ERDI MAILAKO HEZIKETA ZIKLOETARAKO SARBIDE

PROBA ATAL ZIENTIFIKO-TEKNIKOA NATUR ZIENTZIAK MODULUA ARIKETAK ERANTZUNAK

BALIABIDEAK ETA PROGRAMAZIOA

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

Modulua

NATUR ZIENTZIAK

Oinarrizko Prestakuntza - 2. maila Erdi Mailako heziketa-zikloetarako sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

Iraupena: 60 ordu

1

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

AURKIBIDEA 1. ATAL ZIENTIFIKO TEKNIKOAREN HASTAPENAK 2. MODULUA: NATUR ZIENTZIAK Edukiak 1. MULTZOA: ENERGIA (12 ordu) Ezagutza-adierazleak 2. MULTZOA: BEROA ETA TENPERATURA (12 ordu) Ezagutza-adierazleak 3. MULTZOA: IZAKI BIZIDUNAK ETA BEREN INGURUNEA (18 ordu) Ezagutza-adierazleak 4. MULTZOA: GIZAKIAK ETA EUREN OSASUNA (18 ordu) Ezagutza-adierazleak

2

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

1. ATAL ZIENTIFIKO TEKNIKOAREN HASTAPENAK Alderdi naturalez nahiz gizakiek eratutakoez osatutako mundu fisikoarekin eragin-trukerako gaitasuna da mundu fisikoa ezagutzeko eta elkarri eragiteko eskuduntza. Hala, gertakariak ulertzen dira, ondorioak aurresan daitezke eta norberaren eta gainerako pertsona eta izaki bizidun guztien bizi-baldintzak hobetu eta babesteko aukera ematen du. Azken finean, biziaren eta ezagutzaren esparru ezberdinetan (osasuna, ekoizpena, kontsumoa, zientzia, prozesu teknologikoak, etab.) egoki moldatzeko eta mundua interpretatzeko beharrezkoak diren gaitasunak eskuratuko dira, baina horretarako zientzi esparru bakoitzeko ezagutzetatik abiatuta fenomenoak aztertzeko oinarrizko kontzeptu eta printzipioak aplikatu beharko dira. Probaren bidez neurtuko diren eskuduntzaren alderdiak:  Gizakion bizia eta jarduerak burutzen direneko espazio fisikoaren ezagutza, eskala handian nahiz ingurukoan, eta inguratzen gaituen espazioarekin elkarri eragiteko gaitasuna: espazioan zehar higitu eta objektuek eta euren posizioak eragiten dituzten arazoak ebatzi.  Espazioan pertsonek, euren ezarpenak, jarduerek eta paisaian egiten dituzten eraldaketen ondoriozko paisaia berriek duten eragina ezagutzea; eta garapenaren onurak gizaki guztiontzat izan behar dutela jakitea, gizakiok baliabide naturalak kontserbatu behar ditugula, eta mundu osoan solidaritateak gailendu behar duela belaunaldi guztietan.  Giza gorputzaren eta naturaren ezagutza, eta gizakion eta naturaren arteko elkar trukeen ezagutza. Horrekin, bizimodu batek edo besteak izan ditzakeen ondorioak argudiatzeko gaitasuna lortzen da eta ingurune natural eta sozialean bizimodu fisiko eta mental osasungarria eskuratzeko gai izango gara.  Mundu fisikoa ulertu eta erabakiak hartzea ahalbidetzen duten elementuak erabiltzea. Elementuok, gainera, gizakion jarduerak ingurumenean, osasunean eta pertsonen bizikalitatean eragiten dituen aldaketak ezagutzea ahalbidetzen du.  Soluzio teknikoak planifikatzeko eta maneiatzeko gaitasunak (ekonomiaren eta eraginkortasunaren irizpideei jarraiki), eguneroko bizimoduaren eta lan-munduaren beharrak asetzeko. Pentsamendu zientifiko-teknikoa garatzeko eta aplikatzeko gaitasunak: jasotako informazioa interpretatu eta aurresateko aukera ematen dute eta bizimodu pertsonalean, gizartean eta espazio naturalean gaur egungo aurrerakuntza zientifiko eta teknologikoek eragiten dituzten aldaketen aurrean norberaren ekimen pertsonalez erabakiak hartzeko gai egiten gaituzte. 2. MODULUA: NATUR ZIENTZIAK Natur Zientzien modulua naturaren eta bertan gertatzen diren portaera eta aldaketen ezagutzaren azalpen-esparrua da. Modulu honetan ezagutza horren azterketa biltzen da, betiere oinarrizko fenomeno fisiko, kimiko eta biologikoen aldetik, eta berauek arautzen, erregulatzen eta antolatzen dituzten arauen aldetik. Horrela, materia biziaren eta geldoaren ezaugarriak eta propietateak, eta horiekin lotzen diren erlazioak eta erreakzioak, ulertzeko eta bere egiteko aukera ematen du. Beheko gaietan zehazten dira ikasgai honetako alderdi nabarmenenak: • Energia. • Beroa eta tenperatura.

3

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

• Izaki bizidunak eta euren ingurunea. • Izaki bizidunak eta euren osasuna. Modulu honen eskaintza aintzat hartuko duen edozein prestakuntza-prozesuetarako programazioa egitean, ondoren zerrendatzen diren “edukiak” hartu beharko dira kontuan, eta “ezagutza-adierazleak” atalean deskribatzen diren maila eta hedadura izan beharko da aintzat. Izatez, azken horiek ebaluazio-irizpideak dira, eta, eduki-multzo bakoitzerako gai eta ereduzko ariketa diren aldetik, pertsonek jakin behar duten edo egiten jakin behar duten alderdirik funtsezko eta kritikoenak adierazi nahi dituzte. EDUKIAK: 1. MULTZOA: ENERGIA (12 ordu) • Energia: − Energia kontzeptua: ♦ Ezaugarriak: eraldatu, kontserbatu, degradatu eta batetik bestera aldatzen da. ♦ Lanarekin lotuta. ♦ Unitateak. − Energia-motak: mekanikoa, elektrikoa, kimikoa, nuklearra, termikoa… − Energia-iturri berriztagarriak eta ez-berriztagarriak: ♦ Abantailak eta eragozpenak. ♦ Lortzeko, garraiatzeko eta erabiltzeko arazoak. ♦ Energia eta iraunkortasuna: ingurumenean duen eragina, energi aurrezpena, energia garbiak. − Energiaren kontserbazio-printzipioa. − Energia mekanikoa: ♦ Mugimenduari lotutako energia: energia zinetikoa. ♦ Posizioari lotutako energia: energia potentziala. ♦ Energia mekanikoaren kontserbazio-printzipioa. EZAGUTZA ADIERAZLEAK: 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5

Energiaren agerpen-mota ezberdinak eta eraldaketak ezagutu. Energia-iturri nagusienen abantaila eta eragozpen handienak ezagutu: ikatza, petrolioa, gas naturala, uranioa, eguzkia, haizea, ura, itsasoa, biomasa… Energiaren ekoizpenak eta erabilerak ingurumenean duten eragina ezagutu. Energia zinetikoa eta potentziala kalkulatu, euren formuletatik abiatuta. Energiaren kontserbazio-printzipioa aplikatzeko ariketak ebatzi.

2. MULTZOA: BEROA ETA TENPERATURA (12 ordu) • Beroa: energiaren agerpen-mota bat: − Beroa eta tenperatura. Bien arteko aldeak. Celsius eta Kelvin eskala. − Beroaren hedapena. − Beroa eta tenperatura-aldaketak: ♦ Bero espezifikoa ♦ Gorputz batek xurgatzen edo igortzen duen beroa − Bero-trukeak: oreka termikoa. − Beroaren beste ondorio batzuk: ♦ egoeraren aldaketa ♦ Dilatazioak ♦ Eraldaketa kimikoak (errekuntza).

4

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

EZAGUTZA ADIERAZLEAK: 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5.

Beroa eta tenperaturaren arteko ezberdintasuna antzematea. Gorputz batek xurgatu eta igortzen duen beroan zein faktorek eragiten duen eta formulak aplikatzea. Oreka termikoaren aplikaziorako ariketak ebaztea. Beroaren ondorioen arteko aldeak ezartzea. Beroaren hedapen-mota ezberdinen oinarrizko ezaugarriak ezagutzea.

