E HËNË, 23 JANAR 2023

VERA E RE NË FUÇINË E VJETËR

MODELET QË I THONË JO BIG BROTHER-IZIMIT TË JETËS SONË NGA ROLAND QAFOKU

F 13

NUMËR 872

VITI IV I BOTIMIT

ÇMIMI 30 LEKË

OPED

RETROSPEKTIVË

PSE GJERMANIA DUHET TË DËRGOJË TANKET LEOPARD NË UKRAINË

E PASHË SHTETIN DUKE RËNË NGA FRROK ÇUPI

F7

F4

KATËR TË VRARË PS: SPAK-u TË HETOJË 21 JANARIN, KA PROVA TË REJA

Dosja e 21 janarit 2011 që përfundoi me katër të vrarë dhe dhjetëra të plagosur, mund të marrë tjetër rrjedhë. Pas publikimit të urdhrave të dhëna në radiot marrëse-dhënëse, ku dallohet ish-Komandati i Gardës së Republikës Ndrea Prendi për të qëlluar mbi protestuesit që kalojnë gardhin e kryeministrisë, PS ka kërkuar nga prokuroria speciale që me faktet e reja çështja të merret në një hetim të ri

► FAQE 3

MOTI I KEQ

PËRMBYTJE NË FUSHË, ACAR NË MALE

Moti i keq ka përfshirë veriun e vendit ku situata mbetet problematike në qarkun Shkodër prej reshjeve të dëborës me intensitet të lartë që shoqërohen me rënie orteqesh. Aksi Qafë Thorë-Theth është i pakalueshëm ndërsa mbeten 1220 ha nën ujë në Njësinë Administrative Ana e Malit F2

Cyan Magenta Yellow Black

SUPLEMENT "SHENDETI"

FËMIJËT DUHET TË QËNDROJNË JASHTË EDHE NË DIMËR, JA PSE! Konsumimi i tepërt i alkoolit mund të dëmtojë ADN-në F 9-12

2

E HËNË 23 JANAR 2023

www.fjala.al

POLITIKË

ONLINE 24 ORË

Kushi: Në 13 shkolla në Shkodër procesi mësimor mbetet i pezulluar ga 56 shkolla në vend ku ishte pezulluar mësimi, ditën e sotme procesi do fillojnë normalisht në 43 prej tyre, N ndërsa në 13 prej tyre procesi mbetet i pezulluar. Shkollat

ku të hënën nuk do të rifillojë procesi mësimor ndodhen në Pult, Shosh dhe Shalë të Shkodrës. Lajmi është bërë i ditur nga Ministria e Arsimit Evis Kushi. Shkollat në qarkun e Shkodrës ku sot nuk do të fillojë mësimi janë: Shkolla e Mesme e Bashkuar "Mehmet Shpendi", Shalë,; Shkolla 9-vjeçare "Gimaj", Shalë; Shkolla 9-vjeçare "Theth" Shalë; Shkolla 9-vjeçare “Don Prek Ndrevashaj”, Shosh; Shkolla 9-vjeçare “Palaj”, Shosh; Shkolla Fillore “Nicaj”, Shosh; Shkolla 9-vjeçare “Kir”, Pult; Shkolla Fillore “Kasnec”, Pult; Shkolla Fillore “Pog”, Pult; Shkolla 9-vjeçare “Bruçaj”, Pult; Shkolla 9-vjeçare “Plan”, Pult; Shkolla Fillore “Maja Thanës”, Pult; Shkolla 9-vjeçare “Xhan”, Pult.

Përmbytje në fushë, acar në male Moti i keq ka përfshirë veriun e vendit ku situata mbetet problematike në qarkun Shkodër prej reshjeve të dëborës me intensitet të lartë që shoqërohen me rënie orteqesh. Aksi Qafë Thorë-Theth është i pakalueshëm ndërsa mbeten 1220 ha nën ujë në Njësinë Administrative Ana e Malit batanije dhe 10 cadra për të gjitha bashkitë e qarkut Dibër. Agjencia Kombëtare e Mbrojtjes Civile do të vijojë monitorimin, koordinimin dhe angazhimin për të siguruar reagimin në kohë dhe mbështetjen e nevojshme për pushtetin vendor. Duke marrë shkas dhe nga një ngjarje e ditës së shtunë ku mbeten të bllokuar 5 mjete me turiste vendas në Tomorr për të cilët u kujdesën në kohë policia e shtetit dhe forcat zjarrfikese. Agjensia Kombëtare e Mbrojtjes civile kërkon të shmangen udhëtimet me qëllime turistike në zonat ku ka prezence dëbore, të shmangen kalimet në rrugët me prezencë uji, të respektojnë rregullat e qarkullimit rrugor, te levizet me goma dimerore dhe zinxhire sipas rekomandimeve te strukturave te qqarkullimit rrugor dhe të njoftojnë strukturat vendore dhe operacionale në çdo rast nevoje.

MOTI I KEQ

M

inistria e Mbrojtjes ka bërë një bilanc të situatës në vend si pasojë e problemeve të shkaktuara nga moti i keq. Në një dalje për media thuhet se ditën e sotme vendi do të ketë reshje shiu në të gjithë vendin ndërsa reshje dëbore me intensitet të ulët dhe mesatar në qarqet Shkodër, Dibër, Korçë dhe Gjirokastër. Ministria bën me dije se “nivelet e lumenjev janë nën nivelin kritik duke mos paraqitur rrezikshmëri për përmbytje në pjesën më të madhe të tyre”. Për sa i përket furnizimit me energji, ka problematika vetëm në disa zona rurale të qarqeve Elbasan, Berat, Kukës dhe Shkodër, bën me dije ministria. Problematikat në qarqe si pasojë e kushteve të motit janë në qarkun e Shkodrës sipërfaqja e përmbytur është 1220 ha, ku 1200 ha janë në njësinë administrative Ana e Malit dhe 20 ha në njësinë administrative Dajç. Në qarkun e Lezhës uji ka filluar tërheqjen nga zonat e përmbytur duke e çuar sipërfaqen e përmbytur në 530 ha nga 770 ha që ishte ditën e djeshme, në ish kënetën Gjonem 200 ha, në njesine administrative Balldren 180 ha dhe në njesinë Zejmen 150 ha. Për sa i përket infrastrukturës rrugore, vijon qarkullimi normalisht në të gjitha rrugët nacionale. Ka prezence dëbore në pjesën më të madhe të tyre, për të cilat firmat kontraktore po punojnë për pastrimin e tyre dhe kriposjen me qëllim vijimin normal të qarkullimit rrugor.

Vijon të mbetet i bllokuar nga orteqet e dëborës aksi Boge-Theth ku ndërhyrja është e pamundur. Rruga e Obotit vijon me presencë uji edhe diten e djeshme me nje nivel 60 cm, për të cilën janë në gatishmëri një mjet i kalueshmërisë së lartë i FA-së të cilët mundësojnë transportin në atë rrugë. Gjithashtu rruga e Arbrit ditën e shtunë ka qene e bllokuar si pasoje e reshjeve të borës pa ndërprerje,

KRYEREDAKTOR: SEBI ALLA WWW.FJALA.AL

ditën e djehsme vijoi qarkullimi normalisht. Nuk kanë munguar edhe rëniet e inerteve dhe gurëve në rrugët nacionale dhe rurale për të cilat strukturat vendore dhe firmat kontraktore kanë ndërhyrë në kohë për pastrimin e tyre. Janë të dëmtuara ura në fshatin Bardhaj të bashkisë Shkodër, ura e Gjinajve në njësinë administrative Vig-Mnele të bashkisë Vau-Dejes, ura që lidh fshatin Kolsh dhe lagjen

ZV.KRYEREDAKTOR: LEONARD VEIZI

Malesia në bashkinë Lezhë dhe ura në vendin e quajtur Kodër Mulliri po në këtë bashki. Për menaxhimin e çdo lloj situate vijon angazhimi dhe gatishmeria e të gjitha strukturave operacionale dhe të drejtorive vendore. Janë angazhuar deri më tani në nivel qendror 50 forca ushtarake me 7 mjete të kalueshmërisë së lartë dhe mjete të tjera. Është siguruar mbështetja humanitare me 700 pako ushqimore, 900

DETAJET NGA ARRSH Autoriteti Rrugor Shqiptar (ARRSH) ka dhënë detaje nga situata në terren, si pasojë e motit të keq që ka përfshirë vendin. Sipas ARRSHsë, gjatë natës ka rënë intensiteti i reshjeve, duke sjellë qetësimin e situatës. “Gjatë natës dhe në orët e para të mëngjesit ka rënë intensiteti i reshjeve duke sjellë një qetësim të situates. Rrugët janë të hapura dhe qarkullimi kryhet pa probleme. Në aksin Qafë Thore-Theth, në zonën e tuneleve, vazhdon rënia e ortekëve duke sjellë vështirësi për mjetet dhe punëtorët për pastrimin e rrugës dendësia e dëborës mbi 1 metër. Kontraktorët me mjete e punëtorë janë në terren për të mbajtur qarkullimin në normalitet. Tregoni kujdes të shtuar gjatë drejtimit të mjetit në kohë me reshje, pajisuni me goma dimërore dhe zinxhirë kur udhëtoni për në zonat malore, ulni shpejtësinë, respektoni sinjalistikën dhe udhëzimet e Policisë Rrugore”, thuhet në njoftimin e ARRSH-së.

GAZETARË: FERNADA CENKO, MONADA MEHMETAJ

EDITORIALISTË: ADRIAN CIVICI, LORENC VANGJELI, PLATOR NESTURI, FRROK ÇUPI, ROLAND QAFOKU, ERALD SHULLA, ERVIN BAKU ADRESA: RRUGA “RESHIT ÇOLLAKU”, ND. 36, H.3, AP.8, NJËSIA ADMINISTRATIVE NR.10, 1001, TIRANË



KONTAKT: 0682034146

Designer:

A LT I N A L I A J [email protected]

www.fjala.al

POLITIKË

ONLINE 24 ORË

E HËNË 23 JANAR 2023

3

KATËR TË VRARË

P

as 12 vjetësh 21 Janari merr një tjetër rrjedhë të paktën në kuadrin e deklaratave, pasi i ngelet institucioneve ligjzbatuese të marrin në konsideratë provën e re për zërin që urdhëron vrasjen e katër protestuesve në bulevardin “Dëshmorët e Kombit”. Pas 12 viteve kjo është një ngjarje me fajtorë të pandëshkuar, sidomos për familjen e Aleks Nikës. Kjo çështje pritet që të merret SPAK, pasi vetëm ky institucion mund të hetojë figura të larta politike. Në audion e publikuar për herë të parë nga gazetari Artan Hoxha, dëgjohet ish-kreu i gardës Ndrea Prendi që u kërkon vatrtësive të tij të qëllojnë me plumba në trup protestuesit që kalojnë karrdhin rrethues të kryeministrisë. Nga ajo ngjarje mbëteën të vrarë Ziver Veizi, Hekuran Deda, Faik Myrta dhe Aleks Nika. Që të katër viktimat u eleminuan larg kryeministrisë teksa ndodheshin në bulevard dhe nuk përbënin asnjë rrezik për personat që ndodheshin brenda kryeministrisë. Gjithashtu po në këtë pjesë të komunikimit të zbuluar ditët e fundit kërkohet që në radio të paraqitet një nga drejtuesit e gardës pasi ishte ministri (Lulzim Basha) që donte të fliste. Kjo audio konsiderohet nga Partia Socialiste si një provë e re dhe një mundësi që SPAK të rihapë çështjen dhe vendosë para përgjegjësisë autorët e asaj ngjarje të rëndë. Për atë krim janë dënuar vetëm Agim Llupo me vetëm tre vite burgim dhe Ndrea Prendi me një vit. Kreu i grupit parlamentar socialist, Taulant Balla, deklaroi në një dalje para mediave këtë të dielë se “prova e re audio që ka dalë provon se komandanti i Gardës ka urdhëruar vrasjet e 21 Janarit” dhe shtoi se kjo gjë mjafton që “dosja të transferohet në Prokurorinë e Posaçme kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar”. “Kurrë nuk kemi marrë asnjë përgjigje si palë akuzuese apo e dëmtuar për 21 Janarin. Dosja penale për 3 nga 4 vrasjet dhe vendimet e gjykatave janë një nga turpet më të mëdha në atë që quhej drejtësi në këtë vend, deri pak vite më parë. Edhe pse u vërtetua se bereta e Gardës së Republikës ka qëlluar, vrasja e Faik Myrtajt u konsiderua pa autor. Duke qenë forcë qeverisëse, jemi përpjekur të ruajmë kufirin e pavarësisë së pushteteve, edhe pse me pushtetin gjyqësor në këtë vend janë bërë shpërdorime ulëritëse të detyrës. Jemi në anën e drejtësisë dhe presim drejtësi”, nisi Balla fjalën e tij. Dosja e Alex Nikës është kërkuar nga Partia Socialiste që të hetohet nga SPAK. “Kemi kërkuar kalimin e dosjes së Aleks Nikës në SPAK. Prova e re audio që ka dalë provon se komandanti i Gardës ka urdhëruar vrasjet dhe ka zgjedhur ata që duhet të qëllonin. Fakti që Berisha zhduku serverin e kamerave të Kryeministrisë, nuk e fshehu dot krimin. Pas 12 vitesh, më në fund, ka dalë në publik prova më e re dhe më

