाचली.. यातनू एक वेगळे च जग उलगडत गेले....सामाहजक प्रश्न िे के वळ देशभिी हकंवा हिदं त्ु व याने सुटणार नािी तर त्यासाठी वेगवेगळी उत्तरे आिेत िे उमजत गेले व संघ कधी सटु ला ते कळले नािी.. पण संघात गेल्याचा एक फायदा िा झाला की संघाहवषयी परु ोगामी वतिळ ु ात उगाच त्यांच्या ताकदीपेक्षा जावपत ताकदवान मानले जाते , सघं ाला आिे त्यापेक्षा पू मोठ्ठ करून रंगहवले जाते, उगाच आिे त्यापेक्षा जावपत मित्व हदले जाते...पण असे माझे झाले नािी ...... आपण सामाहजक कामात का आलो ? याचा पू मागे जाऊन हवचार करताना मला माझ्या हवचाराचा कें द्रहबंदू गरीब माणसे आिेत असेच वाटले....जे कािी थोडेबिुत हलहितो हकंवा काम करतो त्याच्यामागची प्रेरणा िी पाहिलेली गरीब माणसेच आिेत.. गो नी दांडेकराचे पवपु तक वपमरणगाथा ११ वीत असताना वाचत िोतो . त्यानं ी मध्यप्रदेश मधील आहदवासींच्या दैन्याचे के लेले वणिन वाचले िोते..ते आहदवासी पू भक ु े ले असतात. अन्न हमळत नािी तेव्िा भक ू लागू नये म्िणनू ते पोटावर झोपतात..मी िे वाचलेले मला आजिी इतके वपपष्टपणे आठवते की मी ते वाचताना कसा बसलो िोतो व वेळ रात्रीची हकती वाजताची िोती व माझी अवपववपथता अगदी फोटो काढल्यासार ी अजनू िी मनात लख् आिे..तो क्षण कायमचा अपराधीपण मनात देवनू गेला.. मी आमच्या दपि सरांना हवचारले “ तम्ु िी गरीब गरीब म्िणता मग ते आपल्याला गावात हदसत का नािी ?” ते म्िणायचे “मोठ्या गावात तल ु ा नािी हदसणार ,तू सायकल वर ए ाद्या डे ् यात जा..ए ाद्या घरात जा ,लोकांशी बोल तुला गररबी 44 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

हदसणार नािी तर अगदी जवळून जाणवेल “ त्यानंतर एसटी तनू जाताना रवपत्याच्या कडेला रािणारी गरीब माणसे अनेकदा पाहिली..ती माणसे जेव्िा जेव्िा हदसायची तेव्िा तेव्िा मला मनात परू ु न टाकलेली त्या मध्यप्रदेशाच्या आहदवासींची किाणी आठवायची.....नंतर मिाहवद्यालयात गेलो .हतथे हवहवध हवचारप्रणाली वाचल्या..त्यातनू अहधक वपपष्टता येत गेली.. हशक्षक व्िायचे ठरहवले िोते त्यामळ ु े ठरवनू बीएड के ले व अिमदनगरला सीताराम सारडा हवद्यालयात १९९४ ला हशक्षक म्िणनू लागलो .िी शाळा जर हमळाली नसती तर कदाहचत आज कायिकताि झाला नसतो.. या शिरी शाळे त सारा ‘नािी रे ’ वगि िोता..नगरला पद्मसाळी कामगार मोठ्या सख्ं येने आिेत .हवडी वळणे व इतर कष्टाची कामे िे लोक करतात. त्यांची बिुसंख्य मल ु े यां शाळे त हशकत िोती..मवपु लीम कष्टकरी वगाितील मल ु े लक्षणीय िोती व उरलेली सारी झोपडपट्टीतील मल ु े.....वसहतगृिाची ६० मल ु े ..वडील सरकारी हकंवा नोकरी करणारी फारतर १० मल ु े असतील.... आमच्या संवपथेचे अिमदनगरमध्ये एक वसहतगृि आिे.रामकरण सारडा वसहतगृि.. त्याला १०० वषे झाली इतके ते जनु े आिे. त्यात बिुतेक अनाथ मल ु े राितात..यातील कािी मल ु े िी न्यायालयाने सोपवलेली बाल गन्ु िेगार मल ु े हकंवा आरोपी तरुु ं गात गेल्याने अनाथ झालेली मल ु े असायची. या वसहतगृिातील सवि मल ु े आमच्या शाळे त यायची. शिरी वातावरणात िी मल ु े बावरून जायची. घरच्या एकाकीपणाने आहण शिरी गदीत ती अहधकच एकटी वाटायची.या मल ु ांहवषयी नकळत वेगळीच माया वाटायची. अनेक संध्याकाळी मी या मल ु ांसोबत घालवलेल्या आिेत. आम्िी या मल ु ांना शाळे त रागवायचो मारायचो पण आम्िी वसहतगृिावर गेलो की त्या मल ु ांना पू आनंद व्िायचा..मल ु ांची िी

हनरागसता बघनू मारल्याची पू लाज वाटायची. या मल ु ाच्ं या घरच्या किाण्या ऐकताना िेलावनू जायचो. या लेकरांना मायेची ऊब देणे गरजेचे आिे असे पू वाटायचे..या मल ु ामधील सामाहजक भावना पू तीव्र िोती .एका अनभु वाने मला कायिकताि बनवनू टाकले. मराठीच्या पवपु तकात बाबा आमटेंचा उल्ले िोता. मी त्याहनहमत्ताने बाबा आमटेनी गटारीत पडलेला कुष्टरोगी पाहिला, ते हतथनू हनघाले आहण त्याचक्षणी आपण त्या जागी असतो तर असे त्यांच्या मनात आले आहण बाबा आमटे घडले. िा प्रसगं मी हकतिनकाराच्या रसाळतेने रंगवनू सांहगतला आहण हवसरून गेलो.. एक हदवस त्या वसहतगृिाची ४ मल ु े माझ्याकडे आली आहण म्िणाली “सर वसहतगृिाकडे जाताना हसहव्िल िॉहवपपटल लागते. त्या िॉहवपपटलबािेर एक पेशटं पडला आले .त्याच्या पायात अळ्या वळवळ करतािेत.. तम्ु िी चला ना सर, आम्िाला बघवत नािी..” आता माझ्यातल्या हशक्षकाची परीक्षा िोती .जर मी गेलो नसतो तर बाबा आमटे सांगणारा हशक्षक त्यांच्या मनातनू उतरला असता...मी त्याच्ं यासोबत गेलो. तो पेशटं त्या दवा ान्यात admit िोता...पण पू हदवस बरा िोईना व त्याच्या घरचे लोक येईना म्िणनू त्याला बािेर आणनू टाकले िोते..मी हसहव्िल सजिनला भेटलो. पेशटं बािेर टाकला या आरोपाने ते हचडले िोते पण शेवटी पन्ु िा दा ल करायला तयार झाले. हतथल्या हतथे ररक्षा के ली.मलािी त्या ज माना िात लावण्याचे धाडस िोईना. वसहतगृिाच्या मल ु ांनी त्याला उचलले आहण ररक्षात टाकले आहण पन्ु िा उचलनू ोलीत नेले. उपचार सरू ु झाले. बािेर आल्यावर मी मल ु ांना हवचारले “िे तम्ु िाला का करावेसे वाटले ?” ती मल ु े म्िणाली “सर, तम्ु िी ती बाबा आमटेंची गोष्ट सांहगतली िोती ना. आम्िी या माणसाजवळून जाताना तेच आठवायचे आहण कसेतरीच वाटायचे म्िणनू तमु च्याशी बोललो “ माझे मन भरून आले .मला 45 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

हशक्षक म्िणनू माझा तो सन्मान वाटला. आपल्या बोलण्याचा मल ु ावं र कसा पररणाम िोतो याने एक वेगळाच आत्महवश्वास वाढला ,माझ्यातील कायिकतेपण फुलहवणारी िी घटना मला पढु े साने गरुु जींच्या अभ्यासापयांत घेवनू गेली... त्यानतं र हकमान 2 मिीने तो पेशटं अॅडहमट िोता आहण िी मल ु े रोज त्याला डबा घेवनू जायची शाळेजवळ रामवाडी नावाची झोपडपट्टी िोती. या झोपडपट्टीत सारी कष्टकरी माणसे रािायची आहण मवपु लीम मल ु े मोठ्या सख्ं येने िोती... मल ु े अभ्यास करायची नािीत .मोठ्या वगाितील मल ु ांच्या वाचन ले नाच्या समवपया िोत्या. त्यात सधु ारणा करावी तर मल ु े पू गैरिजर रािायची.. दपु ारी पळून जायची .आईवडील दोघेिी कामाला जायची....त्यामळ ु े त्यानं ा वाटायचे मल ु े शाळे त जातािेत. यावरचा मागि पालकांना भेटणे िाच िोता .. .मी शाळा सटु ली की गैरिजर मल ु े व अभ्यास न करणारी मल ु े यांच्याकडे जायचो...त्या पररसरातील मल ु ांना घर दा वायला सोबत न्यायचो..मल ु े पू उत्सािाने यायची.. माझी सायकल आहण सोबत मल ु ांची गदी असा सीन असायचा .......पहिल्यांदा रामवाडी त असाच गेलो .ज्या घरी आम्िी गेलो हतथले शेजारी पाजारी िी बघायला जमले कोण आलंय ? कुणीतरी आपल्या पोरांच्या अभ्यासाची तक्ार घेवनू आले आिे िा प्रकारच त्यानं ा गमतीदार वाटला....पण ज्याक्षणी ती झोपडपट्टी पाहिली तो क्षण माझ्यातील मध्यमवगीयहवश्व कोलमडण्याचा िोता..प्रायव्िसी आहण व्यिीवपवातत्र्ं य या कल्पना कुरवाळणारा मी.... एकाच रु ाड्यात ५ ते ६ व्यिी एकत्र रािताना बघत िोतो..वपवतंत्र्य बाथरूम िी चैन त्यांना परवडत नव्िती...झोपडीला लागनू वािणाऱ्या गटारीवर पोते बांधनू बाथरूम के ले िोते..की जाता येता कोणीिी डोकावनू बघू शकत िोते...डास आहण माशा सगळीकडे घोंगावत िोत्या..मी िे जग

पहिल्यांदाच बघत िोतो...माझ्या मध्यमवगीय जगाशी या जगाशी कािीच नाते नव्िते...िे अभावाचे,वहं चततेचे जग िोते...पलीकडे सोरट असा वपववपत जगु ाराचा अड्डा िोता...हतथेिी गदी िोती ..जमलेल्या गदीत दारूचा वास येत िोता..याचा अथि दारू आहण जगु ार सिज उपलब्घ िोता..मी मल ु ांच्या अभ्यासाची तक्ार घेऊन गेलो िोतो पण आता मी त्या मल ु ांना समजनू घेण्याच्या मनहवपथतीत आलो..मलाच या मल ु ांचे पालक व्िावे लागेल असे लक्षात आले एकदा एक मल ु गी शाळेत आली नािी. ववपतीत गेलो. हदवस पावसाळ्याचे.मी कािीसा वैतागनू हतच्या घरी गेलो.. चांगले रागवावे असे ठरवलेले पण गेल्यावर सन्ु न झालो. हतचे डोळे लाल झालेले. मी हवचारायच्या आधी हतची आई म्िणाली “ सर,अिो कसली शाळा घेवनू बसले ? रात्रभर पाउस सरुु िोता. आमची घरे गटारीवर बांधलेली. त्या गटारी तंबु ल्या की पाणी मागे मागे सरकत येते आहण घरात उफाळते...रात्रभर आम्िी सगळे पातेल्याने जहमनीतनू वर येणारे पाणी उपसनू उपसनू बािेर टाकत बसलो िोतो “ िे सार कल्पनेपलीकडचे जग िोते..एकीकडे बािेर पाउस पडताना कॉफी घेत त्यातील romantic हवश्व बघणारे आपण आहण घराच्या जहमनीतनू च थेट गटारच घरात येणार ..कसली झोप आहण कसली शाळा ..िे सारे प्रसगं पररणाम करत िोते... कायिकताि म्िणनू मी के लेली पहिली वादळी कृ ती पाचव्या वेतन आयोगाच्या वेतनवाढीला के लेला हवरोध िी िोती... ासदारानं ी आहण राष्ट्रपतीनी त्यांचे वेतन वाढहवल्याने सवित्र टीका िोत िोती व पाचव्या वेतन आयोगाची वेतनवाढ द्या म्िणनू आदं ोलने सरुु झाली िोती.....मी अवघा २७ वषाांचा िोतो. नोकरी ३ वषे झालेली. मला वाटायला लागलं की राष्ट्रपती आहण ासदार कािी िजारात मानधन वाढवतील आहण आपले त्यापेक्षा 46 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

पू कमी असेल पण आपणिी त्याच रांगते उभे आिोत ना .....ज्यानं ा सगळे हमळते ते नाराज आहण इकडे िी आपली गरीब माणसे त्याना तर कािीच हमळत नािी ...मला अथिशास्त्र समजत नव्िते मला फि आपण या मागणाऱ्या रागं ते नू बाजल ू ा व्िायचे एवढेच समजत िोते...त्यामळ ु े मी एक हदवस कचेरीत गेलो .प्रहतज्ञापत्र हलहिले आहण ते मख्ु यमत्रं ी,राष्ट्र्पतीना पाठवनू हदले.मला पाचव्या वेतन आयोगाची वेतनवाढ देऊ नये अशी मी मागणी के ली .मला ते करताना कािीच वाटले नािी .मी माझ्याबद्दल म्िणतो आिे इतरांनी घ्यायचे तर घ्यावे असे मला वाटायचे पण ज्यावेळी ती बातमी आली तेव्िा प्रचंड टीका सरुु झाली ...हशव्या हदल्या जाऊ लागल्या...कािीच अनभु व नसताना मी मोिोळ उठवनू अगं ावर घेतले िोते... शेतकरी सघं टनेचे नेते शरद जोशी मला भेटायला, सत्कार करायला माझ्या गावात आले..पढु े पाठपरु ावा करूनिी शासनाने प्रहतज्ञापत्र नाकारून सिीने वेतनवाढ हदली...अथिमत्र्ं यांनी पगार वपवीकारावा असे पत्र पाठवले पण या प्रकरणातनू मी नकळत राज्यातील नािी रे वगािसाठी असलेल्या चळवळींशी जोडला गेलो... .पण िे मी का के ले याचे कारण आहण तो प्रसगं अजनू िी डोळ्यासमोरून िलत नािी ..इतक्या मोठ्या वादळी कृ तीचे बीज माझा एक हवद्याथी िोता .... झोपडपट्टीतला इम्रान नावाचा माझा हवद्याथी भेटला. साल िोते १९९८. मी त्याच्या घरची चौकशी के ली. घरात तो आई आहण लिान भाऊ िोता.वडील वारलेले. तो शाळा करून थोडेफार काम करायचा आहण अवघ्या ४०० रुपयात ३ माणसांचे घर तो चालवत िोता.. मला ते अहवश्वसनीय िोते.. मी त्याला पन्ु िापन्ु िा तपशील हवचारले. हकराणा के वढयाचा िोतो ? भाजी के वढयाची िोते ? रॉके ल हकती रुपयाचे आणतो ? तो थडं पणे आहण सिजपणे त्याचे बजेट सांगत िोता..मी सा र हकती रुपयाची

आणतो हवचारले की तो म्िणायचा “आम्िी चिाच पीत नािी” .मी दवा ान्याचा हवषय काढला की तो म्िणायचा “मेहडकलमधनू गोळ्या आणतो...” पढु े बोलण्यासार े कािी नव्ितेच...एवढेसे ते १५ वषािचे पोर सारे कुटुंब पेलत िोते...या इम्रान ने मला मळ ु ापासनू िलवले ..आज २० वषे झाली पण आम्िी रवपत्यावर कुठे उभे रािून बोलत िोतो ती जागा,वेळ आहण इम्रान चे िावभाव अजनू िी माझ्या डोळ्यासमोर हततके च लख् आिे...मी पाचव्या वेतन आयोगाच्या वेतनवाढ घेण्यास हवरोध के ला,ते प्रकरण मिाराष्ट्रात गाजले पण तो हनणिय मी या इम्रान ने हदलेल्या अपराधीभावनेतनू आला िोता ..एका हवद्यार्थयािने त्याच्या हशक्षकाला जगण्याचे वावपतव हशकवले िोते.... मध्यमवगीय जगाचा परीघ हववपतारून कायिकत्यािचे पं हदले िोते िेरंब कुलकणी

47 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

पंहडता रमाबाईंचे स्त्रीमुष्क्तकायय डॉ. अनपु मा उजगरे ,ठाणे. ज्येष्ठ कवहयत्री, लेह का, संपादक व अनवु ादक अनेक साहित्य सवपं थेवर प्रहतहनधीत्व व अनेक राज्यवपतरीय परु वपकाराच्या मानकरी

डॉ. अनुपमा उजगरे ठािे

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

'मि ु ी' िा शब्द पंहडता रमाबाईच्या ं जीवनाशी हनगहडत असलेला शब्द आिे. भारतीय हस्त्रयांमध्ये हशक्षणाचा अभाव, अनेक बाबतींतील अज्ञान, गैरसमजतु ी, जाचक रूहढपरंपरा, शारीररक-मानहसक छळ, परावलबं न, अनारोग्य अशा अनेकहवध गोष्टींतनू भारतीय हस्त्रयांना मि ु करून त्यांना वपवावलंबी आहण आनंदी जीवन जगता यावे ह्यासाठी अत्यंत प्रहतकूल पररहवपथतीत हवचारानं ी आहण प्रयत्नानं ी कायिप्रवण असलेल्या मोजक्या व्यिींमध्ये नाव पढु े येते ते मिात्मा फुले आहण साहवत्रीबाई ह्यानं ा समकालीन असलेल्या पंहडता रमाबाई ह्यांचे. कनािटकातल्या माळिेरंजी येथील हचत्पावनी कुटुंबातील धमिशास्त्रपारंगत अनतं शास्त्री डोंगरे िे सिकुटुंब दसु ऱ्यांदा तीथािटनासाठी बािेर पडले तेव्िा २३ एहप्रल १८५८ रोजी जन्मलेली त्यांची धाकटी कन्या रमा अवघी सिा महिन्यांची िोती. ती आठनऊ वषाांची असताना एका मक्ु कामात नदीहकनारी आपल्याच वयाच्या एका ब्राह्मण मल ु ीला हतचा नवरा आहण सासू बेदम मारिाण करत असलेले दृश्य रमाला हदसले. मार असह्य िोऊन हजवाच्या आकांताने ती मल ु गी हकंचाळत िोती. परंतु हतला वाचवायला कुणीच गेले नािी. िा प्रसगं आहण त्यावर मनात उमटलेला 'असे का?' िा प्रश्न रमाच्या काळजावर कोरला गेला. तीथािटनात दानधमि करून कफल्लक झालेल्या, उपासमारीने गं लेल्या आहण शेवटच्या क्षणी 48 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

सा रपाण्याचा थेंबिी तोंडात न पडलेल्या आपल्या दानशरू आहण हवद्वान वहडलांचे प्रेत भाऊ श्रीहनवास ह्याने धोतरात बांधले; पाठीवर घेतले आहण गावाबािेर परु ायला नेले (जल ु ै १८७४); तेव्िा मदतीला कोणीिी जातबाधं व आला नािी. लागोपाठ आईचा मृत्यू झाला तेव्िािी असाच अनुभव आला. आपल्या आईच्या हतरडीला एक ांदक े री कमी पडला म्िणनू कमी उंचीच्या रमाने आपल्या डोक्याचा आधार हतरडीला हदला (ऑगवपट १८७४) आहण िीच घटना भारतीय हस्त्रयाच्ं या उद्धारासाठी प.ं रमाबाई करणार असलेल्या कायािची नांदी ठरली! श्रीहनवास-रमा ह्या भावडं ांचा साडेचार िजार मैलांचा पायी चाललेला प्रवास कलकत्ता इथे आल्यावर थांबला. कलकत्त्यात पाऊल ठे वण्यापवू ीच श्रीहनवासशास्त्री आहण रमाबाई ह्यांच्या हवद्वत्तेची कीती पोिचली िोती. हतथे समारंभपवू क ि रमाबाईना'प ं ंहडता सरवपवती' िा हकताब देऊन गौरवण्यात आले (१८७८). रमाबाईचा ं संपकि उच्च वणीय समाजाशीच आलेला असल्यामळ ु े आपल्या समाजातील अनेक हस्त्रया अशा दःु ाच्या ाईत ह तपत पडलेल्या असल्याचे रमाबाईच्या ं अनभु वास आले. हस्त्रयाच्या दःु ाचे कारण त्यानं ा हशक्षण घेता येत नािी, हशक्षण नािी म्िणनू वपवावलंबी िोण्याचा हवचार नािी. त्यांना हनणिय वपवातंत्र्य नािी. बालहववाि, सती, अशा रूढींचे जाचक पाश त्याच्ं याभोवती इतके घट्ट आवळलेले

आिेत की, त्यामळ ु े त्यांना हजणे नकोसे करून सोडले आिे. ह्यातनू हस्त्रयानं ा बािेर काढलेच पाहिजे असे त्यांच्या मनाने ठरवले. ह्या भावडं ांना तीथािटनात आपल्याच धमिबांधवांकडून कटु अनभु व आले िोते. मनातील धमिश्रद्धानं ा तडे जाणाऱ्या घटना घडल्याने दोघेिी आपल्या धमािकडे हचहकत्सक दृष्टीने पािू लागले िोते. भावाच्या अकाली हनधनानंतर एकट्या, तरुण स्त्रीने रािणे कठीण असल्याचे रमाबाईनां जाणवले. भावाचे हमत्र असल्याने पररहचत असलेल्या पण थोड्या ालच्या जातीतील हबहपन हबिारी मेधावी ह्या हवद्वान वहकलाशी रमाबाईनीं नोंदणी पद्धतीने हववाि के ला (१३ जनू १८८०). पतीच्या ग्रंथसंग्रिालयातील हिवपती धमािचे एक पवपु तक वाचल्यावर ह्या धमािची आण ी माहिती हमळावी अशी इच्छा त्यांनी 'BB' (हबहपन हबिारी)ह्यांच्याकडे व्यि के ली. 'BB'नी तशी माहिती देऊ शकणाऱ्या हम. अॅलन ह्यांना आपल्या घरी पाचारण के ले. हिवपती धमािकडे आपल्या पत्नीचा कल झक ु तो आिे िे लक्षात आल्यावर 'BB'नी हम. अॅलन ह्यांना आपल्या घरी येण्यास मज्जाव के ला. िी एक गोष्ट सोडली तर त्यांचा संसार चांगला चालू िोता. एक कन्यारत्न त्यानं ा प्राप्त झाले (१६ एहप्रल १८८१). रमाबाईचें वैवाहिक जीवन ददु वै ाने अल्पावधीतच सपं ष्टु ात आले (४ फे ब्र.ु १८८२). रमाबाई मिाराष्ट्रात आल्या तर स्त्रीसधु ारणा चळवळीसाठी त्यांचा चांगला उपयोग िोईल अशा हवचाराने मिाराष्ट्रातील सधु ारकानं ी रमाबाईनां पहतहनधनानंतर मिाराष्ट्रात येण्याचे आमत्रं ण हदले. पं. रमाबाई आपल्या लिानग्या लेकीसि पण्ु यात आल्या (माचि १८८२). त्याचवषी रमाबाईनीं आयि महिला समाजाची वपथापना पणु े (१ मे ), सोलापरू (५ नोव्िें.) अिमदनगर (७ नोव्िें.) आहण त्यानतं र ठाणे (हडसेंबर) येथे के ली. पंहडताबाईच्या ं सभांना 'हबनबोभाटी सभा' 49 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

म्िटले जात असे. 'बाई बोलते तरी कशी?' िे पािण्यासाठी परुु ष उत्सक ु असत. पण त्यासाठी 'प्रत्येक परुु षाने आपल्या घरच्या स्त्रीस आणल्याहशवाय प्रवेश नािी', अशी रमाबाईनीं हनमत्रं ण पहत्रके वर वपविवपते हलहिलेली अट पाळणे त्यांना भाग पडे. अशा सभांमध्ये “पहत्नहनधनानंतर हकती सद्गिृ वपथानं ा न्िाव्यापढु े बसनू मारून मटु कून आपली डोकी भादरून घ्यायला आवडेल ? मग आपल्या घरच्या हस्त्रयांवर अत्याचार िोत असताना त्याच ं ा कै वार घ्यायला नको काय ?" अशी समज प.ं रमाबाई सौम्य शब्दांत देत. इहं डयन नॅशनल काँग्रेसच्या सभेत बोलताना रमाबाईचा ं आवाज कमी पडला तेव्िा लोक गडबड करू लागले. पं. रमाबाईनी गभं ीरपणे सवाल के ला"क्षमा करा बधं ंनू ो, माझा आवाज तमु च्यापयांत पोिचत नािी. पण शतकानश ु तके स्त्रीचा आवाज आपल्या कानापयांत पोिचण्याइतका प्रबळ िोण्याची संधी आपण कधी तरी हदली िोती काय?" आहण िा सवाल ऐकताच सभागृिात टाचणी पडेल तर आवाज ऐकू येईल इतकी शातं ता पसरली ! डॉ. र माबाईच्या ं टल्यात र माबाईनीं आपली अडचण रमाबाईनां कळवली तेव्िा रमाबाई म्िणाल्या, "हब्रहटश सरकार आहण भारतीय समाज दोघेिी आडमठु े पणाने वागत आिेत. पारंपररक हिदं पंू ेक्षा िे सरकार जावपत जल ु मी आिे. कारण एका बाजल ू ा स्त्रीला हशक्षण घ्यायला सांगते तर दसु रीकडे र मासार ी सहु शहक्षत स्त्री नकोशा नवऱ्याची गल ु ामहगरी नाकारू लागली तर हतला बंधनात बांधायला साधन िोते. " भारतीय हस्त्रयांसाठी स्त्रीडॉक्टर नसल्यामळ ु े अनेक हस्त्रया आपली दु णी अगं ावर काढतात; संकोचामळ ु े परुु षडॉक्टरांकडे जात नािीत; दु णी वाढत जातात आहण अनेकदा त्यातच त्या आपला जीव गमावतात; म्िणनू आपण डॉक्टर व्िावे, त्यासाठी हशक्षण

घ्यायला इग्ं लंडला जावे असे रमाबाईनीं ठरवले. पण त्यासाठी लागणारा पैका त्यांच्याकडे नव्िता. पवपु तक हलिून ते प्रकाहशत के ले की, त्यातनू पैसे हमळतात िा मागि त्यांना दादोजी पांडुरंग ह्यांनी दा वनू पवपु तकहवक्ीसाठी साह्य के ले. रमाबाईचें पहिले पवपु तक 'स्त्रीधमिनीहत' प्रहसद्ध झाले (१८८२) िे वैचाररक पवपु तक असनू पाया, हवद्या, मयािदा, धमि, वधवू त्तृ , गृिकृ त्य, बालकाचे पालन व हशक्षण, इहतकतिव्यता अशा आठ भागांत स्त्रीजीवनाच्या हवहवध पैलचंू े दशिन घडवत हशहक्षके च्या भहू मके तनू मागिदशिन करताना रमाबाईनीं आत्महवश्वास, वपवावलंबन आहण उद्यमशीलता ह्यांवर भर हदलेला आिे. आपल्या दःु ाला परुु षाला जबाबदार न धरता वपवतःमधले दोष, त्रटु ी दरू करून हस्त्रयानं ी ससं ार नेटका करावा अशी हशकवण त्यानं ी हदली आिे. सोपी सभु ाहषते आहण उदािरणे देऊन त्यांनी आपले मद्दु े मांडले आिेत. हस्त्रयांचे अज्ञान दरू करण्याची आवश्यकता असल्याच्या मद्यु ावर त्या जोर देतात. आयवु दे ाचा अभ्यास असल्यामळ ु े हस्त्रयाच्ं या आरोग्याचा हवचारिी रमाबाईनीं मांडला आिे. वपवच्छ सवयींचे मित्त्व त्यांनी अधोरे ह त के ले आिे. लेकुरवाळ्या हस्त्रयानं ी प्रकृ तीची िेळसाडं करू नये असे बजावले आिे. तत्कालीन अधं श्रद्धा आहण गैरसमजतु ी ह्यावं र त्यानं ी घाव घालनू उद्योगाने प्रगती साधण्याहवषयी त्यांनी पन्ु िापन्ु िा प्रबोधन के ले आिे. हस्त्रयांनी बवु ांना वश िोऊ नये म्िणनू वपपष्ट शब्दांत सावध के ले. आिे. स्त्री-परुु षाचं े हववाियोग्य वय २० च्या आसपास असावे असे सचु वले आिे. त्या काळात आवश्यक असलेल्या हवषयांवरचे, हस्त्रयांचे अज्ञान दरू करण्याच्या दृष्टीने एका स्त्रीकडूनच हलहिले गेलेले मराठीतील िे पहिलेच पवपु तक म्िणता येईल.. 'द िाय कावपट हिदं ू वमू न' (१८८७) ह्या पवपु तकात मननू े हस्त्रयांवर लादलेली बंधने, परुु षांना हदलेली मोकळीक, 50 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

वेदांचे लावलेले हवपरीत अथि, अशा स्त्रीसंबंहधत हवषयावं र प.ं रमाबाईनीं आपल्या 'स्त्रीधमिनीती' ह्या पवपु तकातील संदभाांचा उपयोग करून शास्त्राधार देत परु ाव्यांसि हवसंगती दा वनू हदली. 'रमाबाईचें स्त्रीमहु िकायि' िा ले ाचा हवषय असल्यामळ ु े त्या हवषयापरु ताच तो सीहमत ठे वलेला आिे. रमाबाईच्या ं इतर ले नाचा वा कायािचा हवचार इथे के लेला नािी. तीथािटन करताना झेलमकाठच्या मक्ु कामातली थंडी बाधू नये म्िणनू रमा- श्रीहनवास ह्या भावडं ांनी वाळूत ड्डे णनू वपवतःला गळ्यापयांत परू ु न घेतले िोते. पण थंडी बाधल्याने रमाबाईचा ं एक कान काम करीनासा झाला. प्राध्यापक काय हशकवतात िे त्यांना अगदी जवळ बसनू िी ऐकू येत नव्िते. त्यामळ ु े परदेशात जाऊन डॉक्टर िोण्याचे त्यांचे वपवलन भगं ले. त्याच काळात भारतातील पहिली डॉक्टर िोण्याचा मान त्यांच्या नात्यातल्या आनंदीबाई जोशींना लाभला. त्यांच्या पदवीदान समारंभास पं. रमाबाई सन्मानपवू क ि आमहं त्रत िोत्या (११ माचि १८८६). िटं र कहमशनपढु े रमाबाईनीं हस्त्रयाच ं े हशक्षण, आरोग्य अशा समवपयांवर मद्दु से दू भाषण के ले िोते. िटं रसािेबांनी 'रमाबाईची ं कामहगरी' ह्या हवषयावर भाषण के ले तेव्िा रमाबाईच्या ं सन्मानाथि सवाांनी उठून टाळ्यांचा गजर के ला. िा वृत्तान्त राणीच्या वाचनात आला तेव्िा हतने जातीने लक्ष घालनू भारतातील हस्त्रयांच्या वैद्यकीय हशक्षणाला चालना हदली आहण त्यानंतर भारतात हस्त्रयांसाठी दवा ाने सरू ु झाले. 'मला सवि भारतातील हस्त्रया एकसारख्याच आिेत. जेथपयांत माझ्या शरीरात रिाचा हबंदमु ात्र आिे; तेथपयांत स्त्री जातीचे कल्याण व सधु ारणा करण्याच्या कामात मी पराङ्मु िोणार नािी.स्त्रीजातीची सधु ारणा िे व्रत मी धारण के ले आिे.'अशी प्रहतज्ञा रमाबाईनीं आग्रा येथे के लेल्या भाषणात के ली िोती.