3. MULTZOA: IZAKI BIZIDUNAK ETA BEREN INGURUNEA (25 ordu) •

Izaki bizidunen aniztasuna: − Izaki bizidunen osaera: ♦ Materia ez-organikoa:  Ura, gatz mineralak. ♦ Materia organikoa:  Gluzidoak, lipidoak, proteinak, azido nukleikoak. − Bizitzaren jatorria. − Zelula, izaki bizidunen unitate funtzionala: ♦ Zelula prokariotoak. ♦ Zelula eukariotoak. ♦ Zelulen funtzionamendua:  Nutrizio autotrofoa eta heterotrofoa.  Erlazioa.  Ugalketa: − Mitosia, meiosia. − Antolamendu-mailak: ♦ Unizelularra, plurizelularra, ehunak, organoak, sistemak, indibiduoak, ekosistemak. − Izaki bizidunen sailkapena: ♦ Bost erresumak: monera, protista, fungi, landareena, animaliena. − Bioaniztasunaren kontzeptua.

•

Ekosistemak: − Ekosistemaren kontzeptua. − Faktore abiotikoak. Biotopoa. − Faktore biotikoak. Biozenosia. − Egokitzapenak. − Ekosistemen dinamika: ♦ Materiaren zikloa. ♦ Energiaren fluxua. − Ekosistemako indibiduoen arteko erlazioak. − Segida ekologikoa. − Giza jarduerek ingurumenean duten eragina. EZAGUTZA ADIERAZLEAK: 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7. 3.8. 3.9.

Izaki bizidunen osagaiak zerrendatzea. Osagai biokimikoek izaki bizidunetan dituzten funtzio nagusiak ulertzea. Bizitzaren jatorria azaltzea. Zelula-motak bereiztea: egituraren, antolamenduaren eta nutrizio-motaren arabera. Izaki bizidunen funtzioak azaltzea. Izaki bizidunak bost erresumatan sailkatzeko erabiltzen diren ezaugarriak azaltzea. Aniztasunaren kontzeptua eta bizitzarako duen garrantzia azaltzea. Ekosistema baten osagaiak zerrendatzea. Faktore abiotikoek eta biotopoak ekosisteman duten eragina azaltzea.

5

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

3.10. 3.11. 3.12. 3.13. 3.14.

Izaki bizidunek ekosistema batera egokitzeko moduak identifikatzea. Ekosistema batean gertatzen diren materiaren eta energiaren trukeak deskribatzea. Ekosistema bateko indibiduoen arteko erlazio-motak bereiztea. Ekosistemek denboran zehar dituzten aldaketak azaltzea. Pertsonek eta euren jarduerek ingurumenean dituzten eraginak deskribatzea.

4. MULTZOA: GIZAKIAK ETA EUREN OSASUNA (18 ordu) •

Pertsonak eta osasuna: − Nutrizioaren funtzioa: ♦ Digestioa. ♦ Zirkulazioa. ♦ Arnasketa. ♦ Iraizketa. ♦ Metabolismoa. − Ugalketa-funtzioa: ♦ Gameto-genesia, ernalketa, enbrioi-garapena. ♦ Metodo antikontzeptiboak. ♦ Laguntza bidezko ugalketa. − Erlazioaren funtzioa: ♦ Nerbio-sistema. ♦ Sistema endokrinoa. − Babes immunologikoak − Bizitza- eta osasun-estiloak: gaixotasunen prebentzioa. EZAGUTZA ADIERAZLEAK: 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7. 4.8.

6

Nutrizioaz arduratzen diren aparatuen arteko erlazioa aztertzea. Metabolismo zelularra deskribatzea. Zientziak giza ugalpenerako egin dituen ekarpenak aztertzea. Erlazioaren funtzioa erregulatzen duten mekanismoak deskribatzea. Erlazioaren funtzioa erregulatzen duten mekanismoak deskribatzea. Babes immunologikoaren mekanismoak deskribatzea. Txertoen mekanismoak deskribatzea. Pertsonen bizimoduak osasunarekin duen lotura ezagutzea.

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

EDUKI BLOKEEN EZAGUTZA ADIERAZLEEI DAGOZKIEN ARIKETEN ADIBIDEAK BLOKEA

1

2

EZAGUTZA ADIERAZLEAK

ADIBIDEAK

1.1. Energiaren agerpen-mota ezberdinak eta eraldaketak ezagutu. 1.2. Energia-iturri nagusienen abantaila eta eragozpen handienak ezagutu: ikatza, petrolioa, gas naturala, uranioa, eguzkia, haizea, ura, itsasoa, biomasa… 1.3. Energiaren ekoizpenak eta erabilerak ingurumenean duten eragina ezagutu. 1.4. Energia zinetikoa eta potentziala kalkulatu, euren formuletatik abiatuta. 1.5. Energiaren kontserbazio-printzipioa aplikatzeko ariketak ebatzi.

1,2 2,3 3 4,5 5

2.1. Beroa eta tenperaturaren arteko ezberdintasuna 6 antzematea. 2.2. Gorputz batek xurgatu eta igortzen duen beroan zein 7,8 faktorek eragiten duen eta formulak aplikatzea. 2.3. Oreka termikoaren aplikaziorako ariketak ebaztea. 8 2.4. Beroaren ondorioen arteko aldeak ezartzea. 2.5. Beroaren hedapen-mota ezberdinen ezaugarriak ezagutzea. 3.1. Izaki bizidunen osagaiak zerrendatzea.

9 oinarrizko 10 11, 12

3.2. Osagai biokimikoek izaki bizidunetan dituzten funtzio 13 nagusiak ulertzea. 3.3. Bizitzaren jatorria azaltzea. 14, 15 3.4. Zelula-motak bereiztea: egituraren, antolamenduaren eta 16, 17, 20, 21 nutrizio-motaren arabera. 3.5. Izaki bizidunen funtzioak azaltzea. 18

3

3.6. Izaki bizidunak bost erresumatan sailkatzeko erabiltzen 19 diren ezaugarriak azaltzea. 3.7. Aniztasunaren kontzeptua eta bizitzarako duen garrantzia 25 azaltzea. 3.8. Ekosistema baten osagaiak zerrendatzea. 23 3.9. Faktore abiotikoek eta biotopoak ekosisteman duten 23 eragina azaltzea. 3.10. Izaki bizidunek ekosistema batera egokitzeko moduak 27 identifikatzea. 3.11. Ekosistema batean gertatzen diren materiaren eta 24, 26 energiaren trukeak deskribatzea.

1

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

3.12. Ekosistema bateko indibiduoen arteko erlazio-motak 27 bereiztea. 3.13. Ekosistemek denboran zehar dituzten aldaketak azaltzea. 28 3.14. Pertsonek eta euren jarduerek ingurumenean dituzten 29 eraginak deskribatzea. 4.1. Nutrizioaz arduratzen diren aparatuen arteko erlazioa 22, 30, 31 aztertzea. 4.2. Metabolismo zelularra deskribatzea. 32, 33

4

4.3. Zientziak giza ugalpenerako egin dituen ekarpenak aztertzea. 4.4. Erlazioaren funtzioa erregulatzen duten mekanismoak deskribatzea. 4.5. Erlazioaren funtzioa erregulatzen duten mekanismoak deskribatzea. 4.6. Babes immunologikoaren mekanismoak deskribatzea.

34, 35

4.7. Txertoen mekanismoak deskribatzea.

40

4.8. Pertsonen ezagutzea.

bizimoduak

osasunarekin

2

duen

37, 38 36 39

lotura 41

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

1.

Bilatu entziklopediaren batean edo Interneten ondorengo energia-motei buruzko aipamenak: Bero-energia, argi-energia, energia kimikoa eta energia nuklearra.

2.

Konparatu energia nuklearrak eta energia eolikoak dituzten abantailak eta eragozpenak.

3.

Zeintzuk dira erregai fosilak erabiltzeak ingurumenean eragiten dituen inpaktuak?

4.

Kalkulatu 14000 kg-ko masa duen hegazkinaren energia zinetikoa 3 km-ko altueran 396 km/h-ko abiaduran badoa.

5.

900 gramoko lorontzia 12 metroko altueran dagoen balkoian kokatuta dago. Zein da lurrarekiko duen energia potentziala? Altuera horretatik eroriko balitz, zenbateko zein energia-mota izango luke behean? Eta zenbateko abiaduraz iritsiko litzateke?

6.

Erantzun eta arrazoiak eman: a. Tenperatura altua duen gorputzak bero asko duela esatea zilegi da? b. Gorputz batek beste bati beroa emateko, zein da bete behar den baldintza ?

7.

10 kg-ko burdina-bloke baten tenperatura 55ºC da, eta 92 kJ-eko bero-energia aplikatu diogu. Kalkulatu tenperaturaren gorakada (burdinaren bero espezifikoa: 460 J/kg·ºC)

8.