PS: SPAK-u të hetojë 21 janarin, ka prova të reja

Dosja e 21 janarit 2011 që përfundoi me katër të vrarë dhe dhjetëra të plagosur, mund të marrë tjetër rrjedhë. Pas publikimit të urdhrave të dhëna në radiot marrëse-dhënëse, ku dallohet ish-Komandati i Gardës së Republikës Ndrea Prendi për të qëlluar mbi protestuesit që kalojnë gardhin e kryeministrisë, PS ka kërkuar nga prokuroria speciale që me faktet e reja çështja të merret në një hetim të ri

e rëndë. Për këto më sipër, kjo dosje nuk duhet të mbahet më peng në Prokurorinë e Tiranës, duhet që kjo dosje të transferohet në Prokurorinë e Posaçme kundër Korrupsionit dhe

Krimit të Organizuar”, shtoi Balla. ULSI MANJA Ndërsa ministri i Drejtësisë Ulsi Manja, më 21 Janar në një konfer-

encë për mediat, i ka bërë thirrje ngarkuar nga Kushtetuta dhe ligji. “drejtësisë së re që të bëjë detyrën në përputhje me Kushtetutën dhe REAGIMI KUNDËR ligjin për dosjen e 21 janarit”. Mark Nika, xhaxhai i Aleks Nikës, Ministri Manja ka kërkuar nga i vrarë në 21 janar, tha se krerët e SPAK-u që me daljen e disa regjis- Gardës kanë marrë urdhër nga Beritrimeve të reja nga komunikimi i sha e Basha për veprimet në 21 janar. ish-komandantit të Gardës, Ndrea Nika u shpreh se Berisha jo vetëm Prendi me vartësit mes tyre Alfred e mbrojti, por madje e shpërbleu Ahmetcenajt, ish-komandant gardën. Faj sipas tij, ka edhe PS që i njësisë speciale të Gardës së bëri kryetar bashkie një nga gardistët Republikës, të nisë menjëherë hee grupit të zjarrit në 21 janar. “Le të timet. Ndërsa theksoi se këto regthoshin Aleksin e vramë se bëri këtë jistrime vërtetojnë edhe një herë faj, po vrasin dhe fshihen. Berisha se “21 janari” është krim shtetëror, e mbrojti gardën dhe e shpërbleu Manja theksoi se e ka për detyrë madje. Këtu gaboi edhe PS, se një si ministër i Drejtësisë por edhe si nga gardistët e bëri kryetar bashkie. qytetar që të ngrejë zërin deri në Nuk duhet t’i kishin bërë ato dhe ato vendosjen e drejtësisë. “Janë vrarë duhet t’i korrigjojë vetë PS lëshimet në demokraci duke protestuar që ka bërë duke shtruar rrugën që si qytetarë të lirë nga pushkët e gardistët dhe vetë policia, që i ka pushtetit të kohës në dyert e kësaj fshirë provat, dhe sot janë ngritur ministrie. Sot 12 vjet pas këtij krimi në përgjegjësi”, tha Nika. të shëmtuar shtetëror përpos deklarimeve të ish-kryeministrit Berisha, që vijon të thotë me zë dhe figurë se ata i vrau shteti, nga mbrëmë në darkë ka një provë të re materiale që mbështet deklarimet e ish-ministrit”, tha ministri i Drejtësisë. Manja u tregua kritik ndaj institucioneve të drejtësisë së re duke i akuzuar për “apati dhe mungesë të vetëdijes qytetare” MARK NIKA, XHAXHAI I ALEKS NIKËS për misionin që u është

4

Q

E HËNË 23 JANAR 2023

www.fjala.al

OP-ED

ONLINE 24 ORË

Pse Gjermania duhet të dërgojë tanket Leopard në Ukrainë

everia gjermane e shtyu vendimin për dorëzimin e tankeve luftarake Leopard. Edhe pas takimit në Ramstein, qeveria federale nuk dha dritën e gjelbër. Për çfarë pret Gjermania, pyet Christoph Hasselbach. E pranoj e kam ndryshuar mendimin. Për një kohë të gjatë e kuptoja shumë mirë hezitimin e kancelarit Scholz për të mos dërguar armë të rënda në Ukrainë. Dhe mund ta kuptoj shumë mirë shqetësimin, se Gjermania apo e gjithë NATO-ja përmes dorëzimit të armatimeve të caktuara përfshihen në luftë. Të mos harrojmë se politikanët rusë kanë kërcënuar me këtë, dhe presidentin Putin ka luajtur madje edhe me mundësinë nukleare. Pra ka arsye për të vepruar me mençuri ndaj Rusisë. Problemi është: Putini e di këtë, më shumë se kaq, ai e ka llogaritur këtë që nga fillimi. E në një kohë kur Ukraina lufton për jetën dhe lirinë me dëshpërim, ushtria ruse shkatërron sistematikisht shtëpi dhe infrastukturë civile. Po kryhen krime lufte para derës sonë! FRIKA NGA NJË LUFTË QË HARROHET Parë nga shifrat e larta të superioritetit ushtarak rus apo shfrenimin se si zhvillohet lufta nga Rusia, duhet thënë se ushtria ukrainase ia ka dalë shumë mirë të mbrohet, madje të marrë edhe territore. Kjo ka ndodhur falë ndihmës ushtarake perëndimore. Por kundërofensiva ukrainase me sa duket

po mbërrin në kufijtë e saj, ndërkohë ka filluar një luftë mbrojtëse në fronte. Rusia mund të durojë më gjatë me këtë formë lufte. Por edhe pa luftime të rënda të përditshme, çdo ditë është një ditë vuajtjeje për popullatën civile, të mos harrojmë edhe një ditë në të cilën bota mund t'i drejtohej problemeve më urgjente, për shembull luftën kundër urisë, që ka marrë përmasa të mëdha me luftën në Ukrainë.

ushtarake nuk janë kundërthënëse, por plotësojnë njëra-tjetrën. Ukraina duhet të negociojë nga një pozicion i fortë, këtë ajo nuk e ka ende.

PUTIN E INTEPRETON ÇDO GJË SI TË DOJË Sipas ekspertëve ushtarakë, tanket luftarake perëndimore do të bënin dallimin e madh, pasi me to Ukraina në vend që të ruajë vetëm pozicionet e saj mund të hynte në zonat e pushTANI NUK Rusia mund të durojë më tuara ukrainase. Sipas ËSHTË KOHA gjatë me këtë formë lufte. Putinit, këto territore PËR NEGOCIATA Por edhe pa luftime të janë ndërkohë rajone Në kohën e një situate pati ushtarake për të Rusisë, Çfarë do të rënda të përditshme, çdo momentin, në kohën ndodhte, nëse Rusia ditë është një ditë vuajtjeje e ngushticave të furndërhyrjen ukrainase për popullatën civile, të nizimit me energji dhe me tanke perëndimore inflacionit në shumë do ta shihte si hyrje mos harrojmë edhe një ditë vende mbështetëse të në luftë të vendeve në të cilën bota mund t'i Ukrainës janë shtuar që i kanë dërguar këto drejtohej problemeve më thirrjet për aktivizimin tanke. Përgjigja është: e diplomacisë: Duhet Putini mund ta interurgjente, për shembull pretojë çdo gjë si të dojë. që të negociohet për luftën kundër urisë, që ka Ai mund të interpretojë paqen! Një gjë është marrë përmasa të mëdha si fillim lufte edhe gjëra e qartë: Nëse Ukraina të tjera. Por perëndimi negocion tani atëherë me luftën në Ukrainë nuk duhet të bëhet i ajo do të marrë një varur prej kësaj, e drejta paqe të diktuar nga Rusia. Siç tha edhe Sekretari i Përgjithshëm ndërkombëtare është në anën e ukrainasve i NATO-s, Jens Stoltenberg në intervistë dhe mbështetësve të saj, sepse ky vend po me Deutsche Wellen. "Kur presidenti mbrohet kundër një agresori. Putin të ndalë veprimet luftarake ka paqe. Nëse Ukraina ndal së luftuari, ajo ASGJË NUK ËSHTË PA RREZIQE nuk do të ekzistojë më si shtet i pavarPo, kjo rrugë nuk është pa rreziqe. ur." Prandaj diplomacia dhe ndihma Por rruga tjetër, ajo e përmbajtjes dhe

hezitimit është edhe më e rrezikshme. Putinit dhe imituesve të tij potencialë ajo do t'i tregonte, se ajo mund të fillojë një sulm kundër një vendi dhe nuk ka pasoja. Atëherë objektivat e ardhshme të tij do të ishin Moldavia dhe shtetet baltike. Ndaj hezitimi në dërgimin e tankeve luftarake nuk është më me vend, nëse ka qenë ndonjëherë qëndrimi i duhur. Për sa kohë që asnjë vend tjetër perëndimor nuk do të dërgojë tanke luftarake, Scholz mund të thoshte, se ai nuk do veprime të veçuara gjermane. Tani Britania e Madhe del në pararojë me dërgimin e tankeve Challenger, pavarësisht se kush e ndjek pas. Shtete të tjera si Polonia dhe Finlanda do të dërgonin menjëherë tanke Leopard, nëse Gjermania i lejon, sepse Berlini ka të drejtën e dhënies së lejes për tanket e tij luftarake. Dhënia e një lejeje të tillë do të ishte më e pakta që mund të bënte qeveria federale. Por ajo ende refuzon. Kundër dërgimit të tankeve nga Gjermania mund të vlejë si argument vetëm aftësia mbrojtëse e vendit, por asnjë arsye tjetër diplomatike, strategjike dhe morale. Dërgimi i tankeve luftarake duhet kryer për arsye ushtarake, ai mbështetet nga e drejta ndërkombëtare dhe është sinjali vendimtar ndaj Putinit dhe aleatëve të tij, që vendet perëndimore qëndrojnë të bashkuara për lirinë. Qeveria federale nuk mund të presë shumë gjatë, ndryshe ajo rrezikon të humbë besueshmërinë.

www.fjala.al

E HËNË 23 JANAR 2023

OP-ED

ONLINE 24 ORË

VERA E RE NË FUÇINË NE VJETËR Nga Roland Qafoku [email protected]

N

uk ka asnjë qelizë të shoqërisë sonë që prej 24 dhjetorit që nuk ndjek, flet dhe diskuton për Big Brother. Sado që ka kritikë me shumicë, sado që ka debate pa fund, indiferentët janë në minorancë dhe mbyten nga zërat e atyre që diskutojnë, debatojnë dhe që janë masa e madhe e shoqërisë. Po përse disktojmë kaq shumë dhe më e rëndësishmja, përse një spektakël që brenda ka “të famshëm për asgjë” është kthyer në ushqim shpirtëror dhe kënaqësi disa fishe për publikun? Fare e lehtë të japësh arsye për këtë. Jeta kulturore në Shqipëri është aq e vakët sa një spektakël si Big Brother kthehet shumë lehtë në mani. Festivali i këngës në fundvitin e shkuar i marrë në dorë nga këtë ustallarë mediokër i ngjau një Big Brother-i për nga fjalori, stili, skenari duke e shëmtuar edhe festën më të madhe të vitit. Sigurisht që në Shqipëri vlera pozitive ka dhe për këtë kategori ky produksion është i pavlerë, por këto vlera nuk i çmojmë. I çmojmë vetëm kur kur ata të talentuarit, ambiciozët dhe ata që bëjnë art ikin jashtë, shtegtojnë bashkë me talentin e tyre dhe kur ata kapin majat e botës befas atëherë ne bëjmë shqiponjën dhe themi “jemi krenarë se jemi shqiptarë”. Po marr vetëm ata që janë lindur, rritur dhe arsimuar në Shqipëri. Po përjashtoj ata që “rezultojnë” që në ADN-në e tyre mund të kenë ndonjë qelizë shqiptare dhe kjo tollovi të bën të mbash barkun me dorë. Rasti më i fundit hokatar ishte me regjisorin e madh të Hollyood-it Francis Coppola se meqënëse në një video përmendi fjalën mëngjez, (edhe kjo mezi kuptohet) ai na del arbëresh, rrjedhimisht shqiptar. Apo të futbollistit Lionel Messi që sapo u shpall kampion Bote, me një zbulim po hokatar na rezultoi se ka një rrënjë nga arbëreshët e Italisë, rrjedhimisht është shqiptar. Apo i Goerge Washingtonit, themeluesit të SHBA, na rezulton se ishte çuni i Bales nga Tetova, pra babai i Amerikës na del shqiptar safi. Pra, po marr vetëm ata që janë produkt 100 për qind shqiptar. Ermonela Jaho na bëri sërish krenar sapo nisi 2023 duke u shpallur “Artistja e vitit” si soprano për “International Classical Music Aëard”. E lindur, rritur dhe arsimuar që nga Liceu Artistik “Jordan Misja” dhe deri te Akademia e Arteve në Tiranë, ajo aktualisht vijon të këndojë në skenat më të mëdha operistike të Botës dhe tashmë ka marrë çmimin e publikut “diva” e padiskutueshme për të gjithë botën e muzikës klasike. Igli Tare vijon prej afro dy dekadash të jetë drejtor sportiv i Lacios, një prej klubeve më të rëndësishëm të Italisë. I lindur, rritur dhe arsimuar në Tiranë, i vlerësuar si drejtori më i suksesshëm në Serinë A, ai dikur iku për të vijuar karrierën si futbollist në Gjermani dhe Itali dhe falë stërvitjes dhe disiplinës spikati dukshëm në këto dy shtete dhe pasi la futbollin e luajtur nisi drejtimin e klubit në fjalë duke u vlerësuar si drejtori më i mirë i futbollit në Itali. Luiza Gega po thyen ligjet e mjekësisë dhe sportit teksa afër