आपल्या कायािसाठी लागणारा पैका त्यांनी पवपु तके हलिून, व्याख्याने देऊन वपवबळावर उभा करता येऊ शकतो, ह्याचा अनभु व त्यांनी घेतला िोता. रमाबाई करू पाित असलेल्या कायािला मदत म्िणनू हनधी गोळा करण्यासाठी अमेररके त 'प.ं रमाबाई असोहसएशन'ची वपथापना झाली (१३ हडसें. १८८७). पहतहनधनानंतर पं. रमाबाई पुण्यात आल्या त्याआधी सिा वषे त्यांनी धमित्याग के ला िोता. हिवपती धमािचा वपवीकार के लेले; मळ ू चे कोकणातील पण नतं र वाराणसीला वपथाहयक झालेल्या हचत्पावनी गोरे कुटुंबातील रे व्ि. नीळकंठशास्त्री गोरे ह्यांच्या मागिदशिनात त्यांनी हिवपती धमािचा अभ्यास पन्ु िा सरू ु के ला. इग्ं लंडला गेल्यावर अहधक स ोल अभ्यासाची सधं ी त्यानं ा हमळाली आहण हतथेच त्यानं ी हवचारपवू क ि , वपवतःिून बाहप्तवपमा घेतला (२९ सलटें. १८८३). परदेशात बाहप्तवपमा घेऊन वपवदेशी परतलेल्या पंहडताबाईचें वपवागत त्या काळात अत्यंत अपमानकारक शब्दातं झाले. त्यानं ी 'शारदा सदन' िी संवपथा मबंु ईत चौपाटीजवळ सरू ु के ली (११ माचि १८८९) . त्याकाळी हवधवा म्िणजे फुकटच्या मोलकरणी, वपवयपं ाहकणी अशीच वागणक ू हदली जात असल्याने 'आम्िा लोकांत हनराहश्रत हवधवा आधी सापडायच्या नािीत. सापडल्या तर त्या अशा गृिात यायच्या नािीत' अशी समाजपरुु षाची मनोधारणा 'पणु वे भै व'मधनू व्यि झाली िोती, ती १८ हवद्याहथिनींच्या प्रवेशामळ ु े ोटी ठरली. १८९० मध्ये 'शारदा सदन' पण्ु यात िलवण्यात आले. रमाबाई हवधवांना बंगल्यातल्या संदु र बागेत हफरू देतात, के सांत फुले माळू देतात, चांगले ाऊहपऊ घालतात, िसू ळ े ू देतात, दहु बिणीतनू हनसगि दा वतात, हलिायला-वाचायला हशकवतात, पिाटे आकाश हनरीक्षणासाठी गच्चीवर नेतात, असे सनातनी 51 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

पणु क े रांना कळले तेव्िा त्यांचा संताप अनावर झाला. उंच हभतं ीआडचे िे दृश्य आपल्याला पािायला हमळत नािी म्िणनू त्यांच्या अगं ाचा तीळपापड झाला. त्यांच्या दृष्टीने रमाबाई 'मायावी वाघीण', 'राक्षसी' ठरल्या! रमाबाईचें म्िणणे असे की, "आमच्या देशबंधंनू ी सािाय्य के ले असते तर शारदा सदन काढण्याची गरजच नव्िती. तम्ु िी अशी संवपथा चालवनू दा वा. आम्िी हिवपती लोक तम्ु िांला साह्य करू.' अडतीस वषाांच्या प्रौढाशी फुलमणी दासी ह्या आठ वषीय मल ु ीचा हववाि िोऊन त्याच रात्री हतचा मृत्यू झाला, ह्या घटनेनंतर अल्पवयीन मल ु ींची लग्ने िोऊ नयेत, मल ु ा-मल ु ींचे वय लग्नाला संमती देण्याइतके असावे, यासाठी रमाबाईनीं हमस सोराबजी ह्यांच्या अध्यक्षते ाली मंबु ईत सभा भरवली आहण 'संमहतवयाचा कायदा' व्िावा म्िणनू चळवळ उभारली. लिानलिान मल ु ींना नऊवारी लगु डी नेसावी लागतात. िा 'अगं ापरी बोंगा' म्िणजे कापडाचा, पैशाचा आहण वेळेचािी अपव्यय आिे म्िणनू पाचवारी साडीचा पयािय तसेच चोळीऐवजी बटने लावलेला, मनगटापयांत बाह्यांचा आहण पोट झाकले जाईल असा पोलका असावा असा ठराव मांडून रमाबाईनीं पण्ु यातल्या बैठकीत तो समं त करून घेतला (४-३१८९१). पं. रमाबाई करत असलेल्या ह्या सगळ्या आधहु नक मताच्ं या गोष्टी रुढीवाद्याच्ं या पचनी पडणे कठीण िोते. त्यामळ ु े रमाबाई त्यांच्या रोषास पात्र ठरल्या. रमाबाईवर ु ींना ं आरोपावर आरोप िोऊ लागले. मल त्या हिवपती करतात िा आरोप तर काय, कुणीिी सोम्यागोम्या करू लागला. प्रत्यक्षात रमाबाईच्या ं सिकारी सदंु राबाई पवार ह्याच्ं याकडे तर मल ु ी रमाबाईहवरुद्ध तक्ार घेऊन गेल्या िोत्या. मल ु ींचे ं

म्िणणे िोते, "आम्िांला हिवपती धमि वपवीकारायचा आिे पण आई परवानगी देत नािीत, कारण त्यानं ी अमेररके तल्या संवपथेला तसा शब्द हदला आिे असं त्या म्िणतात." त्यावर रमाबाईचा ं आहण संदु राबाईचा ं वाद झाला िोता. 'शारदा सदन'ला मदत करणाऱ्या अमेररके तील 'रमाबाई असोहसएशन'ने घातलेली अट मान्य करून सवपं थेला हदलेला शब्द रमाबाई पाळत िोत्या. हिदं ू मल ु ींना त्यांनी आपले धमािचार आश्रमाबािेर करण्याची मभु ा हदलेली िोती. 'प्राथिनेला मल ु ी आल्या तर त्यानं ा मज्जाव करावा' असे सचु वण्यात आले तेव्िा रमाबाईनीं उत्तर हदले, “मी त्यांना बोलवत नािी. त्या आल्या तर मी जा म्िणणार नािी. माझ्या ोलीचे दार कायम उघडे असते. ते मी प्राथिनेपरु ते कदाहप बंद करणार नािी!" 'शारदा सदन'मध्ये आलेले िाडांचे सापळे लवकरच अगं ात भरून सदृु ढ झाले असल्याची तेव्िाची छायाहचत्रे उपलब्ध आिेत. रमाबाईनीं मल ु ींसाठी हशक्षणाची सोय तर के लीच पण उपजीहवके ची सोय म्िणनू अनेक कुटीरोद्योगाचं ी सरुु वातिी के ली. िे उद्योग मल ु ींना हशकवण्यापरु ताच परुु षांचा वावर 'मि ु ी' हमशनमध्ये असायचा. रमाबाईनीं के डगाव इथल्या चाळीस एकर रुक्ष जहमनीतील कािी भाग शेतीसाठी तयार करून हतच्यातनू वेगवेगळी हपके काढली. पाण्याचा प्रश्न दरू व्िावा म्िणनू हवहिरी णल्या. आजिी त्या हवहिरींना भरपरू पाणी आिे. के ळीच्या सोपट्यापासनू टोपल्या बनवणे, वा ाच्या दोऱ्या वळणे, वेताच्या च्ु याि हवणणे, लेस-वपवेटर-मोजे हवणणे, कुक्कुटपालन, गाईबैलांचे ह ल्लार, म्िशींचा गोठा, शेळ्या- मेंढरांची चरणी, दधू दभु ते, भांड्यांवर नावे घालणे, कल्िई करणे, सांडपाणी - मैल्यापासनू त करणे, दवा ाना, छाप ाना, धोबीकाम असे वेगवेगळे उद्योग सरू ु झाले. ह्यातील कािी उद्योग अधं हस्त्रयािी करीत. आजिी करीत आिेत. सरकारी 52 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

ऑडसि घेऊन दधू परु वठा, धान्यपरु वठा के ला जाई. वपवतः रमाबाई ह्या सवि व्यविाराच ं े हिशेब रोज नजरे ालनू घालत. 'शारदा सदन'मध्ये रमाबाईनीं हकंडरगाटिन सरू ु के ले. इथे प्रहशहक्षत झालेल्या हशहक्षकाच ु ी'मध्ये प्रहशक्षण ं ा दजाि उत्तम असे. 'मि घेतलेल्या पररचाररका आहण हशहक्षकांना बािेरच्या सवपं थामं ध्ये मागणी असे. रमाबाईच्या ं आईचें हजथे हनधन झाले िोते त्या गल ु बगाि शिरातील मवपु लीम ववपतीत रमाबाईनीं मल ु ींची शाळा सरू ु के ली (१९१३). ह्या शाळेची आहण मि ु ीमध्ये अधं हस्त्रयांना ब्रेल हलपीतनू हशक्षण देण्याची जबाबदारी त्यांनी आपली कन्या मनोरमा मेधावी हिच्यावर सोपवली. सरुु वातीला रमाबाईपं ढु े फि वपवसमाजातील उच्चवणीय हस्त्रयाच्ं या उद्धाराचे कायि करण्याचे ध्येय िोते पण नंतर मात्र त्यांच्या हवचाराची आहण कायािची व्याप्ती वाढली. १८९६ मध्ये मध्यप्रदेश आहण १९०० मध्ये गजु रात इथल्या दष्ट्ु काळग्रवपत भागात जाऊन त्यांनी हनराधार हस्त्रयांना, अनाथ मल ु ांना आणले. अनाथानं ा त्यानं ी आपल्या मािेरचे 'डोंगरे ' िे आडनाव हदले. सवाांचे संगोपन-हशक्षण के ले. पढु े त्यांचे आपसात हववाि करून संसार थाटून हदले. त्यांची पढु े प्रहतहष्ठत कुटुंबे झाली. स्त्रीहवषयक सामाहजक कायािचा गौरव म्िणनू हब्रहटश राजवटीत 'कै सर-ए- 'हिदं ' िे ४५ ग्रॅमचे सवु णिपदक समारंभपवू क ि प्रदान करण्यासाठी पं. रमाबाईनां मबंु ईस येण्याचे आमत्रं ण देण्यात आले िोते परंतु कायिबािुल्यामळ ु े आपण येऊ शकत नसल्याचे रमाबाईनीं सरकारला कळवले. त्यामळ ु े के डगाव इथे त्यांना ते सवु णिपदक प्रदान करण्यात आले (१९१९). व्यिी हजतकी मोठी हततके हतच्या भोवतीचे दतं कथाअफवांचे वलयिी मोठे . पं. रमाबाई एकाकी पडल्या असे म्िटले जाते,' िे त्यापैकीच एक. वपवसमाजापासनू त्या तटु ल्या, ज्या धमािचा त्यांनी 'अगं ीकार'

(धमाांगीकार िा शब्द रमाबाईचा) ं के ला िोता त्या धमािच्या भारतातील हवशेषत: मिाराष्ट्रातील त्यानं ा नवीन असलेल्या समाजाशी त्यांचे जळ ु ू शकले नव्िते, िे रे असले तरी त्याचे कारण लक्षात घेतले पाहिजे ते असे की ,रमाबाईनीं हिवपती समाजाशी जळ ु वनू घ्यायचे म्िणजे त्यातल्या ए ाद्या पंथाशी जोडले जाणे अपेहक्षत िोते. कुठल्यािी पथं ाचा झेंडा आपल्या ांद्यावर हमरवण्यास रमाबाईनीं नकार हदला िोता. हिवपताची मानवतेची हशकवण िाच त्यांचा झेंडा, िाच त्याच ं ा अजेंडा आहण िेच त्याचं े सहं वधानिी िोते! रमाबाईनीं कुठल्यािी चचिचे सभासदत्व घेतले नव्िते. 'तम्ु िी कुठल्या हमशनच्या ?', 'कुठल्या चचिच्या सभासद आिात ?' असे हवचारले जाणारे प्रश्न त्यांना चमत्काररक वाटत. त्यांचे चचि त्यांच्या ोलीत भरे . त्याच ं े काम िेच त्याचं े हमशन िोते आहण त्याच्ं या आश्रमातील अनाथ मल ु ी-जावई -नातवडं े िीच त्यांची नातेवाईक मडं ळी िोती. मग त्या एकट्या कशा? आपण भले आहण आपले काम भले अशी रमाबाईची ं वृत्ती िोती. 'एकला चालो रे ' ह्या पद्धतीने त्या काम करीत. समाजाने त्यानं ा सोडले की, त्यानं ी समाजाला सोडले ह्या प्रश्नाचा गतंु ा सोडवत बसण्यात कािी िशील नािी. त्या त्यांच्या पद्धतीने काम करत राहिल्या नसत्या तर एवढे मोठे काम त्याच्ं या िातनू झालेच नसते. प्रत्येक चचिच,े हमशनचे आपापले हनयम आहण कायिचौकट आ लेली असते. त्यात रमाबाईची ं ध्येयधोरणे बसणे शक्य नव्िते. 'रमाबाईकडे ं बाहप्तवपमे कमी िोतात ह्याचा अथि त्या सवु ाताि गाजवण्याचे कायि करीत नािीत हकंवा अजनू त्या परु े शा हिवपती झालेल्या नािीत', असा चक ु ीचा अथि हिवपती समाजाने काढला असावा. त्यामळ ु े हिवपती समाज रमाबाईपास ं नू फटकून राहिला असावा. मराठी हिवपती साहित्य संमेलनाचे पहिले अध्यक्ष (१९२७) डॉ. हनकल मॅहक्नकल म्िणतात- 'रमाबाई ह्या नसु त्या हिवपती नव्ित्या. भारताच्या भतू कालाचा 53 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

वारसा त्यांच्याकडे आला िोता व भहवष्ट्यकालावर त्याच ं ी छाप पडल्यावाचनू राहिली नािी. ' धोंडो के शव कवे ह्यांच्याशी आपल्या लाडक्या गोदचू े लग्न रमाबाईनीं थाटात लावनू हदले. रमाबाईच्या ं कायािचा कव्याांना कायम अहभमान वाटला. स्त्रीहशक्षणाचे कायि करण्याची प्रेरणा कव्याांनी पहं डताबाईकड ं ू नच घेतली. रमाबाईच्या ं वपमारकहनधीत पहिली देणगी कव्याांची िोती. 'माझे परु ाण'मध्ये आनंदीबाई कवे हलहितात'दोनतीन वेळा माघारपणासाठी शारदा सदनात गेले... लोकांनी हदलेला त्रास कठीण वाटला नािी कारण पंहडता रमाबाई िोत. त्यांनी के लेला उपदेश मी हटकलीप्रमाणे गोंदनू ठे वला आिे. त्या म्िणत, 'ईश्वरावर श्रद्धा ठे वतात तशी कामावर ठे व व नेट दा व म्िणजे देव ते पार पाडायला बळ देतो,' हिगं ण्याचा आश्रम व इतर संवपथांसाठी मी जी सेवा के ली ती त्यांच्याच उपदेशाचे फळ आिे. माझा धमि पं. रमाबाईनीं हशकवलेला अनाथ, अपंगांना वाट दा वण्याचा, अडल्यापडल्याला मदत करण्याचा...' गोदू ऊफि आनंदी िी पंहडताबाईची अहतशय लाडकी आहण हवश्वासू हवद्याहथिनी िोती. ती हिवपती व्िावी असा प्रयत्न रमाबाईनीं के लेला नव्िता, िेच आनदं ीबाई कवेंचे वरील मनोगत सागं ते. रमाबाई मल ु ींना हिवपती करतात िा आरोप हबनबडु ाचा आिे समजण्यासाठी आनंदीबाईचें िे ले न परु े से आिे. 'देवाचे काम कर' असे रमाबाईनां त्याच्ं या वहडलानं ी मृत्यपु वू ी म्िटले िोते. 'जनसेवा िी री ईशसेवा' िा हिवपताचा उपदेश रमाबाईनीं हशरसावद्यं मानला आहण तोच गोदच्ू या मनावर गोंदवला. पं. रमाबाईचें गोरे गल ु ाबी पाय बाळपणापासनू च डतर आहण डकाळ वाट चालत िोते. त्यानं ा हजवे मारण्याच्या धमक्या येत. त्यांना अडकवण्यासाठी

ल िोत. हवरोधकांनी के लेले जीवघेणे शाहब्दक वार त्यानं ी एकटीने झेलले. हवरोधकाचं ा हवरोध हजतका जावपत आक्मक हततक्या अहधक ठामपणे एकटीने, समथिपणे आपल्या वाटेवर पाय रोवनू चालत रािणे कठीण असले तरी ते प.ं रमाबाईनां जमू शकले, ह्याचा अथि त्यांना मनवपताप, दःु , असे कािी वाटलेच नसेल काय? ते सगळे त्यानं ी पचवले आहण वार परतवले. असे व्यहिमत्त्व ला ांत एक असते. तत्कालीन पररहवपथतीतील स्त्रीजातीत तर िे दहु मिळच. पं. रमाबाईचा ं कुठलािी वैयहिक वपवाथि नसताना त्यानं ी िे का सिन के ले ? ना त्यांच्याकडे गडगजं संपत्ती िोती, ना त्यांना त्यातनू आपल्या एकुलत्या एका अहववाहित मल ु ीसाठी कािी साठवनू वा रा नू ठे वायचे िोते. त्यांच्या प्रहतज्ञेनसु ार त्यांचे कायि आरवपपानी िोते. बायबलचे मळ ू भाषांतून मराठी भाषांतर करण्याचे अत्यंत हकचकट आहण अभ्यासपणू ि काम १८ वषे रमाबाई एकट्या करत िोत्या. एकुलत्या एका मल ु ीच्या अकाली हनधनानंतर िे काम पणू ि करण्याइतपत आयष्ट्ु य आपल्याला देवाने द्यावे, एवढीच प्राथिना रमाबाई करीत. परमेश्वराने त्यांची प्राथिना ऐकली. शेवटची प्रफ ू े तपासनू 'मला आता उठवू नका' असे मल ु ींना सागं नू त्यानं ी शातं पणे हचरहनद्रा घेतली (५ एहप्रल १९२२). 'आपल्या आईच्या शवपेटीला आपणच ादं ा देत कबरवपतानापयांत नेणार!' असे सांगनू 'मि ु ी'तील मल ु ींनी कोणािी परुु षाचा िात शवपेटीला लागू हदला नािी... श्री.धनंजय कीर ह्यांनी के लेली कािी हवधाने इथे हवचारात घेणे आवश्यक वाटते : पांहडत्य आहण प्रहतभा असलेली १९ व्या शतकातील स्त्री म्िणनू प.ं रमाबाईचा ं उल्ले के ला जातो. परंतु रमाबाईपें क्षा दोन दशके आधी जन्मलेल्या साहवत्रीबाई 54 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

दोन्िी गणु ांत कमी नव्ित्या... पं. रमाबाईचें पांहडत्य आहण भरारी साहवत्रीबाईच्या ं हठकाणी नसेल परंतु मांगल्य, धडाडी, हनव्यािज मानवता आहण भारतीय धवलता ह्या गणु ांत रमाबाई त्यांची बरोबरी करू शकल्या नािीत. मळ ु ात ह्या दोन थोर हस्त्रयाच ु नाच करण्याचे आहण ं ी तल पंहडता रमाबाईनां कमी ले ण्याचे कािी कारणच नािी. रमाबाईनी साहवत्रीबाईशी ं हकंवा अन्य कुणाशीिी बरोबरी करण्याचा प्रयत्न कधीिी के ला नािी. साहवत्रीबाईपें क्षा दोन दशके रमाबाई वयाने लिान िोत्या. दोघींची कौटुंहबक पाश्विभमू ी, दोघींचे वैवाहिक जीवन आहण दोघींची कायिपद्धती ह्यात फार फरक िोता. साहवत्रीबाईबरोबर त्यांचे पती िोते. ं रमाबाई एकट्या िोत्या. म. फुलेंना रमाबाईच्या ं कायािहवषयी आदर िोता. श्री. कीर म्िणतात त्या 'मांगल्य', 'धडाडी', 'हनव्यािज मानवता' आहण 'भारतीय धवलता' ह्या शब्दांचा रमाबाईच्या ं संदभाित हवचार करू या. आचायि अत्रे ह्यांनी 'मराठा'च्या अग्रले ात 'पं. रमाबाईचें जीवन म्िणजे साक्षात् परमेश्वराने हलहिलेली अहववपमरणीय कादबं री आिे' असे उद्गार काढले आिेत. परमेश्वराची िवपतकृ ती मगं लच असणार! 'हिदं ू संतमाहलके त हजचे नाव समाहवष्ट करता येईल अशी पहिली हिवपती व्यिी म्िणजे पहं डता रमाबाई!' असे सरोहजनी नायडू ह्यांनी पंहडताबाईच्या ं शोकसभेत त्यांना श्रद्धांजली वािताना म्िटले िोते. श्री. कीर 'मांगल्य, मांगल्य' म्िणतात ते ह्यापेक्षा आण ी कािी वेगळे असते काय ? १८५७ च्या बडं ानतं र पढु च्याच वषी जन्म झालेल्या रमाबाई ह्या हकती धडाडीच्या िोत्या आहण

प्रवािाहवरुद्ध पोिण्याचे धाडस करू शकणाऱ्या िोत्या िे त्याच ं े चररत्र वाचणारा शालेय हवद्याथीदे ील सागं ू शके ल. ज्या काळात परदेशप्रवास करणेच हनहषद्ध मानले जाई त्याकाळात तरुण, हवधवा रमाबाईनीं वपव चािने आपल्या दोन वषाांच्या लेकीसि परदेश प्रवासाला २० एहप्रल १८८३ रोजी हनघावे िे के वढे मोठे धाडस िोते! जमिन सवपं कृ त पहं डत मॅक्स मल्ु लर म्िणतात, "नेपोहलयनने रहशयावर वपवारी करण्यात जेवढे नैहतक धैयि दा वले त्यापेक्षा (वैद्यकीय हशक्षण घेण्यासाठी) रमाबाईनां इग्ं लंडला जाताना अहधक नैहतक धैयि दा वावे लागले." पंहडताबाईचें पहिले मराठी चररत्र प्रबोधनकार ठाकरे ह्यांनी हलहिले आिे (१९५०). रमाबाईच्या ं धडाडीच्या व्यहिमत्त्वाच्या प्रभावाने भारावनू गेल्याहशवाय त्यानं ा ते हलिावेसे वाटले असेल काय ? श्री. कीर ह्यांनी ते वाचले नसेल असे संभवत नािी. मानवतेसाठी धडाडी दा वणाऱ्या रमाबाईच्या आयष्ट्ु यातील मोजक्या ं घटना पािू यामाळिेरंजी इथल्या रुहक्मणी कृ ष्ट्ण फाटक ह्या बालहवधवेला हतची सासू मद्दु ाम धरू करून ठे वलेल्या ोलीत ती कासावीस िोईपयांत कोंडून ठे वी, कधी छताला लोंबकळत ठे वी. ाली पडलीच तर हतला इजेबरोबर आण ी त्रास व्िावा म्िणनू फरशीवर काटेकुसळे , ाजकुयरी पसरून ठे वत असे. अशा ाष्ट, क्ूरकमाि सासूच्या तावडीतनू रुहक्मणीची सटु का करून के डगावला आणणे सोपे नव्िते. ह्यात नसु ती धडाडी नव्िती तर मानवतासद्ध ु ा िोती. दसु ऱ्या प्रयत्नात रमाबाईनां यश तर हमळालेच हशवाय रमाबाईच्या सदाचरणामळ ु े हतच्या सासच्ू या ं वपवभावातिी पररवतिन िोण्याचा चमत्कार घडला! दसु री घटना : कॉलऱ्याच्या साथीत सा ोदा हिचा नवरा, पोटची तीन मल ु े, सास-ू सासरे , आई-वडील 55 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

ह्यांच्यासि एकत्र कुटुंबातली तब्बल चाळीस माणसे दगावली. सा ोदेचे दोन भाऊ मात्र बचावले. बहिणीवर आभाळ कोसळले म्िणनू हतला त्यांनी आपल्या घरी कायमचे रािायला नेले. पण भावांच्या गैरिजेरीत भावजया उठता- बसता हतला बोल लावू लागल्या. चाळीस माणसे मेल्याचे ापर हतच्याच माथी मारून हतला नतद्रष्ट, अपयशी म्िणनू हतच्या दःु ावर डागण्या देऊ लागल्या. रमाबाईच्या ं कायािची ख्याती ऐकून त्यांचा शोध घेत सा ोदा रमाबाईकडे ं आली. रुहक्मणी आहण सा ोदा ह्या पढु े रमाबाईच्या ं फार मोठ्या मदतनीस झाल्या. हतसरी एक घटना तर आण ीच मित्त्वाची आिे : हशरवळचा एक ब्राह्मण आपल्या बालहवधवा कन्येला घेऊन रात्रीच्या काळो ात रमाबाईकडे ं आला आहण 'मल ु ीला ठे वनू घ्या' अशी हवनवणी करू लागला. कारण के शवपन करत नािी म्िणनू हतला मारून टाकण्यासाठी जातबांधव त्या दोघांचा पाठलाग करत िोते. रमाबाईनीं त्याची शिाहनशा करण्याआधीच तो अधं ारात हदसेनासासद्ध ु ा झाला! नातेगोते नसताना, ओळ पाळ नसताना त्या बालहवधवेचे रक्षण, संगोपन, हशक्षण, हववाि, बाळंतपण िी सगळी जबाबदारी रमाबाईनीं हनभावली. िी हनव्यािज मानवता नव्िती काय ? िी वरील तीन उदािरणे वानगीदा ल हदलेली आिेत. सवि जाहतधमाांच्या अनाथ, अपंग, अधं , हनराधार, पररत्यिा, हवधवा हस्त्रयानं ा हशक्षणाची आहण वपवावलंबनाची संधी मोफत उपलब्ध करून देण्यासाठी रमाबाईनीं प्रहतज्ञेनसु ार आपले आयष्ट्ु य समहपित के ले. श्री. कीर ह्यांनी वापरलेले हतसरे हवशेषण भारतीय धवलता. म्िणजे काय ते वपपष्ट िोत नािी. रमाबाई शद्ध ु शाकािारी िोत्या. त्या धवल वस्त्रे वापरत. पण भारतीय धवलता िी ानपान-वस्त्रांपरु ती मयािहदत नािी. श्री. कीर ह्यानं ा 'पहवत्र चाररत्र्य' म्िणायचे असेल तर रमाबाईचें चाररत्र्य हनष्ट्कलंक

िोते, िे हनहविवाद ! रमाबाईची ं नजरच इतकी धारदार िोती की, भले भले परुु ष त्याच्ं यापढु े मान ाली घालनू उभे असत! 'आनंदीबाईचें पती गोपाळराव जोशी आहण रमाबाई िे दोघे हववाि करणार आिेत... त्याचं ा गाधं वि हववाि झाला आिे' अशा बातम्या देणाऱ्या 'पणु े वैभव'ला पहं डताबाईनीं कोटािकडून बडगा दा वला िोता िे जगजािीर सत्य श्री. कीरांना मािीत नसेल िे कसे शक्य आिे ? रमाबाईनीं आपल्या आश्रमातील हवधवा मल ु ींचे पनु हविवाि के ले. त्यांनी वपवतः पनु हविवाि करून परदेशात आरामशीर जीवन जगण्याचा हवचार के ला असता तर तशी संधी त्यांना सिज हमळू शकली असती. परंतु भारतीय स्त्रीजातीची सधु ारणा करण्याचे व्रत त्यानं ी घेतले िोते. त्या व्रतामळ ु े च त्याच ं ी गणना आधहु नक भारताच्या हशल्पकारांमध्ये झाली. रमाबाईचें िे समहपित कायि भारतीयांनी हवसरणे कृ तघ्नपणाचे ठरे ल. अनेक भाषांमध्ये पं. रमाबाईवर ं कादबं री, चररत्र, नाटक अशा वाङ्मयप्रकारातं ले न झाले आिे. दे. ना. हटळक ह्यांनी रमाबाईनां आपल्या लिानपणी जवळून पाहिले िोते. 'मिाराष्ट्राची तेजहवपवनी पं. रमाबाई' िी त्यानं ी हलहिलेली चररत्रात्मक कादबं री म्िणजे एक ऐहतिाहसक दवपतऐवज आिे. त्या रे ीज अपराहजता (तारा साठे ), धरतीवरची हबजली (छाया वाड), पं.रमाबाई सरवपवती (कुसुम बेदरकर), सरवपवती (प्रभाकर हदघे), ज्वालाहश ा (संजीवनी रे ), रमाबाई (ज्योत्वपना देवधर), चररत्र आहण इतर सदं भाित ले न करणारे म्िणनू म.श्री. दीहक्षत, शांता परांजपे, वीणा किाडे, द्वारकानाथ वैद्य, गोहवदं महल्लनाथ ठें ग,े सरोहजनी वैद्य ह्या हिवपतीतर मराठी साहिहत्यकांचा उल्ले करणे आवश्यक वाटते.