Urez betetako bi ontzi ditugu: A 60ºC-tan eta B 10ºC-tan. A ontziko 15 kg eta B ontziko 25 kg nahasten baditugu, zein da nahasketak lortuko duen tenperatura? (Cura = 1 cal/g ºC = 4180 J/kg ·K) -Hartzen ditugun kopuruak aldatuta, lortuko al dugu nahasketa 15ºC-tan? eta 70ºC-tan?

9.

Adierazi beroaren eraginez aldatzen diren magnitudeak eta azaldu horietako bi.

10. Zergatik kokatzen dira erradiadoreak gelaren beheko aldean? Azaldu beroa hedatzeko erabiltzen duten metodoa. 11. Zein da bioelementu eta biomolekulen arteko ezberdintasuna? 12. Aipa itzazu lau bioelementu eta lau biomolekula. 13. Behean azaltzen diren elementuekin taula osatu: BIOMOLEKULA FUNTZIOA EZORGANIKOA ORGANIKOA Ura

Non topa daitekeen... Izaki bizidunen pisuaren % 95 hartzen du. Azukrea

Lipidoak Proteinak Az. nukleikoak

3

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa



Ura



Gatz  mineralak. Substantzia  energetikoak dira. Izaki  bizidunen pisuaren % 95 hartzen du. 

 



Ehun  adiposoa. Hezurrak  Lipidoak



Gluzidoak 

Zelularen nukleoa.



Zeluletako mintzak  osatzen dituzte. Izaki bizidunen  hezurdura osatzen dute. Disolbatzaile  unibertsala.

Giharrak

Zelularen funtzionamendu egokirako beharrezkoa den informazioa garraiatzen dute. Proteinak

Izaki bizidunen egiturak osatzen dituzten sustantziak dira.



Az. nukleikoak Azukrea

14. Nolakoak ziren Lurreko hasierako baldintzak? 15. Aipatu bizia agertzeko behar izan ziren funtsezko prozesuak. 16. Azaldu zer esan nahi dugun izaki bizidunen funtzionamenduaren unitatea zelula dela esaten dugunean. 17. Adierazi zelula eukariotoaren eta prokariotoaren arteko hiru ezberdintasun. 18. Zeintzuk dira izaki bizidunek burutzen dituzten funtzioak? 19. Ondorengo organismoen artean dauden ezberdintasunak adierazi:  Bakterioak eta animaliak  Algak eta bakterioak  Landareak eta onddoak  Animaliak eta landareak 20. Ondorengo egitura zelular bakoitzari dagokion funtzioa adierazi: Egitura zelularra Funtzioa Erantzuna 1. Mintz zelularra a) Proteinak sortu 2. Kloroplastoak b) Energia lortu 3. Erribosomak c) Zatiketa zelularra 4. Mitokondrioak d) Zelularen barruan substantziak garraiatu e) Zelulako substantziak sartu eta kanporatua f) Fotosintesia 21. Zer da nutrizio autotrofoa? Eta heterotrofoa? 22. Berdinak al dira elikadura eta nutrizioa?

4

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

23. Zeintzuk dira ekosistemetako osagai abiotikoak eta biotikoak? 24. Zeintzuk dira izaki bizidunentzako energia-iturri nagusiak? 25. Zergatik da hain garrantzitsua izaki bizidun asko eta oso ezberdinak izatea? 26. Zein da bakterioek ekosistemetan duten zeregina? 27. Populazio ezberdinetako izakiek onurak lortzeko sortzen dituzten erlazioei nola deitzen zaien adierazi. Eman adibideren bat. 28. Zer gertatzen da ekosistema batean sute bat dagoenean? 29. Deskribatu ondorengo giza jarduerek ingurumenean duten eragina: • Zaborren kontrolik gabeko metaketa • Zuhaitz-mozketak • Araztu gabeko hondakin-urak ibaietara isurtzea • Ibilgailuen gas-isurketak 30. Zein da nutrizioaren esanahia? Giza gorputzeko zein aparatuk hartzen dute parte nutrizioan? 31. Nutrizioaren prozesuan zein da linfaren zeregina? 32. Zer da metabolismoa? Zeintzuk dira osatzen dituen prozesuak? 33. Zer da arnasketa zelularra? Non burutzen da? 34. Deskriba itzazu antisorgailuen arteko bi metodo. 35. Zer da in vitro ernalketa? 36. Izenda itzazu gorputzeko bi guruin, jariatzen dituzten hormonak eta hormona hauek dituzten funtzioak. 37. Zeintzuk dira nerbio-sistema zentralaren eta periferikoaren arteko ezberdintasunak? 38. Zer da neurona bat? Zein da bere zeregina? 39. Babes immunologikoaren mekanismoak deskribatu 40. Txertoen mekanismoak deskribatu

5

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

41. Adierazi praktika osasungarrien eta gaixotasunen prebentzioaren artean dauden loturak. Praktika osasungarriak

Prebentzioa…

1. Dieta osasungarria 2. Jarduera fisikoak praktikatzea 3. Tabakismoa ekiditea 4. Drogak eta alkohola ekiditea a- Gaixotasun kardiobaskularrak b- Minbizia c- Endekapenezko gaixotasunak. d- Obesitatea e- Diabetesa

6

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

EDUKI BLOKEEN EZAGUTZA ADIERAZLEEI DAGOZKIEN ARIKETEN ADIBIDEEN ERANTZUNAK 1.

Bilatu entziklopediaren batean edo Interneten ondorengo energia-motei buruzko aipamenak: Bero-energia, argi-energia, energia kimikoa eta energia nuklearra. Erantzuna: Bero-energia: ………… Argi-energia: ………… Energia kimikoa: ………… Energia nuklearra: …………

2.

Konparatu energia nuklearrak eta energia eolikoak dituzten abantailak eta eragozpenak. Erantzuna: Energia nuklearra: Uranioaren atomoen fisioan (hausturan) oinarritzen da. a. Abantailak: beste hainbat energia-iturriren aldean energia asko askatzen du. b. Eragozpenak: Arrisku handikoak diren eta denbora asko irauten duten hondakinak sortzen dira. Gainera, ingurunea (lurzorua, lurrazpiko urak, airea) kutsatzeko arriskua dago eta ez da energia berriztagarria. EnergIa eolikoa: Naturak sortutakoa da. c. Abantailak: energia garbi eta berriztagarria da. d. Eragozpenak: paisaiaren degradazioa (ingurumen-inpaktua) eragiten du eta hegaztientzat arriskutsua da.

3.

Zeintzuk dira erregai fosilak erabiltzeak ingurumenean eragiten dituen inpaktuak? Erantzuna: a. “Berotegi-efektua”, atmosferan CO2 geruza (errekuntzen eraginez) pilatu izanagatik beroa atmosferatik ateratzea ekiditen da; hauxe da klimaaldaketaren arrazoi nagusia. b. SO2 ekoizteagatik (errekuntzen eraginez) sortzen den “euri azidoa”, euriarekin nahastean azido sulfurikoa sortzen da eta landaretzan edo lurzoruan metatzen da. c. Garraioaren eraginezko “ingurumen-kutsadura”, izan ere, kasurik gehienetan erregaiak ez dira ekoizten diren lekuan bertan kontsumitzen eta ihesak edo isuriak, marea beltzak… eragitera iritsi daitezke.

4.

Kalkulatu 14000 kg-ko masa duen hegazkinaren energia zinetikoa 3 km-ko altueran 396 km/h-ko abiaduran badoa. Erantzuna:

1

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

m = 14000 kg x 1000 h = 3 km  → 3000 m 1.000 m v = 396 km = 396 ⋅ = 110 m h s 3600 seg

Ec =

1 1 m ⋅ v 2 = ⋅14000 kg 110 m s  2 2

E p = mgh = 14000 kg ⋅ 9´8 m

5.

s2

)= 2

8´47 ⋅107 J

⋅ 3000 m = 4´116 ⋅108 J

900 gramoko lorontzia 12 metroko altueran dagoen balkoian kokatuta dago. Zein da lurrarekiko duen energia potentziala? Altuera horretatik eroriko balitz, zenbateko zein energia-mota izango luke behean? Eta zenbateko abiaduraz iritsiko litzateke? Erantzuna: m = 900 g = 0,9 kg Goian Ep = m g h = 0,9 · 9,8 · 12 = 108 J Behean Energia osoa energia zinetiko moduan izango da = 108 J 2

Ec = ½ m v fi

6.

v=

2Ec

m

= 2 ⋅ 108

0,9

= 15,49 m

s

Erantzun eta arrazoiak eman: a) Tenperatura altua duen gorputzak bero asko duela esatea zilegi da? b) Gorputz batek beste bati beroa emateko, zein da bete behar den baldintza ? Erantzuna: i. ii.