Modelet që i thonë jo Big Brother-izimit

të jetës sonë moshës 34 vjeçe u shpall kampione Evrope për 3000 metra në një garë që duhet ta kishte kryer në moshën 25 vjeçe. Por djersa çurk në pistë dhe pa u ankuar se “në Shqipëri nuk bëhet”, më 21 gusht të vitit të kaluar vajza trup vogël arriti të lërë pas atletet gjermane dhe angleze. E lindur në Mirditë, me orgjinë nga Dibra dhe e diplomuar në Universitetin e Sporteve të Tiranës, ajo e arriti suksesin në stadiumet dhe pistat e huaja, por jeta e saj vijon të jetë akoma në Shqipëri me synime edhe më të larta se kampione e Evropës. Por nuk janë vetëm këta në fushën e artit dhe sportit. Akademiku Artan Fuga ka lindur dhe është arsimuar në Tiranë. Sigurisht që

më pas ai ka vijuar arsimimin në nivele më të larta në Francë ku ka marrë dy doktoratura. Por sot ai jep mësim dhe është pedagog në disa universitete po në Francë, ndërkohë që vijon të ndajë jetën mes Parisit dhe Tiranës duke qenë pedagog edhe në Universitetin e Tiranës. Lea Ypi një tjetër personalitet në fushën e studimneve ka lindur, rritur dhe është arsimuar në Shqipëri dhe sot është pedagoge në universitetin britanik “the London School of Economics and Political Science” duke marrë shumë vlerësime për studimet e saj. I mora këta shembuj jo vetëm suskesi por që frymëzojnë të gjithë ata të rinj që kërkojnë të bëhen dik-

ush në jetë. Por që këtë e kanë arritur jo thjesht nëpërmjet punës normale, por një sforcimi ekstrem duke u bërë më të mirë se të huajtë me të cilët kanë konkuruar dhe duke dalë në majë. Ndërsa modeli që krijon Big Brother është ai më negativi që nuk përçon as më shumë, e as më pak si ajo thirrja e disa të rinjve matanë kangjellave të Top Channel: O Luis, o kampion, gjithë Shqipëria ty të don! Skenë më të rëndë për një shoqëri nuk mund të ketë. Por ama edhe kjo e ka një shpjegim. Kush qahet dhe kush ankohet është i paaftë. Nuk e shkruajta gabim. Është i paaftë dhe kërkon të shikojë Big Brother. Të fitojë atje me metoda dhe vulgaritete dhe të marrë statusin i famshëm

5

dhe të fusë në xhep një 100 mijë Euro. Ky nuk është as realitet dhe as frymëzim. Nuk mund të kalojë pa asnjë reflektim as disa figura të rëndësishme që kanë bërë art dhe i kanë dhënë vendin tonë. I pari aktori i njohur dhe me shumë vlera në kinematografinë shqiptare por që kurrë nuk ka marrë statusin si VIP, Ndriçim Xhepa. Tha plot mllef Ndriçim Xhepa për Big Brother: “Sigurisht nuk do isha dhe fatmirësisht nuk është prekur ky televizion nga disa emisione abuzuese që i kemi nëpër këmbë këto ditë. Që i japin një frymë shumë të keqe, një sens antiqytetar, antikulturor, antinjerëzor Shqipërisë….Jo më larg se të ndikuar nga kurioziteti, kemi në familje nga një që do të shikojë se çfarë do të bëhet sonte… Të karakterit deri në dhunë, deri në ofendime, deri në gjëra, që nuk e kuptoj ndonjëherë se çfarë japin. Se kam kuptuar akoma, ndoshta jam mbrapa, por kanë ca probleme të kësaj natyre që sipas meje s’duhet të jenë prezentë. Rinia po shkon drejt një fryme në sensin e humbjes së raporteve. Pra cilësia, çfarë do të bëhet dhe ndershmëria, janë kritere kyçe sipas meje te kushdoqoft pjesëtar”. I dyti Mevlan Shanaj, një aktor dhe regjisor me shumë kontribute në artin shqiptar por që edhe ky nuk është etiketuar asnjëherë VIP. Tha Mevlan Shanaj: “Këtu po bëhet dhunë kulturore shumë e ashpër. Është një genocid për psikologjinë. Ky formatim social, i paditur, i painformuar, sigurisht do të bjerë viktimë që të shikojë Big Brother-in. Shqiptarëve i mungon alternativa e informacionit. Është një informacion shumë i kufizuar dhe i imponuar. Kapitalizmi ka atlernativa, ka zhvillim. Nuk ka dhunë genociste. Shqipëria tani ka vetëm filma turq dhe i vetmi prodhim shqiptar është Big Brother dhe Përputhen, pasi ato janë programe që prodhojnë para. Nuk jam kundër këtij produksioni të tillë. Çdo vend në Evropë dhe Amerikëe ka. Por jam kundër masës së ndikimit në Shqiprëi dhe përçimit te rinia të një modeli që nuk duhet të jetë. Cfarë modeli krijohet aty?Ata janë programe që prodhojnë para, por para lavdisë së nderit, para personalitetit, paratë janë të këqija. Unë dhe shokët e mi jetojmë të nderuar. Nuk është slogan për të shitur mend, por asnjëri nga ne nuk lyp, asnjëri nga ne nuk është bërë manjat i ndonjë medieje që të ketë para pafund. Unë kam 45 vjet me këtë emër, nuk bëhet dot emri për 45 ditë”. Në këtë konteks po sjell një citim të divës Ermonela Jaho që më dha mua pesë vjet më parë gjatë interviste kur e pyesta përse në Shqipëri nuk vlerëoshen modelet e mira. Dhe diva jonë e tha më bukur se çdokush: “Shqipëria po ndryshon ngadalë, por po ndryshon. Por njerëzit janë xhelozë. Nuk e thonë fjalën e mirë. Këtu kemi akoma punë për të bërë”. E kundërta e këtyre dy personaliteteve janë disa të ashtuquajtur VIP-a edhe më te veckël se ata që janë brenda Big Brother që mbrojnë me zell modelin që krijon ky format dhe ata që janë aty brenda duke i kthyer sipas tyre në frymëzim për të rinjtë. Me këtë këta tregojnë se janë po aq vulgarë sa fjalori i atyre që janë brenda. Këta janë akoma më shumë problem për shoqërinë në këtë apeskt se sa yjet dhe VIP-at futur aty brenda. Duke qenë jashtë këta inspirojnë modele të tilla duke e bërë që në sytë e publikut të kemi një model se çduhet të bëjë rinia. Është një Big Brother-izim i shoqërisë që na vret nga pak çdo ditë.

6

E HËNË 23 JANAR 2023

A

frika e Jugut prodhon 80 për qind të energjisë elektrike duke djegur qymyr, më shumë se çdo vend tjetër i industrializuar. Rreth 200,000 njerëz janë të punësuar drejtpërdrejt nga minierat e qymyrit, transportet e qymyrit dhe termocentralet me qymyr që janë të mbushura me rrafshnalta në lindje të Johanesburgut, por prosperiteti i pjesës tjetër të vendit mbështetet gjithashtu në një themel shkëmbi të zi. Tani, qeveria e Afrikës së Jugut, me ndihmën e Shteteve të Bashkuara dhe vendeve evropiane, po ndërmerr një plan të guximshëm për të lënë qymyrin pa dëmtuar rritjen ekonomike. Nëse funksionon, kalimi i propozuar në energjinë diellore dhe të erës mund të nxisë rritje më të shpejtë dhe të krijojë një model për vendet e varura nga qymyri për t'u përballur me ndryshimet klimatike. Kjo është një mundësi e rëndësishme dhe meriton mbështetje dhe vëmendje. Shtetet e Bashkuara kanë zotuar më shumë se 1 miliard dollarë si pjesë e një pakete ndihme ndërkombëtare prej 8.5 miliardë dollarësh për të kanalizuar zhvendosjen e Afrikës së Jugut drejt energjisë së rinovueshme dhe, pas dy vitesh bisedimesh për detajet, qeveria në Pretoria do të dorëzojë një plan në shkurt për duke e kryer atë. Paketa e propozuar e ndihmës është pjesë e një ndryshimi më të gjerë në reagimin ndërkombëtar ndaj ndryshimeve klimatike. Fjalimi me erë për domosdoshmërinë që vendet e pasura të ndihmojnë vendet më pak të pasura më në fund po bëhen të prekshme. Në nëntor, një grup kombesh, duke përfshirë Shtetet e Bashkuara, zotuan 20 miliardë dollarë për një partneritet të ngjashëm me Indonezinë, më pas bënë një angazhim prej 15.5 milionë dollarësh për Vietnamin në dhjetor. Bisedimet janë duke u zhvilluar me kombe të tjera, duke përfshirë Senegalin dhe Indinë. Përgjigja e vetë Amerikës ndaj ndryshimeve klimatike mbetet e pamjaftueshme dhe amerikanët po vuajnë si rezultat, por edhe nëse Shtetet e Bashkuara do të ndalonin djegien e lëndëve djegëse fosile nesër – në mënyrë magjike dhe plotësisht – nuk do të pengonte shumë marshimin e ndryshimeve klimatike. Vendi duhet të ndihmojë gjithashtu pjesën tjetër të botës të djegë më pak lëndë djegëse fosile. Afrika e Jugut është një vend premtues për të filluar. Ndryshimet klimatike në mbarë botën: Në "Kartolina nga një botë në zjarr", 193 histori nga vende të veçanta tregojnë se si ndryshimi i klimës po riformëson realitetin kudo, nga shkëmbinjtë koralorë në Fixhi deri te oazet e zhdukura në Marok dhe shumë më gjerë. Roli i liderëve tanë: Duke shkruar në fund të vitit 2020, Al Gore, zëvendëspresidenti i 45-të i Shteteve të Bashkuara, gjeti arsye për optimizëm në presidencën Biden, një ndjenjë që ndoshta u dëshmua nga miratimi i legjislacionit kryesor për klimën. Kjo nuk do të thotë se nuk ka pasur kritika. Për shembull, Charles Harvey dhe Kurt House argumentojnë se subvencionet për teknologjinë e kapjes së klimës do të jenë përfundimisht një humbje. Rreziqet më të këqija të klimës, të përcaktuara në hartë: Në këtë veçori, zgjidhni një vend dhe ne do

www.fjala.al

BOTË

ONLINE 24 ORË

Një marrëveshje për të ndihmuar Afrikën e Jugut është përparim për botën të zbërthejmë rreziqet klimatike me të cilat përballet. Në rastin e Amerikës, hartat tona, të zhvilluara me ekspertë, tregojnë se ku nxehtësia ekstreme po shkakton më shumë vdekje. Çfarë mund të bëjnë njerëzit: Justin Gillis dhe Hal Harvey përshkruajnë llojet e aktivizmit lokal që mund të nevojiten, ndërsa Saul Griffith tregon se si Australia tregon rrugën me diellore në çati. Ndërkohë, ndryshimet e vogla në zyrë mund të jenë një mënyrë e mirë për të ulur emetimet e konsiderueshme, shkruan Carlos Gamarra. Afrika e Jugut ka nevojë për më

shumë energji elektrike. Termocentralet e vendit me qymyr janë të mbingarkuar rregullisht nga kërkesa, duke detyruar kompaninë kombëtare të energjisë, Eskom, të vendosë ndërprerje të vazhdueshme. Ndërprerjet ishin më të këqija se kurrë vitin e kaluar, duke lënë miliona klientë në qytetet e mëdha pa energji për orë të tëra në të njëjtën kohë, duke ndërprerë ekonominë dhe duke ngadalësuar rritjen. Për të gjeneruar më shumë energji elektrike, Eskom po përfundon dy termocentrale me qymyr, që do të jenë ndër më të mëdhenjtë në botë,

projekte që janë financuar pjesërisht nga miliarda dollarë kredi të Bankës Botërore. Shumica e udhëheqësve në qeverinë e Afrikës së Jugut i konsiderojnë ato bimë si fundin e një epoke. Ndryshimet klimatike po bëjnë një taksë në rritje në vend. Ashtu si shumë vende që janë larg Ekuatorit, Afrika e Jugut po përjeton ndryshime drastike të temperaturës dhe është rrënuar si nga thatësirat ashtu edhe nga përmbytjet. Shumë prej termocentraleve ekzistuese të vendit me qymyr duhet të zëvendësohen në vitet e ardhshme