56 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

जावाच्या राजकन्येने रमाबाईचा ं आदशि ठे वनू स्त्रीहशक्षणाची चळवळ उभी के ली. जे. बी. वाहडया ह्यानी आपली एक हफल्म पं. रमाबाईच्या ं वपमृहतफंडास अपिण के ली. मबंु ई-पण्ु यातील रवपत्यांना, माळिेरंजीतील त्याच्ं या पवू जि ाच्ं या घराकडे जाणा-या दोन रवपत्यांना, मबंु ई हवद्यापीठाच्या काहलना येथील मल ु ीच्या वसहतगृिाला, आसाम येथील हवद्यापीठातील एका िॉलला, मिषी कवेंच्या हिगं णे येथील एका ोलीला पं. रमाबाईचें नाव देण्यात आले आिे. िुजरू पागा शाळे ची वपथापना प.ं रमाबाईच्या ं प्रेरणेने झाल्याचा गौरवपणू ि उल्ले वतिमानपत्रांनी रमाबाईच्या ं दीडशेव्या जन्महदवशी के ला. २६ ऑक्टो. १९८९ रोजी रमाबाईच्या ं कायािला एक शतक पणू ि झाले तेव्िा पणु े पोवपटाचा हशक्का, रमाबाईचें छायाहचत्र असलेले हतकीट आहण महु िहमशनची इमारत असलेले पोवपटाचे पाकीट सरकारने काढले. ह्यासाठी श्यामसंदु र आढाव ह्यांनी शासनाचा पाठपरु ावा के ला िोता. आपल्या मालकीच्या जहमनीतला कािी भाग भारतीय रे ल्वेला देऊन रमाबाईनीं सोलापरू -िैद्राबादच्या हदशेचा दळणवळणाचा मागि सल ु भ के ला ह्याची जाण ठे वनू कृ तज्ञतेने के डगाव (हजल्िा: पणु )े वपटेशनला 'प.ं रमाबाई नगर' असे नाव द्यावे अशी मागणी मी के ली िोती. पण प.ं रमाबाईच्या ं हनधनशताब्दी वषाितिी बाब दल ु िहक्षत राहिली, ह्याचा दे वाटतो. रमाबाईचें प्रचंड कायि आज दल ु िहक्षत के ले जात आिे. त्या हिवपती झाल्या नसत्या तर त्याच ं े कायि उपेहक्षत ठरले नसते, साहवत्रीबाईसार ं ा, कवेंसार ा त्यांच्यािी कायािचा गौरव झाला असता, बहु द्धवादी रमाबाईनीं परधमािचे लेबल उगाच लावनू घेतले असे म्िटले जाते.

- हव.द. घाटे म्िणतात, "रमाबाई हिवपतमय झाल्या िोत्या तरी सवपं कृ तीने हिदं चू राहिल्या. रमाबाईनां अतं रीची िाक ऐकू आली, ती सविसामान्यांना कळणे कठीण आिे." अत्यंत प्रहतकूल पररहवपथतीत आपल्या बहु द्धबळावर शेकडो हजवाचं े सगं ोपन आई घेऊन करणाऱ्या पहं डता रमाबाईचा ु ी' हमशनमध्ये ं उल्ले के डगावच्या 'मि आजिी 'आई' म्िणनू िोतो. पं. रमाबाई ह्या गतशतकातील एक कमियोहगनी िोत्या. एक शाहपत सयू िकन्या िोत्या. वपवतःच्याच बद्ध ु ीच्या तेजामळ ु े िोरपळणे त्यांच्या नहशबी आले असतानािी त्यांनी अनेक वाळवटं ी आयष्ट्ु यांचे नंदनवन के ले. हकत्येक काळो ी आयष्ट्ु ये त्यांनी उजळवनू टाकली. ************

57 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

सदं भि १ पाचवारीच्या प्रणेत्या पं. रमाबाई- लक्ष्मण वाघ, चतरु ं ग, लोकसत्ता, ४-१०-२००८ २ सहं धकाल -डॉ. अनतं देशमु , पृ. १२३ ३ माझे परु ाण आनंदीबाई कवे, पृ. २७ ४ म.ज्योतीबा फुले-धनजं य कीर, पॉलय.ु प्रकाशन, मबंु ई.पृ. ३११ ५ टाइम्स ऑफ इहं डया, ३०-१२-१८८९ ६ मिाराष्ट्राची तेजहवपवनी प.ं रमाबाई- दे. ना. हटळक, नागररक प्रकाशन, नाहशक,१९६० ७ धमाांतर (हवचारहवलहसते ले ) -हव.द. घाटे, मिाराष्ट्र टाइम्स, ५ फे ब्र.ु १९९५ ८ पं. रमाबाई - अनपु मा उजगरे , साहित्य अकादमी, २०११

अरण्यसंवेदन सत्यजीत पाटील,नाहशक हशक्षण- एम. एसवपसी सक्ष्ु मजीवशावपत प्रकाहशत साहित्यकुब्र (2022) अरण्यवषि (2017)

सत्यिीत पाटील नाहशक

वाचन, काव्यले न.

ज्योतीमाा तमसो गमय:: पोषक अंधाराचा आदर ------------------------------------------------------------------------------------------------------------

जसा हिवाने सौरचक्ात पाय ठे वला आिे तसतशा रात्री प्रदीघि िोत चाललेल्या.िा परतीचा प्रवासिी असू शकतो. आपल्या अधं ारगभाित रुतनू असलेल्या मळ ु ापयांत उतरत जाण्याचा काळ.िा अधं ार हकती जनु ा आिे ,प्राचीन आिे? दोन दीहघिका हजथे येवनू हमळतात हतथल्या पृर्थवीचं घर असलेल्या त्या आकाशगगं ल े ा िाच तर अधं ार वेढून आिे. आदी : समोर हनिल असं मध्यवती तळं आिे . या जगं लातलं. या वन हवश्रामगृिाच्या अगदी समोर. संध्याकाळ मघाशीच िोऊन गेलेली. आता अधं ार दाटून आलेला. गडद िोत चाललेला . थोड्या वेळापवू ी तळ्याच्या लाटा ऐकू येत नव्ित्या , पण जसा जसा अधं ार वाढतोय तसा तसा िलक्या लाटाच ं ा हकनाऱ्यावर डुचमळण्याचा आवाज वपपष्ट िोऊ लागलेला . वऱ्यांड्यात एकुलता बल्ब लागलेला . कदाहचत हदवसभर सरू ु च असावा पण आता लक् हदसू लागलेला . िा प्रकाश मोठा हवलक्षण भासतो. कािी वषे आधी या रानात वीज नव्िती. आता वाढतं पयिटन आहण रानातला वाढलेला माणसाचा वावर 58 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

सोबत प्रकाश घेवनू आलाय. तळ्याकाठी कािी हनवासी वनरक्षक कुटीत राितात हतथेिी बल्ब , ट्यबू लाईट लागले आिेत. तळ्यावर पसरलेला गडद अधं ार या कािी प्रकाशाच्या गोळ्यांनी थोपवनू धरला आिे. जवळच्या एका ाबं ावर बल्ब भोवती शेकडो कीटक घोंगावतािेत . िी कािी पू आियिचहकत करणारी गोष्ट नािी. सगळीकडे िेच हचत्र हदसेल. रात्री बल्ब हकंवा ट्यबू भोवती हफरणारे ,धडका देणारे , चटका बसनू जळून जाणारे िजारो हकट-पतंग . िे तर पू सािहजक आिे . कीटक प्रकाशाकडे, त्याच्या स्रोताकडे आकहषिले जातात. उगाच अनावश्यक हभरहभरत राितात. रात्र रात्र दमतात .मरून जातात. शम्मा पे परवाना ! हकती काव्यात्म .या रानाबािेरील शेतीवाडी, डे ी, हनमशिर, शिर , मिानगर िेच हचत्र तर हदसेल. रचं पू सािहजक आिे िे. की अहजबात नािी ? नैसहगिक आिे का िे ? कािी वषाांपवू ी जेंव्िा रानात बल्ब लागला नव्िता तेंव्िा िे सारे कीटक कसे जगत असतील ? प्रकाशाहशवाय ? त्यांचे कािी अडत असेल?

या ांबावरचा एकुलता बल्ब आधी बबु ुळाच्या आकाराचा िोता. आता तो ए ाद्या वपवयप्रं काशी ताऱ्या इतका मोठा हदसू लागलाय. िे जगं ल पृर्थवी बननू एका पररघात त्याच्या भवती फे र धरू लागलेली. या पृर्थवीची जी बाजू ताऱ्याच्या समोर हतथे हदवस . लक् उजेड. प्रकाश. आहण पाठीमागची बाजू अनादी अनतं अधं ाराला ओढून. हदवसा , म्िणजे प्रकाशात काय िोतं ? िररतलवके असलेली सगळी वनवपपती ,वृक्ष -संपदा अन्न तयार करते. िवेतला काबिन आहण मातीतली पोषक तत्व यि ु ओल वापरून . िे अन्न मग झाडावेलीत साठत जातं. पान फुलं फळ बनतं . मग एकपेशीय पासनू बिुपेशीय पयांत सवि जीव या अन्नावर जगतात. वाढतात. लिान जीव मोठ्यांचा घास बनतात . जीवकाळ संपनू मरून गेल्यावर परत सवि पोषकद्रव्य मातीला देवनू टाकतात. िे जीव चक्. जीवचक्ाच्या सरुु वातीच्या चरणात वनवपपती अन्न तयार करताना प्रकाशाचा कण कामी येतो. तो संप्रेरक असतो. प्रकाशकणाभावी अन्नहनहमिती नािी िोऊ शकत. प्रकाश िी जीवनाच्या आरंभाला चालना देणारी गोष्ट आिे. प्रकाशात वनवपपती, झाडे तरारून येतात . बिरतात. याउलट अंधारात रोपे जगत नािीत. तसच ं प्रकाशात सगळ वपपष्ट हदसत असत.ं कसलीिी भीती दाटून येत नािी . एक दैवी हकंवा अनाहमक स्रोताचा आत्महवश्वास व्यापनू राितो. अधं ाराच्या असरु हक्षततेच्या अगदी उलट . कदाहचत िी सारी दृश्यलक्षणें आहदम काळापासून हनदान मानवप्राण्याला तरी प्रकाशाची ओढ लावनू गेली. अधं ारापेक्षा त्याला प्रकाशाच्या हदशेने जावपत चे त गेली. माणसू हनसगितः कुतिू लपणू ि प्राणी असावा .िजारो वषे हपढी दर हपढी हनरीक्षण वाढत गेले . आभाळात चमकणारी आहण थोड्या क्षणासाठी का िोईना गडद अधं ाराचा एक प्रदेश उजळून टाकणारी वीज मागिदशिक बनली. रानाला अचानक लागलेली आग आहण या आगीत 59 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

उजळून हनघालेलं रान माणसाला अधं ारलेल्या ,हिस्रं पशनंू ी भरलेल्या रानापेक्षा जवळचं वाटू लागलं . िा रानटी अग्नी पाळीव करावा म्िणनू ,त्यावर प्रभत्ु व हमळवावे म्िणनू आदीमाणसाचे प्रयत्न आहण प्रयोग सरुु झाले . आहण कािी िजार वषे पवू ी कधीतरी पू प्रयोगांती मानव आपल्या इच्छानसु ार अग्नी तयार करू लागला . या अग्नीने त्याला एक अमोघ शस्त्र हदले. या अग्नी ने अन्न हशजवले, श्वापदांपासनू संरक्षण हदले आहण अजनू एक गोष्ट हदली ती म्िणजे िवे हततके , िवा तेवढा वेळ अधं ारातिी प्रकाशात रािणे ! अथाित पाळीव अग्नी हि मानवाच्या मित्वाच्या शोधापैकी एक ठरला. अधं ाराला आता माणसू हचरू शकत िोता . रात्री प्रवास करू शकत िोता. रात्री अग्नीच्या उजेडात दे ील मित्वाची कामे करण्यासाठी जागा रािू शकत िोता. सयू ि उगवल्यापासनू तर सयू ि मावळे पयांतच असलेली प्रकाशाची वेळ त्याने ताणनू मोठी करत आणली. आपल्या इच्छे ने प्रकाश पाळीव के ला .इतका हक काळाच्या ओघात रात्रीचा हदवस झाला . प्रत्येक माणसाच्या िाती एक छोटासा प्रहतसयू ि आला. मध्य : ाबं ावरील बल्ब भोवती हकट -पतगं ाच ं ा हफरण्याचा वेग मध्येच वाढतो आिे. कमी अहधक िोतो आिे. त्यांच्या जैहवक घड्याळाप्रमाणे पाहिलं तर िे असं वागण अहतशय अनैसहगिक आिे. हकंबिुना वेडेपणा आिे. मानवाच्या संज्ञते . वावपतहवक ते हनशाचर आिेत . आता त्यांची भरण पोषणाची वेळ आिे. अधं ारात अचक ू फुलं चाचपत रस शोषनू वपवताला अहधक सक्षम बनवण्याची वेळ आिे. पोषण झाल्यावर हप्रयाराधनाची आहण त्यांतर अडं ी घालनू पढु ची हपढी तयार करण्यासाठी आपला मोलाचा अल्पजीवी काळ

घालवण्याची वेळ आिे. मग िे काय ?िे प्रकाशाच्या गोलाभोवती हभरहभरत, प्रसगं ी जळून जात वेळ घालवणं कुठून आलं ? हक मी िा बल्ब सरुु ठे वनू त्यांचा आधीचाच कमी जीवकाळ कमी करतोय? त्याच्ं या अनैसहगिक मृत्यल ु ा जबाबदार ठरतोय ? आता काळाच्या ओघात प्रकाशमान झालेली शिरे गाव ेडी अधं ाराला हगळून बसलेली .सूयि मावळून कािी तास झालीत तरी कृ हत्रम प्रकाशात कायिकलाप सरुु असलेली. कुठे अपररिायि रोजीरोटीची कार ान्यात रात्रपाळी सरुु आिे तीव्र प्रकाशात. कुठे संमोहित झाल्यासार ी प्रकाशलेली रंगीत िलती हचत्र टेलेहव्िजन वर न्यािाळत बसलेली बायकापोरं . कारणाने वा कारणा हशवायिी जागी असलेली मानवजात. अ डं प्रकाशात धो धो वािणारी वािने वागवीत असलेले प्रकाशमय रवपते , मागि, मिामागि, पल ू , िायवे. आहण अधं ार कुठे आिे आता ? प्रकाशच इतका आिे या शिरात हक आभाळात चंद्र धसू र हदसतो. पू हनर नू पाहिलं तरच हदसू शकतात चार दोन ताऱ्याचं े हठपके . आकसनू बसलेला अधं ार . तक ु ड्या तक ु ड्यांचा. या प्रकाशमान बागा , प्रकाशलेली झाडे एकटी नािीत. संध्याकाळ झाली तेंव्िा लगबगीने हचव- हचवाट करीत आपापली जागा हनवडीत पा रे , पक्षी आिेत या झाडांवर . त्यांच्या जैहवक घड्याळातल्या अधं ाराच्या मित्वाचं काय? हकती मित्वाचा आिे िा काळगभि अधं ार? अवकाश व्यापनू असलेला ,प्रकाशाच्या उगमाआधीचा अहतप्राचीन अधं ार ? बेहल्जयममध्ये कािी प्रयोग झालेत पक्षांवर. कािी वषे आधी. आहण सयू ािवपता नतं रिी कािी पक्षी सतत कृ हत्रम उजेडात ठे वण्यात आले. त्यातनू प्रयोगांती 60 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

हनष्ट्कषि िा हनघाला हक या पक्षांचे जैहवक घड्याळ अहधक वेळ उजेडात राहिल्याने हबघडते आहण त्यांच्या आधीच कमी असलेल्या आयष्ट्ु य काळावर आहण इतर शारीररक हक्यांवर जसे की वपमृती ,हदशाज्ञान, प्रजनन क्षमता यावर हवपरीत पररणाम िोतो. अजनू पू प्रयोग आहण संशोधन अहतररि ,अनावश्यक कृ हत्रम प्रकाशाच्या प्रदषू णावर करण्याची गरज आिेच. यात माणसाठी कािी वेगळे हनकष असतील का? अधं ाराचा सिवास कमी लाभणे आहण जावपत काळ प्रकाशात वावरण्याचे दष्ट्ु पररणामिी असावेत. सवि सु सोयी, अन्न -औषधे असनू िी कमी िोत चाललेला मानवी सरासरी जीवनकाळ ,कमी वयातच उदभवणारे दृहष्टदोष, सतत डोळ्यावं र प्रकाश असल्याने िोणारी बदलत चाललेली हठसळ ू मानहसकता,हचडहचड, अकारण हचंताग्रवपतता, कदाहचत कमकुवत हृदय आहण कमी िोत चाललेली रोगप्रहतकारशिी ! उदािरणादा ल सतत तीव्र प्रकाशा ाली ठे वनू ए ाद्या दिशतवाद्याला हकंवा गन्ु िेगाराला आपण थडि हडग्री देतोच ना...? मग ह्या आपणच आवडीने वपवतःवर आहण इतर जीवांवर लादनू घेतलेल्या पण जाणीव नसलेल्या थडि हडग्रीचं काय...? अधं ाराच्या अभावामळ ु े िोऊ शकणारे ह्या शरीरमानहसक-भावहनक समवपया कोणी अभ्यासतंय..? हनद्रेच्या अभावाचे अनेक सविश्रतु आहण संशोधनातनू पढु े आलेले हवपरीत पररणाम आपण वपवीकारले आिेत.त्यावर उपायिी आपण करतोय,पण हनद्रा म्िणजेच अधं ाराचा सिवास नािी. अधं ारातनू ,अजनू अज्ञात असलेल्या अधं ारकणातनू /कृ ष्ट्णकणातनू हमळणारे पोषण कदाहचत पूणपि णे वेगळे गृहितकिी ठरू शके ल...!

रंतर ज्याला आपण प्रकाशकण म्िणतो ती एक लिर असते ,कंपन असतं . ताऱ्यापासनू आपल्यापयांत पोचलेलं. जे जीवन देतं. तसच ं अधं ाराचं िी कंपन असावं ,"अधं ारकण हकंवा कृ ष्ट्णकण " िी असावा . सयू ि अवपताला गेल्यापासनू चराचरात हशरून जाऊ पािणारा. हदवसभराची दगदग , धावाधाव शमवनू टाकणारा . गात्रे हशहथल करीत आराम देणारा. हदवसभर साठवलेलं अन्न पचवनू उजाि तयार करण्यास मदत करणारा . कदाहचत झोप उद्दीहपत करीत प्राण्याला हनद्रेच्या आधीन करण्यातिी या अधं ारकणाचाच वाटा असावा . म्िणनू तर प्रकाशात लवकर झोप येत नािी . अधं ारात येते. िा अनतं काळाचा हचरंजीव अधं ार रं तर पोषक असावा. आहण सजीवांच्या पणू ि क्षमतेने कायि करण्याला त्यांना त्याच्या आयष्ट्ु यकाळाच्या पणू ि मयािदपे यांत उजाि परु वणारा ! अधं ाराचा आदर करायला िवा ! जैहवक घड्याळे (circadian Rhythms) सवि सजीवाचं े चालन करतात. हकतीिी तांहत्रक प्रगती माणसाने के ली तरी कािी वपवयचं हलत जैहवक हक्या या आपल्या हनयंत्रणाच्या बािेर आिेत. अधं ार आहण प्रकाश िे सार चे त्या हक्याचं े चालक आिेत. आज कृ हत्रम प्रकाशाचे मानवी जगण्यात अनन्य साधारण मित्व आिे. अपररिायि मित्व . सृष्टीवर अहतक्मणच नािी तर कब्जा आपण करू पाितो आिोत. पण दीघिकाळासाठी म्िणनू आपल्या कायम असू शकणाऱ्या अहवपतत्वासाठी म्िणनू अधं ारालािी आपण जोपासायला िवे. नैसहगिक जगण्याच्या हदशेने पाऊल म्िणनू अधं ाराचेिी सृष्टीतील वपथान ओळ ायला िवे. हनसगािचा मालक 61 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

म्िणनू नािी तर पालक म्िणनू कीटक , पा रे िी जपायला िवीत. कदाहचत मानव वश ं ाच्या दीघाियषु ी हपढ्या हटकून रािाव्यात म्िणनू तरी ज्योतीमाि तमसोगमय: िेिी वचन रे मानायला िवे . जीवपोषक अधं ाराचािी आदर करायला िवा आपण . पू कठीण आिे ते ....तरीिी. अतं : ांबावरील बल्बभोवती अजनू िी पतंग हफरत आिेत. त्यांची दया येते. माझ्या सोयीसाठी त्यांचा आयष्ट्ु यकाळ कमी करण्याचा अहधकार मला कुणी हदलाय ? तळ्यावर हनमटू उभा गडद धीरगभं ीर अधं ार ए ादा देवदतू वाटतो. बल्ब मालवनू टाकतो मी. सगळे कीटपतंग या दतू ाच्या िवाली करतो. तेिी ज्ञानप्राप्ती झाल्यासार े भानावर येवनू म मली अधं ारात अनावश्यक प्रकाशाची जीवघेणी ओढ हवसरून जगण्याच्या मळ ु िेतू आहण प्रयोजनाच्या शोधात तळ्याच्या काठाने हनहबडात हनघनू जातात. अधं ारलेल्या ांबाजवळच्याच दगडी बाकावर मी पडून घेतो. अधं ाराच्या दतू ाची रे शमी मल ु ायम बोटं फि एकदाच डोळ्यावं रून हफरतात. दोन्िी बबु ळ ु ातले छोटे बल्ब हवझनू जातात.आतला मायाळू अधं ार कवेत घेतो मला . गाढ झोपी जातो मी िी........... - सत्यजीत पाटील. सदं भि1. Light pollution disrupts sleep in free living animals.

-scintific Reports,volume Number:13557 (2015)

5,Artical

2. Evolution of Animal photoperiodism. -Annual Rev.Ecol.Evo.Syst.,38,1-25 (2007) 3. Ecological Consequences of artificial night lighting. - Island Press (2005) 4. The dark side light:physiological,epidemiological ecological consequences.

62 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

of and

-J.Pineal Res.43,215-224 (2007) 5.Cronic exposure to dim light supresses immune responces in Siberian Hamsters. - Biological Lett.7,468-471 (2011) 6. Night time dim light exposure alters the responces of the Circadian Syastem. -Neuroscience, 170 ,1172-1178 (2010). 7. Artificial light at night advances avian reproductive physiology. -Proc.Biol. Sci. 280,20123017 (2013)

हसनेटोन

वपवलनील चव्िाण जळगावकर, पणु े कवी ,कथाले क , हचत्रपट ,नाटक याचे अभ्यासक ,सध्या साहवत्रीबाई फुले हवद्यापीठ पुणे येथे पी.एचडी कररता सश ं ोधन

स्वप्नील चहिाण िळगावकर

हसनेमा आहण प्रहतमा : 5 ll आत्मसत्याच्या अनघड वाटे वरचा : आँखो देखी ll ------------------------------------------------------------------------------------------------------------

१) सत्य असत्याशी मन के ले ग्वािी । माहनयेले नािी ििुमता ।। - रजत कपरू ची कथा - पटकथा आहण हदग्दशिन असलेला 'आँ ो दे ी' िा एक अफलातनू असा प्रयोगशील हसनेमा आिे. ह्या हसनेमाद्वारे रजत कपरू ने भारतीय हिदं ी हसनेमाला वपराँग असा हफलॉसॉहफकल कंटेंट हदला आिे. संजय हमश्रा सार ा अत्यंत ताकदीचा गणु ी नट िा सगळा हसनेमा अक्षरशः व्यापनू टाकतो. हजनीयस अहभनयाचा ववपतपु ाठ म्िणनू संजय हमश्रांचा अहभनय वारंवार पिावा असा आिे. पात्र जगणं काय असतं िे परु े परू दा वण्याचा सिजभाव हमश्राजींच्या अहभनयात हदसनू येतो. तरीिी ह्या सवि टेहक्नकल पाटिच्या पलीकडे जाऊन िा हसनेमा ताकदीने उभा राितो , तो त्याच्या कथेत असलेल्या अगं ीभतू सामर्थयािच्या बळावर. - 'आँ ो दे ी' िी वयाच्या एका हवहशष्ट टललयावर आल्यानंतर आपण िी दहु नया आपल्या नजरे ने बघतच नािी ह्याचा सिज परंतु गडद साक्षात्कार झालेल्या राजेबाबू (बाऊजी) ह्या अवहलया माणसाची गोष्ट आिे. समाजाने, कुटुंबाने, शाळाकॉलेजसे ने, हशक्षण व्यववपथेने, आजवरच्या 63 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

सवपं कार - कुसंवपकाराने, हवहवध जात, धमि, देश, प्रांत, ररती, रूढी, परंपरा याने मेंदतू हफट्ट के लेल्या त्याच्ं या त्यांच्या ठराहवक हन साचेबद्ध चष्ट्म्यातनू आपण िे जग पाित असतो िी आपण वपवतःचीच हकती मोठी फसवणक ू करून घेतोय ह्याची जाणीव राजेबाबूला

एका छोट्याशा (लोकांच्या दृष्टीने दल ु िहक्षत अशा) प्रसंगातनू िोते. आहण मग तो मनाशी णू गाठ बांधतो : की आजपासनू मी जे डोळ्यांनी पाहिलं नािी , कानानं ी ऐकलं नािी हकंवा माझ्या वपवानभु वाचा हवषय झालेलं नािी ते सगळं रं मानण्यास मी हवरोध करे ल. माझ्यासाठी सत्य तेच जे माझ्या अनभु वास आलं आिे. बाकी सबकुछ हफजल ू . जशी तक ु ारामाने कोणे एके काळी प्रहतज्ञा के ली िोती , तशी कािीशी. सत्य असत्याशी । मन के ले ग्वािी । माहनयेले नािी । बिुमता ।। िा असतो साधकववपथेतील 'वपव' ला जाणण्याचा प्रारंभहबंद.ू पहिला पडाव. २) तू किता कागि की लेखी । मैं किता आँहखन की देखी ।। - 'आँ ो दे ी' ची री मजा इथनू सरू ु िोते. राजेबाबच्ू या िातात महं दराचा पजु ारी प्रसाद देतो तेव्िा प्रसाद ाल्ल्यानंतर राजेबाबू म्िणतो : "हमठाई िै । कलाकन था, बहढया था, वपवाहदष्ट था, हमठा था ।" पढु े ह्या सगळ्या अनघड वाटेवरून चालताना राजेबाबल ू ा नोकरी सोडून द्यावी लागते. कारण व्यविारी जगाचा पायाच मळ ु ात ऐकीव सत्यावर म्िणजे एका अथािने ोट्यावर आधारलेला. हतथं राजेबाबल ू ा हदवस काढणं अवघड िोऊन बसतं. वपवानभु वाचं सत्य शोधायला हनघालेला राजेबाबू वाघ डरकाळी फोडत असणार िे दे ील मानण्यास नकार देतो. कारण वाघ डरकाळताना मी पाह्यलेला नािी , तो कदाहचत माजं रीसार ा म्याऊ दे ील करत असणार हकंवा कुत्र्यासार ा भौ भौ दे ील करत असणार. वाघ रंच डरकाळतो का िे बघायला तो वाघाच्या हपजं ऱ्यापाशी हकतीतरी वेळ बसनू राितो आहण वपवतःच्या कानांनी वाघाची डरकाळी ऐकतो तेव्िाच हवश्वास ठे वतो की रंच वाघ डरकाळत असतो. वपवतःचं सत्य वपवतःच्या नजरे तनू शोधायला 64 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

हनघालेला राजेबाबल ू ा जग एकाएकी संदु र हदसू लागतं. ऑहफसातला रोजचाच चिावाला पोरगा ज्याच्याकडे त्याने आजवर ह्याआधी कधी बारकाईने पाहिलेलचं नसतं , त्याला आता नव्या नजररयेने बघताना तो त्याला कॉहम्ललमेंट देतो : "सत्या , तू सत्यािी िै ना ! कमाल िै , मैनें पिले तझु े कभी दे ा िी निीं , तू हकतना बू सरु त िै ! " डोळे असनू िी आलेल्या आधं ळे पणाचं मळभ असं हनघनू गेल्यावर आजवर गौणपणे दल ु िहक्षत के लेल्या हकतीतरी गोष्टीत अचाट सौंदयि आिे , ह्याची अद्भूत जाणीव राजेबाबल ू ा िोत जाते. मात्र ह्या सगळ्यासाठी समाजाची अविेलना पचवणं , हकंमत मोजणं आलच.ं

ह्या सगळ्यात राजेबाबू समाजाच्या औत्सक्ु याचा जसा हवषय िोऊन बसतो तसाच कुचेष्टचे ािी. समाजाच्या सोईसाठी कािी नीतीहनयम समाजानेच बनवलेले असतात. त्या हनयमानं ा गृिीत धरूनच समाजाचा िा रिाटगाडा वषािनवु षे चालत आलेला असतो. त्यापलीकडे आपल्या वपवानभु वाचं सत्य शोधू पािणाऱ्याला कै क साऱ्या संघषाांना सामोरे जावे लागते. राजेबाबिू ी ह्याला अपवाद नािीये. ह्या सघं षािला सामाहजक पातळीवर नतं र कौटुंहबक

पातळीवर आधी सरुु वात िोते. तक ु ारामाच्या वाट्याला आलेल्या 'रात्रंहदन आम्िां यद्ध ु ाचा प्रसंग' ह्या जातकुळीचा िा ज्याचा त्याचा अत्यंत आत्मगत असा झगडा असतो. जो राजेबाबच्ू यािी वाट्याला येतो. हसनेमात एके जागी राजेबाबू म्िणतो "मैं ऐसा जतू ा ोज रिा िूं , हजसमें मेरा पैर ठीक से आ सकें ।" तर दसु ऱ्या एका प्रसंगात म्िणतो : "िा,ं मैं मेंढक िूं , लेहकन अपने कंु एं से मैं पररहचत िू,ं उसकों जाननें की कोहशश कर रिा िूं , उससें अपना पररचय बढा रिा िू।ं " हपढ्यानहु पढ्यांची मळलेली चाकोरी टाकून देऊन आत्मसत्याच्या अनघड पायवाटेवरून प्रवासास हनघालेल्या कबीराच्या कुळाचा िा आत्मरत आहण आत्मगत असा अनादीअनंत झगडा आिे. जो ह्या डतर प्रवासाचा दसु रा पडाव आिे. तू किता कागज की ले ी मैं किता आँह न की दे ी । मैं किता सरु झावन िारर तू राख्यौ उरझाई रे ।। ३) सि कुछ यिी िै , आँखे खोल कर देखो - ढोबळमानाने आपल्या सोईसाठी सत्याचे साधारण दोन प्रकारात वगीकरण के ले तर पहिला प्रकार असतो ऐकीव सत्याचा आहण दसु रा असतो वपवानभु वाने जाणलेल्या सत्याचा. समाजातील बिुतांश घटकांची वीण िी साधारण पहिल्या अथाित ऐकीव सत्यावर आधारलेली असते. साधारणपणे जगताना पहिला मागि अहधक सोईचा आहण बाकी झझं ट पासनू तात्परु ती सटु का देणारा असतो. आहण आपल्यावर पारंपाररक संवपकारिी तसेच असतात. ब्लॅक अँड व्िाईटमध्ये आपली हवचारप्रणाली काम करत असते. अमक ु अमक ु एक चांगलं तमक ु तमक ु एक वाईट इतके सविसामान्य आपले हवभाजनाचे हनकष असतात. ते असतात म्िणजे ते आपल्यावर तसेच आहण त्याच प्रकारात थोपवले वा लादले गेलेले असतात. ह्या सगळ्यातं मग वपवानभु वाच्या तराजतू तोलनू हनर ण्या 65 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