7.

Ez, beroa iragaitzazko energia da eta masaren, bero espezifikoaren eta tenperaturaren menpekoa da. Tenperatura ezberdina izatea.

10 kg-ko burdin-bloke baten tenperatura 55ºC da, eta 92 kJ-eko bero-energia aplikatu diogu. Kalkulatu tenperaturaren gorakada (burdinaren bero espezifikoa: 460 J/kg·ºC) Erantzuna:

m = 10 kg T1 = 55º C Q = 92 KJ = 92000 J c = 460 J = 460 J kgK kg º C T2 = ? Beroaren formulan

∆ T tenperatura-aldaketa agertzen denez, bi tenperaturak ºC-tan utziz 2

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

edo gradu kelvinetara pasatuz ebatz daiteke, diferentzia berdina baita; eta bero espezifikoa berdina da J/KgK edo J/KgC unitateetan. Erosotasunarengatik ºC-tan utziko ditugu.

Q = m ⋅ c ⋅ ∆T ⇒ ∆T =

Q 92000 J = = 20º C m ⋅ c 10 kg ⋅ 460 J kg º C

∆T = T2 − T1 ⇒ T2 = ∆T + T1 = 20 + 55 = 75º C 8.

Urez betetako bi ontzi ditugu: A 60ºC-tan eta B 10ºC-tan. A ontziko 15 kg eta B ontziko 25 kg nahasten baditugu, zein da nahasketak lortuko duen tenperatura? (Cura = 1 cal/g ºC = 4180 J/kg ·K) -Hartzen ditugun kopuruak aldatuta, lortuko al dugu nahasketa 15ºC-tan? eta 70ºC-tan? Erantzuna: Gorputz beroagoa mA = 15 kg = 15.000 g CA = 1 cal/gºC = 4.180 J/kg.k TA = 60º C

gorputz hotzagoa mB = 25 kg = 25.000 g CB = 1 cal/gºC = 4.180 J/kg.k TB = 10º C

T orekan = ? Gorputz beroenak emandako beroa = gorputz hotzenak jasotako beroa Qeman = Qxurgatu => mA CA (TA -Teq) = mB.C B (Teq - TB) * m → g eta c → cal/gº © hartuz

* m → kg eta c → J/kg * K hartuz

15000 ⋅ 1(60 − Tαq )= 25000 ⋅ 1(Tαq − 10 )

15 ⋅ 4180(60 − Tαq )= 25 ⋅ 4180(Tαq − 10 )

900000 − 15000Tαq = 25000Tαq − 250000

900 − 15Tαq = 25Tαq − 250

Tαq = 28´75º C

Tαq = 28´75º C

Nahasteko kopuruak aldatzen baditugu, oreka-tenperatura aldatuko da, baina beti izango da 60ºC eta 10ºC artekoa. Gorputz hotzagoaren kopurua handitzen badugu nahasketaren tenperatura 15ºC-raino beheratu ahal izango da. Gorputz beroenaren kopurua handitzen badugu nahasketako oreka-tenperatura handituko dugu, baina ez da inoiz 70ºC-raino iritsiko, tartearen kanpoan baitago. 9.

Adierazi beroaren eraginez aldatzen diren magnitudeak eta azaldu horietako bi. Erantzuna: − − −

Tenperatura-aldaketa gerta daiteke (beroa xurgatu edo igorri). Bolumen-aldaketa gerta daiteke (dilatazioa). Egoera fisikoaren aldaketa gerta daiteke (egoera-aldaketak).

3

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

−

Osaera kimikoaren aldaketa ere gerta daiteke (errekuntza).

Horietako bi azaltzeko, kontsultatu testu-liburuak. 10. Zergatik kokatzen dira erradiadoreak gelaren beheko aldean? Azaldu beroa hedatzeko erabiltzen duten metodoa. Erantzuna: Konbekzioak eragiten dituen aire-korronteei esker berotzen dituztelako gelak. Airea berotzen denean dilatatu egiten denez, bere dentsitatea murriztu eta gorantz egiten du, aire partikula hotzagoak beherantz bultzatuz. 11. Zein da bioelementu eta biomolekulen arteko ezberdintasuna? Erantzuna: Izaki bizidunetan dauden elementu kimikoak dira bioelementuak. Hauetako batzuk bakarrik agertzen dira kantitate handitan, eta izaki bizidunen egitura gehienak osatzen dituzte. Beste batzuk kopuru txikitan ageri badira ere, oso funtzio garrantzitsuak dituzte, eta zer esanik ez oso kopuru txikitan ageri direnak, biziari eusteko ezinbestekoak baitira: oligoelementuak. Izaki bizidunetan dauden molekulak dira biomolekulak. Izaki bizidunen materiaren osaera oso homogeneoa da eta molekula ez-organikoez (ura eta gatz mineralak) nahiz molekula organikoez (gluzidoak, lipidoak, proteinak eta azido nukleikoak) osatua dago. 12. Aipa itzazu lau bioelementu eta lau biomolekula. Erantzuna: Bioelementuak: karbonoa, oxigenoa, kaltzio, fosforoa. Biomolekulak: gluzidoak (glukosa, zelulosa), lipidoak (koipeak, argizariak), proteinak (hemoglobina), eta azido nukleikoak (DNA, RNA). 13. Behean azaltzen diren elementuekin taula osatu: BIOMOLEKULA FUNTZIOA EZORGANIKOA ORGANIKOA Ura

Non topa daitekeen... Izaki bizidunen pisuaren % 95 hartzen du. Azukrea

Lipidoak Proteinak Az. nukleikoak 

Ura





Gatz mineralak.



Ehun  adiposoa. Hezurrak 

Zeluletako mintzak  osatzen dituzte. Izaki bizidunen  hezurdura osatzen dute.

4

Giharrak Az. nukleikoak

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

 

Substantzia  energetikoak dira. Izaki  bizidunen pisuaren % 95 hartzen du. 

Lipidoak



Gluzidoak 

Zelularen nukleoa.



Disolbatzaile unibertsala.



Azukrea

Zelularen funtzionamendu egokirako beharrezkoa den informazioa garraiatzen dute. Proteinak



Izaki bizidunen egiturak osatzen dituzten sustantziak dira.

Erantzuna: BIOMOLEKULA FUNTZIOA EZORGANIKOA ORGANIKOA Ura ------------------- Disolbatzaile unibertsala.

Non topa daitekeen...

Izaki bizidunen pisuaren % 95 hartzen du. hezurdura Hezurrak

Gatz mineralak. ------------------- Izaki bizidunen osatzen dute. Gluzidoak Substantzia energetikoak dira. Lipidoak Zeluletako mintzak osatzen dituzte. Proteinak Izaki bizidunen egiturak osatzen dituzten sustantziak dira. Az. Zelularen funtzionamendu Nukleikoak. egokirako beharrezkoa den informazioa garraiatzen dute.

Azukrea Ehun adiposoa. Giharra Zelularen nukleoa.

14. Nolakoak ziren Lurreko hasierako baldintzak? Erantzuna: Duela 3.500 milioi urte itsaso bero eta ez oso sakonak osatzen zituen uraz estalia zegoen Lurra. 35ºC inguruko tenperatura zuen urak, eta hozteko prozesuari ekin zion Lurrak. Atmosfera ez zen gaur egunean ezagutzen dugun modukoa: gaur egungo atmosferako osagaien ordez (oxigenoa eta nitrogenoa batez ere), metanoa, amoniakoa eta hidrogenoa zituen. Oso arruntak ziren ekaitzak eta sumendien erupzioak. Eguzkitik eta ekaitzetatik iritsitako energiaren eraginez itsaso hauetan disolbatuta zeuden molekulek erreakzionatu egin zuten. 15. Aipatu bizia agertzeko behar izan ziren funtsezko prozesuak. Erantzuna: Hasierako itsaso horien baldintzetan (tenperatura altua, lurrinketa altua eta substantzien kontzentrazioa), disolbaturik zeuden substantzia organikoak erreakzionatzen hasi ziren lehenengo molekula organiko konplexuak osatzera iritsi arte. Biomolekula hauek euren antolamendua hobetuz joan ziren, eta bere ingurutik energia lortzera iristeaz gain, ingurunearen aldaketak jasatera eta ugaltzeko gaitasuna izatera iritsi ziren. Horrela, duela 3.500 lehenengo zelulak agertu ziren. Biziak bilakatzen jarraitu zuen eta forma konplexuagoak sortzen hasi ziran, gaur egunean Lurrean dagoen izaki bizidunen aniztasunera iritsi arte. Hasierako itsaso hauetan sortu zen bizia, eta askoz beranduago

