Үйл үгийн хувилал VII-X анги

Үйл үг гэж юу вэ? Утга?

Хүн, амьтан, юмс үзэгдлийн үйл хөдлөлийг заасан утгатай

Асуулт?

яа-? яаж?, яадаг?, яагаад? яав? яасан?, яалаа? яадаг? ...

Үг бүтэх ёс дагаврын арга амь –д – р –л ном –л , дээс-д

үүсмэл үг нийлэх Баянхонгор, Номундалай тус бол-, инээд хүр-

Үг

үүсмэл биш

хана, шал, яв-, ир- ...

Үйл үгийн бүтцийг танин мэдэх Үүсмэл үйл үгсийг олж бичээд бүтцээр зааглаарай ачил- ач- л хүндэлхүнд- л дагаявшогло- шог-л сурэелэ- эе- л эвлэ- эв-л төсөөл- төс-өө-л эрхэм бол- эрхэм-бол

уншхянатогттэнцсанадуураймагадал- магад-л сонсбаримтал- барь-мт-л

9/9

Үйл үгийн тусах ба эс тусах шинжийг танин мэдэх

ЗТЯ хэнийг? юуг?

сурсудалоёүззастэвчхүндэлдагахадгалавтэтгэсайшаа-

ЗТЯ

хэнийг? юуг?

зохибайбосбүтунтгийалдаршболовсор-

Үйл үгсийн тусах ба эс тусах шинжийг тодорхойлоорой Ж.нь –ав-тусах, ... ачилачил- тусах хүндэлхүндэл- тусах дагадага- тусах явяв- эс тусах шоглошогло- тусах сурсур- тусах эелээелэ- эс тусах эвлээвлэ- эс тусах төсөөлтөсөөл- тусах эрхэм эрхэмболбол- эс тусах

тусах уншхянахянатусах тогттогтэс тусах тэнцтэнцэс тусах санасанатусах дуурайдуурайтусах магадалмагадалтусах сонссонстусах баримталбаримталтусах

19/19

Үйл үгийн хувилал тодотгон

Үйл үг - хэв - байдал үндэс

холбох төгсгөх

нөхцөлдүүлэн

цагаар

биеэр

Үйл үгийн цагаар төгсгөх нөхцөлүүд Цагаар төгсгөх

1

Мэдэгдэж

2

Мэдэгдэж

3

Мэдэгдэлгүй

4

Одоо цаг

5

Ирээдүй цаг

Өнгөрсөн цаг

№

нөхцөл -в

-лаа 4

Жишээ уншив, бичив, барив,

уншлаа-, бичлээ-, барилаа-

-жээ, -чээ

уншжээ, бичжээ, барьжээ

-ж байна

уншиж байна, бичиж байна,

-на 4

уншина, бичнэ, барина-

Үйл үгийн цагаар төгсгөх нөхцөлүүд -на

4

-ж,ч байна

-в

-жээ/-чээ/ -лаа4

ГЭДЭС ЖИЙРЭГЛЭНЭ

1. Н, Б, Д, Р, С, Л + -Й, -Г, -Н,-М, -Л, -Р ШУУД 2. Н, Б, Д, Р, С, Л + -Ж, -Ч, -Б, -С, -Д, -Х, -Т

Үйл үгийн биеэр төгсгөх нөхцөлүүд Биеэр төгсгөх

нөхцөл

1

Шийдэн хүсэх

-я, -е, -ё

уншъя, бичье, барья

Даалган захирах

-сугай 2

уншсугай, бичсүгэй, барьсугай

3

Тушаан захирах

-тэг

4

Зөвлөн захирах

-аарай 4

5

II бие

2

I бие

№

Жишээ

унш, бич, барь уншаарай, бичээрэй, бариарай

-аач 4

уншаач, бичээч, бариач

Хүндэтгэн захирах

-гтун 2

уншигтун, бичигтүн, баригтун

7

Сануулан захирах

-уузай 2

уншуузай, бичүүзэй, бариузай

8

Завшөөрч хүсэх

-г

(уншвал) уншиг, бичиг, бариг

Ерөөн хүсэх

-тугай 2

унштугай, бичтүгэй, баригтун

Мөрөөдөн хүсэх

-аасай 4

уншаасай, бичээсэй, бариасай

6

9 10

III бие

Шаардан захирах

-я,е,ё -сугай 2

-аарай 4

-аач 4

-гтун

-уузай 2

-г

-тугай2

-аасай 4

-я,е,ё -сугай 2

-аарай 4

-аач 4

-гтун

2

-уузай 2

-г

-тугай2 -аасай 4

ГЭДЭС ЖИЙРЭГЛЭНЭ 1. Н, Б, Д, Р, С, Л +

-Й, -Г, -Н,-М, -Л, -Р

ШУУД 2. Н, Б, Д, Р, С, Л + -Ж, -Ч, -Б, -С, -Д, -Х, -Т

суу-

нуу-

дуул-

тогло-

барь-

бэлд-

хүр-

урс-

үүр-

өмс-

Үйл үгийн тодотгон холбох нөхцөлүүд Тодотгон холбох

1

Өнгөрсөн цаг

2

Үргэлжилж байгаа

3

Байнга үйлдэгдэх

4

Энгийн

5

Боломжит

нөхцөл -сан 4

Ирээдүй Одоо цаг цаг

№

-ж байгаа (-aa 4) -даг 4 -х -маар 4, -хуйц2

Жишээ уншсан, бичсэн, уншиж байгаа, бичиж байгаа уншдаг, бичдэг, барьсан унших, бичих, барих уншмаар, бичмээр, барихуйц