पार ण्याची शोधक वृत्ती वय वाढत जातं तशी मागे पडत जाते. राजेबाबचू ं आजवरचं आयष्ट्ु य दे ील ह्या सगळ्याची हशकार िोण्यात बळी पडलेलं असतं. मात्र एका क्षणाला लख् असा जागृतीचा कवडसा राजेबाबच्ू या मनात प्रवेश करतो. आहण मग हदठी वपवच्छ िोऊन अतं रीचा पालट घडून येतो. ह्या कािीशा अध्याहत्मक अनभु वासाठी संसार त्यागण्याची, दरू रानावनात वा हिमालयात हनघनू जाण्याची कािी गरज नािी. तर आिे त्याच जगण्याचा सवाांगाने अनुभव घेऊन आपापल्या परु ताच्या सत्याला जाणता येऊ शकतं. अनभु तू ीच्या सक्ष्ू म पातळीला हभडता येऊ शकत.ं ह्याची लख् जाणीव राजेबाबूला मौनाच्या दरम्यान िोत असावी. त्यादरम्यान राजेबाबू शिरातील वदिळीच्या चौकात एक पठ्ठु ा घेऊन उभा राितो , ज्यावर हलिलेलं असतं : सबकुछ यिी िै , आँ े ोल कर दे ो ।

आत्मसत्याच्या वाटेवरून चालताना वपवानभु वाच्या मातीतनू फुटलेल्या हनष्ट्कषािच्या कोंभापयांत येऊन पोिचण्याच्या प्रवासाचा िा हतसरा पडाव आिे. ४) मैं उड रिा िं (Image of Flying) - हसनेमाचं शेवटचं दृश्य कायम काळजात जपनू ठे वावं इतकं अप्रहतम आिे. सत्य - संदु र - वपवलन - वावपतव - आनदं आहण मृत्यू ह्या सगळ्यांच्या

सीमारे षांना घनदाट असा वपपशि करून त्या पल्याड जाणारं ते दृश्य आिे. त्या दृश्यातनू अधोरे ह त झालेली प्रहतमा अत्यन्त ोलवर अंतमिु के ल्याहशवाय राित नािी. सगळ्या घरगतु ी जबाबदाऱ्यातनू मि ु झाल्याने राजेबाबू आपल्या पत्नीसमवेत एका हिल्स वपटेशनच्या हठकाणी हनवांत वेळ घालवण्यासाठी हफरायला म्िणनू येतात. हतथल्या मोकळ्या िवेत हिडं ताना बोलण्याच्या ओघात राजेबाबू सिज बोलनू जातात : "हकतना िलकासा लग रिा िै , सारे झझं टो से दरू अलग , मझु े तो लग रिा िै मैं उड रिा िूं " ह्यावर िसतच त्यांची पत्नी त्यानं ा सिज बोलनू जाते : "वैसे बातें तो बडी अनुभव की करते िो , लेहकन उडनें का अनभु व िै तमु को?" आहण मग आपण प्रेक्षक म्िणनू हसनेमाच्या त्या अद्भूत उत्कषि हबंदल ू ा ह्याहच देिी ह्याहच डोळा सामोरे जातो. त्या दृश्यात अथांग दरीत उडी घेतलेले राजेबाबू डोळे हमटून उडण्याचा सु द तृप्त अनभु व सवाांगाने चा त असतात. त्यांच्या चेिऱ्यावर कािीच क्षणांवर येऊन ठे पलेल्या मृत्यूच्या भयाची यहत्कंहचतिी छटा हदसत नािी. हदसतो तो तृप्त असा उडण्याचा अनभु व. पािणाऱ्याच्या ले ी दरीत कोसळण्याचं मात्र राजेबाबच्ू या दृष्टीने उडण्याचं िे दृश्य पडद्यावर वपलो मोशन मध्ये साकार िोतं. तेव्िा त्याला आपसक ू च दृश्यात्मक अशा एका जाहतवतं बडा ख्यालची सांगीहतक हकनार लाभते. त्यामागोमाग वपवगतरुपी धीरगभं ीर शब्द पाश्विभमू ीला सरू ात लागलेल्या तबं ोऱ्यासार े ऐकू येतात : "बस यिी सपना मझु े बार बार आता िै , की मैं उड रिा िूं । आकाश में पंछी की तरि गगन को चीरता मैं चला जा रिा िूं , चला जा रिा िूं । और जब मैं उड रिा िोता िूं तो साथ में एक श ु ी का एिसास ऐसी श ु ी हजसकों शब्दों में बयान करना महु श्कल िै । ऐसी अनभु तू ी जैसी जीवन में दसु री थी िी निीं , हनराली , एकदम अद्भूत । लेहकन ये सपना निीं िै , वावपतहवकता िै । ये िवा मेरे चेिरे को चमू रिी िै । ये सायं सायं की आवाज मेरे कानों में ये 66 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

यथाथि िै , सच िै । मैं वाके िी गगन को चीरता चला जा रिा िूं , चला जा रिा िूं । जैसे मख् न में गरम छुरी । ये सपना निीं िै , मैं उड रिा िूं । मैं उड रिा िूं ।"

- उडण्याचं िे अहं तम दृश्य मळ ु ातनू बघावं असं आिे हकंबिुना 'आँ ो दे ी' िा सबंध हसनेमाच बघण्याचा नािी तर अनभु वण्याचा सोिळा आिे. पािणाऱ्याच्या मळभयि ु दृष्टीचा अतं बािह्य पालट करण्याची शक्यता पेरणारी िी एक अफलातनू अशी कलाकृ ती आिे. हनराळ्या अथािने िी एका जीवनसाधकाच्या आत्मशोधाची अध्याहत्मक जनी आिे. ह्या प्रवासाचे साधारणपणे चार टलपे ह्या कलाकृ तीत हदसतात. ज्याचं साम्य भारतीय दशिन परंपरे शी पडताळून पािता येईल. पहिला टलपा अथाितच आपलं बध्द जीव असणं िोय. कै कांचं आयष्ट्ु य ह्या पहिल्या टललयावरच संपल्यात जमा िोतं. तरी त्यानं ा आपण बध्द जीव असल्याची साधी भणकिी लागत नािी. िी जाणीव न िोणं ह्याचाच एक दसु रा अथि भारतीय दशिन परंपरे नसु ार आपण मायेच्या जजं ाळात गरु फटून रािणं असा आिे. ह्या प्रवासाचा दसु रा टलपा अथाितच बध्द जीवाला आपण बध्द जीव आिोत ह्याची ोलवर जाणीव िोत जाणं असा आिे. जर ती जाणीवच झाली नािी तर त्यातनू सटु ण्यासाठी तो धडपडेलच कसा? आपण आपल्या दृष्टीने िे जग बघतच नािी असा साक्षात्कार कोण्या एका क्षणाला

राजेबाबल ू ा िोतो , त्यामागे आपण बध्द असं बौहद्धक गल ु ामीचं हजणं जगत आलेलो असतो ह्याची झालेली तीव्रतम जाणीव अध्याहृत आिे. िे हवसरून चालणार नािी. ह्या प्रवासाचा हतसरा टलपा अथाितच सघं षािचा आिे. आपण बध्द जीव आिोत ह्याची नसु ती जाणीव िोऊन फायदा नसतो. तर रा साधक त्या झालेल्या जाहणवेनंतर अतं मिु िोतो. त्यातनू सटु ण्यासाठी धडपडतो. आपल्या प्रवृत्तीला साजेसा मागि शोधतो. त्यामळ ु े हतसरी पायरी िी धडपडण्याची, सघं षािची, आत्मशोधाची पायरी असते. ह्या प्रदेशाची सफर अतं बािह्य गलबला करून टाकणारी असते. तक ु ारामाच्या 'रात्रहं दन आम्िां यध्ु दाचा प्रसगं शी' मेळ ाणारी असते. ह्या टललयावर साधक 'वपव' ला जाणण्याच्या ओढीने झपाटलेला असतो. आहद शक ं राचायाांच्या कोिम मी? च्या कुळाची िी बैचेनी असते. ह्या बैचेनीच्या मळ ु ाशी 'वपव' चं (self) भवतालाशी (nature) असलेलं नातं नक्की काय? 'वपव' चं प्रयोजन नक्की काय? ह्याचा शोध अध्याहृत असतो. ह्या सगळ्याच्या पल्याड एक हक्षहतज साधकाला कायम णु ावत असतं. ते असतं मि ु ीचं

67 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

भव्योदात्त हक्षहतज. िा असतो साधकाच्या प्रवासाचा त्याच्या परु ताचा अहं तम टलपा. 'आँ ो दे ी' च्या शेवटाची राजेबाबच्ू या उडण्याची प्रहतमा (Image of Flying) िी साधकववपथेतील प्रवासाचा अहं तम पडाव असलेल्या हनवािण टललयाचा हनदेश करणारी strong image आिे. हपसासार ं िलकं िलकं िोऊन उडणं िी बध्द जीवाच्या मि ु ीची , मोक्षाची , हनवािणाची , प्रयाणाची हनदेश करणारी अहतउत्कट प्रहतमा आिे. जी सवं दे नशील प्रेक्षकाला दहु मिळ आत्मानदं ाच्या टकमक टोकावर बोट धरून िलके च घेऊन जाते. हजथं बोरकरांच्या एका कहवतेतील हनरवाहनरवीच्या ओळी मनात आहिवपता रें गाळत असतात. सु ोत्सवे असा । जीव अनावर । हपजं ऱ्याचे दार । उघडावे ।। ________ - वपवहलनल चव्िाण जळगावकर संपकि : 8484927072

रं गरे षा पल्लवी पंहडत,नागपरू नेट(दृशकला) एम. एफ. ए.(पेंहटंग)सवु णिपदक हवजेती सावपं कृ हतक मत्रं ालय हदल्ली-भारत सरकार द्वारा फे लोहशप सी.हशवराम यांच्या इहं डया पेंहटंग या पवपु तकाचा भारतीय हचत्रकला नावाने अनवु ाद नॅशनल बक ु रवपट हदल्ली द्वारा प्रकाहशत. अनेक राष्ट्रीय आहण आतं रराष्ट्रीय हचत्रकला प्रदशिनात सिभाग ,एकल प्रदशिने.सध्या नागपरू येथे अभ्यागत अहधव्याख्याता म्िणनू कायिरत.

पल्लवी पहं डत नागपूर

अमृता शेर-गील (इ. स. 1913 - इ. स. 1941) साऊथ इंहडयन र्ट्रायलॉजी व इतर कलाकृ ती

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------वदल्लीहू न माचण मवहन्याच्या अखेरीस अमृता वसमल्याला परतली. या संपण ू ण प्रवासाचा मानवसक आवण िारीवरक थकवा वतला जाणवत होता. ववश्रांतीच्या काही काळानंतर अमृता नव्या जोमाने कामाला लागली. दवक्षण भारतातील प्रवासाच्या प्रभावाच्या भरात अमृताने साकारलेल्या कलाकृ ती वतच्या अल्पायुर्षी जीवनातील महत्त्वाच्या अिा कलाकृ ती आहे त. सवणप्रथम वतने ‘द गलण ववथ वपचर’ ही कलाकृ ती साकारली. या वचत्रावर आपल्याला

अहजठ्याचा

प्रभाव

वदसतो.

या

वचत्राबद्दल वलवहताना अमृता म्हणते : ‘द गलण ववथ वपचर’

“चमकदार पांढऱ्यारं गांच्या पाश्वणभम ू ीवर गडद तपवकरी रं गातील दोन आकृ त्या-एक तरुण मुलगी आवण लहान मूल... मुलीचा भडकलाल रं गातील परकर, गडद वहरव्या रं गाचे पोलके व डोक्यातील वपवळी फु ले दाखवून सुद्धा एकूणच आकृ त्या पाश्वणभम ू ीवर जणू सावलीसमान भासतात. हा पवरणाम साधण्यासाठी मी अतोनात प्रयत्न करीत आहे मात्र अजूनही अपेवक्षत यि वमळालेले नाही.” 68 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

मे मवहन्यात अमृता अक्षरिः कामाला जुंपली. वतच्या ‘साऊथ इंवडयन रायलॉजी’तील पवहली कलाकृ ती

‘ब्राईडस्

टॉयलेट’

होती.

कालण

खंडालवाला यांना या दरम्यान वलवहलेल्या पत्रात या कलाकृ तीबद्दल अमृता वलवहते :

“या सुरू केलेल्या वचत्राची आडवी मांडणी केली

पवरवतीत करणे हे आहे .या कलाकृ तीत साधलेले

असून त्यामुळे वचत्राला रुंदीचा आभास वनमाण

आकार हे जणू अहजठ्यातील वचत्रांच्या अभ्यासाची

होईल. या वचत्राचे िीर्षणक कदावचत ‘टॉयलेट ऑफ

दे णगी आहे . (मात्र बंगाल िैलीच्या दव्ृ ष्टकोनातून

द ब्राईड’ असे असेल. या वचत्रात पाच आकृ त्या

खवचतच नव्हे .)मला तर िंकाच आहे , ही वचत्रे

असून त्यांनी दवक्षण भारतीय पोर्षाख पवरधान केले

खरं च माझ्या सहकलाकारांपैकी एकाला तरी

आहे त. एकूणच कलाकृ तीत अवधक साधेपणा

भारतात आतापयंत मी रं गववलेल्या वचत्रांपेक्षा

साधण्याचा प्रयत्न केला असून इतका साधेपणा मी

अवधक भारतीय वाटतील का? आवण एकूणच

कुठल्याही

त्यांची अहजठ्याच्या कलेववर्षयीची समज बघता मी

कलाकृ तीत

आजवर

साधला

नाही.वचत्रातील काही भागात जाड रं गलेपनही केले आहे .तुम्हाला व्हन गॉगचे ‘द कॉनणवफल्ड ववथ ब्लक िो’ हे वचत्र माहीत आहे का ? हे वचत्र मला मानवसक उद्रे काची व एक प्रकारच्या दै वी बेचैनीची अनुभत ू ी करून दे ते.”

त्यांच्याकडू न तिी अपेक्षाही ठे वत नाही. युरोपमध्ये माझे विक्षण झाले याचा मला कमीत कमी एका गोष्टीसाठी तरी आनंद वाटतो. कारण त्यामुळेच मला अहजठा, मोगल आवण राजपूत वचत्रकला समजली आवण योग्य कारणांमळ ु े

विवाय आपला वप्रय वचत्रकार गोग असला तरी

भावली. इतरांप्रमाणे केवळ वरवरच्या वदसणाऱ्या

कधी कधी व्हन गॉग हा त्या दोघांमध्ये श्रेष्ठ होता

क्षुल्लक गोष्टींनी प्रभाववत होऊन आपल्याला ही

असे आपल्याला वाटत असल्याचे ती नमूद करते.

कला

समजली

आहे ,

अिा

केवळ

भ्रमात

राहणाऱ्या लोकांच्या कारणांपेक्षा ही कारणे वेगळी आहे त. बहु तांि भारतीय वचत्रकारांनी या कलेला योग्यवरत्या

समजूनच

घे तले

नाही.

भारतीय

वचत्रकार, ज्यांनी भारतातील कष्टी लोकांचे वचत्रण न

करता

केवळ

फु लांच्या

कंु जांचे

वचत्रण

करण्यातच आपले संपण ू ण आयुष्य खची केले , त्यांच्या

या पत्राबरोबरच एक पत्र अमृताने अलाहाबाद ववद्यापीठातील प्रो. आर. सी. टं डन यांनाही वलवहले होते. या पत्रात ती म्हणते :

दे खील

स्वतःच्या

न्याय दे ऊ िकले नाहीत, अिा वचत्रकारांनी माझ्या कलेला नावे ठे वलीत तर त्यात आश्चयण ते काय? कारण त्यांच्या मते हे वचत्रण खऱ्या भारताचे वचत्रण नाहीच!”

अवतिय

मेहनत घे त असून मोठ्या आकाराच्या वचत्रवनर्थमती वर माझे लक्ष केंवद्रत केले आहे . या वचत्रवनर्थमती मागचे मुखय ध्येय दवक्षण भारताच्या प्रवासादरम्यान माझ्या आत्म्यावर उमटलेले संस्कार कलाकृ तीत 69 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

पळपुटेपणाला

ववविष्ट िैलीतून अथवा प्रभावी वचत्रमांडणीतून ते

‘ब्राईडस् टॉयलेट’

“वसमल्याला आल्यापासून मी कामात

या

टं डन यांना वलवहलेल्या दुसऱ्या एका पत्रात अमृता म्हणते :“मला जाणीव आहे की, माझे काम भारतीय वचत्रकारांना मानवणे कठीण आहे आवण मला वाटतं ते स्वाभाववकही आहे . कारण मी स्वतःला युरोपीय समजते म्हणून नव्हे तर मला

वाटते वास्तववक माझे आत्ताचे काम त्यांच्या कामापेक्षा अवधक भारतीय असून त्यांच्यापेक्षा अवधक

तीव्रतेने

मी

स्वतःला

भारतीय

समजते.”कला जगतात स्वतःचे नाव असलेल्या एका फ्रेंच कला समीवक्षकेने माझी वचत्रे पावहली असता

“तुझी

िैली

आमच्या

िैलीपासून

अवधकावधक दूर जात आहे ,” असे मत नोंदववले.

‘ब्रह्मचारीज्’

असेच आकलन जर भारतीय समीक्षकांचे व कलाकारांचे असते तर वकती बरे झाले असते!” जून 1937 च्या मध्यापयंत अमृताने ‘ब्राइडस् टॉयलेट’ पूणण केले आवण ती दुसऱ्या कामाला लागली. हे वचत्र म्हणजे ‘ब्रह्मचारीज्’. या वचत्रात वापरलेली रं गसंगती अवतिय साधी आहे . पाश्वणभम ू ीला एकसारखी गडद लाल रं गाची छटा वापरली असून सवण मानवाकृ तींनी पांढऱ्या रं गाचे धोतर पवरधान केले आहे . या पांढऱ्यारं गाच्या सूक्ष्म छटा अिा पद्धतीने साकारल्या आहे त जणू त्या एक-समानतेचीच जाणीव वनमाण करतात. आवण हे वचत्र साकारताना वतचा प्रमुख उद्दे ि समानता साधणे हाच होता. या पूवी असा प्रयत्न वतने कधीच केला नव्हता मात्र या कलाकृ तीतही वतला ते साधले आहे अथवा नाही याबाबत ती सािंक होती. वचत्रातील पाचही आकृ तींच्या वणामध्ये वतने ववववध

‘साऊथ इंवडयन रायलॉवज’तील वतसरी कलाकृ ती म्हणजे ‘साऊथ इंवडयन व्व्हलेजसण गोईंग टू माकेट.’ या तीनही

कलाकृ तींना कलाप्रेमी, जाणकार

अमृताच्या

सवोत्कृ ष्ट

कलाकृ ती

समजतात.

‘साऊथ इंवडयन व्व्हलेजसण गोईंग टू माकेट,’ ही दवक्षण भारतीय प्रभावाच्या िैलीतील िेवटची कलाकृ ती होती. या कलाकृ तीमध्ये अमृताला अपेवक्षत असलेला ‘साधेपणा’ साधण्यात यि वमळाले . अनावश्यक बारकावे टाळू न, वनव्श्चत व ठाम असे रं गलेपन आपल्याला या वचत्रात आढळते. या आधी पांढऱ्या रं गाचा इतका प्रभावी वापर

अमृताच्या

कुठल्याच

वचत्रात

केलेला

आपल्याला वदसत नाही. या तीनही वचत्रांमळ ु े अमृताला ‘रं गकमी’ म्हणून मान्यता वमळाली असे म्हटल्यास वावगे ठरू नये.

छटांचा वापर केलेला आपल्याला वदसतो. गडद वहरवा, नाहरगी तपवकरी, वफकट वपवळा, तपवकरी आवण ऑकर असे रं ग वतने आकृ त्यांमध्ये वापरले असूनही वचत्रातील वनवांतपणाला ते जराही धक्का पोहचवत नाहीत.

‘साऊथ इंवडयन व्व्हलेजसण गोईंग टू माकेट.’ 70 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

मुंबई येथे मुक्कामाला असताना अमृताला तेथील

आहे . त्यांच्या बाजूला गाय व वासरू दाखववले

‘छत्रपती विवाजी महाराज’ (‘हप्रस ऑफ वेल्स’)

असून दरवाज्यातून एक मनुष्य

वस्तू संग्रहालयामध्ये

पाहत आहे . (प्रथमच अमृताने आपल्या वचत्रात

योग

पहाडी लघुवचत्र पहाण्याचा

आला.विवाय

खंडालवाला

प्राणी समाववष्ट केलेले वदसतात.) उजव्या हाताला

यांच्याकडील वैयव्क्तक संग्रहालयातील बसोली

तुरळक पानांसह तीन झाडांची खोडे दिणववली

लघुवचत्रे वतने बवघतली. या वचत्रांबद्दल वतला काय

असून त्याबाजूला असणाऱ्या वखडकीतूनही झाडी

वाटते असे ववचारले असता,”ही वचत्रे वनव्वळ

वदसते. गोष्ट सांगणारी मवहला स्वतः हातपंखयाने

पूजनीयआहे त.” अिी वतने प्रवतविया वदली .

हवा घे त आहे , असे हे एकंदरीत वचत्र आहे . तर

लघुवचत्रिैली संदभात केलेली ही स्तुती वतच्या

‘वसएस्टा’, ज्याचे सुरुवातीचे िीर्षणक ‘फन्टसी’ असे

तत्कालीन कलाकृ तींवर आपला प्रभाव दिणववत

होते,

असेल तर त्यात नवल ते काय! लाहोरला

प्रसंगावरआधावरत असून त्यात एक मवहला

जाण्यापूवी

असताना

खाटे वर पडू न दुपारची ववश्रांती घे ते आहे व दुसरी

ऑक्टोबर मवहन्यात साकारलेल्या दोन कलाकृ तीत

एक मवहला वतला हवा घालत असून इतर मवहला व

हा प्रभाव आपल्याला स्पष्टपणे जाणवतो. या

लहान मुले बसलेल्या हकवा उभ्या दिणववल्या

कलाकृ ती म्हणजे ‘स्टोरीटे लर आवण ‘वसएस्टा’.

आहे त. त्या मवहलांमधील एक चरखयावर सूत

वसमला

कालण

आत डोकावून

येथे

मुक्कामी

ते

सुद्धा

ग्रामीण

भागातील

एका

कातते आहे . पाश्वणभम ू ीत चमकणाऱ्या पांढऱ्या रं गाच्या घराच्या हभती वचवत्रत केल्या असून ऑकर रं गाच्या अग्रभूमीवर आकृ त्या जणू जडवलेल्या रत्नांप्रमाणे भासतात. या वचत्राबद्दल अमृता वलवहते : “या कलाकृ तीत रं ग आवण पोत यांच्या वववभन्नतेत ‘स्टोरीटे लर’

एक मधुर ताळमेळ साधणे हे माझे ध्येय होते.” वसमला येथे साकारलेली अमृताची ‘वसएस्टा’ ही अखेरची कलाकृ ती. ही कलाकृ ती ऑक्टोबरच्या अखेरपयंत पूणण झाली. आता वसमला चांगलेच थंड झाले होते. नेहमीप्रमाणे थंडीत वदल्ली आवण सराया येथे न जाता अमृताने लाहोरला जाण्याचे ठरववले. तेथे ती आपल्या वचत्रांचे प्रदिणन दे खील आयोवजत

वसएस्टा’

करणार होती. ठरल्याप्रमाणे अमृता लाहोर येथे पोहचली. ह्या प्रदिणनाववर्षयी लाहोरच्या उच्चभ्रू

‘स्टोरीटे लर’ हे खेडेगावातील एक सामान्य दश्ृ य

समाजात व कलाप्रेमींमध्ये बरीच उत्सुकता होती.

असून यात एक मवहला खाटे वर बसून जवमनीवर

खरे म्हणजे यापैकी अनेकांनी अमृताची वचत्रे

बसलेल्या चार मवहलांच्या घोळक्याला गोष्ट सांगत

पावहलीही नव्हती. मात्र वतच्याबद्दल बरे च ऐकले

71 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

होते. ही मंडळी जेव्हा हे प्रदिणन बघण्यास आली

परं तु वतने जे साकारले त्यात फक्त आवण फक्त

तेव्हा त्यातील वचत्रे पाहू न काही उत्सावहत झाली,

अमृता िेर-गील होती.

काहींना धक्का बसला तर काहींनी प्रिंसात्मक प्रवतविया वदल्या. वातापत्रांनीही या प्रदिणनाची योग्य ती दखल घे त आपली समीक्षणात्मक मते मांडली. एकंदरीत लाहोरमधील कलासमीक्षकांनी अमृताच्या कलेचे

वविेर्ष

कौतुक

केले

तरी

त्यांच्या

समीक्षणाबाबत ती वविेर्ष आनंदी नव्हती. याबाबत आपले ववचार वतने आर.सी. टं डन यांना पत्रातून कळववले, ते असे :

लाहोरला असतांनाच अमृताला एक बातमी कळली ती म्हणजे वदल्ली येथे आयोवजत ‘ऑल इंवडया फाईन आटण स् अँड िाफ्ट एव्क्झवबिन’ या प्रदिणनात ‘व्ह्यू फ्रॉम स्टु वडयो’ या पवरस येथे साकारलेल्या

अमृताच्या

कलाकृ तीस

‘स्त्री

वचत्रकती िारे साकारलेली उत्कृ ष्ठ कलाकृ ती’ या वगणवारी अंतगणत पावरतोवर्षक प्रदान करण्यात आले . परं तु मुळातच अिी वगणवारी अमृताला मान्य

नवीन

नव्हती.आपला अमृतसरचा मुक्काम आटोपून

नाही.

फेब्रुवारी 1938 च्या पवहल्या आठवड्यात अमृता

‘व्व्हलेजसण इन हवटर, ‘मदर इंवडया’, ‘मन इन

सरायाला परतली. जराही वेळ न घालवता अमृता

व्हाईट’ या कलाकृ तींना समजण्यापयंतच ते वसवमत

कामाला लागली.

“लाहोरच्या कामातील

कलासमीक्षकांना वैविष्ट्ये

लक्षातच

माझ्या आली

रावहले . कलाकृ तीच्या मांडणीपेक्षा अजूनही वचत्रात भावनेला अवधक महत्त्व वदले जाते आवण अजूनही ते

समजतात

की

पात्रतेच्या

पवरमाणांमध्ये

‘उस्फू तणता’ ही ‘संयमा’पेक्षा वरचढ आहे . कारण त्यांना वाटते की वचत्रातील संयम विकता येतो आवण वरवर बघता उस्फू तण वचत्रण हे डोळ्यांना भावणारे असते.”

भेट वदलेले वठकाण म्हणजे लाहोरचे संग्रहालय. तेथील पहाडी, राजस्थानी, मोगल आवण कांग्रा लघुवचत्रे वतला खुणावत होती. पहाडी लघुवचत्र िैलीतील वविेर्षतः बसोली वचत्रांनी वतच्या मनावर भुरळ घातली होती. या वचत्रांचा वारं वार व अवतिय बारकाईने ती अभ्यास करत होती. या लघुवचत्रांनी झालेली

ग्रीन पूल’ आवण ‘इन द लेडीज एन्क्लोजर’ या होय. या काळात अमृता

मोगल लघुवचत्रांची वविेर्ष

चाहती झाली होती आवण मोगल िैली आवण रे न्वा व ब्रुगेल(Pieter Bruegel) यांच्यात काही साम्य आहे , असे वतचे मत होते. या ववर्षयीचा उल्लेख वतने कालण खंडालवाला यांना वलवहलेल्या पत्रात

आपल्या लाहोरच्या मुक्कामात अमृताने वारं वार

प्रेवरत

या दोन कलाकृ ती म्हणजे ‘एवलफन्टस् बेहदग इन अ

अमृता

अमृतसरला

लघुवचत्र

वनर्थमतीचे तंत्र प्रत्यक्ष बघण्यासाठी व विकण्यासाठी जाऊन आली. या वचत्रांमधून वतने जे ग्रहण केले ते वतच्यासाठी एक कलाकार म्हणून मौवलक होते. 72 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

केलेला आढळतो तो असा : “रे न्वा, ब्रुगेल आवण मोगल कला यांच्यात काय साम्य आहे हे खुलासा करून सांगणे मला थोडे कठीण

वाटते

आहे .

वरवर

पाहता

यांच्या

वचत्रिैलीत आपल्याला कुठलेही साम्य आढळत नाही. मात्र कुठल्याही वस्तूला एका उत्कृ ष्ठ रूपात सादर करणे, चे हऱ्यातील रूपवविेर्ष अचूक हे रण्याची क्षमता, िरीर, हात, पाय, यांचे अचूक रे खाटन ते दे खील अत्यंत साध्या सोप्या पद्धतीने रे खाटण्याचे कौिल्य हे साम्य मला रे न्वा, ब्रुगेल व मोगल यांच्या िैलीत आढळते.”

सराया येथील आपल्या या वास्तव्यात अमृताने िेवटचे रं गववलेले वचत्र म्हणजे ‘रे ड क्ले एवलफंट’. एवप्रल मवहन्याच्या अखेरीस अमृता वसमल्याला परतली आवण वतने लगेच ‘वहल सीन’ या आपल्या कलाकृ तीला सुरुवात केली. वसमल्याला असताना उन्हाळ्यात अमृताने एक विल्प साकारले होते. ते एका तरुण मुलीचे िीर्षण होते. वतच्या वचत्रात आढळणारा

वबनधास्तपणा

ह्या

विल्पातही

आढळतो. आवण यातही रूपाला (फॉमणला) अवधक महत्त्व वदलेले वदसते. मात्र यानंतर अमृताने विल्प वनर्थमती केली नाही.