dhe rënia e shpejtë e kostos së prodhimit të energjisë nga era dhe dielli do të thotë që energjia e rinovueshme mund të zëvendësohet me qymyrin me kosto relativisht të vogël shtesë. Vitin e kaluar, vendi mbylli të parin nga ato termocentrale më të vjetër. Ajo planifikon të ndërtojë një fermë diellore dhe me erë në vend - edhe një herë me financimin e ofruar nga Banka Botërore. Paketa ndërkombëtare e ndihmës që tani po diskutohet me Shtetet e Bashkuara dhe partnerët evropianë synon të përshpejtojë tranzicionin e energjisë. Sipas planeve aktuale të qeverisë së Afrikës së Jugut, të cilat kërkojnë të lehtësojnë çmimin e energjisë elektrike gjatë tranzicionit, termocentralet e vendit do të prodhonin ende 3.9 gigaton karbon nga tani deri në vitin 2050. Një konsulencë afrikano-jugore, Meridian Economics, vlerësoi në një raport të vitit 2020 se një tranzicion më i shpejtë mund të parandalojë afërsisht gjysmën e atyre emetimeve. Qeveria e Afrikës së Jugut ka vlerësuar se do të kërkojë rreth 98 miliardë dollarë gjatë pesë viteve të ardhshme për të filluar një tranzicion më të shpejtë - dhe disa herë më shumë për të përfunduar punën. Ndihma prej 8.5 miliardë dollarësh, e cila përfaqëson vetëm një pjesë të vogël të këtij totali, ka për qëllim të ndihmojë Afrikën e Jugut të rrisë pjesën tjetër. Ndihma e huaj mund të mbështesë investimet në infrastrukturë që janë më pak tërheqëse për investitorët privatë. Për shembull, Afrika e Jugut duhet të ndërtojë linja transmetimi për të lidhur vendet më të mira për gjenerimin e energjisë së rinovueshme me njerëzit që kanë nevojë për energji elektrike. Një studim i një përpjekjeje të ngjashme në Kili, i përfunduar në vitin 2019, zbuloi se linjat e reja të transmetimit çuan në një rritje prej 51 përqind të gjenerimit diellor, ndërkohë që ulën ndjeshëm çmimet për familjet urbane. Punëtorët që ka të ngjarë të humbasin punën e tyre gjithashtu do të kenë nevojë për ndihmë - dhe lehtësimi i ndikimit në jetën dhe komunitetet e tyre është i nevojshëm për të ruajtur mbështetjen politike. Shkalla e ndihmës përfaqëson një përparim të rëndësishëm politik. Por ekziston një rrezik shumë real që nuk mjafton. Vetëm 4 për qind e ndihmës për Afrikën e Jugut është në formën e granteve. Pjesa tjetër në thelb është të ndihmojë Afrikën e Jugut të marrë hua nga huadhënësit e huaj, ndaj të cilëve ajo tashmë është shumë borxhe. Edhe pa ndonjë huamarrje për tranzicionin energjetik, borxhi kombëtar është i barabartë me më shumë se dy të tretat e prodhimit të brendshëm bruto. Për Afrikën e Jugut, do të ketë gjithashtu një tundim për të trajtuar diellin dhe erën si suplemente dhe jo si zëvendësime për energjinë e qymyrit. Udhëheqësit politikë e kanë bërë të qartë se nuk janë të gatshëm të sakrifikojnë rritjen, dhe edhe pse qeveria ndjek planet e saj, disa kanë argumentuar hapur se qymyri mbetet alternativa më e mirë e vendit. Puna më e vështirë, me fjalë të tjera, mbetet përpara. Duke pasur parasysh urgjencën e trajtimit të ndryshimeve klimatike dhe vrullin për të ofruar ndihmë të ngjashme për kombet e tjera, do të jetë thelbësore të mësohet dhe të përshtatet shpejt. Burimi: New York Times/ Redaksionale/ Përgatiti për botim: L.Veizi

www.fjala.al

RETROSPEKTIVË

ONLINE 24 ORË

Ç

OP-ED

E HËNË 23 JANAR 2023

7

RËNIA FILLOI QË PA FILLUAR NGA FRROK ÇUPI

E PASHË SHTETIN DUKE RËNË

Një retrospektivë e vitit të nxehtë 1997 nëpërmjet syrit të një analisti

farë ka ndodhur në Shqipërinë e viteve 1992-2997, kur vendi sapo kishte dalë nga periudha e gjatë 45 vjeçare e diktaturës komuniste dhe u përballë me pluripartitizmin dhe ekonominë e tregut? Brezat e pas viteve 2000 e kanë të vështirë të kuptojnë se si ka funksionuar kjo periudhë, dhe pavarësisht informacioneve të ndryshme që qarkullojnë, sërish ka vend për rimarrje të informacioneve sipas këndvështrimeve të tjera. Për këtë arsye gazeta FJALA ka menduar të botojë një seri artikujsh të gazetarit dhe analistit të njohur Frrok Çupi, pjesë e librit të tij “E pashë shtetin duke rënë”. “Kam pasur rastin ta shikoj përditë shtetin duke rënë. Ky brez i shqiptarëve preku "shansin" e ndodhisë së rrallë. Në këtë kontinent nuk ka rënë kurrë shteti. Shteti ynë ra në vitin 1997, 85 vjet pas ngritjes së tij. Paqen mes shqiptarëve e ruajtën ushtarët e 11 kombe të huaja. T'u ishte fandaksur, qoftë edhe në ëndërr, themeluesve të shtetit dhe patriotëve tanë, kjo do t i kishte helmuar në vend. Ditën që ra makina e hekurt e shtetit nuk la asnjë bullonë mbi tokë; sikur e përpiu dheu. Mbetën vetëm viktimat e tij: Të gjallë e të vdekur. Edhe shteti më i keq shkakton katastrofë kur bie. Madje shteti më i keq, edhe terrorizon më keq. Ndërtuar mbi fisin, funksionuar mbi piramida mashtruese; dhunues zgjedhjesh; perëndimor, por anëtar i Konferencës Islamike; në armiqësi me fqinjët dhe në karshillëk me Perëndimin. Ç'të bëjmë me këtë histori? Disa thonë ta zhdukim, disa thonë ta fshehim. Më e mira do të ishte ta gëlltisim dhe të mos lemë asnjë fije jashtë. Historia jonë duhet të flejë bashkë me ne”, shkruan autori i librit në kopertinën e tij. Në këtë mënyrë herë pas here në një rubrikë retrospektive do të sjellim ngjarje nga e kaluara jo fort e largët, e sidomos ato që kanë të bëjnë me ngjarjet e vitit 1997, ku shteti u shpërbë dhe njerëzit u sulën mbi depot e ushtrisë duke grabitur në këtë mënyrë një arsenal të mjaftueshëm armësh e municionesh, gati për një luftë civile.

Që pa filluar, çfarë? Komunizmi në Shqipëri dorëzoi pushtetin. Tepsinë e argjendët me kadife të artë ku do të vendosej pushteti i ri, e mbanin duart e Partisë Demokratike, forca që thërriti masat popullore në ndryshim, partia e shpallur antikomuniste. Në fund- Mars të vitit 1992, brenda një viti që nga krijimi, Partia Demokratike mblodhi votat e mbi 70 përqind të elektoratit. Përballë kishte Partinë Socialiste, krijuar në Qershor 1991, e cila mbeti në minorancë. Këtu filloi. Filloi pushteti i ri, ose Prova. Mirëpo shpejt u pa se nuk do të kishim ndonjë gjë shumë të mirë. Manifestimi i frikshëm i fitores në bulevardin kryesor të Tiranës, i bëri qytetarët të trembeshin që në fillim. Njerëz të panjohur, ardhur nga kushedi se ku, me flokë të gjatë, të shfytyruar nga pasioni, ulërinin e fishkëllenin, më këmbë e mbi çatitë e makinave, me pluhur e me ulërima, për orë të tëra. “Ç’po na vjen kështu?”. Edhe simbolikisht, qëkurse filloi, filloi me rënie. Njerëzit nuk dinin shumë gjëra, madje as donin të dinin, por brenda Partisë Demokratike kishte një dekompozim tragjik të principeve, të ideve, të programit, të marrëdhënieve, etj., që, domosdo, do të efektonte periudhën e pushtetit. Askush nuk donte ta dëgjonte, aq më pak ta besonte. Ashtu ecëm për pak kohë, qorrazi. Çështja e vazhdimit të ushtrimit të pushtetit pas ndryshimeve, ishte një problem serioz për të gjitha vendet e Lindjes ish- komuniste që e kryen ndryshimin thuajse në të njëjtën. Edhe në këto vende ndodhen plot gjëra të paparashikuara. Në shtetet ballkanike Bullgari e Rumani, (ku politika dhe mediat tona referoheshin papushim), procesi u shoqërua me plot frikë e ngurrim. Rumania e vari në pendesë vrasjen barbare të Çausheskut me të shoqen si dhe gjakderdhjen në sheshin para zyrave qendrore të Partisë Komuniste. Rrugën e bëri me një President që kishte qenë anëtar i Politbyrosë, por pa “krisje” të mëdha. Ndërmarrjet industriale të periudhës së komunizmit nuk i preku; i la të punonin si mundeshin. Bullgaria, gjithashtu bëri një rrugë plot peripeci. Qeveri të pastabilizuara, ndërrime të shpeshta, rënie e nivelit të jetesës së qytetarit, fillimi i një korrupsioni të egër, etj. Megjithatë, Bullgaria iu tha lamtumirë krizave në vitin 1997, pikërisht në momentin kur në Shqipëri kriza e grumbulluar shpërtheu e shpartalloi gjithçka. Jugosllavia, siç dihet filloi procesin e shpërbërjes. Sllovenia doli nga ky makth me vetëm një njeri të plagosur, dhe menjëherë e ngriti kokën mbi ujë e eci mirë. Kroacia, për shkak të vijës së ashpër të presidentit të vet, pagoi më shumë me të drejtat e njeriut dhe me konfliktet ndëretnike . Ndërsa BosnjeHercegovina hyri në gjakun e luftës dhe prandaj nuk mund të llogaritej në rrugën e demokratizimit. Edhe Maqedonia e vogël në kufiri me ne, filloi të bëjë ca hapa “çohu e rrezohu”, por sidoqoftë, ecte. Vetëm në Shqipëri ndodhi e pangjashmja. Këtu shteti ra; ra i tëri përdhe, siç bie një shtëpi kur i hiqen kolonat, muret, shtyllat e brendshme, deri në themel. Ja kështu ra shteti në Shqipëri. Në fund të vitit 1996 Shqipëria thuajse nuk kishte shtet; shtet në kuptimin e kujdestarit për territorin dhe për popullsinë e vet. Krejt shkurtimisht: Në fillim të vitit 1997 Shqipëria nuk kishte as ushtri, as polici, as financa, as shkolla, as spitale, as kufij. Kur Presidenti i Re-