5

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

kolonizatu zuen lehorreko ingurunea. Bizi-forma asko denbora aldi batean bizi izan dira, eta gero desagertu egin dira. 16. Azaldu zer esan nahi dugun izaki bizidunen funtzionamenduaren unitatea zelula dela esaten dugunean. Erantzuna: Zelulez osatuta daude organismo bizidun guztiak. Bizi-prozesuetako nahitaezko erreakzio kimikoak (energia lortzea eta material berrien sintesia) zeluletan burutzen dira, eta ugalketa (sexuala nahiz sexugabea ere) zeluletan burutzen da. Horregatik, izaki bat biziduntzat jotzeko maila baxuena zelularena da. Birusak, organulu zelularrak edo biomolekulak ez dira benetako izaki bizidunak, bizirik irauteko bestelako zelulekiko mendekotasuna baitute. Organismo zelulanitzetako espezializazioen ondorioz egitura zelular ezberdinak sortzen badira ere, zelula da funtzionamendu-unitatea. 17. Adierazi zelula eukariotoaren eta prokariotoaren arteko hiru ezberdintasun. Erantzuna: Eukariotoak baino bakunagoak eta txikiagoak dira zelula prokariotoak, ez dute benetako nukleorik (nukleoa ez dago mintz zelularraz bananduta), eta DNA zitoplasman aske dago. Topatu diren fosiletan ageri diren lehenengo zelulak dira. Prokariotoen bilakaeratik sortu dira eukariotoak: mintz plasmatikoak banantzen du nukleoa zitoplasmatik. Funtzio konplexuagoak egitea ahalbidetzen duten organuluak daude zitoplasman. Organismo zelulabakarrak (protozooak, esaterako) osa ditzakete zelula eukariotoek, edo antolamendu-maila konplexuagoak osa ditzakete izaki bizidun zelulanitzen (animali edo landareak, adibidez) ehunak, organoak eta aparatuak osatzeko. 18. Zeintzuk dira izaki bizidunek burutzen dituzten funtzioak? Erantzuna: Hiru motako funtzioak osatzen dituzte izaki bizidunek: − Nutrizioa: biziari eusteko eta egiturak berritzeko ingurunetik materia eta energia lortzea da. Metabolismoa deitzen zaion erreakzio kimiko multzoaren bidez lortzen dute izaki bizidunek euren zeluletan bizia mantentzeko behar duten materia eta energia. Nutrizioa egiteko moduaren arabera izaki bizidunak bi taldetan sailka daitezke: izaki autotrofoak eta heterotrofoak. Izaki autotrofoak dira landareak, euren elikagaiak sortzekoa gai baitira (substantzia ez-organikoak hartu eta eguzkiaren energia erabiliz substantzia organikoetan bilakatzen dituzte klorofila bezalako pigmentuei esker). Animali eta onddoen moduko organismo heterotrofoek erreakzio hauetarako behar dituzten substantziak digestioaren bidez lortzen dituzte, arnasketa zelularraren prozesuan sortzen dute energia, eta zelulak sortzen dituen hondakinak iraizketaren bidez kanporatzen dituzte. Organismoaren konplexutasunaren arabera digestioaparatuak, arnas aparatuak, iraitz-aparatuak eta zirkulazio-aparatuak garatuko dituzte nutrizioaren funtzioa burutzeko. − Harremana: ingurunearekin harremanetan jartzeko gaitasuna da. Estimuluen bidez (argia, tenperatura…) informazioa jasoko dute izaki bizidunek, eta modu egokian erantzun beharko dute. Organismo bakunen erantzuna mugimenduak izaten dira, eta organismoak konplexuagoak diren heinean estimuluei erantzuteko nerbio-aparatuak eta lokomozio-aparatuak garatuko dituzte. − Ugalketa: Zelula batzuetatik zelula gehiago sortzeko mekanismoa da. Izaki bizidun guztiak sortu dira beste izaki bizidunetatik. Izaki bizidunen egiturak berritzeko edo ondorengoak edukitzeko ugaltzen dira zelulak. Ugalketa zelula bakar batetik (ugalketa asexuala) edo bi zelularen elkarketatik (ugalketa sexuala) gerta daiteke.

6

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

19. Ondorengo organismoen artean dauden ezberdintasunak adierazi:    

Bakterioak eta animaliak Algak eta bakterioak Landareak eta onddoak Animaliak eta landareak

Erantzuna: − − − −

Bakterioak zelula prokariotoez osatuta daude eta autotrofoak edo heterotrofoak izan badaitezke ere, beti dira zelulabakarrak. Animaliak, aldiz, izaki zelulanitzak dira eta zelula eukarioto eta heterotrofoez osatuta daude. Algak eta bakterioak beti dira zelulabakarrak. Algak zelula eukariotoez eta autotrofoez (fotosintesia egiteko pigmentuak dituzte) osatuta daude. Bakterioak zelula prokariotoez osatuta daude, eta autotrofoak nahiz heterotrofoak izan daitezke. Landareak eukariotoak, zelulanitzak eta autotrofoak dira; onddoak, aldiz, eukariotoak eta heterotrofoak dira, eta zelulabakarrak edo zelulanitzak izan daitezke. Biak dira eukariotoak eta zelulanitzak, baina landareak autotrofoak dira eta animaliak heterotrofoak.

20. Ondorengo egitura zelular bakoitzari dagokion funtzioa adierazi: Egitura zelularra 1. Mintz zelularra 2. Kloroplastoak 3. Erribosomak 4. Mitokondrioak

Funtzioa c) Proteinak sortu d) Energia lortu e) Zatiketa zelularra f) Zelularen barruan substantziak garraiatu g) Zelulako substantziak sartu eta kanporatua h) Fotosintesia

Erantzuna 1-d 2-f 3-a 4-b

21. Zer da nutrizio autotrofoa? Eta heterotrofoa? Erantzuna: Burutzen duten nutrizioaren arabera, bi taldetan sailka daitezke izaki bizidunak: izaki autotrofoak eta heterotrofoak. Landareak izaki autotrofoak dira, euren elikagaia fabrika baitezakete (substantzia ez-organikoak hartu eta eguzkiaren energia erabiliz substantzia organikoetan bilakatzen dituzte klorofila bezalako pigmentuei esker). Animaliak eta onddoak bezalako organismo heterotrofoek digestioari esker lortzen dituzte erreakziorako behar dituzten substantziak. Ekosistema guztietan organismo autotrofoak dira ekoizleak, gainontzeko izaki bizidunak elikagaiez (materia organikoa) hornitzen baitituzte; ekosistemako gainontzeko bizidunak (kontsumitzaileak eta deskonposatzaileak) heterotrofoak dira, bizitzeko beste izaki bizidunen materia organikoa behar baitute. 22. Berdinak al dira elikadura eta nutrizioa? Erantzuna: Ez, nutrizioaren atal bat da elikadura: digestioarentzako neurri handiko molekulak diren elikagaiak sartzen dira organismora elikaduraren bidez. Nutrizioaren barnean digestioa, 7