िं गेरी ये थे प्रयाि जून 1938 च्या अखेरीस अमृता मुंबईला आली. तेथन ू ती हं गेरी येथे जाणार होती आवण पेश्याने डॉक्टर असलेल्या वतच्या मावस भावािी, व्व्हक्टर एगन यांच्यािी लग्न करणार होती. तेथे गेल्यावर काही वदवसातच हं गेरी आवण झेकोस्लोवावकया यांच्यात युद्ध सुरू

झाले आवण व्व्हक्टर यांना

सैन्यातील सेवेसाठी बोलववण्यात आले . त्यामुळे व्व्हक्टर

बुडापेस्टहू न

वकस्कनहालास

(Kiskunhalas) येथे रवाना झाले . पुढे कामामधून दोन वदवसांची रजा काढू न ते बुडापेस्टला आले आवण अमृता व त्यांचा वववाह 16 जुलै 1938 रोजी संपन्न झाला. या काळात अमृताची वचत्रवनर्थमती पूणणपणे थांबली होती. वचत्रवनर्थमतीची तीव्र ओढ वतला जाणवू लागली होती. पण वचत्रवनर्थमतीला प्रेरणादायी ठरे ल अिा अनुभवासाठी ती आसुसली होती. अखेर तो क्षण आलाच. नोव्हें बर मध्ये कालण खंडालवाला

यांना

वलवहलेल्या

पत्रात

त्याचा

तपिील आपल्याला वमळतो. त्यात ती म्हणते की, ‘रे ड क्ले एवलफंट

एका

वचत्राला

ती

सुरुवात

करणार

असून

पाश्वणभम ू ीत गावातले चचण दाखवून छोट्या काळ्या आकृ त्यांसह बाजाराचे वचत्रण करण्याचा वतचा मानस आहे . वचत्रातील आकाि करड्या रं गाचे व चचण चे मनोरे पांढऱ्या रं गाचे असतील.अमृताने साकारलेले हे वचत्र म्हणजे ‘हं गेवरयन माकेट सीन’. ठरववल्यापेक्षा थोड्या वेगळ्या रं गसंगतीत हे वचत्र अमृताने साकारले . आकाि करडे न रं गववता गडद वनळ्या-करड्या रं गात ते साकारले आवण तपवकरी रं गाच्या जवमनीवर त्यात वमसळलेल्या मानवी आकृ त्यांमधून साकारलेली भडक नाहरगी रं गाची

‘वहल सीन’

73 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

गाजरे , लाल सफरचं द आवण वहरव्या कोबी लक्षवेधक ठरतात.

आपल्या आई-ववडलांना वलवहलेल्या पत्रात येथे

मुक्कामात सहजपणा आला.यांना एक प्रकारचा

आपण काही भांडी रं गवत असल्याचा उल्लेख

मोकळे पणा वमळाला आवण या बदलाची पवरणती

अमृताने केला आहे . हं गेरीच्या वास्तव्यात अमृताने

म्हणजे जानेवारी व फेब्रुवारीत अमृताने अनुिमे

एकूण

आठ

उल्लेखलेल्या

कलाकृ ती

साकारल्या.

वर

साकारलेली ‘एन्िन्ट स्टोरीटे लर’, व ‘द स्वींग’ ही

कलाकृ तींच्या

व्यवतवरक्त

इतर

वचत्रे. ‘द स्वींग’या वचत्रासंदभात अमृताने स्वतः

कलाकृ ती म्हणजे ‘हं गेवरयन चचण व्स्टपल’, ‘द पोटटो वपलर, ‘न्यूड, ‘हं गेवरयन वपझन्ट’, ‘टू गल्सण’ इत्यादी. जून 1939 मध्ये डॉ. व्व्हक्टर यांच्या काकांना म्हणजे नन्डोर मेने

(Nandor Menet) यांना

युरोपातील पवरव्स्थती खरं च वचघळणार असून लवकरच युद्ध होण्याची िक्यता असल्याची बातमी वमळाली. (ते हं गेरी सरकारच्या उच्च पदस्थांपैकी एक होते.) त्यामुळे व्व्हक्टर व अमृता यांनी लवकरात लवकर हं गेरी सोडू न भारतात जावे असा सल्ला त्यांनी व्व्हक्टर यांना वदला. त्यानुसार जुलै 1939 मध्ये वसमल्याला आल्यावर डॉ. व्व्हक्टर यांनी आपल्या वैद्यकीय

व्यवसायाला सुरुवात

करण्याचे ठरववले . परं तु ठरववल्याप्रमाणे झाले नाही. अमृताच्या आईमुळे त्यांना तेथे राहणे केवळ अिक्य झाले . त्यांचे अनेकदा खटके उडत. िेवटी ते दोघे ही सराया येथे राहावयास गेले. वसमला

येथील

अमृताकवरता

थोड्या

त्रासदायक

“हे वचत्र रजपूत िैलीची अनुभत ू ी दे ते.” 1940 च्या मध्यापयंत अमृता वचत्रवनर्थमतीत रमली. या कालावधीत वतने अनेक छोट्या कलाकृ ती साकारल्या. त्यावर मोगल िैलीचा प्रभाव होता. जूनच्या अखेरीस अमृताने साकारलेली महत्त्वपूणण कलाकृ ती

म्हणजे

‘वुमन

रे स्टींग

ऑन

अ

चारपाई’.हे वचत्र अमृताचे अवतिय आवडते वचत्र होते. अमृताने साकारलेली अजून एक महत्त्वपूणण कलाकृ ती म्हणजे ‘हल्दी ग्राइंडर’. परं तु एकूणच अमृताला

सरायाचे

वातावरण

कला

व

सांस्कृ वतकदष्ृ ट्या मयावदत वाटत होते. त्यातच सुरू असलेले दुसरे महायुद्ध (1 सप्टें बर 1939 ते 2 सप्टें बर 1945) यामुळे एकूणच कलाववश्वात ठहराव आला होता. आवण त्यामुळे वतच्या कलाकृ ती

प्रदर्थित

होण्यास

व

लोकांपयंत

पोहचण्याला वाव वमळत नव्हता. त्यामुळे अमृता

वदवसांचे होते.

वदलेला िेरा लक्षणीय आहे . ती म्हणते :

या

वास्तव्य

अवधकावधक वनराि होत होती. जानेवारी 1941

प्रवतकूल

मध्ये कालण खंडालवाला अमृताच्या आग्रहाच्या

वातावरणात दे खील अमृताने एक कलाकृ ती

वनमंत्रणावरून

साकारली ती म्हणजे ‘रे स्टींग’.परं तु एकंदरीतच या

वास्तव्यास होते. तोच कालावधी अमृतासाठी

कालखंडात अमृताला नैराश्याने ग्रासले होते. त्यात

आनंदाचा, उभारीचा होता. मात्र ही उभारीही अवधक

अजून एका प्रसंगाची भर पडली. बॉम्बे फाईन आटण

काळ वटकली नाही. युद्धामुळे आलेली सामावजक,

सोसायटीच्या वार्थर्षक प्रदिणनासाठी वतने पाच वचत्रे

राजकीय,

पाठववली होती, त्यातील काही नाकारण्यात आली

आलेल्या भूकंप, पूर इ. नैसर्थगक आपदा यामुळे

होती.1940 च्या जानेवारीत मात्र पवरव्स्थती थोडी

एकंदवरतच

सुधारली. सराया येथील पवरवारातील मंडळी

हतबल झाले होते. या सवांचा पवरणाम अमृताच्या

बाहे रगावी गेल्याने व्व्हक्टर व अमृता यांच्या तेथील

कामावरही होत होता.

74 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

सराया

वैयव्क्तक जनजीवन

येथे

तीन

अव्स्थरता

वदवसांच्या

त्यासोबतच

अस्ताव्यस्त,

अव्स्थर,

आपली कलेववर्षयीची मते अवतिय सडे तोडपणे मांडली, ती अिी : ववर्षयांनी,

“गतकालीन

प्राचीनतेच्या

वेडाने

पछाडलेली बंगाल िैली तत्कालीन भारतीय समाज जीवनापेक्षा कोसो दूर असल्याने ‘भारतीय कला’ नाही. तर व्व्हक्टोवरयन कलापरं परा चालवणारे मुंबई स्कूल हे ‘सादष्ृ यता’ या तत्त्वावर आधारले असून हे ‘एन्िन्ट स्टोरीटे लर’

तत्त्व म्हणजे एक प्रकारे कलेतील दौबणल्याचा स्वीकार केल्याची कबुली आहे . अकडवमक तत्त्वांच्या बेड्यांत या कला घराण्याच्या अनुयायांचे कलागुण अडकून पडले आहे त. या बेड्या झुगारून वदल्या की, भारतातील कलाप्रांतात काहीतरी अथणपण ू ण वनर्थमती होण्याची िक्यता आहे . मुखय म्हणजे मुंबई िैलीने भारतीय वचत्रकलेला अमयाद िक्यता असलेल्या तैलरं ग या माध्यमाची ओळख करून वदली आहे .पाश्चात्त्य आधुवनक कलावंतांनी

‘वुमन रे स्टींग ऑन अ चारपाई’ या वातावरणातून बाहे र पडण्यासाठी म्हणून व्व्हक्टर व अमृताने सराया सोडू न लाहोरला जाऊन राहण्याची कल्पना मूळ धरू लागली. त्यानुसार डॉ. व्व्हक्टर व अमृता जून 1941 च्या सुरुवातीला लाहोरला डॉक्टरी व्यवसाय प्रस्थावपत करण्याच्या दष्ृ टीने काय संधी आहे त, ह्याचा अंदाज घे ण्यास गेले. या मुक्कामात अमृताला ऑल इंवडया रे डीओच्या लाहोर स्टे िनवरून ‘इंवडयन आटण टु डे या ववर्षयावर भार्षण दे ण्याचा प्रस्ताव वमळाला. तो वतने आनंदाने मान्य केला. मात्र काही कारणाने ती लाहोरला न जाऊ िकल्याने वतची मुलाखत दूरध्वनीिारे घे ण्यात आली व ती रे कॉडण करून ठरल्या वदविी म्हणजे 19 ऑगस्ट 1941 रोजी प्रसावरत

केली गेली. या संभार्षणात अमृताने

पौवात्य विल्पकलेच्या व वचत्रकलेच्या अभ्यासािारे आत्माववष्काराचे

नवे

त्यांच्याप्रमाणे

आम्ही

त्यांच्याप्रमाणे

आमच्या

मागण

िोधून

करावयांस

काढले.

नको

का?

कलावंतांनी पाश्चात्त्य

कलेपासून प्रेरणा घ्यायला नको का? तसे केले तर आपल्यादे िातील असलेली

तत्त्वे

प्राचीन

कलेच्या

मुळािी

खरोखरच

समजून

घ्यायला

आपल्याला मदत होऊ िकेल.” ऑगस्ट 1941 च्या वतसऱ्या आठवड्यात अमृता वसमल्याहू न सरायाला आली. तेथे आल्यावर प्रथम वतने प्राण्यांची रे खाटने केली आवण एक वचत्रही केले . ते वचत्र म्हणजे ‘कमल’. सराया येथे साकारलेली ही वतची अखेरची कलाकृ ती. काळ्यावपवळ्या रं गाचे नक्षीकाम केलेला लाल रं गांचा खोगीर चढवलेला उं ट अमृताने वचतारला असून त्यावरील खोगीर दोन रं गांच्या मण्यांनी बनलेल्या माळे नी बांधले आहे . उं टाच्या गळ्यात दुहेरी

75 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

मण्यांच्या माळा वचतारल्या असून बसलेल्या उं टाच्या डोक्यावर हात ठे ऊन

त्याचा सांभाळ

करणारा उं टपाळ मुलगा उभा आहे . पाठीमागे हलक्या रं गात दोन उं ट उभे दाखववले असून पांढरी पगडी, काळा सदरा आवण वहरवी लुंगी असा पोर्षाख पवरधान केलेला उं टपाळ खाली बसला असून उं टांच्या मानेभोवती व चे हऱ्याभोवती बांधलेल्या दोरीचे टोक त्याने एका हातात पकडले आहे . पाश्वणभम ू ीमध्ये झाडे , फांद्या यांच्यासह वहरव्या रं गाच्या ववववध छटांचा वापर केला असून अग्रभूमीवरही वहरवाच रं ग वापरलेला वदसतो. वहरव्या रं गाच्या हलक्या छटांपासून ते टरक्वाईस रं गाच्या छटांपयंत वहरव्याचा वापर केला असून,

‘अमृताची अखेरची अपूणण कलाकृ ती ‘

रं गांसाठी असलेली अमृताची ‘भूक’ त्यातून वदसून

सप्टें बर 1941 च्या वतसऱ्याआठवड्यात अमृता

येते. मात्र यातील आकृ त्या आवण इतर फॉमण

आवण डॉ. व्व्हक्टर लाहोरला रवाना झाले .

अवधक औपचावरक वाटतात. त्यावरून पहाडी

लाहोरला येऊन व्स्थर-स्थावर झाल्यावर अमृताने

लघुवचत्र िैली आवण मोगल लघुवचत्र िैलीचा

तेथे वडसेंबरच्या साधारणतः दुसऱ्या आठवड्यात

पवरणाम

प्रदिणन आयोवजत करण्याचे ठरववले . प्रदिणनाच्या

साधण्याचा प्रयत्न केला असावा असे

वाटते.

कटलॉगची प्रस्तावना कालण खंडालवाला यांनी वलहावी म्हणून वतने त्यांना तसे पत्रही पाठववले होते. कालण यांना वलवहलेले हे वतचे अखेरचे पत्र ! ‘कमल’नंतर अमृताने बऱ्याच मवहन्यात कुठलेही वचत्र

साकारले

नव्हते.

कामाला

सुरुवात

करण्याइतके आपण व्स्थर-स्थावर झालो आहोत असे वाटल्यावर अमृताने कामाला सरुवात केली. त्यानुसार वतच्या घराच्या मागच्या बाजूला असणारे , गच्चीवरून वदसणारे दष्ृ य रं गववण्याचे वतने ठरववले. मात्र अचानक काळाने झडप घालून अमृताचे आयुष्य वहरावून घे तले आवण ते वचत्र अपूणणच ‘कमल’

रावहले . 3 वडसेंबर 1941 ला आजारी पडण्याचे वनवमत्त होऊन 5 वडसेंबरच्या मध्यरात्री अमृता काळाच्या पडद्याआड गेली. डॉ. व्व्हक्टर यांनी वतच्या मृत्यूचे कारण अमांि होते असे सांवगतले .

76 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

अमृताच्या मृत्यूनंतर लाहोरच्या ‘पंजाब वलटररी

आपल्याला टें परा-फ्रेस्को तंत्रिैलीची आठवण

वलग हॉल’मध्ये 21 वडसेंबर 1941 रोजी अमृताच्या

करून दे तात. कलाकृ ती साकारताना अमृता

वचत्रांचे प्रदिणन आयोवजत केले गेले. हे प्रदिणन

मॉडे ल्सचा आधार घे त असे कारण अंवजठ्याच्या

बघावयास लाहोरमधील सांस्कृ वतक व बौवद्धक

उत्कृ ष्ठ वचत्रकारांप्रमाणे केवळ वनरीक्षण क्षमतेवर

वतुणळातील उच्चभ्रू मंडळी आली होती. अमृताच्या

अवलंबन ू राहू न वचत्रवनर्थमती करणे वतला िक्य

वचत्रांची

प्रिंसा करणारी परीक्षणे जवळ-जवळ

नव्हते, कारण मुळात वतचे कला विक्षण त्या

सवणच वृत्तपत्रातून छापून आली. ‘उर्षा’ या इंग्रजी

पध्दतीने झाले नव्हते. ज्या विक्षण पध्दतीत वतने

मावसकाने 1942 च्या ऑगस्टमध्ये अमृतावर खास

विक्षण घे तले होते तीच पध्दती आपल्याला प्रश्न

वविेर्षांक प्रवसद्ध केला. त्या अंकात म. गांधी, पं.

सोडववण्यास मदत करे ल अिीही वतची भावना

नेहरू, सरोवजनी नायडू या नेत्यांसह ए. आर.

होती. अमृताला स्वतःच्या मयादा माहीत होत्या व

चुगताई, सुरेन्द्रनाथ गुप्ता, दे वीप्रसाद राय चै धरी,

प्रसंगी तीच स्वतःची टीकाकारही होती. प्रभावी

सुधीर खस्तगीरसारखया कलावंतांनीही पाठवलेले

संकल्पना

संदेि होते.

कलाकृ तीच उत्कृ ष्ठ असतात असे वतचे म्हणणे

दे ि स्वतंत्र झाल्यावर सत्तेवर आलेल्या कॉ ं ग्रेस

आवण

तत्त्वे

समोर

आणणाऱ्या

होते.

पक्षाच्या सरकारने डॉ. व्व्हक्टरकडे असलेली

अमृताने भारतीय वचत्रपरं परे त कुठलेही घराणे

अमृताची पंचवीस वचत्रे वमळवली. उमराव हसग व

स्थापन केले नाही. मात्र वनव्श्चतच वतने भारतीय

बहीण इंवदरा यांनी वतची एकसष्ट वचत्रे केंद्र

कलेला नवीन मागण दाखववला, वतला मुक्त केले .

सरकारला भेट वदली. आज ही सवण वचत्रे वदल्लीच्या

भारतीय कला अवकािात अमृताचे अव्स्तत्व जरी

‘निनल गलरी ऑफ मॉडनण आटण ’ या संग्रहालयात

धूमकेतू प्रमाणे अल्पजीवी असले तरी ते भारतीय

आहे त. अकाली मृत्यू आलेल्या आवण आधुवनक

कला जगताला जागे करणारे , ववचार करायला

भारतीय वचत्रकले ची एक प्रणेती असलेल्या अमृता

लावणारे आवण वतच्या िांवतकारक ववचारांची,

िेर-गीलची स्मृती आता वचत्ररूपाने उरली आहे .

िैलीची दखल घ्यायला लावणारे होते. पुढील

अमृताच्या कलाकृ तींचे अवलोकन केले असता एक महत्त्वाची गोष्ट आपल्या लक्षात येते ती म्हणजे अमृताने कलाकृ तीच्या ववर्षयापेक्षा रं ग आवण रूपाचे (फॉमणचे) अवभव्यक्तीकरण या गोष्टींना अवधक प्राधान्य वदले . कलाकृ तींना वतने वदलेले िीर्षणक

केवळ

कलाकृ तींमध्ये

फरक

लक्षात

येण्याच्या दष्ृ टीने वदले होते. अमृताने आपल्या आववष्काराचे माध्यम म्हणून तैलरं गांचा वापर केला मात्र जे तंत्र वतने हाताळले त्याचा एकंदवरत पवरणाम

77 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

काळात अनेक भारतीय वचत्रकारांवर आपल्याला अमृताचा प्रभाव बघावयास वमळतो. अल्पायुर्षी ठरलेल्या या प्रभावी वचत्रकतीने आधुवनक भारतीय कला जगतात आपले स्वतःचे स्थान वनव्श्चत केले आहे .

कलाप्रवास

मकरंद राणे मबंु ई प्रहतथयश हचत्रकार

मकरंद राणे मुंिई

मी आहण माझा कलाप्रवास --------------------------------------------------------------------------------------------------------------

हनसगि िा कधीिी न सपं णारा अनमोल प्रहतमाच ं ा साठा आिे. आहण त्यािीपेक्षा हनसगि िा कलाहवष्ट्काराचा मल ु भतू आधार आिे. रंग, आकार, आहण अवकाश यांच्या नात्याच अनेकपदरी रिवपय हनसगाित साठवलेले आिे. हनसगािहवषयी कुतिू ल िे लिानपणापासनू िोतेच पण, मला प्रेरणा हमळाली ती याच हनसगाितील हवशाल आहण हततके च शांत अशा डोंगर रांगांकडून. या डोंगरांच्या हजतक्या जवळ जावं तसतशी त्याची अनेक रूप,आकार, रंगछटा, त्यांचा पोत आपल्याला जाणवू लागतो. त्यावरील सावल्या, सरकत्या उन्िाचे ेळ, त्यानसु ार बदलणारे रंग िे सविच हृदयवपपशी आिे. जेव्िा मी ते पाितो तेव्िा मला त्यामध्ये पू गढू आहण अहतशय सजिनशील ऊजाि अगदी सिजतेने प्रवास करत असल्याचे भासते. मी याच सजिनशील ऊजेचे रंग, रूप , आकार आहण पोत हटपण्याचा प्रयत्न माझ्या हचत्रा मधे करतो. मी मकरंद. हसंधदु गु ि हजल्ह्यातील कणकवली या तालक्ु यामध्ये राितो. म्िणजेच आपलं तळकोकण….माझ्यासाठी हनसगािचा कें द्र हबंद!ु माझे हचत्रकलेचे हशक्षण हचपळूण मधील सावड्ियाच्या सह्याद्री वपकूल ऑफ आटि मधे झाले. आहण मग हतथपासनू मी आहण माझा हचत्र प्रवास चालू आिे . 78 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

रं तर माझा हचत्र-प्रवास फार पवु ीपासनू म्िणजे बिुतेक मी १४, १५ वषाांचा असतानाच चालू झाला. याची सरु वात माझ्या वहडलांपासनू झाली. माझ्या वहडलांना हचत्रकलेची फार आवड िोती. अजनू िी आठवतंय, त्यांनी सवाित पाहिलं हचत्र मला पांडुरंग हवठ्ठलाचं रे ाटून दा वलं िोतं आहण मी त्यावर हगरवनू हगरवनू ते हशकलो िोतो. नंतर घोडा, छत्रपती हशवाजी मिाराज, प्रभू श्रीराम, फुलं अशी अनेक हचत्र त्यावेळी मी त्यांच्याकडून हशकलो. थोडक्यात काय, वहडलांनी माझ्यामध्ये हचत्रकलेची आवड हनमािण के ली. आहण मग पढु े ११वी ,१२वी मधे गेलो आहण या प्रवासाला एक वेगळे वळण हमळाले. आमच्या कणकवली मधेच हचत्रकार श्री. नामानंद मोडक यांचा वपटुहडओ आिे. मी त्यानं ा भेटलो आहण हचत्रकला हवषयीची माझी आवड व्यि के ली. आहण मग रोज कॉलेज नंतर त्यांच्या वपटुहडओ मधे जाऊन बसू लागलो. हतथे या हचत्र-प्रवासाला वेगळी हदशा हमळाली ती या अथािने की , हचत्रसोबत वाचनिी तेवढंच मित्त्वाचे आिे. वपटुहडओ मधे रोज संध्याकाळी तेथील कािी पत्रकार, नामानंद सरांचे कािी हमत्र येत असत व त्यांच्या कािी सामाहजक, कला क्षेत्रातल्या

चचाि चालू असायच्या. आहण मी हतथे बसनू फि ते ऐकत असे, समजनू घेत असे. इथनू च माझ्या हवचारांमध्ये कािी बदल झाले. समाजाकडे पािण्याचा नवीन दृहष्टकोन हमळाला. नामानंद सरांचं हचत्रकलेचं मागिदशिन िोत िोतचं , पण त्यासोबत िी हवचार प्रेरणािी हमळत असे. माझ्यासाठी िी २ वषि पू मित्वाची ठरली. पढु े बारावी नंतर मबंु ईतील जे. जे. वपकूल ऑफ आटि वगैरे हफरून झाल्यानंतर शेवटी सावड्ियातील सह्याद्री वपकूल ऑफ आटि मधे प्रवेश घेतला. या वपकूलचे नाविी नमानंद सरांनी सचु वले. मग रीतसर मल ु भतू अभ्यासक्माने या हशक्षणाला सरु वात झाली. ५ वषि हचत्रकलेचे तत्रं आत्मसात करत असताना अनेक प्रयोगिी के ले. अनेक माध्यमातनू हचत्रहनहमिती के ली. या आटि वपकूल मधे हशकत असताना प्रहसध्द ज्येष्ठ हचत्रकार व हशल्पकार आहण वपकूल चे अध्यक्ष श्री. प्रकाश राजेहशके सर (पलपा सर) याच्ं याकडून प्रयोगशीलता आहण सृजनतेची ऊजाि अनभु वायला हमळाली जी अजनू िी माझ्या कामी येते. िे असे हशक्षण चालू असतानाच बऱ्याच हचत्रकरांशी ओळ झाली. त्यांची हचत्र पािण्यात आली त्यावर चचाि, अनेक प्रदशिनांमधे सिभागी िोता आले. कािी वपपधाांमध्ये पाररतोहषके िी हमळाली. जसा जसा वेळ जात िोता तसे हचत्र हनहमिती मधेिी बदल िोत गेले. त्यातील रचना ,आकार ,रंग माध्यमं यांनी आपापले कलाकृ तीला पोषक असे मागि सोयीनसु ार बदलले. हचत्र हनहमिती ते हचत्र पिायचे कसे इथपयांत चा प्रवास या वपकूल मधे झाला. मला समजायला लागलं तेव्िापासनू हचत्रासाठी कािी चौकट असते िे मान्यच नव्िते. आहण हचत्राचे के लेले हवभाजनिी. हनसगि हचत्र, व्यिी हचत्र या अशा प्रकारातनू हचत्र पािण्यापेक्षा मला त्याकडे फिं “ हचत्र” म्िणनु पािायला आहण समजनु घ्यायला आवडते. हचत्र िे त्याच्यातच एक वपवतंत्र आहण पररपणू ि आिे आहण त्याला आपण

79 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

आपल्या सोयीने हवभाजन करू नये असे मला वाटते. हचत्राकडे पािताना ज्ञानात्मक दृष्टीने नािी तर सौंदयाित्मक दृष्टीने पाहिले तर ते जावपत समजेल असे माझे मत आिे. वपकूल ऑफ आटि मधनू हशक्षण घेतल्यानंतर आपण जे कािी हशकलो तेच न करता त्या तंत्राचा वापर करून अजनू कािी नवीन प्रयोग करत रािण्याचे, कािी वेगळं करण्याचे ठरवले. इथनू या कलाप्रवसाचा अजनू एक टलपा सरू ु झाला. हचत्र शोधनू सापडावी अशी गोष्ट नािीये कारण हचत्र िे वपफुरते. त्याचे बीज िे ोल मनामधे रुजलेले असते. त्याला थोडं पाणी आहण आवश्यक तो सयू िप्रकाश हमळाला की त्या हबजाचे रोपटे िोते. तेच हचत्र असते. मळ ू चा कोंकणातला असल्यामळ ु े हनसगािची ओढ कािी वेगळी सागं ायला नको. हनसगािचा फे रफटका िा रोजचाच कायिक्म असायचा आहण आतािी आिे. िा पणू ि हनसगिच मला एका मोठ्या हचत्रा सार ा भासू लागला. मनामधे या हनसगािहवषयी कुतिू ल िे िोतेच. त्या कुतिू लाचेच नंतर हचत्रामध्ये रूपांतर िोऊ लागले. आहण अजनू िी ते आिेच. मी माझ्या सभोवती असलेले दृष्ट्यघटक के वळ आकार, रंग आहण अवकाश यांच्या आधारानेच ते पाितो. आहण त्यावेळी फि ते पािणे असते. सृजन ओतप्रोत भरून राहिलेल्या त्या चैतन्याचा आपल्यामध्ये संचार िोतो. ज्या ज्या हठकाणी आपल्या मनाची अशी तंद्री लागते त्या त्या हठकाणी अशा हदव्य सौंदयािचा अहवष्ट्कारच िा आगळा आनदं देतो. मी सृजन हनहमितीची वेल, हचत्ररुपी फुले फुलवीत रािीन, जी कधीिी कोमेजणार नािीत. तम्ु िी मात्र फुलपा रू िोऊन त्यातील रसग्रिण करत रिा!

मकरं द राणे यांची वचत्रे

80 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

कलाप्रवास

पवन चव्िाण ,सांगली प्रयोगशील हचत्रकार

पवन चहिाण सांगली माझा कलाप्रवास --------------------------------------------------------------------------------------------------------------

हनसगाित जगणे पू मजेशीर आिे, ते अनुभवणे िािी त्याचाच एक भाग आिे. प्रत्येकजण उघड्या डोळ्यांनी हनसगि पािण्याचा आनंद घेतो. त्याच्याशी बोलणे तसेच त्याला ओळ णे िे कलावतं म्िणनू अहधक मित्वाचे असते. हनसगि न्यािाळताना त्याची रोज वेगवेगळी रूपं पािायला हमळतात, अनेक रंग आहण आकार हदसतात. कधीकधी असे वाटते की हनसगािचे वपवरूप माणसासार चे आिे. परंतु हदवसेंहदवस त्याचा आकार बदलतो आिे कारण त्यात येत चाललेले हवकृ त रूप.माझी सवि हचत्रे अमतू ि अधि_अमतू ि वपवरूपाची आिेत. मला आकार, रंग आहण त्याच्ं यातील हभन्नतेसि काम करायला आवडते. रंग मला पू प्रेरणा देतो. माझी जी म्िणनू अमतू ि अहभव्यिी आिे ज्याला हनसगाितनू आहण माझ्या रोजच्या भेटीतून प्रेरणा हमळते. माझ्या पेंहटंगची सरुु वात टेक्सचरसि करतो आहण त्यानंतर ड्राय पेवपटलसि वपवयंचहलत रे ांकन आहण रंगाचा उत्वपफूति वापर मी करतो. मी माझ्या पेंहटंगला वपवतःचे आकार , ब्रश वपरोक आहण अहधक हडटेहलंग या प्रहक्येद्वारे , मी ते माझ्या 'वपव'त्वाशी जोडतो .ते माझ्या भावनेचे आहण माझ्या आत्म्याचे प्रहतहनहधत्व करते. माझ्याप्रमाणेच प्रत्येकाने माझ्या कलेचा आनदं घ्यावा अशी माझी इच्छा आिे. 81 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

मी के वळ रंगांवर काम के ले आिे जेणक े रून माझे दशिक हचत्रा सोबत सबं धं जोडू शकतील आहण मानवी भावनांची ोली अनभु वू शकतील. या उद्देशासाठी मी मानसशास्त्रापासनू प्रेरणा घेतली जी वपपष्टपणे सांगते की रंग भावनांवर पररणाम करतात. िे लक्षात घेऊन मी लाल, हपवळा आहण के शरी यासं ारख्या उबदार रंगाच ं ा आहण हिरवा, हनळा इत्यादी शीत रंगांचा परु े परू वापर के ला आिे. माझ्या कामात समतोल, शांतता आहण शांतता आणण्यासाठी मी काळ्या आहण पाढं ऱ्या छटाचािी वापर के ला आिे. िी हचत्रे एका प्रहक्येचे अनसु रण करून तयार के ली गेली आिेत; ज्यामध्ये मी जाणनू बजु नू माझ्या जीवनातील सकारात्मक अनभु वांवर लक्ष कें हद्रत करण्याच्या आहण नंतर या शारीररक उत्तेजना आहण भावनाच ं ा वापर करून मी माझ्या कॅ नव्िासवर रंग लेपन करण्यास सरुु वात के ली. म्िणनू च, प्रत्येक पेंहटंग तम्ु िाला उत्सािवधिक भावनांच्या मिासागरात डुंबायला लावेल. जेव्िा मी अमतू िआकार तयार करतो तेव्िा मला शातं ता आहण उबदारपणाचा अनभु व येतो. आहण िीच भावना मी माझ्या कामात आणण्याचे आहण माझी कामे पािणाऱ्या प्रेक्षकापयांत पोिोचवण्याचा माझा िेतू आिे. माझ्या कामात कोलाज आहण हमश्र माध्यम वपतराचा समावेश आिे, पेहन्सलपासनू पेवपटल ते रंगा पयांत.