publikës dha dorëheqjen e kërkuar nga kryengritja popullore, paqen mes njerëzish e la që ta ruanin ushtarë të forcave ndërkombëtare. 7000 ushtarë, nga 11 kombësi. Kjo nuk i kishte ndodhur kurrë shtetit shqiptar. I vetmi rast kur shteti ra, pas ndryshimeve të viteve ’90, ishte rasti “Shqipëri”. Rënia nuk ndodhi papritur, as menjëherë. Rënia filloi që pa filluar, që pa filluar menaxhimi i shtetit. SHTETI PO RRËSHQET NË TERRORIZËM Një përfaqësuesi i shtetit amerikan, dy ditë më parë (shiko mediat e shkruara), formuloi të vërtetën e dukshme se “Shqipëria ka rrëshqitur nga rruga e demokracisë...”. Ç’e pret një shtet që pasi ka dalë nga regjimi komunist për të hyrë në demokraci, ka rrëshqitur edhe nga rruga e dyte? Fataliteti. Shteti, i rrëshqitur shkon o në anarki o në terrorizëm. Të dyja pozicionet ndodhen në njëra- tjetrën. Pse ndodhi rrëshqitja e shtetit?: 1.SHTETIT I MUNGONIN KOLONAT Në këtë rast ndodh si me tërmetin në një pallat pa kolona hekuri e betoni. “Pallatit” të shtetit shqiptar i mungojnë Kushtetuta, Gjykatat e pavarura, hapësira e opozitës dhe i institucioneve jashtëqeveritare...E keqja më e madhe nuk është vakuumi i këtyre kolonave, por se në vend të tyre rëndon pesha dhjetëfishe dhunuese e pushtetit politik e përfaqësuar prej personash jo legjitimë. Në këtë situatë do të mjaftonte e keqja më e vogël që të shkaktohej katastrofa. Le të analizojmë vetëm mungesën e kushtetutës. Në momentin kur qytetari ka nevojë për mbrojtjen ligjore, do t’i drejtohet domosdo këtij altari. Këto ditë kur qytetarët shqiptarë u vodhën nga fantazmat e kompanive rentiere në bashkëpunim me shtetin, doli nevoja e mbrojtjes kushtetuese. Kushtetuta nuk është. Pa kushtetutë qytetari mundi të vidhet e të rrihet, kreu i shtetit mundi të deklarojë se kjo është vetëm një çështje civile, dhe asgjë më shumë. Pa kushtetutë, shqiptarët nuk mund të protestojnë për paratë e grabitura. Pa kushtetutë mund t’i thotë mendja si Sudes që brenda natës ta shpallë veten monarke të shqiptarëve. Mungesa e kolonave ndjekin njëra tjetrën, derisa e dërgojnë shtetin në çmenduri. Mësimi që po marrin qytetarët shqiptarë me këtë rast, ka çmim shumë të lartë. Mund të mësojnë se në qeverisjen demokratike, askush nuk duhet të pranojë t’i thonë “mirëmëngjes” pa pasur në dorë kushtetutën. Neglizhuan, u mashtruan nën parullën e se “kur ke demokraci nuk ke nevojë për gjykatë”; dhe, tani që nuk ka asgjë, fillon terrori shtetëror. Fenomeni i fajdeve, qysh në sistemin feudal, është shoqëruar me shtete të modelit terrorist 2. SHTETI NUK I KA DUART TË PASTRA Kjo është arsyeja tjetër që pas daljes prej rrugës së demokracisë, shteti nuk mund të ndalet veçse në terror. Qeveria është akuzuar për korrupsion, i cili shqip lexohet vjedhje zyrtarisht e pasurisë së shtetasve. Qeveritarët kanë ndërtuar vila të kushtueshme dhe janë pasuruar brenda tri vjetësh, aq sa nuk pasurohet një dinasti shumëvjeçare. Partia-shtet ka përdorur paratë e fajdeve të vjelura nga populli i varfër për të bërë fushatat elektorale, ku ka mashtruar. Deficiti buxhetor i krijuar brenda vitit është 430 herë më i lartë se sa vlera e ndihmave për të cilat është akuzuar dhe burgosur ish-kryeministri Nano. Dy herë brenda vitit qeveria vodhi dhe dhunoi votat e popullit. Në sheshin e Tiranës pushteti politik gjakosi për vdekje opozitarët që kërkonin drejtësi në zgjedhje. Presidenti i vendit deklaroi kërcënueshëm se, sot me 19 Janar, populli dhe opozita nuk do të lejohen të manifestojnë në sheshin e Tiranës, ndryshe do të pësojnë të njëjtin fat si më parë. (Dmth fatin e përgjakshëm). Pra shteti i ka ndyrë ose i ka gjakosur duart. Sapo ndodh kjo dhe sapo drejtpeshimi i elementëve që formojnë shtetin, lëkundet; atëherë pozicioni i vetëm shtetëror bie në terrorizëm. Njerëzit e pushtetit, të implikuar në punë të pista, tani kanë frikë të “lajnë shpirtin dhe kuletën”, ndaj tundin zinxhirët,. Kjo është e vetmja mbrojtje për ta. Bomba e “Vefa-s” e stilit “Palestinë”, që mori jetë njerëzish; numri i shtuar i forcave policore dhe forcave të fshehta, të cilat sikurse deklaron opozita janë paguar me paratë e fajdeve; qytetarët që nuk lejohet të protestojnë në sheshe për paratë e humbura në kompanitë rentiere… Mbase nuk është mirë që këto të vërteta të mbulohen me shpresën mikluese të fajdeve; nesër Janar 1997 mund të jemi vonë.

8

E HËNË 23 JANAR 2023

REKLAMË

Fjala është e para!

SHKARKONI

FALAS APP

Cyan Magenta Yellow Black

www.fjala.al

ONLINE 24 ORË

E HËNË 23 JANAR 2023

www.fjala.al

E HËNË, 23 JANAR 2023

ONLINE 24 ORË

9

Perimenopauza PËRJETIMI DHE ÇFARË MUND TË BËHET PËR KALIMIN E KËSAJ GJENDJEJE FIZIKE TEK GRATË SA MË PRANUESHËM

P

erimenopauza ose klimaterike është faza që parashikon menopauzën aktuale dhe mund të zgjasë për një kohë të gjatë. Në përgjithësi ndodh midis moshës 40 dhe 50 vjeç. Në këtë fazë gruaja mund të përjetojë ndryshimet e para të ciklit të saj. GJAKDERDHJE NË MES TË CIKLIT OSE PARA MENSTRUACIONEVE Menopauza nuk është një patologji! Është një gjendje e natyrshme e jetës femërore që çon në një sërë ndryshimesh dhe që çdo grua jeton ndryshe! Fjala “menopauzë” tregon datën e menstruacioneve të fundit, e cila shënon fundin e periudhës pjellore në jetën e një gruaje. Është një ngjarje fiziologjike, pra absolutisht e natyrshme, e cila në përgjithësi ndodh rreth moshës së pesëdhjetë, si pasojë e plakjes natyrale të vezoreve, të cilat shterojnë kapacitetin e tyre funksional. EKSPERIENCA TË NDRYSHME Ardhja e menopauzës përjetohet në mënyra të ndryshme nga gratë. Disa mezi presin të çlirohen nga menstruacionet, të tjera e presin me ankth këtë datë që shënon fundin e moshës së lindjes së fëmijëve dhe i përjetojnë me shqetësim ndryshimet që lidhen me të. Shpesh në këtë fazë të jetës, gratë përjetojnë zhgënjim dhe pakënaqësi, ndihen më pak tërheqëse dhe humbasin vetëbesimin.

FËMIJËT DUHET TË QËNDROJNË JASHTË EDHE NË DIMËR, JA PSE!

K

ur bën ftohtë, shumë nëna shmangin nxjerrjen e fëmijëve jashtë sepse kanë frikë se lagështia, ngrica dhe temperaturat e ulëta do t’i sëmurin të vegjlit. Kështu, i mbyllin në shtëpi, nuk i lënë të dalin të luajnë në oborr me miqtë e tyre dhe mes një udhëtimi në park dhe qendrës tregtare zgjedhin këtë të fundit! Asgjë nuk mund të jetë më e gabuar, sepse në këtë mënyrë ju rrezikoni nga infeksionet kur qëndroni shumë orë në dhoma të mbyllura, ndoshta pa hapur kurrë dritaret dhe pa ajrosur ambientin. Në realitet, pikërisht në ambiente të mbyllura dhe në vende shumë të ngarkuara (shkolla, kopshte, kinema, etj.) që ka një përqendrim më të madh të baktereve, shanset për t’u sëmurur pranë një personi të infektuar janë më të larta se sa jashtë. Por cilat janë arsyet pse, sipas mjekëve pediatër, fëmijët duhet të qëndrojnë jashtë edhe në dimër? Çfarë përfitimesh ka? Dhe çfarë masash duhet të merren?

vijon në faqen 10

Cyan Magenta Yellow Black

vijon në faqen 11

NË

brendësi

Këshillat

Studimi

Ekspertët

Bajamet në shtatzëni, si të veproni?

Konsumimi i tepërt i alkoolit mund të dëmtojë ADN-në

Sa minuta duhet të ecni nëse rrini ulur për një kohë të gjatë?

10

E HËNË 23 JANAR 2023

SHËNDET

www.fjala.al

ONLINE 24 ORË

P

erimenopauza ose klimaterike është faza që parashikon menopauzën aktuale dhe mund të zgjasë për një kohë të gjatë. Në përgjithësi ndodh midis moshës 40 dhe 50 vjeç. Në këtë fazë gruaja mund të përjetojë ndryshimet e para të ciklit të saj. Ndryshimet e ciklit menstrual Polymenorrea Menstruacionet gjithashtu çdo dy javë Oligomenorrhea Menstruacionet gjithashtu çdo 40 ditë me ndryshime në rrjedhën (më pak ose më e bollshme se zakonisht) Me njolla

GJAKDERDHJE NË MES TË CIKLIT OSE PARA MENSTRUACIONEVE Menopauza nuk është një patologji! Është një gjendje e natyrshme e jetës femërore që çon në një sërë ndryshimesh dhe që çdo grua jeton ndryshe! Fjala “menopauzë” tregon datën e menstruacioneve të fundit, e cila shënon fundin e periudhës pjellore në jetën e një gruaje. Është një ngjarje fiziologjike, pra absolutisht e natyrshme, e cila në përgjithësi ndodh rreth moshës së pesëdhjetë, si pasojë e plakjes natyrale të vezoreve, të cilat shterojnë kapacitetin e tyre funksional. EKSPERIENCA TË NDRYSHME Ardhja e menopauzës përjetohet në mënyra të ndryshme nga gratë. Disa mezi presin të çlirohen nga menstruacionet, të tjera e presin me ankth këtë datë që shënon fundin e moshës së lindjes së fëmijëve dhe i përjetojnë me shqetësim ndryshimet që lidhen me të. Shpesh në këtë fazë të jetës, gratë përjetojnë zhgënjim dhe pakënaqësi, ndihen më pak tërheqëse dhe humbasin vetëbesimin. FAKTORËT PSIKOLOGJIKË DHE SOCIOKULTURORË Faktorët psikologjikë dhe socio-kulturorë ndikojnë në përvojën subjektive të grave në menopauzë dhe pas menopauzës. Në fakt, çdo grua ka një përvojë të ndryshme të kësaj periudhe dhe reagon ndryshe ndaj saj. Disa faktorë socio-kulturorë dhe karakteristika individuale psikologjike luajnë një rol themelor në këtë diversitet. Për shembull, gratë që jetojnë në mjedise sociale që priren të lartësojnë mitin e rinisë dhe seksualitetit, në të cilat procesi i plakjes konsiderohet negativisht, kanë më shumë gjasa të përjetojnë probleme pas menopauzës sesa të tjerat që presin pa frikë. Ka edhe faktorë të tjerë që kontribuojnë në ndryshimin e intensitetit të simptomave fizike dhe psikologjike në klimaterikën pas menopauzës. Mënyra e jetesës: dieta, aktiviteti fizik, përdorimi ose abuzimi i substancave, etj. Kushtet social-ekonomike, aftësia për punë dhe përjetimi në familje. Të gjitha këto aspekte ndikojnë në mirëqenien psikologjike të një gruaje, ndjenjën e saj të kënaqësisë, aftësinë e saj për të gjetur perspektiva të reja që harmonizohen me ndryshimet që kanë ndodhur pas

Perimenopauza

Përjetimi dhe çfarë mund të bëhet për kalimin e kësaj gjendjeje fizike tek gratë sa më pranueshëm menopauzës. Për sa i përket simptomave tipike psikologjike të kësaj periudhe, është e vështirë të përcaktohet nëse ato i atribuohen vetëm mungesës së estrogjenit (hormonet që kanë një efekt pa mëdyshje pozitive në humor). Në realitet duket shumë më realiste të mendohet për një korrelacion të fortë të komponentëve fiziko-organik dhe socio-kulturor me atë psikologjik. Rrjedhimisht, simptoma psikologjike dhe intensiteti i saj duket i lidhur me simptomatologjinë organike, me situatat shoqëruese, me stereotipet kulturore negative. MENOPAUZA KIRURGJIKALE Bëhet fjalë për menopauzën kirurgjikale kur një operacion demolues (heqja e mitrës, vezoreve ose të dyja) çon në ndërprerjen e menstruacioneve. Ndërhyrje të tilla shpesh bëhen të nevojshme nga prania e fibromave/miomave të mitrës, zbritja poshtë e mitrës pas shtatzënive të përsëritura (prolapsi i mitrës), tumoret. Heqja e mitrës shkakton tek gratë në moshë riprodhuese ndërprerjen përfundimtare të menstruacioneve dhe për rrjedhojë shfaqjen e shqetësimeve më të lehta dhe kalimtare të menopauzës.

Vezoret vazhdojnë të prodhojnë hormone, të cilat do të pushojnë vetëm kur të ndodhë menopauza aktuale. Nëse përveç mitrës hiqen të dyja vezoret (aneksektomia), përveç zhdukjes së menstruacioneve, ndërpritet edhe prodhimi i hormoneve estrogjen dhe progesteron me pasojë një çekuilibër hormonal. Edhe pak ditë pas operacionit, simptomat që shfaqen janë tipike të menopauzës, me ndryshimin e shqetësimeve më të koncentruara me kalimin e kohës. Në të gjitha këto raste, pasojat në rrafshin psikologjik mund të jenë edhe të një entiteti të caktuar; gruas i duhet të përballet me humbjen e pjesëve të vetes, me të cilat ajo identifikon qenien e saj femërore dhe mund të ndiejë të lëkundur ekuilibrin e saj. Përvoja të tilla mund të aktivizojnë ankthet dhe frikën dhe të minojnë vetëvlerësimin, duke rezultuar në zhvillimin e simptomave depresive/ ankthioze dhe fillimin e problemeve brenda çiftit. MENOPAUZA SI NJË MUNDËSI Kjo fazë e jetës mund të përfaqësojë një mundësi për gratë që të rizbulojnë veten me një feminitet të ri dhe të rinovuar, me vetëdije më të madhe për veçantinë e tyre. Mund të «dëmtohet» dhe përkëdhelë veten,

E HËNË 23 JANAR 2023

SHËNDET

www.fjala.al

ONLINE 24 ORË

11

Sa minuta duhet të ecni nëse rrini ulur për një kohë të gjatë? Ja se çfarë thonë ekspertët Sipas një raporti të OBSH-së për ndikimin e pasivitetit fizik në aspektin e shëndetit global, në vitin 2030 një epidemi sedentare do të sëmurë pothuajse 500 milionë njerëz në mbarë botën. tudimet kanë treguar se ata që drejtojnë një mënyrë jetese S sedentare (ata që punojnë çdo ditë

në tavolina ose bëjnë udhëtime të gjata me makinë, për shembull) kanë një rrezik më të lartë të zhvillimit të sëmundjeve kronike duke përfshirë diabetin, sëmundjet e zemrës, demencën dhe lloje të ndryshme kanceri sesa njerëzit që lëvizin gjatë ditës. Jo vetëm kaq, një kërkim tjetër ka zbuluar se, pavarësisht nëse bëni apo jo aktivitet fizik, të ulur për më shumë se 12-13 orë në ditë, dyfishon mundësinë e vdekjes së parakohshme, në krahasim me njerëzit që ulen për më pak kohë.