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

arnasketa, iraizketa eta substantzien garraioa sartzen dira. Digestioan molekulak degradatu egiten dira, zeluletara garraiatzeko bezain txikiak egin arte. Metabolismo prozesua (energia eta molekula berriak lortzeko erreakzio kimikoen multzoa) zeluletan burutzen da eta prozesu honetarako arnas eta zirkulazio-aparatuaren bitartez iristen den oxigenoa beharrezkoa da. Zelulako erreakzioetan sortzen diren hondakinak iraizketaren bidez kanporatzen dira (substantzia hauek arnas aparatura eta iraitz-aparatura garraiatzea ere zirkulazio-aparatuak egiten du). 23. Zeintzuk dira ekosistemetako osagai abiotikoak eta biotikoak? Erantzuna: Organismoak hartzen dituen euskarriak (ura, airea, lurra…) sortzen duen biotopoa eta faktore fisiko-kimikoak (argia, tenperatura, hezetasuna, gazitasuna) dira ekosistemetako osagai abiotikoak. Ekosistemako izaki bizidunetan eragiten dute faktore hauek, eta organismoek bilakaera maximoa izan dezaten faktorearen balore hobezin bat eta tolerantzia-tarte bat daude. Balio horien gainetik edo azpitik izakiak ezin dira garatu. Mugafaktoreak dira balore hauek. Izaki bizidunak dira ekosistemetako osagai biotikoak, eta biozenosia osatzen dute. Ekosistema bateko populazio-multzoez osatzen da biozenosia, eta populazio bat, aldiz, ekosistema horretako espezi baten izaki guztiek osatzen dute. Euren arteko (eta inguruarekiko) erlazioak ezartzen dituzte izaki bizidunek. 24. Zeintzuk dira izaki bizidunentzako energia-iturri nagusiak? Erantzuna: Eguzkia da energia-iturri nagusia, baina organismo autotrofoek (landareek, algek eta zenbait bakterioek) soilik erabil dezakete energia hau. Ekoizle izena hartzen dute organismo hauek, ekosistemako gainontzeko izaki bizidunei elikagaiak eskaintzeko gai baitira: materia ez-organikoa (energia gutxikoa) materia organikoan (energia askokoa) bilakatzen dute. Materia organikoak energia kimikoa du, eta hori erabiltzen dute gainontzeko izaki bizidunek. Izaki bizidunek erabiltzen dituzten energia-iturri nagusiak, beraz, eguzki-energia eta energia kimikoa dira. Ekosistemako energia-fluxuan sortzen den energia-mota degradatua da beroa. 25. Zergatik da hain garrantzitsua izaki bizidun asko eta oso ezberdinak izatea? Erantzuna: Aniztasuna da biziaren oinarria: dauden izaki bizidunetan topatzen dira biziraupenerako behar diren materiak eta energia. Aniztasun honi esker elikatzeko eta elikagaiak eskuratzeko modu asko ditugu. Ingurunearen baldintzetara egokitzen dira izaki bizidun guztiak: ingurune urtarrean eta lehorreko ingurunetan bizitzeko moldatuta dauden izaki biziduna badira, eta ingurune bakoitzeko baldintzetara egokitu dira. Gainera, ingurunearen baldintzak etengabe aldatzen direnez, dauden forma ezberdinetan ahulenak desagertzen joango dira eurentzat baldintzak gogorregiak badira; baina beti badira aurrera egiten dutenak. Aniztasuna eta egokitzea dira biziari eusteko funtsezko estrategiak. 26. Zein da bakterioek ekosistemetan duten zeregina?

8

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

Erantzuna: Ekosistemako deskonposatzaileen taldekoak dira bakterioak. Hildako materia organikoa (hilotzak, orbela, gorotzak…) gerora ekoizleek erabili ahal izango duten materia ezorganikoan bilakatzen dute. Ekosistemako materiaren zikloa amaitzen dute deskonposatzaileek: ekoizleek materia ez-organikoa materia organikoan bilakatzen dute; materia organiko hau izango da kontsumitzaile-maila guztien elikagaia; deskonposatzaileek, aldiz, materia organikoa materia ez-organikoan bilakatzen dute, eta zikloa ixten dute. 27. Populazio ezberdinetako izakiek onurak lortzeko sortzen dituzten erlazioei nola deitzen zaien adierazi. Eman adibideren bat. Erantzuna: Alde bakoitzaren onurarako bi populazio ezberdinetako izakien arteko erlazioak sinbiosi izena du. Adibidez, algak eta onddoak elkartzen dira likenak sortzeko eta elkarrekin bizitzea onuragarria da bientzat. 28. Zer gertatzen da ekosistema batean sute bat dagoenean? Erantzuna: Ekosistema bateko orekan aldaketa bortitzak gertatzen direnean ekosistemaren bilakaerak atzerakada jasaten du klimax-ekosistemarantz. Aniztasuna murrizten da, izaki bizidunen arteko erlazioak bakunagoak egiten dira eta sutearen aurretik ekosistemak zuen egoerara berriz iristeko urte asko behar izango dira. 29. Deskribatu ondorengo giza jarduerek ingurumenean duten eragina: • Zaborren kontrolik gabeko metaketa • Zuhaitz-mozketak • Araztu gabeko hondakin-urak ibaietara isurtzea • Ibilgailuen gas-isurketak Erantzuna: • •

• •

Hondakinen kontrolik gabeko metaketak lurzorua eta lurrazpiko urak kutsatzen ditu, eta gainera paisaia kaltetzen dute. Plagen sorreraren eragile ere izan daitezke. Neurri gabeko zuhaitz-mozketak deforestazioa eragiten du, lurzorua hutsik gelditzearekin euriak ihes egin eta osagairik gabe gelditzen da. Mediterraneoaren inguruan deforestazioak lurzoruaren higadura eta geruza emankorra galtzea eragiten du. Araztu gabeko hondakin-urak ibaietara isurtzearekin ura kutsatu egiten da, eta horrekin ibaietako izaki bizidunak desagertu egiten dira. Ibilgailuen gas-isurketak atmosfera kutsatzen du. Fenomeno hori hiri handietan nabarmenagoa da, eta hiritarrek arnastutako airea oso kutsatua dago. Gainera, gas horiek berotegi-efektua eragiten duten gasen kontzentrazioa areagotzen dute, eta hala, klima-aldaketan eragina dute.

30. Zein da nutrizioaren esanahia? Giza gorputzeko zein aparatuk hartzen dute parte nutrizioan? Erantzuna:

9

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

Energia eta substantzia baliagarriak lortzeko elikagaiak eraldatzen dituzten prozesuen multzoa da nutrizioa. Giza gorputzean lau aparaturen koordinazioz burutzen da funtzio hau:  Digestio-aparatua: elikagaiak ahoratzen ditugunetik hesteetan xurgatu edo asimilatu gabeko materialak kanporatzen ditugun arte digestioaz arduratzen den aparatua da.  Arnas aparatua: oxigenoa airetik hartu eta zirkulazio-aparaturaino eramateaz arduratzen da. Odolean zegoen karbono dioxidoa kanporatzeaz ere arduratzen da.  Zirkulazio-aparatua: arnas aparatutik zeluletara eta zeluletatik arnas aparatura gasak garraiatzen dituen sistema da. Digestioan xurgatu diren mantenugaiak ere garraiatzen ditu zeluletaraino.  Iraitz-aparatua: metabolismo zelularrean sortu diren hondakinak kanporatzen ditu. 31. Nutrizioaren prozesuan zein da linfaren zeregina? Erantzuna: Exudatu zelularrek osatzen dute linfa: ura, gatzak eta metabolismo zelularraren hondakinak. Linfa osatzen duten substantzia guzti hauek sistema linfatikoan biltzen dira, zelulak garbi mantentzeko. Zelulek metabolismoan sortzen dituzten hondakinak kanporatzerakoan, arnas aparatuaren eta iraitz-aparatuaren osagarri da sistema linfatikoa. 32. Zer da metabolismoa? Zeintzuk dira osatzen dituen prozesuak? Erantzuna: Molekulak suntsituz energia lortzeko eta molekula berriak sortzeko burutzen diren erreakzio kimikoen multzoari deitzen zaio metabolismoa. Zeluletan burutzen da, eta molekulak deuseztatzen dituen aldiari katabolismo deitzen zaion moduan, organismoak behar dituen molekula berriak sortzen dituzten erreakzio kimikoen aldiari anabolismo deitzen zaio. 33. Zer da arnasketa zelularra? Non burutzen da? Erantzuna: Mitokondrioetan (zeluletan energia sortzen duten organuluak) burutzen da arnasketa zelularra. Arnasketa zelularrean, energia lortzeko, glukosa molekulak oxigenoarekin nahasten dira eta CO2 eta ura dira erreakzio honen hondakinak. Molekula hauek arnas aparaturaino garraiatzen ditu zirkulazio-aparatuak, eta bertatik kanporatzen dira. 34. Deskriba itzazu antisorgailuen arteko bi metodo. Erantzuna: a) Obulazioa oztopatzen duten metodo hormonalak: obulazioa ekiditen duten hormona femeninoen antzeko substantziekin osatu diren pilulak hartzen dira. b) Ernalketa eta ezarpena eragozten duten metodoak: Umetoki barneko gailua edo UBG. Ernalketa eragozteko espermatozoideen eta obuluaren arteko kontaktua ekiditen duen metodo mekanikoa da. Enbrioia uteroan ezartzea ere eragozten du. 35. Zer da in vitro ernalketa?