ब्रश, रोलसि व्यहतररि, पेंट्स अनभु वण्यासाठी आहण कागदावर हकंवा कॅ नव्िासवर णु ा करण्यासाठी माझा िाताची बोटे िे एक मित्त्वाचे साधन आिे. िे या प्रहक्येतील मित्त्वाचे भाग आिेत आहण साधने, साहित्य आहण गणु यांच्यातील सवं ाद िेच कामाला चालना देतात आहण पढु े घेऊन जातात. शरणागतीची प्रहक्या, कामाला कुठे जायचे आिे िे ठरवू देते . पेपर, हवशेषत: मागील 2 वषाांमध्ये काम करण्यासाठी एक मनोरंजक पृष्ठभाग आिे. एकीकडे अहतररि पाण्याने फाडून टाकण्यासाठी नाजक ू आहण सवि हमक्स मीहडया घेण्यास बाध्य करते . माझ्या मते कला िी संगीतासार ी असते, ती फि अनभु वता येते. आहण अबॅ वपरॅक्ट्स सद्ध ु ा तेच आिे. अमतु ािच्या व्यहिगत व्याख्या असू शकतात. ************ पवन चव्िाण

82 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

83 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

सांहगहतकी प्रा .डॉ.रािुल भोरे रे वाबेन मनोिरभाई पटेल महिला मिाहवद्यालयात संगीत हवभाग प्रमु , प्रहसद्ध गायक आहण गझलेचे अभ्यासक

प्रा .डॉ.रािुल भोरे भंडारा

आधुहनक संगीत - एक हचंतन ! --------------------------------------------------------------------------------------------------------------

बलपी लहिरी पासनू सरुु झालेली आधहु नक संगीतातली क्ांती आता िनी हसंगपयिन्त येऊन हवपथरावली आिे. आधहु नक संगीत म्िणजे नवसंगीत नव्िे. सगं ीत आहण आधहु नक सगं ीत िे सविवपवी हभन्न हवषय आिेत. संगीताची हनहमिती िी शब्द,सरू ,लय,ताल, वाद्य ह्यांच्या अभ्यासपूणि एकत्रीकरणातनू िोते. शब्द कसे असावेत, ते ताल,सरू ,लय याचं ा वापर करून कसे वापरावेत या सगळ्या गोष्टींना संगीतामध्ये हनयम आ नू हदलेले आिेत. आधहु नक संगीत या असल्या प्रकारांना मानत नािी. शब्द आहण वाद्य ह्यापासनू ध्वनीहनमीती िा आधहु नक संगीताचा एकमेव उद्देश आिे. त्यातिी शब्द एकाच भाषेतले असले पाहिजेत असंिी कािी नािी. मळ ु ात शब्दानं ा अथि असतो हकंवा असावा यावर आधहु नक संगीतकारांचा हवश्वास नािी.ऐकणाऱ्याने शब्दाचे अथि आपापल्या सोयीने लावनू घ्यावे असं त्याचं मत आिे.आहण वाद्यामं ध्ये रवपत्यावरच्या गाड्यांच्या आवाजापासून ते घरातल्या भांड्याकुन्ड्यापयिन्त कािीिी वापरता येतं. संगीतामध्ये जसं ए ाद्या कहवतेचं गाण्यात अलगद रुपांतर िोते तसं इथे िोतं नािी. अलगद,िळुवार, मधरू िे शब्दच 84 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

आधहु नक सगं ीतकारानं ा मान्य नािीत. इथे धांगडहधंगा,कणिककि श् अशे शब्द जावपत प्रचहलत आिेत. या संगीत हनमािणाचे एक प्राथहमक सत्रू आिे. दिा-पधं रा हववपकळीत शब्द घ्यायचे (इहं ग्लश असतील तर बेवपटच!) आहण वाद्यांच्या आवाजात त्यांना बसवायचे. नंतर गायकाकडून ते के काटुन घ्यायचे. त्यात वेगवेगळे संगीतकार आपापल्या शैलीने बदल करतात. कमी जागेत जावपत सामान जबरदवपतीने भरताना जशी कसरत आपल्याला करावी लागते त्यालाच आधहु नक संगीतात रचनात्मकता म्िणतात. जन्ु या काळात बघा प्रख्यात सगं ीतकाराच ं ा वाद्यवृदं असायचा. मग रे कॉरहडंग सुरु असताना संगीतकार समोर उभं रािून त्यांना मागिदशिन करायचा. आधहु नक सगं ीतात वाद्यवृदं ाला मागिदशिनाची गरज नसते. 'मागि हदसेल हतकडे वाजवा' या हनयमानसु ार ते वाजवतात. 'आधी कहवता, मग चाल, त्यानंतर संगीत' या परु ातन कल्पनेला आता जागा नािी. जी कशीिी 'चालवता' येते ती चाल िी नवीन संकल्पना आता रुजलेली आिे. त्याप्रमाणे 'आधी आवाज, मग चाल, त्यानंतर चालीत बसतील ते शब्द' िी आधहु नक संगीताची पद्धत आिे.

जनु -े जाणते रहसक या संगीतप्रकारावर टीका करतात. पण 'कुछ तो लोग किेंग'े या उिीनसु ार आपण त्याच्याकडे दल ु िक्ष करायचं. कारण आधहु नक संगीत आपल्याला वाटतं हततकं सोपं नािीये. हकंवा ते पािात्य संगीताचं अनक ु रणिी नािीये. आता िेच बघा ना, जन्ु या काळात गीत-सगं ीताला न्याय देऊ शके ल अश्या क्षमतेचा गायक हनवडण्यात यायचा. आधहु नक संगीतात आधी गायकाची लायकी ओळ नू मग सगं ीत हनमािण के लं जात.ं उदा. कािीिी झालं तरी संजय दत्त चालीत गाऊ शकणार नािी िे आधीच ओळ नू ," ऐ हशवानी ...तू लगती िैं नानी" या गाण्याला चाल हदलीच नािी. तल ु ा जमेल तसं म्िण बाबा! हकंवा प्रेक्षकांना आपल्या गाण्यापेक्षा कतरीना चा डान्स बघण्यात जावपत इटं रे वपट आिे िे लक्षात घेऊन, वपवत: च्याच एका मराठी गाण्याचं संगीत तसच्या तसं उचलनू "हचकनी चमेली" गाण्याला देण्यात आलं. फुकट मेिनत कशाला करायची ? मागणी तसा परु वठा ! असे अहभनव प्रकार पािात्य सगं ीतात िोत असतील का ? पािात्य सगं ीतातले पॉप आहण रॉक आपल्याइथे वापरतात या आरोपातिी तर्थय नािीये. कारण त्यासाठीसद्ध ु ा प्रहशक्षण लागतं. आधहु नक सगं ीत िे मि ु सगं ीत आिे. हकंवा मोकाट संगीत म्िटलं तरी चालेल.मला सांगा ,"आता माझी सटकली ..मला राग येतोय" या गाण्यासाठी कोणतंिी प्रहशक्षण घेण्याची गरज आिे का ? िनी हसंगची सद्ध ु ा गरज नव्िती. रोहित शेट्टी परु े सा िोता! मला तर नवीन गायकांच कौतक ु वाटतं. जन्ु या काळी गाण्याचा भावाथि रहसकांपयिन्त पोिोचवणं िी जबाबदारी गायकाची असायची. "आज ब्लू िैं पानी पानी” या गाण्यातनू हबचाऱ्यांनी रहसकांपयिन्त काय पोिोचवणं अपेहक्षत आिे? तरीसद्ध ु ा तल्लीन िोऊन गातात. 85 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

शाळेत असताना बघा आपल्याला बडबडगीते हशकवण्यात यायची. थोडीफार करमणक ू आहण त्याद्वारे बालहशक्षण असा त्याचा ठराहवक साचा असायचा. िा बालहशक्षणाचा वसा आधहु नक संगीतानेसद्ध ु ा घेतला आिे. फि त्यात थोडा बदल करून बालवयातच प्रौढ हशक्षण असा नवीन साचा तयार के ला आिे. पवू ी घरादारात उच्चारायला अघोहषत बंदी असलेले शब्द आता गाण्यांमध्ये सिज वापरतात. कुटुंब सोबत असताना रवपत्यावर ए ाद्याने हशवी िासडली तर आजकाल कोणाला ओशाळल्यासार ं िोत नािी कारण मल ु ाबाळांच्या कानावं र ते सवपं कार आधीच झालेले असतात. उलट या प्रसंगातनू त्या हशव्यांचा "वाक्यात उपयोग" कसा करायचा िे ज्ञान मल ु ांना हमळते. प्रौढहशक्षणाचे परु वपकते म्िणनू आधहु नक संगीतकारांचा गौरव करायला िवा. भहवष्ट्यात शाळे त प्रौढहशक्षणाचं हवधेयक संमत झालंच तर त्यासाठी आधहु नक संगीताचा हकतीतरी उपयोग िोईल. सरकारच्या रोजगारहनहमिती धोरणाला सद्ध ु ा आधहु नक सगं ीताचा पाठींबा आिे. संगीत िी फि कलाकारांचीच मिे दारी नसनू कोणीिी त्याची हनहमिती करू शकतं िा हवश्वास आधहु नक सगं ीतानेच हनमािण के ला. त्याद्वारे हकतीतरी िोतकरू तरुणांना रोजगार हमळाला आिे. पवू ी ज्यांना वाद्यांची साफसफाई करायला सद्ध ु ा ठे वलं नसतं तेचं लोकं आता वाद्यांचा सफाईने उपयोग करतायेत. हशवाय आधहु नक संगीताला हमळणारा जबरदवपत प्रहतसाद िी त्यांच्या यशाची पावती आिे. तरीसद्ध ु ा आधहु नक संगीताला अजनू योग्य तो मान हमळत नािीये िी आमची तं आिे. या संगीत प्रकाराला अहभजात संगीताचा दजाि हमळायलाच िवा. कारण हदसण्यासार े फरक हकतीिी असले तरी संगीत

आहण आधहु नक संगीतात बरचसे साम्यसद्ध ु ा आढळते.म्िणजे बघा, दोन्िी संगीतप्रकारांना प्रेरणेची गरज आिेच. संगीताला हनसगि,अध्यात्म, प्रेम वगैरे गोष्टीतनू प्रेरणा हमळते. तर आधहु नक संगीताला कुठूनिी प्रेरणा हमळू शकते. म्िणजे अगदी बाई नं बाटली पासनू झडं ू बाम हकंवा अगदी लगंु ी पयिन्त कुठूनिी ! हशवाय प्रत्येक कलाकृ तीचा एक ठराहवक प्रेक्षकवगि असतो. संगीताचा प्रेक्षकवगि म्िणजे ददी, तर आधहु नक सगं ीताचा प्रेक्षकवगि म्िणजे गदी! कधी ए ाद्या हडवपको-पब मध्ये जाउन बघा. आधहु नक संगीताचे कदरदान तम्ु िाला हतथे हदसतील. त्या वातावरणातच या सगं ीतप्रकारातले बारकावे कळतात. "चार बोतल व्िोडका" या गाण्याचा महतताथि चार बाटल्या ररचवल्यावरचं कळतो (अरे एवढी हपल्यावर लोकांना आयष्ट्ु याचा अथि कळतो तर गाण्याचं काय

86 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

घेऊन बसलात!). थोडक्यात म्िणजे, संगीत ऐकून धंदु िोण्यापेक्षा आधी धंदु िोऊन नंतर संगीत ऐकले तर त्याची मजा औरचं! आधहु नक काळात, सश ं ोधनात असे हदसनू आले आिे की संगीत ऐकताना मेंदू कािी नैसहगिक रसायने सोडतो . शरीराची मज्जासंवपथा एडं ोहफि न तयार करते, ज्यामळ ु े वेदना आहण तणाव कमी िोण्यास मदत िोते. त्यांना "फील-गडु " रसायने म्िणनू िी ओळ ले जाते. जेव्िा लोक दःु ी असतात, तेव्िा त्यांना बरे वाटण्यासाठी ते संगीताकडे वळू शकतात.  डॉ.रािुल भोरे, भंडारा

स्वागत

दा.गो. काळे ,शेगाव. ज्येष्ठ कवी, समीक्षक व सपं ादक

दा.गो. काळे शेगाव

ll शतकोत्तरी ओरखडा रािीव िोशी यांची कहवता! -------------------------------------------------------------------------------------------------------------'ितकोत्तरी ओरखडा ' राजीवने आस्थेने वास्तवात स्वातंत्र्याच्या जागा कोणाच्या तरी पाठववलेल्या संग्रहातील कववता वेळ वमळे ल तिा अवधकारांच्या सत्तेत आल्याचे वचत्र आहे .ह्या घटना तुकड्यातुकड्यांनी वाचत गेलो.कवी त्याच्या गंभीर स्वरूपाच्या आहे त.स्वातंत्र्य ही कोणत्याही मागच्या पुढच्या ितकाच्या ज्या संधीकाळात उभा आदिण राज्यप्रणालीतील वनसगणदत्त वाटावी एवढी आहे त्यात संवचतातून प्राप्त झालेला सहज असणारी गोष्ट आहे .कारण ही आपण भूतकाळ,समकालीन वास्तव,वांझ भववतव्याबद्दल संघर्षातून कमावलेले मानवी मूल्य आहे .स्वातंत्र्य असणारी खंत हा कववतेच्या असतेपणाचा असले की येणाऱ्या मुक्तपणातून सृजनाच्या वाटा अवकाि आहे .यात खूप काही गोष्टी तयार होतात.झाडांचा सृजनाचा आनंद जसा त्यांच्या आहे त.आपली म्हणून परं परा संस्कारातून आलेली मुक्त असण्यात िोधता येतो तिा सहज आवण जन्म जाणीव.खोलवर रूजलेला गाव,त्याच मातीत स्वतंत्रपणातून माणूस घडला पावहजे.आपण रूजून सोबत आणलेली नाती या कववतेत अजूनही वनसगातून काही घे तले विकले पावहजे.असाही एक वजवंत आहे त.डोळ्यादे खत काही गोष्टींचा ववध्वंस संदेि या कववतेतन ू घे ता येतो.कववता आपल्या पाहताना,सभोवतालातील हरववलेल्या असतेपणाचे ववचारांचे समथणन करीत सहजपणाच्या पाश्वणभम ू ीवर माणसांचे होत असलेले असतात.आपण ज्या प्रकृ तीमध्ये आपला श्वास अवतिमण भयावह आहे .त्यातून होत असलेले घे तो त्यावरचा आपला आवण त्यांचा ववश्वास सूचन आपआपल्या असतेपणाच्या बदललेल्या परस्परांिी जोडल्या गेला पावहजे.ही संदभाबाबतच्या आहे त.माणसांचा वनसगाच्या सहजीवनिीलता आहे .माणसांमाणसांमधील पवरचलनात चाललेला हस्तक्षेप घे ता असताना दाता संबंधही असेच असतात.ते जपणे म्हणजे होण्यासारखा आहे .ही गोष्ट आपले स्वातंत्र्य वेठीस एकमेकांच्या स्वातंत्र्य व सन्मानाची वमजाज राखली ठे वणा-या कोणत्याही सत्तेला िरण जाणारी आहे .हा पावहजे. " माणसं झाडं च लावत नव्हती तेव्हा l मुक्तपणा नुसत्या पक्ष्यांच्या वजवनजावणवेतीलच सृजनातला आनंद व्यक्त करत l झाडं उगवून येत म्हणता येणार नाही.माणसांनाही आपल्या होती वबनबोभाट l वाढत होती मनसोक्त घनदाट l स्वातंत्र्याच्या जागा अबावधत ठे वण्याचा आवण रानावनात पक्षी बांधत होती घरटी l दे ण्याचा अवधकारही आहे च.परं तु समकालीन पानाफांद्द्यांॅंच्या अबोध ववश्वासावर l 87 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

संग्रहातील एखादी कववता आपण उदाहरणासाठी वनवडत असतो तेव्हा,त्या कववतेचा पवरघ इतर कववतांच्या आियसूत्रांमध्ये गुंतलेला असतो.कववतेची भार्षा प्रवतमा-प्रवतकांची असते.सभोवतालाच्या माध्यमातून प्राप्त झालेले अनुभवववश्व कववतांच्या तुकड्यातुकड्यांनी जोडत आपल्या भूवमकेची मांडणी तो करीत असतो.त्यादष्ृ टीने कववता संग्रहात आपल्या भूवमकेची समग्रता आलेली असते असे म्हणता येते.कववने कववतेच्या भूवमकेच्या संदभातील एक स्वतंत्र कववताही आवजूणन वाचण्या-अनुभवण्या सारखी आहे .त्याच्या असण्याची एक अवस्था आवण अस्वस्थता त्याने मनापासून मांडलेली आहे .कववतागताचं वलवहणं म्हणजे त्याच्यात वनमाण झालेल्या आस्थेत व श्रध्दे त आहे .जगण्यात वजवंतपणा वनमाण करण्यासाठी बळ आवण ववश्वासही हवा आहे .हे वलवहणं म्हणजे वनकड.उद्याच्या आपल्या असण्याची एक खूण म्हणूनही आवश्यक वाटते आहे .हे वाटणेही आपल्यातील सृजनिीलतेची ओळख आहे .कवीकुळाची ओळख ठरते.गतकाळात त्याच्या अस्वस्थतेची त्याच्यावर झालेल्या पवरणामाची ती ऐवतहावसक नोंदवही असते.कववतेच्या माध्यमातून आलेला इवतहास प्रवक्षप्तपणातून वाचला तर,मानवी मूल्य आवण काळाच्या अवमूल्यनाचा खरा ऐवज ठरतो.कववतेचा इवतहास कोणाच्या बाजूचा आहे ते ठरववण्यासाठी वाव असतो.कारण त्यात काळाच्या संदभात आपल्या व तत्कालीन ववचारांच्या काहीएक भूवमका तयार झाले ल्या असतात.कववता म्हणजे आत्मिोधातून सभोवतालाकडे पाहण्याची एक दष्ृ टी असते.त्याने पावहले ला काळ कववतेबरोबर असा वाहत येत असतो.पुढे काळाच्या ओघात त्यातील तत्कालीन काही घटक सुटून जात असले तरी,माणसांत असलेली मूलभूत मूल्ये चांगल्या आवण वाईट दष्ृ टीने वजवंत असतात.

88 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

" इतरांवर नाहीः माझ्यावर मी नाराज l वनसगण वनयमाने बदल अटळ l आपलाच आपल्यातला िोध म्हणजे l कागदाचा कोरा करकरीत गंध l अंतरं गातली आवदम अफीम धुंद l आजूबाजूचं काहीच आनंद दे ऊ िकत नाहीये l वलवहणं परमानंदाची उपासना l हे असे कववतेतील कववचे असणे एका काळाची मानवसकता आपल्या पुढे ठे वत असते.प्राचीन काळात अव्यक्ततेच्या जागी आपल्या अनुभवाच्या वचत्रिाळा मानवाने वनमाण केल्याचा इवतहास आहे .

कववता ही सभोवतालच्या ब-यावाईट घवटतांना समोर ठे वणारे माध्यम आहे .त्यात कोणत्याही प्रकारचा वनवाळा ती ठरवत नाही.परं तु कलावंत म्हणून त्या घटनेकडे पाहण्याची एक दष्ृ टी असते.ती दूवर्षत असावी लागत नाही.त्यादष्ृ टीने कववता ही वनरपेक्ष असते.परं तु आजच्या समकालीन वास्तवात ती कोणाच्या तरी बाजूंची आहे .धमण आवण त्यांच्या परं परांच्या गृवहत हे तम ू धून ती आले ली आहे .या

सगळ्या गुंतवड्याची करप्ट जाणीव कववतेच्या अव्स्तत्वाकडे वनरपेक्षपणे पाहू दे त नाही. कववतेच्या माध्यमातून कववतेत आलेल्या भावना प्रामावणक असल्यातरी सामावजक ववघटनामूळे संियाने पाहण्याची वृत्ती घातक स्वरूपाची असते.ती वनमाण होणे,कववतेच्या आवण कववच्या दष्ृ टीने पोर्षक नाही.या संग्रहात बाबासाहे त आंबेडकरांववर्षयी, गांधीजीववर्षयी,गौतम बुद्धाववर्षयी त्यांच्या कतृत्वाचा मोठे पणा व त्याबध्दल वनमाण झालेली कृ तज्ञता वनरपेक्षपणे जवळ जाणारी आहे .परं तु त्या त्या व्यक्ती व महापुरूर्षांबद्दलचे काॕपीराइट त्यांच्यातील कववतागताला अवस्थ करीत जातात.वनमाण होणारी अपराधाची भावना कववतेतन ू ही व्यक्त करावी लागते.ही गोष्ट अत्यंत बोलकी आहे .ही एक सल त्याची उकल ही कववता करीत जाते.मग येथे कववता कववता राहत नाही.आपली वविुद्धता हरवत असते.परं तु हे असे आजचे सामावजक वास्तव आहे .ते आपल्या बाजूने मांडण्याचा प्रयत्न केलेला आहे . "घरातला धमण भररस्त्यावर आलेल्या या दे िात l तुम्ही सदै व माणूस म्हणून रावहल्यामुळेच कदावचत l एअर इंवडयाच्या बाराव्या मजल्यावर l बाबासाहे ब कांबळे च्या रूपात l तुम्ही अप्रत्यक्ष भेटलात l त्यावेळी, आमच्यात दोघांविवायचा प्रत्येक वतसरा म्हणजे l भेदाभेदाची ववर्षवल्ली आवण l मनात धाक सम्यक ववचारांचा l ित्रूचाही िे र्ष न करण्याचा .l या सगळ्या पाश्वणभम ू ीवर यातील काही कववता वाचण्यासारखया आहे त.नारायण सुवेवरील कववताही या दष्ृ टीने अत्यंत महत्वाची आहे .त्यांनाही या वास्तवात आपल्या भूवमकेची मांडणी करताना सारस्वतांववरूध्द केलेला गुन्हा नोंदवावा लागलेला आहे .ही होणारी व्स्थत्यंतरे कववता आपल्या पुढे ठे वत जात असते.ह्या सगळ्या ओरखडा सोसणा-या व काळातील वृत्ती प्रवृत्तींवर उठवणा-या कहवच्या जाती आहे त.असे प्रकर्षाने म्हणता येते.कववच्या असतेपणाच्या वाट्याला कोणताही वंि येऊ नये.अिा कोणत्याही सामावजक दं िाचे विकारही होऊ नये.ही 89 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

कववतेसंबंधीची जाणीव जनमानसांमध्ये असली पावहजे.हा खरा कववतेचा आवण कववचा सन्मान आहे .हीच वतच्या अव्स्तत्वाची खरी ओळख आहे . राजीवच्या कववतेला कोरोना काळातील मानवी पडझडीचा मोठा संदभण आहे .आपण जगत असलेल्या ितकातील हा सवात मोठा ओरखडा आहे .यात वनसगण मानवी वृत्ती प्रवृत्ती,संियाच्या जाड धुक्याने डोळ्यांवर चढलेली आवरणं ,आंतर आवण अंतराचा प्रवास एकाच वेळी आपण अनुभवत होतो.ही तर खरी वनसगाने आपल्याला आपल्या क्षणभंगरू अव्स्तत्वाबध्दल करून वदलेली जाणीव होती.यात धमण पंथ जाती जमाती नाती गोती जवळ दूरची अंतरं ही वनरं तर चालत आलेल्या गोष्टींमधील सगळी हवा त्याने काढली होती.ही सक्तीची नजरकैदही आपण सोसलेली आहे . "कुणीच नसतं तुमच्यासोबत खाटे विवाय l पडल्यावर सवांगाला दं ि करत राहतात स्पिण l कुणाकुणाचे कधी कसे आवण l जगण्या-मरण्या दरम्यानच्या क्वारं टाईन अवकािात l आपण घूत राहतो वारं वार स्वतःला l ना आईचा हात ना बायकोचा आधार l एकांतवासातून परतण्याचा एकच मागण l खाटे वरून घरात हकवा l थेट दावहनीत एकटे च.l हीच मानवी अव्स्तत्वाची खरी ओळख होती.तिीही ही गोष्ट नवीन कधीच नसते. इवतहासही जुना होत नसतो.त्याची आवतणने ितकानंतर पुन्हा पुन्हा जाणवत असतात.वनसगण आपल्याला सजग करीत असतो.जगवतही असतो.त्याला समकालीन ताज्या ताज्या संदभांचे तपिील जोडलेले असतात.आवण ही गोष्ट नवे संदभासवहत पुढे जात असते.असेही कववने आपल्या कववतेत सांगन ू ठे वले आहे .या सगळ्या पाश्वणभम ू ीवर त्याने त्यासंबंधीचा एक अनुभवाचा ओरखडा काळाच्या पटलावर उठवण्याचा एक प्रयत्न केले ला आहे .ही काळाची रूखरूख व्यक्त करताना या सगळ्या आवतणनात त्याचा जीव दडपून गेलेला आहे . " या आवतणनात पार दडपून गेलाय जीव l काळाच्या दगडावर सावरता येत नाहीये तोल l

आवण अवकािाच्या वनवातात l होता येत नाहीये प्राणाइतकं वनमणम l हलकं हलकं.l ही एक खंत त्याला सद्गतीत करून जाते.हलवून टाकते.आजच्या कववतेबध्दल करावी लागलेली चाचपणी त्याला ववचार करायला भाग पाडते.कववतेच्या अवकािात प्रवेि करतानाच संियाच्या पाली वभरवभरतानाचे वास्तव भयंकराच्या दरवाज्यात उभे करणारे

90 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

आहे .असेही सूचन या कववतेत होते.या ितकाच्या माध्यमातून आपले घडलेले अनुभवववश्व आवण त्याचा एकंदरीत प्रभाव मानवी जीवनजावणवांवर व स्वतः कववच्या व्यक्तीत्वावर कसा पवरणाम करीत गेला तो या कववतेतन ू वदसला आहे . दा.गो.काळे

स्वागत डॉ.सूयणनारायण रणसुभे,लातूर. जन्म ७ऑगस्ट१९४२(कनाटक). हहदी सावहत्यात एम्. ए.पी .एच् डी. लातूरच्या

दयानंद

कला

महाववद्यालयात

३७

वर्षे

हहदीचे

अद्यापन.