duke u kujdesur për mirëqenien e saj psikofizike, të përmirësojë stilin e jetës. SIMPTOMAT KRYESORE TË PARAMENOPAUZËS Shtim në peshë: Shumë gra në këtë fazë shtojnë peshë pa ndryshuar asgjë në mënyrën e të ushqyerit dhe kanë vështirësi të rifitojnë peshën e tyre ideale. Thatësi vaginale: Ulja progresive e prodhimit të estrogjenit parandalon lubrifikimin natyral të mukozës vaginale. Kjo mund të rrisë rrezikun e infeksioneve të traktit urogjenital dhe të shkaktojë djegie ose dhimbje gjatë marrëdhënies seksuale. Ulje të dëshirës seksuale: Ky problem është gjithashtu për shkak të prodhimit të reduktuar të hormoneve, duke përfshirë testosteronin (hormoni i libidos për gratë dhe për burrat) që zakonisht prodhohet nga vezoret dhe gjëndrat mbiveshkore. Rritja e vlerave të presionit të gjakut: Estrogjenet janë hormone që kanë një veprim mbrojtës ndaj aktivitetit kardiak. Reduktimi i tyre mund të rrisë rrezikun e sëmundjeve kardiovaskulare për gratë në premenopauzë dhe pas menopauzës. Monitorimi periodik i vlerave të presionit të gjakut mund të jetë i përshtatshëm për të vlerësuar më pas çdo veprim për të përmirësuar shëndetin e dikujt. SIMPTOMA TË TJERA Afshe të nxehta Ankth Humor në depresion Nervozizëm Çrregullime të gjumit Lodhje dhe ndjenjë rraskapitjeje Reduktimi i lëvizshmërisë së kyçeve Reduktimi i densitetit të kockave Deficite të vogla të kujtesës

Rënia e flokëve, rrallim, dhe rrallim të qimeve të trupit Çrregullime të traktit urinar dhe funksionit Çrregullime të zorrëve Takikardi Çfarë duhet bërë? Prania e simptomave depresive ose ankthit duhet të jetë gjithmonë një arsye e mjaftueshme për të kërkuar këshillën e një specialisti. Një intervistë këshilluese psikologjike si hap i parë mund të sigurojë njohuri të vlefshme dhe të ndihmojë në sqarimin nga pikëpamja diagnostike. PROGRAMI TERAPEUTIK Në përgjithësi, një cikël këshillimi psikologjik prej 10/15 takimesh, i ndihmuar nga përdorimi i teknikave dhe ilaçeve natyrale është i mjaftueshëm për të reduktuar shqetësimin dhe për të përmirësuar ekuilibrin. BURIME TË TJERA Në periudhën para menopauzës dhe pas menopauzës, gratë mund të kujdesen për veten në mënyra të ndryshme, në mënyrë që të rrisin mirëqenien e tyre psikofizike dhe të përmirësojnë cilësinë e jetës. Krahas punës psikologjike të personalizuar sugjeroj: -Një dietë të shëndetshme dhe të ekuilibruar, e cila nënkupton një konsum më të madh të fibrave, të frutave dhe perimeve, drithërave, bishtajoreve dhe acideve yndyrore Omega 3 (më mirë nëse merret nga vajrat bimore dhe farat si vaji i farave të lirit). -Aktivitet fizik -Suplemente me vitaminë D dhe B12, magnez, fosfor, zink, selen (pas kontrollimit të vlerave të gjakut) -Zvogëloni ose më mirë lini duhanin -Shmangni përdorimin e tepërt të alkoolit dhe sheqernave të rafinuara *Dr. Teresa Remoli, Psikologe, Psikoterapeute Romë

STUDIMI Studiuesit rekrutuan 11 të rritur të shëndetshëm të moshës mesatare dhe më të vjetër, dhe u kërkuan atyre të uleshin në një karrige ergonomike në laboratorin e tyre për 8 orë (që korrespondon me një ditë pune standarde), në pesë ditë të ndryshme. Në ditën e parë, pjesëmarrësit u ulën për të gjitha 8 orët me pushime të shkurtra për të shkuar në banjë. Në ditët vijuese, kërkuesit testuan katër «opsione» të ndryshme të ecjes së lehtë që e ndërpreu të ulurin Një minutë ecje në një treadmill me ritëm të ngadaltë (rreth 1.9 milje në orë) çdo 30 minuta ulur, një minutë ecje çdo 60 minuta ulur, pesë minuta ecje çdo 30 minuta

ulur, pesë minuta ecje çdo 60 minuta ulur. Qëllimi i studimit ishte të gjente minimumin e aktivitetit fizik që duhet të bëjë një person për të kompensuar rreziqet shëndetësore të qëndrimit ulur një ditë të tërë. Studiuesit e mbajtën nën vëzhgim çdo pjesëmarrës për t’u siguruar që të mos ushtronin shumë ose shumë pak, dhe periodikisht monitoronin tensionin e tyre të gjakut dhe sheqerin në gjak (treguesit kryesorë të shëndetit kardiovaskular). Gjatë eksperimentit, pjesëmarrësit ishin në gjendje të punonin me kompjuterët, të lexonin dhe të përdornin telefonat e tyre dhe hëngrën vakte të standardizuara. Ecja për 5 minuta çdo 30 minuta ulur kompenson efektet e dëmshme

të një mënyre jetese sedentare Studiuesit zbuluan se sasia optimale e lëvizjes ishte pesë minuta ecje çdo 30 minuta ulur. Kjo ishte sasia e vetme që ulte ndjeshëm si sheqerin në gjak, ashtu edhe tensionin e gjakut. Në veçanti, 5 minuta ecje çdo gjysmë ore zvogëluan nivelin e lartë të sheqerit në gjak të pjesëmarrësve me pothuajse 60% pas një vakti të madh dhe ulën presionin e gjakut me 4 deri në 5 mmHg krahasuar me ata që kishin qëndruar ulur gjithë ditën. Megjithatë, edhe një minutë ecje çdo 30 minuta ulur siguronte përfitime modeste për nivelin e sheqerit në gjak, ndërsa ecja çdo 60 minuta (për një minutë ose pesë minuta) nuk siguronte asnjë dobi. Burimi Today.it

STUDIM

Konsumimi i tepërt i alkoolit mund të dëmtojë ADN-në ipas studiuesve nga NIMHANS, konsumimi i tepërt i alkoolit S mund të shkaktojë ndryshime të

pakthyeshme në ADN. Në studimin, e botuar në internet në ‘American Journal of Medical Genetics’, studiuesit shpjeguan se trupi zbërthen shpejt alkoolin (etanol), duke konvertuar dy atomet e tij të karbonit (etil) në atome të vetme (metil), të cilat mund të ndërveprojnë me një sërë substancash të tjera, duke përfshirë ADNnë. Metilimi mund të ndryshojë sa gjene shprehen ose ndoshta të kenë efekte të dëmshme. Studimi zbuloi se ndryshimet kimike të ADN-së të shkaktuara nga përdorimi i rëndë i alkoolit nuk mund të ishin të kthyeshme. Për qëllimin e hulumtimit, shkencëtarët analizuan kiminë e ADN-së së individëve që kishin pirë shumë pije për 10 vjet, mesatarisht 10 pije në ditë. Një nga autorët informoi se ata vlerësuan ADN-në e tyre kur kërkuan për herë të parë trajtim dhe pas tre muajsh kur reduktuan ose ndaluan pirjen. Rezultatet treguan një reduktim të ndjeshëm të metilimit tek ata që

pinë rëndë. Kjo vazhdoi edhe pas tre muajsh abstenim. Dy gjene që janë të lidhura drejtpërdrejt me metabolizmin e alkoolit, megjithatë, ishin më të metiluar në ata me varësi nga alkooli dhe vazhduan të mbeten të tillë edhe pas abstinencës. Ata zbuluan gjithashtu se tek ata që pinë shumë, edhe kur ata ndaluan së piri, metilimi nuk u kthye në nivelet e atyre që nuk pinë, duke nënkuptuar se ndryshimet kimike në ADN-në e lidhur me alkoolin

nuk janë të përkohshme. Përveç kësaj, ata zbuluan gjithashtu se ata që kishin filluar të pinin në moshë të re i përjetuan efektet më fort. Kjo nënkupton që pirja e hershme mund të ndikojë fizikisht në një sërë gjenesh, duke përfshirë ato që lidhen me trurin. Kjo mund të ketë një ndikim të thellë në mënyrën se si truri zhvillohet dhe maturohet, me efekte që mund të zgjasin deri në moshën madhore të mëvonshme. Burimi: News 18

12

E HËNË 23 JANAR 2023

SHËNDET

www.fjala.al

ONLINE 24 ORË

Bajamet në shtatzëni, si të veproni? humë gra vuajnë nga pllakëzat e infeksionit të grykëve gjatë shtatzënisë. S Dihet që gjatë kësaj periudhe është më

mirë të shmangni barnat, por ndonjëherë antibiotikët janë thelbësorë. Këshilla është që gjithmonë t’ia shpjegoni situatën mjekut dhe t’ju ekzaminojë, në mënyrë që ai të rekomandojë ilaçin më të mirë për ju. Por çfarë janë pllakëzat e infeksionit në fyt, si është më mirë të silleni nëse shfaqen gjatë nëntë muajve të shtatzënisë dhe cilat janë mjetet juridike natyrale që mund t’ju ndihmojnë të kapërceni shqetësimin!

Fëmijët duhet të qëndrojnë jashtë edhe në dimër, ja pse!

K

ur bën ftohtë, shumë nëna shmangin nxjerrjen e fëmijëve jashtë sepse kanë frikë se lagështia, ngrica dhe temperaturat e ulëta do t’i sëmurin të vegjlit. Kështu, i mbyllin në shtëpi, nuk i lënë të dalin të luajnë në oborr me miqtë e tyre dhe mes një udhëtimi në park dhe qendrës tregtare zgjedhin këtë të fundit! Asgjë nuk mund të jetë më e gabuar, sepse në këtë mënyrë ju rrezikoni nga infeksionet kur qëndroni shumë orë në dhoma të mbyllura, ndoshta pa hapur kurrë dritaret dhe pa ajrosur ambientin. Në realitet, pikërisht në ambiente të mbyllura dhe në vende shumë të ngarkuara (shkolla, kopshte, kinema, etj.) që ka një përqendrim më të madh të baktereve, shanset për t’u sëmurur pranë një personi të infektuar janë më të larta se sa jashtë. Por cilat janë arsyet pse, sipas mjekëve pediatër, fëmijët duhet të qëndrojnë jashtë edhe në dimër? Çfarë përfitimesh ka? Dhe çfarë masash duhet të merren? SHËTITJET, SPORTET NË NATYRË DHE LOJËRAT NË PARK Gjithmonë mendohet se vetëm pranvera dhe vjeshta janë stinët ideale për t’iu përkushtuar aktiviteteve në natyrë; në fakt edhe dimri duhet jetuar në maksimum dhe prindërit nuk duhet t’i ndalojnë fëmijët e tyre të bëjnë aktivitete dhe lojëra jashtë shtëpisë nga frika se mos sëmuren. Në të vërtetë, edhe të porsalindurit e mbuluar siç duhet, duhet të nxirren jashtë gjatë orëve më të nxehta të ditës sepse në këtë mënyrë forcohet sistemi imunitar. Mundohuni të mendoni për vendet e Ev-

ropës veriore: atje është absolutisht normale që të vegjlit të luajnë në borë ose në shi! Avantazhi i parë përse fëmijët duhet të jenë jashtë është se në këtë mënyrë sulmohen viruset dhe bakteret dhe shmanget përhapja e tyre, gjë që ndodh në vende të mbyllura. Prandaj, sportet në ajër të hapur si regbi, futbolli dhe skijimi janë të mirëseardhura. Rekomandohet absolutisht që pas shkollës të kaloni të paktën një orë në park, lërini fëmijët të luajnë në oborrin e shtëpisë ose t’i çoni për një shëtitje me biçikletë. Për më tepër, gjatë stinës së dimrit të gjithë bëhemi më dembelë dhe inkurajimi i familjes për të dalë jashtë duke bërë aktivitete stimuluese lufton një mënyrë jetese sedentare!

Por cilat janë arsyet pse, sipas mjekëve pediatër, fëmijët duhet të qëndrojnë jashtë edhe në dimër? Çfarë përfitimesh ka? Dhe çfarë masash duhet të merren?