10

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

Erantzuna: Enbrioiaren ernalketa amaren gorputzetik kanpo egitea da, eta ernalketarako zailtasunak edo enbrioia amaren uteroan ezartzeko zailtasunak agertzen direnean burutzen da. Fallopio-ren Tronpen buxadura dagoenean aplikatzen da bereziki. 36. Izenda itzazu gorputzeko bi guruin, jariatzen dituzten hormonak eta hormona hauek dituzten funtzioak. Erantzuna: Tiroide guruinak tiroxina hormona jariatzen du, eta metabolismoa erregulatzen du hormona honek. Guruin suprarrenalek adrenalina jariatzen dute, eta alerta-egoeretan gorputzak energia behar duenez, egoera horietan organismoa prestatzen duen hormona da. 37. Zeintzuk dira nerbio-sistema zentralaren eta periferikoaren arteko ezberdintasunak? Erantzuna: Entzefaloak eta bizkarrezur-muinak osatzen dute nerbio-sistema zentrala. Nerbio-sistema periferikoa, aldiz, sentsazioak transmititzen dituzten nerbioez osatuta dago. Gorputz osotik nerbio-sistema zentralera informazioa transmititzen dute nerbioek, eta nerbio-sistema zentraletik gorputz guztira aginduak transmititzen dituzte. 38. Zer da neurona bat? Zein da bere zeregina? Erantzuna: Nerbio-bulkadak transmititzeaz arduratzen diren zelulak dira neuronak. Oso zelula espezializatua da, eta beste neuronekin kontaktuan jartzen da sinapsian nerbio-bulkadak transmititzeko. Nerbio-sistemako unitatea da. Nukleoa, zitoplasma eta organulo zelularrak neuronagorputza izeneko atalean ditu, bi motatako luzakinekin batera: dendritak (motzak eta ugariak dira) eta axoiak (bakarra eta luzea). Dendritetatik iristen dira nerbio-bulkadak neurona-gorputzeraino, eta axoietatik irteten dira. Neuronen arteko konexioari sinapsi deritzo, eta noranzko bakarrean burutzen da beti konexio hori: dendritetatik axoietara. 39. Babes immunologikoaren mekanismoak deskribatu Erantzuna: Hiru hesi-motaz osatuta dago babes immunologikoa. Lehenengoa larruazalak eta mukosek osatzen dute. Gaixotasunak eragiten dituzten organismoetatik babesten gaituzten hesi fisikoa dira. Oso hesi eraginkorra da, eta zauriak daudenean soilik zeharkatuko dute organismook. Bigarren hesia odolean dauden zelula espezializatuak dira: globulu zuriak. Mikroorganismoak antzeman eta deuseztatzen espezializatutako zelulak dira. Hirugarren hesia kimikoa da. Mikroorganismoek bigarren hesia gainditzen dutenean, aurka egiten dieten substantzia kimikoak jariatzen dituzte zenbait zelulek. Antigorputzak dira substantziok. Mekanismo espezifikoa da: antigorputz bakoitzak mikroorganismo-mota zehatz bat soilik neutralizatzen du.

11

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

40. Txertoen mekanismoak deskribatu Erantzuna: Gaixotasuna eragiten duen mikroorganismoaz (hilda edo ahulduta) edo toxinaz osatutako lagin artifiziala (txertoa) gorputzean sartzen da, eta hala, gaixotasuna jasango balitz bezala jokatuko du organismoak, antigorputzak sortuz. Honekin, txertoa hartu duen pertsonak immunitate-erantzun bat sortzea eragiten da. Epe luzerako babesa lortu ahal izateko, batzutan txertaketa bat edo gehiago errepikatu behar izaten da. 41. Adierazi praktika osasungarrien eta gaixotasunen prebentzioaren artean dauden loturak. Praktika osasungarriak

Prebentzioa…

1. Dieta osasungarria 2. Jarduera fisikoak praktikatzea 3. Tabakismoa ekiditea 4. Drogak eta alkohola ekiditea a- Gaixotasun kardiobaskularrak b- Minbizia c- Endekapenezko gaixotasunak. d- Obesitatea e- Diabetesa Erantzuna: Praktika osasungarriak

Prebentzioa…

1. Dieta osasungarria

a- Gaixotasun kardiobaskularrak b- Minbizia d- Obesitatea e- Diabetesa

2. Jarduera fisikoak praktikatzea

b- Minbizia d- Obesitatea

3. Tabakismoa ekiditea

a- Gaixotasun kardiobaskularrak b- Minbizia

4. Drogak eta alkohola ekiditea

c- Endekapenezko gaixotasunak.

12

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

PROGRAMAZIOA ETA IKASKETARAKO BALIABIDEAK

• PROGRAMAZIOA MODULUAREN IKUSPEGI OROKORRA 2 ataletan banatu da modulu hau: lehenengo bi blokeak Fisikarekin lotutakoak dira; laugarren eta bosgarren blokeak, berriz, Biologiari buruzkoak. Hemen landuko diren fenomeno fisikoak Energiaren kontzeptu kualitatiboari buruzkoak dira, eta energia lortzeak, eraldatzeak, garraiatzeak eta erabiltzeak dituen eraginak eta aplikazioak aztertuko dira. Gainera, beroaren kontzeptua ere landuko da, tenperaturarekin duen lotura eta dituen eraginak zehaztuz. Moduluaren zati hau matematikarekin ere lotuta dago, formulak eta oinarrizko eragiketa matematikoak (ekuazioen ebazpena, ezezaguna bakandu, kalkulagailuak erabili…) erabili behar izaten baitira. Biologian bizia aztertzen da, molekulen mailatik hasi (izaki bizidunetako molekulak aztertzen dira) eta sistema bizidunen antolakuntza-mailarik altueneraino: ekosistemak. Gizakion eta gure jardueren arteko harremana eta ingurumenean dugun eragina ere aztertzen da. Giza fisiologia ere aipatzen da, eta bizimodu osasungarriak aztertzen dira edukiotan. Modu berean, Teknologiarekin lotuta doa modulu hau, garapenak egiteko oinarri fisikoak ematen baitizkio. Moduluaren oinarria 9 ikasketa-unitatek (IU) osatzen dute, eta jarraian laburki azaltzen dira.

Eduki-blokeak 1. Energia 2. Beroa eta tenperatura 3. Izaki bizidunak eta beren ingurunea 4. Gizakiak eta euren osasuna

Ikasketa Unitateak

IU 1 IU 2 IU 3 IU 4 IU 5 IU 6 IU 7 IU 8 IU 9

Izendapena Energia-iturriak eta motak Energiaren kontserbazioa eta energia mekanikoa Tenperatura eta beroaren transmisioa Beroaren efektuak eta oreka termikoa Izaki bizidunen aniztasuna Ekosistemak Nutrizio-funtzioa Ugalketa- eta harreman-funtzioa Pertsonak eta euren osasuna

Ordu kopurua

6 ordu 6 ordu 3 ordu 9 ordu 9 ordu 9 ordu 6 ordu 9 ordu 3 ordu

1. Ikasketa Unitatea: ENERGIA ITURRIAK ETA MOTAK (6 ordu) IU honetan funtsezkoena energiaren kontzeptua eta esanahia ulertzea da, gure inguruan gertatzen diren eraldaketetan duen eragina jakitea eta energia berriztagarriek edo ezberriztagarriek gure ingurunean duten eragina aztertzea, energia-mota bakoitzak dituen abantailak eta eragozpenak zeintzuk diren ezagutzea, eta energia lortzeak, garraiatzeak eta erabiltzeak dituen arriskuak zeintzuk diren jakitea. Energia nola agertu daitekeen ezagutu behar

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

da, eta etorkizun iraunkorragoa izateko energia aurrezteko neurriek eta energia garbiek duten garrantzia ulertu behar da. Hurrengo IUrekin lotuta egoteaz gain, Beroa eta Tenperatura blokearekin ere lotura estua du IU honek, beroa baita energiaren agerpen-motetako bat. IU honetako jarduerarik esanguratsuenak hauek dira: energia-iturri ezberdinen abantailak eta eragozpenak aztertzea, energiaren agerpen-motak eta eraldaketak, eragiten dituzten inpaktuak eta efektuak… 2. Ikasketa Unitatea: ENERGIAREN KONTSERBAZIOA ETA ENERGIA MEKANIKOA (6 ordu) Energiaren kontserbazio-printzipio orokorra lantzen da IU honetan. Horretarako, behatzen errazenetakoa den energia-modua garatzen da: higiduraren ondoriozkoa (energia zinetikoa) eta posizioaren ondoriozkoa (energia potentziala); energia mekanikoaren kontserbazio-printzipioa arautzen duen kasu partikularra ere aztertzen da. Aurreko IUn aipatu den moduan, 3. IUn ere energiaren kontzeptua landuko da, beroa ere energiaren agerpen-modu bat baita. IU honetako jarduerarik esanguratsuenak hauek dira: energia zinetikoaren eta potentzialaren formulak eta energia mekanikoaren kontserbazio printzipioa aplikatzeko ariketen ebazpena. 3. Ikasketa Unitatea: TENPERATURA ETA BEROAREN TRANSMISIOA (3 ordu) Ikasketa-unitate honetan garrantzitsuena beroa energiaren agerpen-modu bat dela ulertzea da. Hala, tenperaturarekin alderatuko dugu, eta nahastea ohikoa bada ere, bi kontzeptuon arteko lotura eta ezberdintasunak ere aztertuko dira. Gainera, neurriak (unitateak eta eskalak) eta beroa nola hedatzen den ere ikasiko dira. IU honetako jarduerarik esanguratsuenak hauek dira: beroa eta tenperatura ezberdintzen lagunduko diguten gaiak lantzea, eta beroaren hedapenerako sistemen ezaugarri nagusienak eta aplikazioak aztertzea.