आधुवनक हहदी सावहत्य का इवतहास आवण इतर पुस्तके त्यांच्या नावे आहे त. महाराष्र राज्याच्या हहदी सावहत्य अकादमीचा मुव्क्तबोध पुरस्कार आवण अनेक

डॉ.सयू ानारायण रणसभ ु े लातरू

पुरस्कार त्यांचे नावे आहे त

िुगाांट : १०० टक्के वास्तवास हभडणारी कादिं री -------------------------------------------------------------------------------------------------------------महाराष्रातील ग्रामीण कौटुं वबक जीवनाची मला 1960 नंतर नोकरीच्या व विक्षणाच्या संधी उपलब्ध पुरेिी जाणीव आहे . महाराष्रातील जवळपास झाल्यामुळे बहु जन हे विक्षणाच्या प्रवाहात येतात. सवणच खेड्यातील जीवन हे 1960 पयंत पूणणपणे नोकरी वनवमत्त त्यांचे स्थलांतर सुरू होते. संयक् ु त सुस्त अिा अजगराप्रमाणे पडू न होते. कुटुं बे ववभक्त होऊ लागतात . जवमनीचे तुकडे पडू वपढ्यानवपढ्या लोक एकारलेपणाचे जीवन जगत लागतात. 1980 पयंतचा काळ हा महाराष्रासाठी होते. गावातील बहु संखय जनता अविवक्षत- सवणण संिमणाचा काळ होता. वविेर्षता कुटुं बाच्या असो की बहु जन की दवलत -दै ॅैववादी, कमणकांडी, संदभात. भाग्यवादी होती. आपापल्या जातीच्या कोिात ही १९९० नंतर मात्र ग्रामीण भागातील अथणरचना बदलू मंडळी जीवन जगत होती. कोणा जमीनदाराच्या लागली. सुरुवातीला मंदगतीने आवण नंतर वेगाने हकवा गावातील प्रवतव्ष्ठत असलेल्या हकवा श्रीमंत कुटुं ब व्यवस्थेतील स्त्री पुरुर्षांच्या जीवनात, अिा सवणण कुटुं बाचे मानवसकवरत्या गुलाम नातेसंबंधात, बदल होऊ लागला.कुटुं बाच्या होऊनच बहु जन जगत होता. आर्थथक पवरव्स्थतीत दे खील बदल होऊ लागला. सत्यिोधक चळवळीने बहु संखयाकांच्या सामावजक एकेकाळी गावातील सवात श्रीमंत कुटुं ब व राजकीय व्यवस्थे संबंधी थोडीिी चलवबचल दे िोधडीला लागले , कधी काळी गजबजलेले वनमाण केली होती .पण हे सवण तात्पुरत्या स्वरूपाचे त्यांचे वाडे भकास वदसू लागले तर कालहोते. परवापयंत वपढ्यानवपढ्या झोपडीत राहणारे आवण 1960 नंतर वजल्ह्यच्या व तालुक्याच्या वठकाणी सवणांच्या मानवसक गुलामी खाली जगणारे दवलत सत्यिोधक चळवळीमुळे पव्श्चम महाराष्रातील हकवा मागासवगीय म्हणून वहणवले गेलेले िहरात ू मध्यमवगीय हकवा उच्च मध्यमवगीय काही ध्येयवादी मंडळींनी िाळा सुरू केल्या.परं तु बंगले बांधन िाळे त जाणाऱ्याचे प्रमाण खूपच कमी होते आवण जीवन जगू लागले. त्यातही सवणण व श्रीमंत मंडळी अवधक होती. ही खेड्यातील कोणा एका कुटुं बाला केंद्रस्थानी ठे वून जी व्स्थती अनेक ितकापासून झालेली होती. त्यात त्यांच्यात होणाऱ्या बदलास, नाते संबंधास 1960 नंतर भेगा पडायला सुरुवात झाली. वटपण्याचा प्रयत्न अलीकडे काही लेखकाने केले ले 91 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

आहे .वविेर्षत: नांदेडचे डॉ. जगदीि कदम व िंकर ववभुते हे त्यापैकीच होय. या पाश्वणभम ू ीवर डॉ. महे ि खरात यांची बुगांट ही कादं बरी मला महत्त्वाची वाटते. महाराष्रातल्या एका खेड्यातील मातब्बर अिा बापूसाहे ब भुसारे व त्यांचा बेजबाबदार मुलगा िंकर व त्याची पत्नी मालन या कुटुं बावर आधावरत ही कादं बरी आहे . बापूसाहे ब वारल्यानंतर मालन आपल्या कतृणत्वाने, वजद्दीने या कुटुं बास किी उभी करते,याचे अत्यंत वास्तववादी वचत्रण हे या कादं बरीचे बलस्थान आहे . िंकर हा आपल्या बायकोकडे कधीच प्रेमाने,आत्मीयतेने पाहत नसतो. गावकऱ्यांसाठी तो उपकारकता असला तरी नवरा म्हणून तो अत्यंत हहस्र वृत्तीचा आहे . दुसरीकडे तो गावातील उपकारकत्यांच्या बायका सोबत झोपण्यास कधीच कुठलीच भीती बाळगत नाही.घरी फक्त नावापुरता हकवा मालन सोबत झोपण्यासाठी तो येत असतो. मालनला या िंकर पासून चार मुले व एक मुलगी झालेली आहे .मालन अत्यंत दवरद्री अिा कुटुं बातून आलेली आहे . लग्नानंतर आपल्या मुलाच्या जगण्यात काहींतरी बदल होईल म्हणून बापूसाहे बांनी ही सून घरात आणली. पण िंकरने कधीही वतच्याकडे प्रेमाने पावहलेली नाही आवण त्याच्या जीवनिैलीत कसलाच बदल दे खील होत नाही. वतला कायम तो मारहाण करीत असतो.मालन आपल्या कतृणत्वाने डबघाईस आलेल्या कुटुं ब सावरते.पूवीचे वैभव प्राप्त करून दे ते.पण बापूसाहे ब वारल्यानंतर मात्र या कुटुं बाची वाताहत होते. िंकर-मालनचा मोठा मुलगा नामदे व घरी न सांगता मुंबईला वनघून जातो. दुसरा मुलगा सहदे व सातवीपयंत विक्षण घे ऊन घरून पळू न जातो व रक्टर ड्रायव्हर होतो.वतसऱ्या मुलाचे म्हणजे मोहनचे विक्षण मात्र व्यवव्स्थत होते. याला कारण एवढे च की मालनची मोठी मुलगी सगुणा आपल्या या भावास आपल्या गावी घे ऊन जाते. तेथे त्याचे विक्षण होते. तो वजद्दीने प्रयत्नाने एम.एस्सी होतो. गवणताचा प्राध्यापक होतो आवण याच अवधीत 92 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

बापूसाहे बांचे हे कुटुं ब आर्थथक दष्ृ ट्या पूणणपणे डबघाईस येते.वय झाल्यामुळे िंकर िेवटी बायकोकडे राहायला येतो. आता मात्र त्याच्या स्वभावात आश्चयणकारक असा बदल होत जातो. ज्या बायकोला मागील वकत्येक वर्षापासून तो लाथा बुक्क्याचा प्रसाद दे त असतो, तोच आता वतची प्राणपणाने सेवा करू लागतो. प्राध्यापक झालेला मोहन आईवडीलाबद्दलची कतणव्ये वनष्ठे नी पार पाडत असतो. हा एकच मुलगा असतो जो आई-ववडलाकडे अत्यंत आव्त्मयतेने पाहत असतो. आयुष्यभर राबलेली मालन अखेर िंकरच्या उपव्स्थतीत प्राण सोडते. अिी ही एका कुटुं बाची म्हणण्यापेक्षा नवरा बायकोच्या संबंधाची कथा. केवळ महाराष्रातच नव्हे तर भारतातील ग्रामीण जीवनातील सामान्य कुटुं बातील एका स्त्रीची ही व्यथा - कथा आहे . कादं बरीच्या केंद्रस्थानी मालन आहे . आपल्या बायकोकडे कायम भोग व मारण्यासाठी असले ली वस्तू या एकाच दव्ृ ष्टकोनातून पाहणारा िंकर आयुष्याच्या उत्तराधात मात्र मातृहृदयाने वतची सेवा करू लागतो. त्याच्यात झालेला हा बदल अगदी स्वाभाववक असा आहे . नवऱ्याला कायम छळणारी स्त्री उतार वयात त्याच्या सेवेत स्वतःला धन्य मानू लागते.त्याचप्रमाणे अनेक पुरुर्ष ही उत्तर आयुष्यात खऱ्या अथाने पत्नीकडे प्रेमाने पाहू लागतात. आधुवनक कन्नड सावहत्यातील महाकवी द.रा. बेंद्रे आपला एका कववतेत वलवहतात की वयाच्या साठी नंतर प्रत्येक पुरुर्ष हा "स्त्री"होतो व प्रत्येक स्त्री ही "पुरुर्ष"होते. हे या कादं बरीच्या मालन आवण िंकरच्या जगण्यावरून वसद्ध होते . या कादं बरीचे वैविष्ट्य हे की येथे कोणतीच नाट्यमय घटना नाही. योगायोग नाही. कल्पना नाही. एका कुटुं बात मागील 30 - 40 वर्षात जे जे जसजसे घडत गेले अगदी तसेच लेखकाने येथे मांडलेले आहे . कथानकात एखादे दुसरे सोडले तर म्हणावे असे उपकथानक ही नाही. शंगार हकवा रोमान्स नाही. श्रृंगार रं गवण्यासाठी येथे भरपूर जागा

होत्या. उदाहरणाथण , िंकरचे गावातील ज्या दोनतीन व्स्त्रयांची िरीर संबंध आहे त, त्याचे उत्तेवजत असे वणणन केले जाऊ िकत होते. पण लेखकाने तसे होऊ वदलेले नाही. या व्स्त्रया त्यानी वबनचे हऱ्याचाच ठे वलेल्या आहे त. त्यामुळे ही कादं बरी खूपच वाचनीय झालेली आहे . हे ही तेवढे च खरे आहे की या कादं बरीचे कथानक एकरे र्षीय आहे . काहींतरी वेगळे घडे ल असे वाचकांना वाटत असते आवण तो वाचत जातो. कादं बरी संपल्यानंतर त्याच्या लक्षात येते की अरे अिा व्स्त्रया आवण अिी कुटुं बे माझ्याही खेड्यात आहे त. म्हणजे 100% वास्तवास वभडणारी ही कादं बरी आहे . मध्यवगीय िहरी वाचकांना खेड्यातील कौटुं वबक जीवनाची, त्यांच्या संघर्षाची, पुरुर्षप्रधान व्यवस्थेच्या संवेदनिून्यतेची, खेड्यातील स्त्री जीवनाची वास्तव अिी जाणीव करून दे णारी ही कादं बरी म्हणूनच वेगळी ठरते .

पाच-पन्नास वर्षानंतर जर कोणी संिोधक ग्रामीण भागातील कौटुं वबक जीवनाचा समाजिास्त्रीय अभ्यास करू इव्च्छत असेल तर ही कादं बरी त्याच्यासाठी महत्त्वाच्या ठरणारी आहे . ग्रामीण भागात आजही जाती व्यवस्था भक्कम व्स्थतीत आहे .या संपण ू ण कादं बरीत याचा कोठे साधा उल्लेख ही नाही व तसा एक ही प्रसंग नाही, याचे आश्चयण वाटते. कारण लेखक मालन व िंकर या दोघांच्या संबंधात एवढा गुंतला आहे की या कुटुं बाच्या पलीकडे जाऊन हकवा त्यांच्या घराच्या बाहे र येऊन खेड्यातील इतरांच्या जीवनाकडे तो अवजबात पाहत नाही. त्यामुळे ही कादं बरी खेड्याची म्हणण्यापेक्षा केवळ एका कुटुं बाचीच कादं बरी आहे असे म्हणणे अवधक योग्य ठरे ल. सायन प्रकािनने अत्यंत अप्रवतमवरत्या ही कादं बरी प्रकावित केलेली आहे . त्यामुळे त्यांचेही अवभनंदन. बुगांट : महे ि खरात प्रकािक: वनतीन कोतपल्ले , सायन पव्ब्लकेिन प्रा. वल.: वनतीन कोतपल्ले फोन: 020 244766, आवृत्ती :2021,पाने 259, हकमत 380/ सूयणनारायण रणसुभे,लातूर - 8378080660

93 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

स्वागत

प्रा.डॉ.अरुण ठोके. प्रवतथयि समीक्षक,लेखक व स्तंभलेखक

प्रा.डॉ.अरुि ठोके

'कुब्र' :रानाशी लय साधलेले लेखन --------------------------------------------------------------------------------------------------------------

सत्यजीत पाटील यानं ी हलहिलेल्या 'कुब्र' या पवपु तकातनू ताडोबा अरण्याचे हृद्य दशिन घडते.यातील ले काची दृष्टी अरण्यसौंदयि, अरण्याच्या अहवपतत्वाच्या अनेक सक्ष्ू म पैलंचू े भान , जीवाण,ू वन्यजीव ते माणसू याहवषयीचे सजग हचंतन वाचकाला उन्नत करणारे आिे. 'कुब्र' म्िणजे हनहबड अरण्य, अवपपहशित अरण्य, अवपसल रान. येथे रान िा शब्द अरण्यासाठी योजलेला आिे. या रानाशी ले काचे आहदम नाते आिे. रानाची ओढ व त्याहवषयीची तळमळ आिे. या ले नातनू रानातल्या मानवी िवपतक्षेपाहवषयीची नाराजी सयं तपणे व्यि झालेली आिे. माणसांकडून वन्य प्राण्यांची हशकार िोताना थेट िवपतक्षेप करणारा ले क िरणाच्या पाडसाचे लचके तोडणा-या रानकुत्र्यांकडे काळजावर दगड ठे वनू तटवपथपणे पाितो. िे रानवावपतव हवपवकारतो. प्राण्याच्ं या अन्नसा ळीत आपण िवपतक्षेप करणे गैर असल्याचे कृ तीतनू सहू चत करतो. आपल्या पोटच्या पाडसाला गमावल्याचे दःु मादी िरणाच्या डोळ्यातं नू वेचनू घेतो. एकीकडे तीव्र सवं दे नहशलता आहण दसु रीकडून थंड अहलप्तता या परवपपर हवरोधी भावनाच ं े सहं मश्रण असलेल्या ले काच्या व्यहिमत्वाचे हनराळे रूप या ले नातून अनुभवाला येते. असाच सजिकाच्या व्यहिमत्त्वातील व्यत्यास कोलटकराच्ं या कहवतांतनू अनभु वाला येतो. 94 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

ताडोबा या मध्य भारतातील शष्ट्ु क पानझडी जगं लात एका वन्यजीव संशोधन प्रकल्पात काम करताना सत्यजीत पाटलानं ा जे अनभु व आलेत त्याचे फहलत म्िणजे प्रवपततु ले ांचे पवपु तक िोय. जगं लाहवषयीच्या आत्यंहतक आवपथेमळ ु े ले काच्या मनात जगं लातल्या जीवमात्राहं वषयी, कीटकाहं वषयी कमालीचे कुतिू ल आिे. त्यांचे वतिनव्यविार जाणनू घेऊन त्यातील सक ं े त, सवं ादत-िा व जगं लाशी असलेला बंध उलगडून दा हवण्यात पाटलांना रुची आिे. रानाहवषयीच्या रंग, गधं , नाद व दृक् संवदे नांचे भान रान समजनू घ्यायला कसे उपयि ु ठरते, या अनभु वांचे वणिन पाटील ओघवत्या हनवेदनातनू करतात. कॅ मेरा घेऊन वन्यजीवांची छायाहचत्रे घेणा-या िौशी पयिटकांपेक्षा ले काचे रानातील हफरणे िे अहधक सवं दे नहशल व जबाबदार वृत्तीचे असल्याने ले काने के लेली वणिने हचत्रमयी आहण ज्ञानानभु तू ी देणारी अशी आिेत. रानाच्या अतं रंगात व बहिरां गात ऋतूगाहणक िोणा-या बदलाच ं े सक्ष्ू म हचत्रण पाटील करतात. 'कुब्र' मधील हनवेदक िा कुशल जगं लज्ञानी असल्याने त्याने ताडोबातील बाररकसाररक वपथळांहवषयी के लेले भाष्ट्य सामान्य माणसाला न हदसणाऱ्या जगं लसौंदयािकडे पिायची दृष्टी देते. उदािरणाथि नाल्याहवषयीचे िे भाष्ट्य पिा, "नाले िे

त्यांच्या बाजनू े जाणाऱ्या रवपत्यांना समांतर जातात आहण मख्ु य रवपत्याने ,पायवाटांनी जाताना सटु ू न गेलेल्या न हदसलेल्या हकतीतरी गोष्टी इथे सापडतात.... िे नाले अवपपहशित आिेत. नाल्यांनी कोणी प्रवास करत नािी. आहण हततके च ते धोक्याचे आिे. रानातल्या या नाल्यांचे वैहशष्ट्य म्िणजे या ऋततू संपूणि जंगल कोरडंठाक असताना जाळले करपले जात असताना जागोजागी इथं जांभळ ू आहण इतर कािी सदािररत झाडांची अधनू मधनू छोटी छोटी बेटं आिेत. आहण या बेटाल ं गतच जर बारमािी झरा असेल तर इतकी संदु र जागा, हठकाण या जगं लात दसु रे नािी." (कुब्र, पृ.२०) ले क अशी सौंदयिदृष्टी वाचकाला देतो. वाघ या जगं ली श्वापदाहवषयीचे कथनिी वाचकाच्ं या आकलन कक्षेला रूंदावणारे आिे. अरण्यात वाघाचा मागोवा घेण्यासाठीच्या मागावर असणाऱ्या माणसाआधी वाघालाच माणसाचा शोध लागलेला असतो. माणसाने त्याला पािण्याच्या ब-याच आधी तो त्याच्या मागावर असणाऱ्या माणसावर दरू वरून नजर ठे वनू असतो. पािणाऱ्या माणसाला वाटते की, आपण नक ु तेच वाघाला शोधले.ले क यातून जगं लातील मानवी मयािदक े डे लक्ष वेधतो. वन्य पशनंू ी वा अन्य प्राण्यानं ी के लेल्या हशकारींची तटवपथ व हचत्रमयी शैलीत वणिने के लेली आिेत. यात हचतकबरा अजगराने एका हचतळाची के लेली हशकार, तसेच तळ्यातील मगरीने के लेली हचतळ िरणाची हशकार,माणसाळलेल्या गायीची वाघाने के लेली हशकार, रानकुत्र्यांनी मृत्यूची चंद्रकोर करून हचतळाची के लेली हशकार या प्रसंगांची दृश्ये ले क डोळ्यासं मोर उभी करतो. 'कुब्र' मधील हनवेदनाला असलेली भाहषक लय काव्यात्म पातळीवर पोिचते. उदािरणाथि पिा, "सावजाचे उष्ट्ण श्वास हजभेनं हटपल्यावर ए ाद्या हवपप्रंगसार ी गडंु ाळलेली आहदम चेतना एका झडपेसरशी कुणा एका हचतळाचा घास घेईल." (कुब्र,पृ.२८) अजगराने के लेल्या हशकारीच्या 95 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

वणिनातील चापल्य,वेग व आहदमत्व यातनू सचू कपणे वणिन के ले आिे. हनवेदनाचे दसु रे उदािरण पिा, "आपण िाके ला ओ हदला तर वेग जाणवतो. िी रानाची भाषा आिे. (कुब्र पृ.३३) तळ्याच्या पाण्याला असलेल्या आतं ररक वेगाहवषयीचे कर्थय यात आले आिे. वरवर हवपथर हदसणारे तळे , त्यातील पाणी याकडे सक्ष्ू मतेने पिायला िवे, िे भान या भाहषक ंडातनू ध्वहनत िोते. एका मगरीचे वणिन पिा, " शांत आहण संयत गतीनं हकनायाकडं सरकरणारे िे काळसर करडे डोळे आिेत मगराचे. हपवळसर काळपट हिरवा रंग आिे त्यांना. िे डोळे पू ओळ ीचे. शद्ध ु मरणाची झाक आिे त्यानं ा. उभ्या बािुलीचे डोळे .... पण एक भयक ं र थंडगारपण या डोळ्यांत हदसतं. " (कुब्र,पृ.३४) ए ाद्या कहवतेप्रमाणे मगरीच्या डोळ्यांचे वणिन के ले आिे. हवधानात्मक वाक्यांतील अथिहनदेशाच्या प्रचहलत व्यविारािून या भाषेतील अथिहनदेशव्यविार सचू क आिे. मगरीचे पाण्या ाली धडू लपवनू के वळ डोळे पाण्यावर ठे वनू सावधपणे हकनाऱ्याकडे पोित येण्याचे सरळ वणिन करता आले असते. मात्र सत्यजीत पाटील िे वाच्याथाितनू आपले म्िणणे सांगणारे वा कथन रचणारे ले क नािीत. त्यानं ा पाण्यातील मगरीची िुशारी, जरब,हशकारासाठीचे चापल्य, मत्ु सदी वृत्ती व हशकारीसाठीची एकाग्रता व अहलप्तता दशिवायची आिे. ती दशिहवण्यासाठी मद्दु ामिून कताि-कमिहक्यापदांच्या जागा बदललेल्या नािीत. िे वपवाभाहवक हनयमोल्लघं न आिे. त्यामळ ु े 'कुब्र'मधील भाषा काव्यात्म व प्रवािी आिे,या वसंत आबाजी डिाके यांच्या पाठरा णीतील उद्गाराचा वाचकाला येथे प्रत्यय घेता येतो. ले काचं जगं लाहवषयीचे ज्ञान वाचकाला शिाहणव प्राप्त करून देणारे आिे. रानाला भतू काळ नसतो. जे आिे ते वतिमानात घडत असते. अशा वतिमानात वावरताना माणसाने वन्य प्राण्यापं ासनू सरु हक्षत अतं रावरून वावरावे, याची

जाणीव ले क करून देतो. जशी गाण्याला लय असते तशी रानाला लय असते. जगं लात गेल्यावर त्या लयीप्रमाणे वावरावे. उगाच धावपळ करू नये. जनावरांना आपल्या असण्याची जाणीव करून देणे मित्त्वाचे असते. रानाची भाषा िी तरंग सवं दे नावं र आधारलेली असल्याने प्राणी मानवी तरंग ओळ तात आहण बऱ्याचदा माणसाला वाटिी मोकळी करून देतात. रानाहवषयीची ले काची वपवानभु तू ी रम्य आिे.पिा, " रान कधीच झोपत नािी. माणसासार ं फि रात्री अहवपतत्वाच्या चेतनेवर एक मल ु ायम काळी शाल पांघरली जाते आहण या शालीच्या आत पडून राहिल्यावरिी बािेरची कुजबजु हनरवतेत ऐकू येत रािते. करुण वपवरात कोणी कािी गात असल्याचा भास िोऊ लागतो. बिुतेक वेळा तर व्िायोहलनची मदं लके र सतत पश्वभमू ीवर वाजतेय, असं वाटत राित.ं मदं हवपथर.(कुब्र, पृ.७३ ) ले काचे रानाशी असलेले असे तीव्र भावसवं दे न 'कुब्र'मधील ले नाला कहल्पताची तरलता प्राप्त करून देते. ले काची रानाप्रती असलेली असीम ओढ, हनष्ठा व वन्य जीवांहवषयीचे अपार प्रेम व कुतिू लाने 'कुब्र' मधील हनवेदन भारावलेले आिे. या ले नातील अनुभवांतून ले क अनेक दय्ु यम समजल्या जाणाऱ्या जीवमात्राचं े मित्वं, वनवपपतीझाडांचे मित्त्व सिजपणे वाचकांच्या मनावर हबंबवतो. जगं लातील रम्य वपथळे कोणती? याची नेटकी जाण िे ले न करुन देते. अरण्यावर िोत असलेले मानवी व नैसहगिक आपत्तीचे घाव पािून ले काचे अतं ःकरण गहिवरते. अरण्य व त्यातील सविच पररसवपं था वाचल्या पाहिजेत, त्यांना जपले पाहिजे, िा संवपकारिी िे ले न करू पािते. अरण्य वाचले तर पृर्थवी वाचेल, िा हवचार या ले नातनू ठसठशीतपणे पढु े येतो. िे ले न तीन ऋतंतू हवभागले असले तरी ते एकाच माठातील तीन ग्लासांत भरलेल्या पाण्याप्रमाणे आिे. यातील हनवेदक वाचकाची सोबत करीत असल्याने 'कुब्र'मधील हनसगिवणिन जसे हनराळे आिे तसे 96 | तत्रैव जाने - फेब्रु 2023

हवरळेिी आिे. 'कुब्र' मळ ु े वाचकाच्या अरण्याहवषयीच्या आहदम प्रेमानभु तू ीवर आलेली पली दरू िोऊन त्याला अहधकाहधक माणसू म्िणनू वागायाला, रानाच्या लयीशी एकरूप व्िायला काहबल बनवू शके ल असा हवश्वास वाटतो. डॉ. अरुण ठोके संवाद -९१७५१६४७९९ सदं भि: कुब्र, सत्यजीत पाटील,शब्दालय प्रकाशन श्रीरामपरू , हडसेंबर २०२२, मल्ू य:२३०

संशोधबोध

डॉ.मनोिर नरांज,े नागपरू ज्येष्ठ कवी ,ले क व परु ातत्व सश ं ोधक

डॉ.मनोिर नरांिे नागपरू

लासरु चे आनदं ेश्वर महं दर एक अद्भुत स्थापत्य --------------------------------------------------------------------------------------------------------------

देशाना दहक्षणोदेशवपतत्र वैदभिमण्डलम । लासरू िे अमरावती हजल्ह्यातील एक छोटे डे ेगाव .कुठल्यािी सामान्य डे ेगावासार चे .काळ्याभोर सपाट भप्रू देशात पणू ाि नदीच्या काठापासनू कािी दरू अतं रावर वसलेले. कािी वषाांपवू ी पणु चे ा प्रवाि या गावापासनू वािायचा .असे लोक सांगतात पण आज तो तसा नािी .गाव हशवारात आहण आजबू ाजच्ू या पच ु ी सापडतच नािी तो फार दरू ं क्ोशीतिी दगड मळ सातपडु ् याच्या पवितरांगांमध्ये आढळतो .परंतु लासरु चे िे अद्भुत वपथापत्य मात्र हनमािण के ले आिे ते पाषाणातच .िा पाषाण पवू ीच्या वपथापत्तीने मोठ मोठ्या लाकडी तराफयांवर लादनू पणू ाि नदीच्या परु ाच्या प्रवािाबरोबर गाव पररसरात वािून आणला असावा असे लोक आजिी लासरू गावात सांगतात . रे काय ते इहतिासाला ठाऊक .परंतु पाषाण पररसरात सापडत नािी एवढे मात्र रे असो . आपण वळूया लासरू च्या अद्भुत वपथापत्य वैभवाकडे लासरु चे नाव फार पवू ीपासनू ऐकून िोतो ते हतथल्या 97

तत्रैव जाने- फेब्रु 2023

अदभतु अशा ल्ु या सभामडं पासाठी. मिाराष्ट्रात अशा प्रकारचा ल ु ासभा मडं प असलेली प्राचीन महं दरे के वळ दोन आढळतात .एक कोल्िापरु हजल्ह्यात ह द्रापरू चे प्रहसद्ध महं दर तर िे दसु रे अमरावती हजल्ह्यातील लासरु चे आनदं ेश्वर महं दर. ह द्रापरू चे महं दर आपल्या हशल्प वपथापत्यासाठी फार प्रहसद्ध आिे पण लासरु ची मात्र त्यामानाने प्रहसद्धी फारच थोडीआिे. फार पवू ी येथील चांदण्या रात्री घेतलेल्या ल्ु या सभा मडं पाचे छायाहचत्र बहघतले िोते आहण तेव्िापासनू लासरु अगदी मनात घर करून िोते पण जाण्याचा योग येता येईना .तो साधावा लागला यावषीच्या हदवाळीच्या सट्टु ् यांमध्ये .लासरु चे आनंदश्वे र महं दर रो रच एक बघण्यासार ी वावपतू आिे. समु ारे आठशे ते िजार वषािपासनू िे अद्भुत असे वपथापत्य लासरू गावाने जीवापाड जपले आिे. कािी वषाांपवू ी परु ातत्त्व हवभागाने या वावपतूची डागडुजी के ल्याचे जाणवते. बिुदा त्यानं ी महं दराचे पाषाण सटु े करून

पन्ु िा बांधले असावे. कारण की येथील बऱ्याच प्राचीन हशळांवर क्मांक हदलेले आढळतात .गावकरी सध्ु दा िे डागडूजीचे कायि झाले असे सागं तात .परंतु त्यांच्या मते डागडुजी झाल्या नंतर महं दर जावपत गळायला लागले. पवू ी ते इतके गळत नव्िते. परंतु िे देवालय अहतशय मोडकळीला आल्याची नोंद अमरावती हजल्ह्याच्या जन्ु या गँझहे टअरमधे सध्ु दा आढळते .त्यामानाने महं दराची आजची हवपथती चांगली आिे. लातरू चे आनंदश्वे र हशवालय पुरुषभर उंचीच्या हवशाल चौथऱ्यावर हनमािण के लेले आिे .या चौथऱ्यास एक प्रवेश मागि आिे .या प्रवेश मागािच्या दोन्िी बाजसू ित्तीच्या सोंडेचे अक ु े िा गजरथ आिे ं न आिे. त्यामळ की काय असा भास िोतो. परंतु गजराज कािी पणू ि कोरले नािीत के वळ शडंु ाच तेवढ्या हदसतात दोनचार सोपान चढल्यावर चौरसाकार उंच चौथऱ्यावर आपण येऊन थांबतो .आपल्या नजरे समोर अलंकृत असे प्रवेशद्वार असते प्रवेशद्वारातनू आत प्रवेश करताच आपण लासरू च्या अद्भुत अशा ल्ु या छताच्या सभागृिात प्रवेश करतो. मध्यभागी बारा ांबांवर तोललेला ल ु ासभा मडं प आहण त्याच्या तीन बाजल ू ा तीन वपवतंत्र देवालय तर एका बाजल ू ा महं दराचा एकमेव प्रवेश मागि अशी या महं दराची रचना आिे. ए ादे तीन पाकळ्याचे पष्ट्ु प नाजक ू पणे प्रवपतरात कोरून काढावे असे िे महं दर बांधलेले आिे . ल्ु या सभा मडं पाचे बारािी वपतभं अलक ं ृ त आिेत त्यावर हवहवध भौहमहतक नक्षी व देव प्रहतमा आढळतात तीन बाजल ू ा असलेली तीन वपवतंत्र देवालये, त्या देवालयाच ं े अतं राळ आहण गभिगिृ आहण हतघाच ं े 98

तत्रैव जाने- फेब्रु 2023

एकहत्रत असे सभा मडं प अशी रचना इथे आिे. प्रत्येक महं दराच्या अतं राळाचे दोन वपवतंत्र वपतंभ मोजल्यास तीन महं दराचे सिा आहण सभामडं पाची 12 अशी एकूण 18 वपतंभ या हठकाणी आपल्याला बघायला हमळतात. याहशवाय कािी हभतं ीमधील अधिवपतंभ सद्ध ु ा आिेतच. महं दराची डागडुजी करताना कािी वपतंभ नंतर हनमािण करण्यात आलेले आिेत परंतु ते उत्तर काळातील आिे िे वपपष्ट जाणवते. त्यांची रचना महं दराच्चे कोसळू पािणारे छत तोलनू धरण्यासाठी परु ातत्त्व हवभागाने के लेली आिे. मख्ु यमहं दर वगळता बाजच्ू या दोन गाभाऱ्यांमध्ये परु ातत्त्व हवभागाने पररसरात आढळणाऱ्या मतू ी संग्रिीत करून ठे वलेल्या आिेत व त्याला कुलपू बदं सद्ध ु ा के ले आिे. मख्ु य देवालयाच्या गाभाऱ्यात हशवहलंग वपथाहपत असनू त्यासमोर छोटा नंदी आिे. या गाभाऱ्याची रचना थोडी वैहशष्ट्यपणू ि आिे बिुदा हशवालयाची रचना अशी आढळत नािी हशवालयात गाभाऱ्यात मध्यभागी हशवहलंग वपथाहपत के लेले असते .येथील गाभाऱ्याचा अधाि भागात एक दगडी चौथरा हदसनू येतो तर अधाि भाग त्यामानाने कमी उंचीचा आिे .दगडी चौथऱ्यावर हशवहलंग वपथाहपत के लेले असनू ालील भागात छोटी नंदी प्रहतमा वपथाहपत के लेली आिे .परंतु िी नंदी प्रहतमा उत्तरकाळात हतथे बसहवण्यात आली असावी असे लक्षात येते. महं दराच्या हतन्िी हभतं ींमध्ये प्रशवपत असे कोणाडे हनमािण के लेले आिे बिुदा त्यामध्ये पवू ी देव प्रहतमा वपथाहपत असाव्या .देवालयाच्या गाभाऱ्याच्या अशा रचनेवरून या महं दरात पवू ी कुठली देव प्रहतमा वपथाहपत असावी त्याचा अदं ाज करणे अवघड जाते .तरीसद्ध ु ा हशल्पामं ध्ये असलेल्या