MBULOHU MIRË DHE DIL NË ORËT QENDRORE Për arsyet e përmendura më sipër, fëmijët duhet të kalojnë disa orë jashtë edhe në dimër; e rëndësishme është që ata të kenë veshje të përshtatshme, veçanërisht nëse lëvizin dhe djersiten, rekomandohet veshje teknike për të shmangur shpërndarjen e nxehtësisë së trupit. Nuk duhet të harrojmë kapelën dhe shallin që mbrojnë rrugët e frymëmarrjes dhe shmangin infeksionet e veshit dhe bronkitin dhe dorezat për të parandaluar ftohjen e duarve. Për më tepër, nëse fëmijët lagen shumë nga shiu ose bora, ata duhet të thahen dhe ndërrohen me kujdes. Së fundmi, duhet të preferohen orët më të nxehta të ditës, kur temperaturat nuk janë tepër të ftohta dhe mund të shijoni të mirat e diellit dhe dritës. Burimi amando.it

SHKAQET DHE SIMPTOMAT Njohja e tyre është e lehtë sepse ato duken qartë. Veçanërisht formacionet e bardha të dhimbshme të qelbëzimit. Dikush ka zakonin e keq që t’i “shpërthejë” me ndihmën e pambukut, duke favorizuar kështu përhapjen e qelbit. Asgjë më të keqe! Simptomat shoqëruese mund të jenë bajame të skuqura dhe të fryra. Mund të ketë gjithashtu temperaturë të lartë, dhimbje koke dhe ënjtje të nyjeve limfatike në qafë. Kur ka pllaka, dhemb fyti, madje edhe gëlltitja e thjeshtë është e dhimbshme. Megjithatë, të gjithë mund të përjetojnë simptoma me intensitet të ndryshëm. Ethet, për shembull, nuk janë gjithmonë aty dhe madje edhe vështirësia në gëlltitje mund të ndryshojë shumë, veçanërisht në bazë të shkallës individuale të tolerancës (zakonisht më e ulët te fëmijët). Pllakëzat e qelbëzuara në shtatzëni zakonisht shkaktohen nga viruset dhe bakteret. Ato mund të jenë simptomë e bajameve ose faringitit. Është një problem tipik i dimrit, pasi marrja e gripit është shumë e lehtë. SI TË MERRENI ME PLLAKËZAT E QELBËZUARA NË SHTATZËNI? Për çdo problem shëndetësor pikë referimi është mjeku. Këshillat e miqve apo të afërmve kanë pak dobi në këtë rast! Zakonisht mjeku e këshillon gruan shtatzënë me pllaka në fyt të marrë antibiotikun. Më pas janë disa kura natyrale që ju lejojnë të lehtësoni pak simptomat tipike të pllakave në fyt. Më të zakonshmet janë qumështi dhe mjalti: lehtëson dhimbjet e gëlltitjes dhe skuqjen. Mund të merrni edhe çaj të freskët xhenxhefili. Kjo ka veti të rëndësishme antibakteriale dhe anti-inflamatore. Nëse mjeku është dakord, mund të përdoret edhe paralelisht me terapitë me antibiotikë. Sipas Institutit Kombëtar të Shëndetit dhe Përsosmërisë së Kujdesit Italian, mund të pini çaj xhenxhefili me 1-2 gram rrënjë në të. Xhenxhefili rekomandohet gjithashtu ndër mjetet kundër të përzierave. Gargara me ujë të ngrohtë dhe kripë mund të jetë gjithashtu e dobishme. Në gjysmë gote vendosni pak kripë dhe bëni gargarë në mëngjes dhe në mbrëmje. Njëlloj e dobishme është përzierja e ujit dhe limonit ose vetëm uthulla e mollës. Burimi amando.it

E HËNË 23 JANAR 2023

HISTORIA

www.fjala.al

ONLINE 24 ORË

13

Të ishe fëmijë në Romën e lashtë

Një ekspozitë në Firence tregon për herë të parë jetën e fëmijëve në Romën e lashtë: lojëra, studime, heronj, frikë dhe marrëdhënie me prindërit.

H

istoria në përgjithësi na flet për qytetërime, beteja, heronj. Sidomos te meshkujt. Ndonjëherë tek femrat, madje më rrallë tek fëmijët. Por tani një ekspozitë tregoi se si kanë jetuar fëmijët në Romën e lashtë, në kohën e Perandorisë. Quhet i përshtatshëm për fëmijët u hap në Galeritë Uffizi në Firence. Me skulptura, lodra të periudhës dhe vizatime, ai përshkruan momentet e ndryshme të fëmijërisë: argëtimin, shkollën, frikën, marrëdhëniet me kafshët deri në ritet e kalimit në moshën madhore. Një gjë e zakonshme që ekspozita hedh poshtë është se fëmijët romakë u kushtuan më pak vëmendje se tanët, pasi jeta ishte më e vështirë në ato ditë. A ishin baballarët e Romës së lashtë të ashpër dhe të shkëputur? Ndoshta në raste të caktuara zyrtare, por imazhet që i portretizojnë me djem dhe vajza mbi supe, duke filluar me ato nga Harku i Trajanit në Benevento (114 pas Krishtit), dhe fjalët e poetit Horace (65-8 p.e.s.), i cili e quanin me përzemërsi “rosa ime” një fëmijë me probleme të lindura në ecje, thonë të kundërtën. A ishin matronat romake të vështira në krahasim me nënat e sotme të shqetësuara? Larg kësaj: në raste publike ata sillnin me butësi fëmijët e tyre me vete, si në imazhin shumë human të vajzave të vogla që ngjiten pas rrobave të nënave të tyre ose mbahen për dore në një reliev të Ara Pacis, altari i ndërtuar në Romë nga Augusti në vitin 9 pas Krishtit. KUR BËHEN MË FËMIJË “Nga epigrafët e varreve mund të shihet se sa shumë vuajtje ka ndier një nënë nëse një vajzë apo një djalë

zhduket”, shpjegon Lorenza Camin, kuratore e ekspozitës së bashku me Fabrizio Paolucci. Megjithatë, mund të ketë diçka shumë larg nga mënyra jonë për të parë fëmijërinë, ndoshta sepse vdekshmëria foshnjore (pa vaksina dhe antibiotikë) ishte e pamëshirshme: deri në moshën 3 vjeç, foshnja nuk konsiderohej plotësisht fëmijë, aq më pak anëtar i komunitetit. “Derisa ai foli, ai ishte në një “botë të mesme”, një “qenie në krijimin””, shpjegon Camin: “Në fakt, nëse ai vdiste para moshës tre vjeç, nuk organizohej asnjë varr dhe rit i varrimit. Ai u varros në subgrundarium, d.m.th nën shkallët e shtëpisë, me një ceremoni të shkurtër nate. Kjo nuk do të thotë se fëmijët nuk janë kujdesur mirë për të kaluar fëmijërinë e hershme. Megjithatë, imazhet vintage na tregojnë nënat dhe shërbëtoret që ndjekin me kujdes të vegjlit që po mësojnë të ecin të ndihmuar nga një lloj shëtitës druri. KLASAT E PËRZIERA Rreth moshës 5 vjeç, pasi kishte fituar të folurin, fëmija ishte pjesë efektive e komunitetit. Për t’i besuar, rreth moshës 6-7 vjeç, magjistarit ludi që jepte mësim shkrim-lexim. “Kishte klasa të shpërndara në të gjithë qytetin, jashtë apo në dhomat e pasme, ku ishin të pranishëm të gjithë meshkujt dhe femrat së bashku”, shpjegon kuratori i ekspozitës. “Më mirë mund të studionte në shtëpi me një mësues privat. Njëri mbeti në ludi magister deri në 12 vjet, duke shkruar në pllaka të mbuluara me

dyll, duke përdorur majë shkruese, një shkop me majë që nga ana tjetër ishte e sheshtë për t’u fshirë. Dhe për veprimet aritmetike përdorej numëratori. Pas këtij cikli që kujton shkollat ​​tona fillore, kaluam në gramatikën ku mësuam histori, gjeografi dhe letërsi latine

e greke për 3 vjet.” Kjo fazë e dytë shkollore zakonisht bëhej nga djemtë. Femrat drejtoheshin në punë shtëpiake për t’u martuar të rinj. Ata që kishin mundësi, pas gramatikës shkuan te retori, për të mësuar retorikën (elokuencën, artin e të folurit). PAS KËMBANËS Shkolla zgjati nga mëngjesi deri në pasdite vonë. Atëherë djemtë ishin të lirë të luanin: p.sh. Të vegjlit

kënaqeshin duke mbajtur një rrotë të shtyrë nga një shkop (siç shihet edhe sot në shumë vende të Botës së Tretë). Kafshët e preferuara ishin patat, lepujt, qentë dhe macet. Më mirë kishte një karrocë të vogël të tërhequr nga një dhi. Por edhe majmunët dhe papagajtë. Të gjithë luanin me arra, që ishin mermeret apo figurinat e kohës. Çdo fëmijë mbante një çantë të veçantë në të cilën ruante arrat e tij, të cilat i vinte në lojë në mënyra të ndryshme. Për shembull, duke i hedhur në vrima të vogla. Ose në një zonë të gjurmuar në formën e një delte kapitale: kushdo që arrinte të vendoste arrën e tij në kutinë në majë të shkronjës greke në formë trekëndëshi, merrte të gjitha arrat në fushë. Pastaj ishte orka, loja e hedhjes së arrave në një enë (fitoi kush mori më shumë arra). Ose tabula e prirur: të bësh arrë të zbresë nga një tabletë për të goditur të tjerët. Ose ludus castellarum: ishte e nevojshme të hidhej arrë mbi tre, të vendosura afër njëra-tjetrës. Në ekspozitën e Firences është një broshurë e botuar nga Sillabe kushtuar fëmijëve të sotëm që mësojnë lojërat e bashkëmoshatarëve të tyre të dy mijëvjeçarëve më parë. Super heronjtë nuk munguan si lodra: statujat e Herkulit (i cili si fëmijë në djep mbyti një gjarpër të dërguar nga Juno) apo të gladiatorëve. Në ekspozitë mund të shihni modelin e lodrës së një mirmilloje, një gladiatori të rëndë me helmetë, mburojë dhe kurasë. Elementët e ndryshëm mund të çmontohen dhe

rimontohen, si në Big Jim ose figura të tjera aksioni të kohës sonë. Vajzat kishin bashkuar kukulla prej fildishi, druri dhe terrakote që ishin të veshura dhe “të zbukuruara” në mënyrën e Barbie. Ata kishin edhe shtëpitë e tyre të kukullave, me sende të ndryshme shtëpiake të miniaturizuara. GËZUAR FESTËN! Nga data 17 deri më 23 dhjetor fëmijët nuk shkonin në shkollë sepse festonin Saturnalinë, për nder të Saturnit, perëndisë së tokës dhe të mbjelljes. Shtëpitë u zbukuruan me kurora dhe të afërmit dhe miqtë u ftuan dhe erdhën dhuratat. Një tjetër ditë feste e ndjerë thellësisht nga të rinjtë ishte 17 marsi, për Liberalët, për nder të perëndisë Bacchus, një tjetër fëmijë mrekulli e mitologjisë. “Ashtu si fëmijët e sotëm, edhe romakët mund të kenë frikë nga errësira, përbindëshat apo shtrigat”, thekson Camin. “Unazat me zile në kyçin e këmbës kishin për detyrë të mbanin larg pranitë e liga. Meshkujt ishin të pajisur me një bulë, një çantë të vogël për t’u mbajtur në qafë me bukuri fati brenda dhe femrat me lunula, në formën e hënës. Vajzat rreth moshës 13 vjeç dhe djemtë 15-16 vjeç, sipas thënies romake, “i lanë arrat”. Kjo do të thotë, ata kaluan në fazën e të rriturve. Femrat i dhanë kukullat e tyre Venusit dhe hijeshinë e fatit në tavolinën e shtëpisë. Djemtë hoqën bullën dhe togën pretesta (të purpurt të fëmijërisë) për të veshur togën e bardhë të botës së të rriturve. Sipas poetit Martial (38-104 pas Krishtit), “ishte e trishtueshme të lija arrat”. Burimi: fokus.it/ Franco Capone/ Përgatiti për botim: L.Veizi

14

E HËNË 23 JANAR 2023

SHKENCA

www.fjala.al

ONLINE 24 ORË

Projekt i ri i Muzeut të Shkencave të Milanos për të promovuar qytetarinë shkencore

Muzeu Kombëtar i Shkencës dhe Teknologjisë në Milano nis projektin “Fatti per Capire” të konceptuar nga popullarizuesja e shkencës Barbara Gallavotti për të promovuar qytetarinë shkencore.