-сан4

-ж,-ч байгаа

-даг4

-х

-маар4

-хуйц2

Үйл үгийн нөхцөлдүүлэн холбох нөхцөлүүд №

Нөхцөлдүүлэн холбох

нөхцөл

Жишээ

-ж, -ч

уншиж, бичиж, барьж

Урьдчилах

-аад 4

уншаад, бичээд, бариад

Хам холбох

-н

уншин, бичин, барин

Үргэлжлэх

-саар 4

уншсаар, бичсээр, барьсаар

5

Дутагдах

-вч

уншивч, бичивч, баривч

6

Болзох

-бал 4, -вал 4

уншвал, бичвэл,баривал

Бэлтгэх

-магц 4

уншмагц,бичмэгц, баримагц

Угтах

-тал 4

унштал, бичтэл, барьтал

Дагалдах

-хлаар 4

уншихлаар, бичихлээр, барихлаар

Далимдах

-нгуут 2

уншингуут,бичингүүт, барингуут

Дашрамдах

-нгаа 4

уншингаа, бичингээ, барингаа

Үгүйсгэх

-лгүй

уншилгүй, бичилгүй, барилгүй

3 4

7 8 9 10 11 12

Угсруулан холбох

2

Зэрэгцүүлэн холбох

Зэрэгцэх

1

-ж,-ч

-н

-аад 4 -саар 2 -вч

-бал, 4- магц4 -тал 4 -хлаар 4 -нгаа 4 -нгуут 2 -л үгүй -вал

Үйл үгийн хэвийн нөхцөлүүд №

Хэв

нөхцөл

Жишээ

1

Өөрөө үйлдэх

2

Бусдаар үйлдүүлэх

-уул 2, -лга 4, -аа 4,-га 4

уншуул, бичүүл, бариул

3

Бусдын эрхэнд үйлдэгдэх

-гд, -д, -т

уншигд-, бичигд-, баригд-, авт-, олд-

4

Харилцан үйлдэлдэх

-лд

барилд-, ноцолд-, зууралд-

5

Хамтран үйлдэлцэх

-лц

уншилц-, бичилц-, барилц-

- тэг нөхцөл

унш-, бич-, барь-,

Үйл үгийн хэвийн нөхцөлийн утга Билгүүн зураг зурав. Билгүүн ааваараа зураг зуруулав

Чимгээ гэрээ цэвэрлэв. Чимгээ ээждээ гэр цэвэрлэлцэв.

Билгүүн- аав

Чимгээ- Чимгээ, ээж

Баяраа Болдыг барив Баяраа Болдтой барилдав.

Баяраа- Баяраа, Болд

Борооны ус цонхыг угаажээ. Цонх борооны усанд угаагджээ

Борооны ус- цонх

-уул2

-лга4

-аа4, -га4

-гд

-д, -т

ДҮРЭМ ЗӨРЧИНӨ

-лд

-лц

Үйл үгийн байдлын нөхцөлүүд №

Байдал

1

Энгийн үйлдэх

2

Бүрмөсөн үйлдэх

3

нөхцөл - тэг нөхцөл

Жишээ унш-, бич-, барь-,

-чих

уншчих-, биччих-, барьчих-

Түр үйлдэх

-зна 4

явзна-, барьзна-

4

Эрчимтэй үйлдэх

-схий

уншисхий-, бичисхий-, явсхий-

5

Олноор үйлдэх

-цгаа 4

уншицгаа-, бичицгээ-, барьцгаа-

Үйл үгийн байдлын нөхцөлийн утга Билгүүн зураг зурлаа. Билгүүн зураг зурчихлаа. Болд сандал дээр суув. Болд сандал дээр суузнав

Баяраа замаар гүйв. Баяраа замаар гүйсхийв. Чимгээ гэрээ цэвэрлэв Чимгээ, Цэцгээ нар гэрээ цэвэрлэцгээв.

-чих

-зна4

-схий

-цгаа4

ДҮРЭМ ЗӨРЧИНӨ

ав-,

хөв-, жив

ба-аар болон Й, -Г, -Н,-М, -Л, -Р -оор эхэлсэн дагавар нөхцөл залгахад –БҮ үе жийрэглэнэ

өг-,

үх-

өгнө,

үхнэ

Й, -Г, -Н,-М, -Л, -Р –болон –СИ /үгүй/, -СХИЙ залгахад ГҮ үе жийрэглэнэ