हशवप्रहतमांच्या उपलब्धतेवरून िे हशवालयेच असावे िे वपपष्ट आिे .हशवाय आनंदश्वे र िे या महं दराचे प्राचीन नाव सद्ध ु ा िे हशवाल्यच िोय िे वपपष्ट करते .मख्ु य गाभाऱ्याच्या दोन्िी बाजसू असलेल्या दोन वपवतंत्र महं दरांच्या गाभाऱ्यांमध्ये अलंकृत अशी प्रहतमाहपठे वपथापन के लेली हदसतात त्यावर पवू ी देव प्रहतमा वपथाहपत असाव्या .हशवाय या दोन्िी महं दरांमध्ये प्रकाश आहण िवा ेळती रािण्यासाठी दोन दोन नक्षीदार गवाक्षे सद्ध ु ा कोरून काढलेली आिे . हतन्िी गाभाऱ्याचं ी प्रवेशद्वारे अहतशय अलंकृत असनू त्यावर वपतंभ शा ा कोरलेल्या आिेत .लळाटहबंबावर हवहवध प्रहतमा गणेशपट्टीवर गणेश प्रहतमा वपतंभांच्या वरच्या बाजसू भारवािी हकचक, वपतभं ावरील गणेश प्रहतमा, हशवपाविती प्रहतमा इत्यादी हवहवध लघु प्रहतमा महं दराच्या आतील बाजनू े हवहवध वपतंभांवर अथवा इतरत्र बघावयास हमळतात. महं दराचा पररसर बराच मोठा आिे पवू ी तो एका आवारहभतं ीने सरु हक्षत के लेला असावा त्याचे कािी अवशेष अद्याहप हदसनू येतात. महं दराच्या बाह्य भागावर फारशी हशल्पे नसली तरी तो भाग हवहवध भौहमहतक नक्षी व आकृ त्यांनी अलंकृत के लेला आिे. हशवाय प्रत्येक महं दराच्या गाभाऱ्याच्या बाह्य बाजसू वपवतत्रं देवकोष्ठे हनमािण करून त्यात उमामिेश , गरुडारुढ हवष्ट्णू ,नरहसंि , टवांगधारी हशवगण, गोवधिन हगरीधारी श्रीकृ ष्ट्ण योद्धे इत्यादी हवहवध हशल्पे कोरलेली आिेत . महं दराच्या चौथऱ्याचा भाग हवहवध कोनांनी हववपताररत िोणारा हनमािण के लेला आिे .बाह्यभागाच्या हभतं ीवर सद्ध ु ा िे कोण आढळून येतात 99

तत्रैव जाने- फेब्रु 2023

.आजहमतीस महं दराच्या हश राचा भाग उपलब्ध नािी के वळ वपतंभ आहण त्यावरच्या छताचाच भात उपलब्ध आिे. त्यावरील भाग बिुधा कोसळलेला असावा . लासरू च्या आनंदश्वे र महं दराचे मख्ु य आकषिण म्िणजे हतथला ल ु ा सभामडं प िा ल ु ा सभामडं प आपणास एका वेगळ्याच हवश्वात घेऊन जातो महं दराच्या आत मधनू च आपणास आकाश दशिन घडते. चांदण्या रात्री इथनू चंद्र दशिन घेणे िा एक हवलोभनीय अनुभव असावा असे वाटते .दपु ारच्या वेळी सूयािचाप्रकाश सवि महं दर भर ळ े त राितो .या ल्ु या सभा मडं पाची हनहमिती करण्यामागे काय उद्देश असावा याबद्दल बरीच मते मतांतरे आिेत .कोल्िापरू हजल्ह्यातील ह द्रापरू येथील अशाच प्रकारच्या महं दरातील ल ु ासभा मडं प िा तांहत्रकांच्या पजू ा हवधीचे एक वपथळ असावे व त्यासाठी तो हनमािण करण्यात आला असावा असे मानले जाते लासरू येथील या सभामडं पाची रचना पािू जाता या महं दराची हनहमिती सद्ध ु ा तांहत्रक संप्रदायाच्या लोकांनी के ली असावी असे वाटते .महं दरामध्ये असलेल्या नदं ी प्रहतमेचा अभाव िी गोष्टी सद्ध ु ा या बाबीकडे अगं ल ु ी हनदेश करते ह द्रापरू येथील महं दरामधे सद्ध ु ा नंदी प्रहतमेचा अभाव आिे . लासरू येथील आनंदश्वे र महं दरामध्ये वतिमान हवपथतीत असलेली नदं ी प्रहतमा िी फारशी प्राचीन नािी ती या हठकाणी नंतर बसहवण्यात आली असावी परंतु बिुदा ज्या हठकाणी नंदी प्रहतमा वपथाहपत असते त्या हठकाणचा भाग आनदं श्वे र महं दरात मोकळा बघायला हमळतो त्यावरून िे महं दर सुद्धा ह द्रापरू प्रमाणेच तंत्र संप्रदायाचे िे कें द्र असावे असा अदं ाज करता येतो .गावातील लोकांच्या मान्यतेनसु ार ते या महं दरात रात्री

प्रवेश करायला कचरतात िी गोष्ट सद्ध ु ा या पररसरातील तंत्र संप्रदायाच्या प्राचीन उपहवपथतीची धोतक असावी असे वाटते .असो इहतिासाच्या काळो ात अशा अनेक बाबी दडून बसलेल्या आिेत िळूिळू त्यावरील पडदा सावकाशपणे बािेर दरू सारला जाईल अनेक बाबी वपपष्टिी िोईल लासरु चे आनंदश्वे र महं दर िे त्या दृष्टीने एक आव्िान आिे हवदभाितील िी या प्रकारची एकमेव रचना आिे. असे असले तरी या महं दराच्या इहतिासाबद्दल फारशी हलह त माहिती उपलब्ध िोत नािी अमरावती हजल्ह्याच्या गॅझहे टअरमध्ये या महं दराबद्दल के वळ चार ओळी हलहिलेल्या आिेत हजज्ञासू संशोधकांनी याबाबतीत अहधक लक्ष घालनू येथील अज्ञात इहतिासाची काळो ी वपथळे प्रकाहशत करावी असे या हनहमत्ताने सचु वावेसे वाटते. लासरू या गावाचे नामसाम्य लोणार या हवदभाितील प्राचीन वपथळाशी आिे. लोणार प्रमाणे च लासरु िी लवनासरु ाशी संबंहधत असावे काय? या द्रुष्टी नेिी हवचार करता येवू शकतो. अशा अनेक शक्यता उरात घेऊन लासरू चे आनंदश्वे र महं दर अद्यापिी उभे आिे. ************ डॉ. मनोिर नराजं े बिादरू ा नागपरू .

100

तत्रैव जाने- फेब्रु 2023

लासूर चे आनंदेश्वर मंहदर

101

तत्रैव जाने- फेब्रु 2023

चवथी खोली गीताली हव.म.ं पणु े स्त्री मि ु ी चळवळीच्या प्रमु कायिकत्याि.ज्येष्ठ लेह का व 'हमळून साऱ्याजणी' माहसकाच्या व परू ु ष उवाच या हदवाळी अंकाच्या संपाहदका

गीताली हव.मं. पुणे

हप्रयकराचा नवरा िोताना --------------------------------------------------------------------------------------------------------------

14 फे ब्रवु ारीचा ‘व्िॅलेटाईन डे’ म्िणजे प्रेमाचा उत्सव! प्रेमा तझु ा रंग कसा? िे एकमेकांना हवचारणारा, समजनू घेणारा िो हदवस! प्रेम व्यि करण्याची संधी या हदवशी सगळ्यानं ा असते. मानवी स्त्री-परुु ष नाते संबंधांत आई - मल ु गा, मल ु गी - वडील, आजी - नात,ू आजोबा - नात अशा प्रेमाच्या हवहवध ‘जातकुळी’ असतात. मात्र या रिाच्या नात्यापलीकडलं स्त्रीपरुु षांमधलं प्रेम िा अनंत काळापासनू माणसाच्या जीवाभावाचा हवषय राहिला आिे. प्रेम िी एक वािती भावना आिे. संवपकार, नैहतकता, लग्न व्यववपथा इत्यादी इत्यादी जंजाळाला ओलांडून जाण्याचं सामर्थयि या भावनेत आिे. प्रेमात दसु ऱ्याचं िोऊन जाणं असतं त्यामळ ु े ‘वपव’ व्यापक िोण्याच्या मन:हवपथतीला एक वेगळं अवकाश हमळत.ं रं प्रेम माणसाला मि ु करतं. प्रेमाच्या असोशीतनू माणसाला प्रेमाचा शोध अटळ, अगम्य पण हनकडीचा वाटतो. प्रेमाच्या असोशीतनू हप्रयकर प्रेयसीचं उत्कट, उत्फुल्ल असं भावगभि नातं हनमािण िोतं. हप्रयकर/ प्रेयसीच्या रूपात एक नवं माणसू आयष्ट्ु यात येतं. त्या व्यिीहवषयी आकषिण, कुतिल, हजज्ञासा, प्रेमाची ओढ यातनू आनंद हनमािण िोतो. आयष्ट्ु य घडण्याची एक नवी वाट उलगडत जाते. या वाटेवर दोघांनािी वपवातंत्र्य असलं तर ते हप्रयकर-प्रेयसीच राितात. मात्र लग्न के ल्यानंतर त्यांचं नवरा-बायकोत रूपांतर िोतं. कारण लग्न िी एक स्त्री-परुु षांना लैंहगक संबंधांसहित सिजीवनाचा परवाना देणारी संवपथा आिे. संवपथा 102 तत्रैव जाने- फेब्रु 2023

म्िटलं की, यम-हनयम, सत्ता, संघषि अटळ असतात. प्रसन्न, समाधानी, संवदे नशील माणसू पण िी हनरामय सिजीवनासाठी लागणारी आवश्यक हशदोरी आिे. प्रत्येक व्यिी बदलत असते. बदल चागं ला की वाईट िे सापेक्ष असतं. जोडीदाराच्या त्या त्या वेळच्या पररहवपथती - मन:हवपथतीनसु ार तो बदल वपवीकारला अथवा नाकारला जातो. माणसाचे मनोव्यापार इतके गिन आहण गतंु ागतंु ीचे असतात, की कधी कधी जोडीदाराच्या प्रहतहक्या अनाकलनीय व पू च अनपेहक्षत असू शकतात. अशा वेळी साथीदार हकती समजतु ीनं वागतो, भावनाचं ा, वेळप्रसगं ी िोणाऱ्या उद्रेकाच ं ा कसा हनचरा िोऊ देतो, यावर सिजीवनाचं यशापयश अवलंबनू असतं. साद-प्रहतसाद िा नात्याचा गाभा असतो, नात्याच्या भहवतव्याची काळजी घेत त्यासाठी मनापासनू प्रयत्न करणं दतु फाि आवश्यक असतं. एकच व्यिी चांगली, समजं स, गणु ी, सवं दे नशील असणं नात्याच्या वाढहवकासासाठी अहजबात परु े सं नसतं. सहिष्ट्णतु ा, सिनशील, सामजं वपय दोन्िी बाजनंू ं िव.ं जगण्यातली व्याहमश्रता लक्षात घेऊन माणसांनी माणसांशी वागताना लवहचकता ठे वणं गरजेचं असतं. माणसाला अज्ञाताची भीती असते, भहवष्ट्याची हचतं ा असते. रं तर अनाकलनीय, गढू भहवष्ट्यामळ ु े तर जगण्याची लज्जत वाढत असते. मनामनाचं नातं कुठल्या एका क्षणी जळ ु ून कायमवपवरूपी ते तवपसंच राित नािी, िे लक्षात घेतलं की सिजीवन िा अ डं वािणारा

हचरंतनाचा एकमेकांच्या मनाच्या शोधाचा प्रवास आिे, असं मानलं की जीवनात आनंदयात्री िोणं फार अवघड नािी. पण... िा पण हजथे हतथे कडमडतोच! दोन व्यिींच्या सिजीवनाच्या प्रवासात समता, वपवातत्र्ं य, मैत्रभाव, गृिीत आिे, पण प्रत्यक्षात िे गृहितकच चक ु ीचं आिे, कसं ते समजनू घेऊ या. दोन व्यिींमधलं प्रेम कािी हनवाित पोकळीत आकाराला येत नािी. हलंगभेदावर आधारलेल्या हपतृसत्ताक परुु ष प्रधान व्यववपथेत प्रेमाच्या कल्पना स्त्री-परुु षासं ाठी हवषमतावादी आिेत. स्त्री-परुु ष संबंधात दटु लपी नीती आिे. एकहनष्ठता, हवश्वास, त्याग, समपिण इत्यादी सवि सवि फि हस्त्रयांनी करायच्या गोष्टी िा अहलह त हनयम स्त्री-परुु षाच्ं या मनात रुजवलेला असतो. त्या अनषु गं ानं स्त्री-परुु षांचे प्रेमाचे आहवष्ट्कार कथा - कादबं ऱ्या, कहवता, हसनेमा, नाटक, कला, इहतिास इत्यादी सवाांतनू प्रहतहबंहबत िोतात आहण त्यातनू ते पढु च्या हपढ्यांमध्ये संक्हमत िोत राितात. मात्र प्रेमामधली िी दटु लपी नीती स्त्री चळवळीनं वपपष्टपणे समोर आणली. प्रेमामधली िी दटु लपी नीती हपतृसत्ताक परुु षप्रधान व्यववपथेमधल्या ‘बाईपणा’ आहण ‘परुु षपणा’च्या साचेबद्ध प्रहतमामं धनू जन्माला येते. लैंहगकसंबंधांसहित स्त्री-परुु ष सिजीवनासाठी हववािसंवपथेची एकाहधकारशािी असल्याचंच आजचं वावपतव आिे. हलव्ि-इन-ररलेशनसार े प्रयोग थोड्या प्रमाणात का िोईना त्याला छे द देताना हदसतात. प्रेमहववािात हप्रयकराचं रूपातं र नवऱ्यात िोतं, तेव्िा प्रेमातली तरलता, हनरागसता जाऊन हतथं अनेकदा काटेरी हनवडुंग उगवलेले हदसतात. हप्रयकर-प्रेयसी या गल ु मोिरी नात्यातनू जेव्िा समाजमान्य हववाि व्यववपथेकडे िे यगु ल ु सरकतं तेव्िा परवपपरांच्या उहणवा, सजिकता, अिगं डं , वपवभावसाम्य हन हवसगं ती यांची टोकदार जाणीव िोते. हप्रयकर म्िणनू आवडलेला परुु ष िा नवरा म्िणनू हवजोड वाटतो हन तरीिी तो वपवीकारण्याला पयािय नसतो. अशा वेळी 103

तत्रैव जाने- फेब्रु 2023

लग्न म्िणजे जन्मठे प वाटू शकते. मिानगरीय जीवनशैलीत घसु मटणाऱ्या स्त्री-परुु षांची प्राहतहनहधक वेदना... चाळकरी संवपकृ तीतला कादबं री नायक प्रेमहववािानंतर प्रेयसीच्या सिवासात अहधक न ल ु ता अतं मिु हन अवपववपथ िोत जातो. कौटुंहबक अडचणीतनू प्रेम िळूिळू नष्ट िोत जातं हन गणु -दोषांचं शीतयद्ध ु सुरू िोतं. हप्रयकराची तरलता पतीच्या कडवटपणात रूपांतरीत िोते हन प्रेयसीची ओढ िळूिळू पत्नीच्या संसारगाड्यात लोप पावते. िी प्रीतवचं ना दोघासं ाठी कधी जीवघेणी ठरते हन हप्रयकराचा पती झालेला परुु ष कसा घायाळ िोतो, िे ‘पाटिनर’मध्ये वपंनु ी हचतारलं आिे. ‘स्त्रीगणेशा’ या नीरजा यांच्या काव्यसंग्रिात पतीपत्नी अनबु धं ाच्या पैलचू ं दशिन घडवणाऱ्या कहवतांमध्ये... हप्रयकर िा सतत शारीर पातळीवर रािून पतीत्वापयांतचा प्रवास करतो िे उलगडून दा वलं आिे. स्त्रीचं शरीरसु हन लैंहगक जाहणवाच ं ी उत्कटता िे त्याचं भावहवश्व असनू िी प्रेयेयसी ते पत्नी या प्रवासात स्त्री या परुु षाच्या भल्या-बऱ्ु या घटनांची वाटेकरी िोते. ती अहधक प्रगल्भ व समंजस िोत जाते, तर पती हववेकशन्ू य हन वीयिनाशाच्या भयानं भाबं ावलेल्या पररहवपथतीचा धनी िोतो. या परुु षात ती स्त्री हप्रयकर बघते, पती म्िणनू त्याला सविवपवी समहपित िोते. त्याचे मन जपते हन त्याची आहदम वासना शमहवताना म्िणते : प्रत्येक सभं ोगानतं र िरवलेला असतो परुु ष वपवत:तून बाई समजनू घेते त्याच्या वपवत्विीन अहवपतत्वाची दु री वेदना आहण वाढत रािते वपवत: नवनव्या प्रवािांना सामावनू घेत आपल्या आत... पौरुषेय अहधसत्ता गाजवणाऱ्या व स्त्री देिाला भोग्यववपतू म्िणनू गृिीत धरणाऱ्या नामदेव ढसाळ

यांच्या व्यहित्वाचे हिस्त्र ं व अमानषु पैलू धीटपणे त्यांच्या पत्नी महलका अमरशे यांनी पढु ं आणले आिेत. समाज रचनेहवरुद्ध बंड पक ु ारणाऱ्या कहवतेतनू शब्दांचे ज्वालामु ी उद्रेहकत करणाऱ्या नामदेवच्या प्रारंहभक जीवनातील हनष्ठा, प्रेम, सलो ा या बाबी कालांतराने दांहभकपणा, हिस्त्र जाहणवात, ं व्यसनाहधनतेत व असरु हक्षत वेश्यागमनात कशा झाकोळून गेल्या ते महलकानं लख् सयू िसत्यासार ं सांहगतलं आिे. सरुु वातीचा रगेल, बल ु ंद हन हततकाच तरल शारीरबधं जपणारा हप्रयकर नवरा झाल्यावर कालानरू ु प रा कुरूप चेिरा दा वतो हन आशतु ोष िे अपत्य जन्माला घातल्यानंतर पत्नीचे भावहनक व शारीररक लचके तोडत राितो व नैहतक अध:पतनाकडे झक ु तो... िे सवि वाचनू आपण भयचहकत िोतो. िे ए ादं अपवादात्मक उदािरण नािी, तर समपु देशन करणाऱ्यानं ा अशा शेकडोये िजारो नवऱ्याचं े कुरूप चेिरे हनत्यनेिमी बघायला हमळतात. थोर थोर साहिहत्यक, कलाकार अगदी मिान परुु षांच्या पत्नींची आत्मचररत्रं वाचल्यावरिी आपण असेच अचंहबत िोतो. याचा अथि ‘नवरा’ िा एक वेगळाच ‘प्राणी’ आिे. (तसाच ‘बायको’ नावाचा पण एक वेगळाच ‘प्राणी’ असतो, पण त्याहवषयी पन्ु िा के व्िातरी.) िा ‘प्राणी’ असा कशामळ ु े िोतो? या प्रश्नाचं उत्तर हपतृसत्ताक परुु षप्रधान व्यववपथेमळ ु े िेच अिे. यात अहजबात एकारलेपणा अथवा अहतशयोिी नािी. कारण व्यहिगत आयष्ट्ु यातील माणसाचं भावहवश्व िे या व्यववपथेतील सामाहजक मल्ू य, रूढी, परंपरा, रीहतररवाजांचं फळ आिे. सामाहजक, राजकीय, आहथिक पायावर उभी असते. या सगळ्यातनू संवपकृ ती प्रतीत िोत असते आहण त्याला िजारो वषाांचा इहतिास आिे. याचाच अथि आयष्ट्ु याचे िे सवि मित्त्वाचे घटक एकाहत्मक पद्धतीनं एकातएक हमसळलेले आिेत आहण ते सवि परुु षप्रधान आिेत. स्त्री चळवळ आग्रिपवू ि ‘जे जे व्यहिगत ते ते 104

तत्रैव जाने- फेब्रु 2023

राजकीय’च! िी घोषणा सातत्यानं देत आली आिे. याचा अथि नवरा जेव्िा बायकोला मारतो, तेव्िा ती ासगी / व्यहिगत गोष्ट नसते, नंतर त्याला सामाहजक - राजकीय पररमाण असतं. िे वपपष्ट करून स्त्री चळवळीनं पीहडत हस्त्रयानं ा बोलतं के ल.ं त्यांच्यामधला न्यनू गडं दरू के ला. त्याची दसु री बाजू म्िणजे नवरा! त्यामळ ु े अत्याचारी - हिसं ाचारी नवऱ्यांना त्यांच्या या कृ तीमागे हपतृसत्ताक परुु षप्रधान व्यववपथेतली मदािगनीची भ्रष्ट कल्पना कशी जबाबदार आिे, िे सागं ण्याची गरज आिे. त्यासाठी त्यानं ीसद्ध ु ा या व्यववपथेहवरुद्ध लढून स्त्री-परुु ष समतेचा आग्रि धरायला िवा. स्त्रीचळवळ असं कधीच सांगत नािी की, सवि परुु ष वाईट आिेत आहण हस्त्रया चागं ल्या आिेत. स्त्री हवरुद्ध परुु ष अशी चळवळ नािी, उलट स्त्री आहण परुु ष हमळून हपतृसत्ताक परुु षप्रधान व्यववपथेला संपवणं गरजेचं आिे. या व्यववपथेत ‘बाईपणा’ आहण ‘परुु षपणा’च्या साचेबद्ध प्रहतमांमळ ु े व्यिीला ‘माणसू पणा’पासनू लाबं नेलं जातं. म्िणतू ती व्यववपथा बदलनू वपवातंत्र्य, समता, मैत्रभावाच्या पायावर व्यववपथा उभी रािायला िवी. म्िणजेच आताची हववािसवपं था मळ ु ापासनू बदलायला िवी. लग्नातीत प्रांजळ, उत्वपफूति, हनतळ आहण पारदशी स्त्री-परुु ष नातेसंबंध (लैंहगकसंबंधांसि अथवा हवना) असू शकतात, असं मत स्त्रीवादी बंड ोर लेह का गौरी देशपांडे आपल्या ले नातनू मांडत आल्या. स्त्रीत्वाच्या आहण परुु षत्त्वाच्या ठरीव-ठाशीव प्रहतमांमळ ु े आजिी हस्त्रयांना वपवत:ला लैंहगक सु घेण्याचा अहधकार आिे, िे समाजमन ल ु ेपणानं मानत नािी. परुु षी आक्मकता, हस्त्रया म्िणजे जणू परुु षांची लैंहगक भक ू भागवण्याची ववपतचू अशा प्रकारचे वावपतवाचं हचत्रण साहित्यात िोताना हदसत.ं त्यामळ ु े शोहषत वहं चत, अबला तसंच उदात्त, त्यागी, सेवाभावी हस्त्रया साहित्यात प्रहतहबंहबत िोतात समाजाने हस्त्रयाच ं ी वपवत:ची लैंहगक इच्छा नाकारलेली

असल्यामळ ु े ज्या हस्त्रया िी इच्छा धरतात त्यांच्यावर अनैहतकतेचा हशक्का मारला जातो. एकूणच लैंहगकतेबद्दलच्या समाजाने घालनू हदलेल्या रीहतभाती आहण त्यांचा स्त्री-परुु षांबाबतीतला दटु लपीपणा, ढोंगीपणा याहवरुद्ध गौरी देशपाडं े यानं ी आपल्या ले नातनू उच्च वपवरात आवाज उठवला. वपवतंत्रतेचे अनेक पैलू गौरीच्या हल ाणातनू पढु े आले. स्त्री-परुु ष समतेच्या प्रकाशात स्त्रीच्या भाव-भावनांचे पापद्रु े पापद्रु े सोलनू काढत स्त्री-परुु ष नात्याच्या गाभ्याशी जाण्याचा प्रयत्न हतनं प्राजं ळपणे के ला. ‘कारावासातनू पत्रे’ च्या ताजा कलममध्ये, ‘साऱ्या परुु षजातीशी माझं नातं सशति तिाच.ं ते चालवनू घेऊन त्यातच मौज वाटणारा, त्याला नैसहगिक समजणारा कुणी भेटला तरच त्याच्याशी माझे कािी कायमवपवरूपाचे सबं ंध िोणार. माझ्या व्यहिमत्त्वाची आहण वपवातंत्र्याची कंु पणं फोडून हकंवा गहनमीकाव्यानं भेदनू आत यायचा जो प्रयत्निी करणार नािी अशाशीच. तो तू नव्िेस.’ असं बाणेदारपणे नवऱ्याला सांगणारी नाहयका म्िणजे स्त्री-परुु ष नात्याच्या पवािची नवी सरुु वात! यातनू हप्रयकर िा लग्नानंतरिी हप्रयकरच रािू शकतो, ‘नवरा’ नािी. ती आपल्या ले नातनू लग्नसवपं थेहवषयी सडेतोडपणे, ण णीत प्रश्न हवचारत िोती. प्रेमाचा लग्नाशी काय बवु ा संबंध? असं उपिासानं म्िणत हतनं लग्न संवपथेकडे जावपत हचहकत्सकपणे बघायला प्रवृत्त के लं. शारीररक, भावहनक हकंवा मानहसक कोणत्याच बाबतीत स्त्री कमी प्रतीची नसताना मग सातत्याने स्त्री-परुु ष नात्यात असमतोल स्त्रीला का सोसावा लागतो? असा भेदक प्रश्न ती ले नातनू हवचारत राहिली. हतच्या अशा प्रकारच्या ले नामळ ु े परुु षप्रधान परंपरे चे जो ड फे कून हदल्यावर नव्यानं, वपवातंत्र्याची चव कळलेल्या हस्त्रयानं ा प्राजं ळ, मोकळं, हनभिय जगण्याचं नवं दालन ल ु ं झालं. मात्र यामळ ु े परुु षप्रधान मानहसकता असणारे स्त्री-परुु ष घाबरून गेले आहण हबथरून जाऊन 105

तत्रैव जाने- फेब्रु 2023

गौरीला वपवैराचारी, घरं मोडणारी वगैरे दषू णं हदली गेली. स्त्रीला काय िवे असते? िे परुु षांना अजनू िी नीट उमगलेले नािी. या प्रश्नांनं कधी हबथरून तर कधी घाबरून कधी उत्सक ु तर कधी ताहं त्रक माहं त्रक बननू मानस हवश्लेषणाच्या भल ू भल ू ैय्यातनू तर कधी तत्त्वज्ञानाच्या हिदं ोळ्यावरून शरीर व जीवशास्त्राचा आधार घेऊन तर कधी समाजशास्त्र इतकंच काय पण माक्सिवादी अथिशास्त्राची आकडेमोड करून या प्रश्नाच ं ी तड लावण्याचा प्रयत्न अनेक परुु षानं ी अनेक वषि के ला. परुु षांनीच प्रचंड ले न-हचंतन करता करता हतच्यावर ‘त्याचे’ िवे असणे लादत हतची मतू ी कशी घडवली, हतचं हचत्र कसं हचतारलं व का घडवलं याचा शोध स्त्रीवादी अभ्यासकांनी घेतला. स्त्रीबद्दल वाटणारी भीती िाच परुु षसत्तेचा कें द्रहबदं ू आिे का? असा मल ू भतू प्रश्न अभ्यासक - हचंतक आहण हवचक्षण बद्ध ु ीचे हचत्रकार संजीव ांडेकर हवचारतात. (याच ं ा ‘परुु षउवाच’ हदवाळी अक ं 2015, मधील ‘योनी भयग्रवपत शोकांहतका’ िा मित्त्वाचा ले मळ ु ातनू वाचायला िवा.) भीतीमध्ये पलायन व आक्मण असे दोन परवपपरहवरोधी संरक्षक प्रहतहक्या असतात. पलायनात व्यिीपासनू लांब जाणे, नजरे आड जाणे वा करणे, ती नािीच असे माननू व्यविार करणे अशा गतंु ागतंु ीच्या हक्या! तर आक्मणात हिसं ा, मालकी, गल ु ामी व्यववपथा, शासन अशा हवहवध वपतर-प्रवपथर प्रहतहक्यांची व्याहमश्र रचना, भयाचे रूपांतर त्यांना हिसं क, असहिष्ट्णू व व्यहिकें द्री बनवण्यात के लं जात.ं हतला काय िवं याचं उत्तर परुु षाकडे पािून नव्िे, तर वपवत:कडे पािून स्त्रीनं द्यायला िवय ं ं. ती वपवतत्रं , न्यनू गडं रहित, वपवप्रकाहशत अशी अवतरली तर या व्यववपथेचा पाया व त्यावर उभी असणारी वचिवपवप्रवण हपतृसत्ताक परुु षप्रधान व्यववपथा कोसळू शकते. त्यातनू दोन वपवतंत्र व्यिींचं प्रेम ऱ्या अथािनं फुलू शकतं आहण हप्रयकराचा लग्नानतं रिी ‘नवरा’ न िोता

हप्रयकरच रािू शकतो. तीच गोष्ट प्रेयसीची तीसद्ध ु ा लग्नानंतर ‘बायको’ न िोता प्रेयसीच रािू शकते. कारण नव्या व्यववपथेत प्रेमातला दटु लपीपणा गेला असेल आहण प्रेमासाठी आकाश मोकळं झालं असेल. असं िोण्यासाठी आपण सवि हमळून प्रयत्न करत रािू यात. डॉ. गीताली हव. म.ं ब-2, 501, प्राईड पाकि , सेनापती बापट मागि, पणु े 411016 भ्रमणध्वनी : 9822746663

बीज प्रकाशन गृि शे गांव

106

तत्रैव जाने- फेब्रु 2023

जाहिराती पहरस पष्ललकेशन,सासवड

शाश्वत प्रकाशन, बेंगळूर

107

तत्रैव जाने- फेब्रु 2023

संपादक : डॉ. नागोराव कुंभार लातूर

क्रांहतरत्न,प्रकाशन,अकोला

वैनाकाठ फाऊंडे शन भंडारा ना. रा. शें डे कादं बरी पुरस्कार पवन भगत, बल्लारिाह (ते पन्नास वदवस)

परु स्कार २०२१- २०२२ मुकंु दराज काव्यपुरस्कार श्रीकांत ढे रंगे, संगमनेर (आडतासाच्या कववता)

डॉ.अहनल हनतनवरे समीक्षा पुरस्कार

घनश्याम डोंगरे कथा पुरस्कार

डॉ. संजय बोरुडे , अहमदनगर (प्रकाि

स्वप्नील चव्हाण, कल्याण (रज्जूत मज्जा)

वकनगावकर यांची कववता)

डॉ.आंबेडकर वैचाहरक ग्रंथ पुरस्कार मिात्मा काहलचरि नंदागवळी समाजहमत्र पुरस्कार दे वाजी तोफा, (लेखा मेंढा) वज. गडवचरोली

108 

अनुराधा नेरूरकर, मुंबई (वववाहसंस्था) जे.पी.नाईक हशक्षिहमत्र पुरस्कार प्रवीण वनकम ,फलटण/ पुणे , युवा विक्षण कायणकता

तत्रैव जाने-फेब्रु 2023

धक्काहचत्र

109 

तत्रैव जाने-फेब्रु 2023