M

e rastin e shtatëdhjetëvjetorit të tij, Muzeu Kombëtar i Shkencës dhe Teknologjisë në Milano rinovon angazhimin e tij për të «interpretuar bashkëkohoren» duke prezantuar një projekt të ri, Fatti per Capire, i cili synon të rrisë qytetarinë shkencore. Fatti per Capire – i cili u zhvillua për Muzeun nga Barbara Gallavotti, gazetare shkencore, autore dhe prezantuese televizive – është e ndarë në iniciativa të shumta dhe e ka themelin e saj në përditësimet e rregullta nëpërmjet internetit dhe rrjeteve sociale për tema të diskutueshme. Në këto përditësime do të ndahen informacione dhe këndvështrime të studiuesve me aftësi specifike mbi temat e trajtuara herë pas here. SHKOJME! Numri i parë, kushtuar temës së makinave elektrike, është në internet që më 20 janar në www.museoscienza.org/it/fatti-per-capire dhe më pas do të vazhdojë rregullisht, me analiza të thelluara ose botime të përcaktuara gjithashtu. nga ngjarjet aktuale. Çdo temë e re do të prezantohet në seksionin e faqes së internetit të Muzeut dhe do të bëhet e njohur përmes dërgimit të buletineve për personat e regjistruar. Disa informacione të përzgjedhura do të shpërndahen përmes kanaleve sociale të Muzeut.

që kanë të bëjnë me kulturën shkencore (për shembull, për të eksploruar mekanizmat e komunikimit) dhe për ndërveprim me publikun. Projekti parashikon gjithashtu organizimin e disa takimeve të hapura për publikun, të cilat do të mbahen në Muze, në mënyrë që së bashku me ekspertë shkencorë të mund të diskutohen tema të gjera aktuale. Takimi i parë do të mbahet në fund të këtij viti. “Ka shumë arsye të mira për të folur për shkencën”, shpjegon Bar-

TAKIMI Gjithashtu do të zhvillohen hapësira për diskutimin e temave

Pse njerëzit sot nuk janë plot flokë si paraardhësit tanë

jonet rregullatore (ose promotorët) e gjeneve luajnë një rol po aq të rëndësishëm dhe indirekt ndikojnë në rritjen e flokëve duke vendosur se sa, ku dhe kur të aktivizohet një gjen i caktuar.

Paraardhësit tanë ishin të mbuluar me flokë. Ne kemi pak prej tyre, vetëm në fushat strategjike: ne kemi ende gjenet e flokëve, por evolucioni i ka çaktivizuar ato. ëkura jonë nuk është aq e lëmuar sa ajo e delfinëve, por është relaL tivisht pa qime: por çfarë është ajo

që ka bërë që sapiens modernë të humbasë gëzofin? Për ta zbuluar, një grup studiuesish krahasuan kodet gjenetike të 62 llojeve të kafshëve, me dhe pa qime. Rezultatet, të publikuara në eLife, zbulojnë se “gjenet e flokëve” janë ende të pranishme tek ne, por janë çaktivizuar nga evolucioni: njohja e kësaj mund të na ndihmojë në të ardhmen për të gjetur mënyra të reja për të kuruar

tullacën ose për të ripërhapur flokët e atyre që kanë ka humbur pas kimioterapisë.

PËRPARËSITË E NJË JETË PA FLOKË Njerëzit nuk janë të vetmit gjitarë që janë (pothuajse) pa qime: delfinët, me lëkurën e tyre të lëmuar dhe të rrëshqitshme, notojnë shpejt pa fërkime në ujë; elefantët kanë shumë pak flokë (ndryshe nga paraardhësit e tyre mamuth) dhe kështu arrijnë të ftohen më lehtë duke jetuar në vende

bara Gallavotti, “për shembull, sepse kjo i përgjigjet nevojës sonë për njohuri, për të shpërndarë informacion të dobishëm dhe jo më pak sepse shkenca është shpesh argëtuese. Por për mendimin tim, qëllimi më i lartë për dikë si unë që merret me përhapjen e shkencës duhet të jetë rritja e asaj që anglo-saksonët e quajnë qytetari shkencore, tashmë duke e inkurajuar atë tek më të rinjtë. Pikërisht në këtë drejtim shkon edhe projekti Fatti per Capire që kam zhvilluar për Muzeun”.

të nxehta. Edhe ne njerëzit e kemi humbur gëzofin për të qëndruar më të freskët: ky ndryshim evolucionar u ka lejuar paraardhësve tanë të lëvizin nga mjedisi i lagësht dhe me hije të pyjeve në atë të thatë dhe të ngrohtë të savanës, duke kolonizuar zona të reja.

GJENET E MUTARUARA Të gjitha kafshët pa qime të analizuara në studim grumbulluan disa mutacione në shumë nga të njëjtat gjene, duke përfshirë ato që kodojnë keratinën dhe elementë të tjerë që lehtësojnë rritjen e flokëve. Rezultatet theksuan gjithashtu se ra-

PRANISHT POR HESHTUR “Presioni evolucionar për të humbur flokët ka bërë që gjenet që kodojnë rritjen e flokëve kanë humbur rëndësinë e tyre”, shpjegon Nathan Clark, një nga autorët. Në kafshët pa gëzof, këto gjene kanë evoluar me një ritëm më të shpejtë sesa te gjitarët leshtarë: megjithatë “disa ndryshime gjenetike mund të jenë përgjegjëse për rënien e flokëve, të tjera mund të jenë vetëm dëme anësore për shkak të ndalimit të rritjes së flokëve”, specifikon Clark. Tani studiuesit po përdorin të njëjtën qasje për të përcaktuar rajonet gjenetike të përfshira në parandalimin e kancerit, zgjatjen e jetës ose aspekte të tjera të shëndetit tonë: “Është një mënyrë për të përcaktuar mekanizmat gjenetikë globalë që qëndrojnë në themel të karakteristikave të ndryshme,” përfundon Clark.

E HËNË 23 JANAR 2023

ENCIKLOPEDI

www.fjala.al

ONLINE 24 ORË

23 Janar 1556

Tërmeti i tmerrshëm godet Kinën, vdesin 830 mijë njerëz

15

Dashi

Ndikuar mjaft nga yjet, jeta juaj ne çift sot do jete shume me e ngrohte dhe me e kënaqshme. Nuk do ndiheni keq për asnjë çast. Beqaret do fillojnë një lidhje pasionante me një person i cili deri me sot i kishte ngacmuar me mënyra nga me te ndryshmet. Ai kishte kohe qe ndiente për ta. Sektori i financave do vazhdoje te mbetet i ekuilibruar për aq kohe sa ju te jeni te kujdesshëm me shpenzimet.

Demi Dite e mbushur me vështirësi te njëpasnjëshme ka për te qene kjo e sotmja për çiftet. Për shume gjera nuk do arrini dot te gjeni një zgjidhje edhe pse te afërmit do ju gjenden pranë. Beqaret ka shume gjase te fillojnë një lidhje pasionante dhe afatgjate. Çdo çast ka për te qene fantastik. Ne planin financiar do dini gjithmonë si te veproni dhe gjendja do mbetet e shkëlqyer.

Binjakët Nuk do jeni shume te disponueshem ndaj partnerit tuaj gjate kësaj dite dhe duke u ndier shpesh vetëm, ai mund ta kërkojë ngrohtësinë diku tjetër. Beqaret do kenë disa njohje te reja, por nuk do ndihen ende gati për te hedhur hapa. Buxhetin do arrini ta menaxhoni ashtu si duhet dhe nuk do ju dale asnjë lloj problemi. Disa mund te kenë edhe përmirësim te situatës fale marrjes se një shpërblimi.

Gaforja Sot nuk do ndodhe asgjë e veçante për juve qe jeni ne një lidhje. Beni atë qe do ndieni ne çdo moment pa u shqetësuar për te ardhmen e largët. Beqaret do kenë një dite te paqëndrueshme dhe nuk do ndihen ende gati për te filluar një lidhje. Financat do dini si t’i organizoni ne çdo moment kështu qe ky sektor do vazhdoje te jete gjithë kohës i qëndrueshëm.

Luani

Pas një periudhe te trazuar dhe me probleme te njëpasnjëshme, sot situata do normalizohet për ju te dashuruarit. Do jeni me te logjikshëm, do i kuptoni gabimet dhe do hapni rruge here pas here. Beqaret nuk do e mbajnë shume mendjen tek krijimi i një lidhjeje sepse do merren me një çështje te rëndësishme profesionale. Qe financat te jene te mira duhet te hiqni dore nga shpenzimet për gjera te panevojshme.

Virgjëresha Vetëm çaste te bukura e te lumtura do kaloni sot juve qe jeni ne një lidhje. Hatërmbetjet e se shkuarës do i lini gjithë kohës pas krahëve. Beqaret nuk do jene shume ne humor dhe mund t’i refuzojnë edhe disa ftesa qe do iu bëhen. Për te përmirësuar financat nuk duhet te luani me lojëra fati sepse keni për te humbur shuma te mëdha dhe do ndiheni keq.

N

jë tërmet i forte, godet rajonin e Shaanxi në Kinë, duke shkaktuar vdekjen e rreth 830.000 njerëzve. Numërimi i viktimave ishte shpesh i pasaktë pas fatkeqësive të tilla në shkallë të gjerë, sidomos para shekullit XX-të, por ajo katastrofë cilësohet ende si më vdekjeprurësja e gjitha kohërave. Tërmeti goditi fillimisht në orët e vona të mbrëmjes, me tronditje të vazhdueshme deri mëngjesin e ardhshëm. Më vonë, hulumtimet shkencore zbuluan se magnituda e tërmetit ishte afërsisht 8.0-8.3 ballë i shkallës Rihter. Ai ndodhi në mesin e një zone tejet të populluar, dhe me ndërtesa dhe shtëpi të ndërtuara keq, çka edhe shkaktoi numrin e madh të viktimave. Në disa vende, në tokë u krijuan të çara me një thellësi prej 20 metrash.

Peshorja Disa incidente te vogla mund te sjellin probleme afatgjata për juve qe jeni ne një lidhje. Do jeni te palogjikshëm te dy palët. Beqaret do jene gati edhe për aventura kalimtare, mjafton qe te mos qëndrojnë me te vetmuar si me pare. Disa mund te kenë edhe mundësi për lidhje serioze. Buxhetin do e mbani gjithë kohës nen kujdes dhe situata do ketë vetëm përmirësime te njëpasnjëshme.

Akrepi Do jeni shume te zënë me pune gjate gjithë kësaj dite prandaj nuk do keni kohe te lire qe t’i përkushtoheni atij qe keni ne krah. Me e mira do jete qe t’ia shpjegoni situatën me detaje ne mënyrë qe te mos lindin pakënaqësi. Beqaret do i marrin gjerat si t’iu vijnë dhe disa mund te jene me fat. Me shpenzimet duhet te jeni me te moderuar ne mënyrë qe gjendja mos ketë tronditje.

Shigjetari Do i qëndroni shume besnike partnerit tuaj gjate kësaj dite dhe nuk do tundoheni as nga disa oferta fantastike qe mund t’iu beje dikush. Beqaret do bëjnë mire te reflektojnë gjere e gjate e te mos nxitohen para se te hedhin hapa. Jo çdo gjë është ashtu si duket ne pamje te pare. Ekuilibri financiar mund te ketë ndonjë tronditje te vogël, por asgjë për t’u alarmuar.

NGJARJET E DATËS 23 JANAR 2023

1849

Elizabeth Blackwell, diplomohet në Kolegjin Mjekësor të Nju Jorkut, duke u bërë mjekja e parë femër e Shteteve të Bashkuara.

1950

Në Izrael, Knesset (parlamenti) vendos që Jeruzalemi të jetë kryeqyteti i vendit.

1937

Shtatëmbëdhjetë zyrtarë komunistë të nivelit të mesëm akuzohen në Bashkimin Sovjetik për simpati ndaj Leon Trockit, dhe për komplotim për të përmbysur regjimin e Stalinit.

1960

Batiskafi “USS Trieste” thyen një rekord në zhytje, duke zbritur në thellësinë 10.911 metra në Oqeanin Paqësor.

1941

Aviatori i famshëm Charles Lindbergh, që kapërceu i pari oqeanin Atlantik, dëshmon para Kongresit të SHBA-së, duke rekomanduar që Shtetet e Bashkuara të negociojnë një pakt të neutralitetit me Adolf Hitlerin.

1997

Madeleine Albright, bëhet gruaja e parë që shërben si Sekretare e Shtetit e Shteteve të Bashkuara.

Bricjapi

Ju te dashuruarit nuk do ndiheni shume mire sot dhe do keni dyshime për ndjenjat kundrejt partnerit. Qëndroni pak kohe ne qetësi dhe reflektoni me kujdes për ato qe vërtet doni te bëni. Beqaret do kenë një dite te mbushur me çaste te lumtura dhe do ndihen për mrekulli. Ne planin financiar nuk duhet te ndërmerrni rreziqe te mëdha vetëm për ta përmirësuar situatën sepse ndonjëherë mund te dalin te papritura te pakëndshme.

Ujori

Do jeni magjistare te vërtetë sot ju te dashuruar dhe do e ndryshoni tërësisht gjendjen ne te cilën ndodheshit. Gjithçka mes jush dhe atij qe keni ne krah ka për te qene e jashtëzakonshme. Beqaret do kalojnë momente shume te bukura edhe pse jo te gjithë do takojnë personin ideal. Buxheti nuk do jete i keq, megjithatë sa me pak rreziqe te ndërmerrni aq me mire do jete.

Peshqit Dite shume monotone do jete kjo e sotmja për juve qe jeni ne një lidhje. Shpesh do ndiheni vërtet keq dhe nuk do dini çfarë te bëni qe ta ndryshoni gjendjen. Beqaret do ndihen plotësisht te braktisur nga yjet dhe ne disa momente do ndihen keq. Buxheti do kërkojë me tepër vëmendje dhe përkujdes. Po filluan problemet situata mund te dale jashtë kontrollit për shume kohe.

16

E HËNË 23 JANAR 2023

Cyan Magenta Yellow Black

REKLAMA

www.fjala.al

ONLINE 24 ORË