4. Ikasketa Unitatea: BEROAREN EFEKTUAK ETA OREKA TERMIKOA (9 ordu) Beroaren efektu esanguratsuenak ezagutzea da IU honen helburu nagusiena, esaterako, beroaren xurgapenak edo igorpenak eragiten dituen tenperatura-aldaketak eta oreka termikoa lortzeko gertatzen diren bero-trukeak. Beroaren beste hainbat efektu ere aztertuko dira: dilatazioak, egoera-aldaketak, errekuntza. IU honetako jarduerarik esanguratsuenak hauek dira: beroaren efektuak, gorputz batek igorri eta xurgatu dezakeen beroan eragiten duten faktoreak (masa, bero espezifikoa, tenperaturaaldeak), tenperatura ezberdina duten bi gorputzen arteko oreka termikoa, eta aurretik ikusitako formulak aplikatzeko ariketen ebazpena. 5. Ikasketa Unitatea: IZAKI BIZIDUNEN ANIZTASUNA (9 ordu) Izaki bizidunen aniztasuna jorratuko da ikasketa-unitate honetan. Molekulen mailatik ekiten zaio, izaki bizidunen osagai molekularretatik, eta gero zelulen jatorria aztertzen da, zelula

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

motak, eta bizi-unitate izanagatik duten garrantzia. Amaitzeko, bost erreinutan antolatu diren izaki bizidunen motak eta boaniztasuna kontzeptua aztertzen dira. 6. Ikasketa Unitatea: EKOSISTEMAK (9 ordu) Ikasketa-unitate honetan bizitzako antolamendu-mailarik gorena aztertzen da: ekosistemak. Ekosistematan, osagai biotikoak nahiz abiotikoak izateaz gain, euren artean dauden loturak eta denboran zehar izaten diren bilakaerak nabarmentzekoak dira. Gainera, energia-fluxuak eta materiaren zikloak ere garrantzizkoak dira. Gizakiek ekosistemetan duten eragina (ekosistemako kide izanik), eta gure jarduerek ingurumenean duten eragina ere aztertzen da.

7. Ikasketa Unitatea: NUTRIZIO FUNTZIOA (6 ordu) Ikasketa-unitate honetan giza fisiologia eta honek osasunarekin duen lotura aztertzen dira. Aparatu bakoitzak (digestio-aparatua, zirkulazio-aparatua, arnas aparatua, ugaltze-aparatua, etab.) maila zelularrean eta organismoaren mailan betetzen dituen funtzioak elkarren artean lotzea garrantzitsua da. Organo, aparatu eta sistema ezberdinen arteko elkarlana eta loturak aztertzen dira bereziki, izaki bizidun guztietan funtzionamendu-unitatea zelula dela ahaztu gabe. 8. Ikasketa Unitatea: UGALKETA ETA HARREMAN FUNTZIOA (9 ordu) Gizakion ugalketa-mekanismoak deskribatzen dira IU honetan. Gainera, antisorgailu-mota bakoitza aztertu eta euren arteko aldeak aztertuko dira, baita laguntza bidezko ugalketarako teknika berriak ere. Nerbio-sistema eta sistema endokrinoa ere aztertuko dira IU honetan. Bi IU hauen ikuspuntua bizimodu osasungarriak garatzeko giza fisiologiaren ezagutzara zuzenduta daude. 9. Ikasketa Unitatea: IMMUNOLOGIA (3 ordu) IU honetan babes immunologikoaren mekanismoak landuko dira. Baita txertoak eta osasunarekin duten lotura ere.

Ikasketa Unitateen eta ezagupenen adierazleen arteko elkarrekikotasunak Adierazi berri ditugun IU bakoitzerako ariketak ezagupenen adierazlearen araberakoak izango dira, eta horien arteko lotura beheko taulan adierazitakoa da: Ikasketa Unitateak IU 1 IU 2 IU 3 IU 4 IU 5 IU 6

Izendapena Energia-iturriak eta motak Energiaren kontserbazioa eta energia mekanikoa Tenperatura eta beroaren transmisioa Beroaren efektuak eta oreka termikoa Izaki bizidunen aniztasuna Ekosistemak

Ezagupenen adierazleak 1.1; 1.2; 1.3 1.4; 1.5 2.1; 2.5 2.2; 2.3; 2.4 3.1, 3.2, 3.3, 3.4, 3.5, 3.6 3.7, 3.8, 3.9, 3.10, 3.11, 3.12, 3.13, 3.14

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

IU 7 IU 8 IU 9

Nutrizio-funtzioa Ugalketa- eta harreman-funtzioa Pertsonak eta euren osasuna

4.1, 4.2, 4.8 4.3, 4.4, 4.5, 4.8 4.6, 4.7

1. IUtik 4. IUra bitarte aplikatu beharreko metodologia Gai hauek zehatz-mehatz ezagutzerik ez da nahi, energia, beroa eta tenperatura kontzeptuak ezagutu euren efektuak eta eraginak zeintzuk diren jakin eta energiaren ekoizpenaren eta erabileraren inguruko ikuspuntu orokor bat izatea besterik ez da egin nahi. Energia mekanikoaren kontserbazio-printzipioaren inguruko eta beroaren efektuen edo oreka termikoaren inguruko adierazpenak aplikatzeko zenbakizko ariketak soilik ebatziko dira. Gainerako gaietarako, azalpen laburrak emango dira eta kasu errealak aztertuko dira, eztabaidak sortu, ondorioak lortu eta kontzeptuak finkatzeko. 5. IUtik 9. IUra bitarte aplikatu beharreko metodologia Biziaren antolaketari eta funtzionamenduari buruzko sarrera labur honekin ikasleek biziaren funtzionamendurako osagaiak lotzen jakitea da, horrela ulertuko baitu izaki bizidun guztien osagaiak berdinak direla eta antzeko funtzionamendua dutela. Oroimenean besterik gabe gordetzeko deskribapenak alde batera utzi, eta osagaien arteko loturei eta funtzionamenduari garrantzi handiagoa eman behar zaio. Landuko diren edukiekin pertsonen osasunean eragin eta gizakion jarduerek ingurumenean duten eragina murriztu nahi da.

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

• IKASKETARAKO BALIABIDEAK Gai hauek prestatzen laguntzeko (prestaketa autodidakta nahiz zuzendua), baliabide eta euskarri didaktikoak erabiltzea ezinbestekoa da, eta liburuak izaten dira horien artean erabilienak; dena den, geroz eta gehiago erabiltzen dira ikus-entzunezko materialak eta material informatikoak. Modulu hau DBHko 3. eta 4. mailan ematen den Natur Zientzien mailarekin bat dator oinarrian, eta beraz, lehen aipatutako IUak prestatzeko maila horretako edozein testu-liburuk balioko du. Gai horietan egiten den sintesia eta ikasleen profila kontuan hartuta, Bigarren Hezkuntzako helduentzat berariaz prestatutako liburuak eraginkorragoak izan daitezke, baita sarrera-probak gainditzeko espresuki prestatutakoak ere. Horregatik, ikasketarako beheko testuak eta laguntzak gomendatzen dira:  Fisikaren ataletarako: -

Ciencias Naturales: Física y Química LHko Heziketa Zikloak. Erdi Maila: Sarrera-probak Eduforma Bilduma. MAD argitaletxea Sarrera-probetan Fisikaren eta Kimikaren atalarekin bat datozen gaien prestaketa autodidakta egiteko baliagarria da liburu hau, unitateetako garapen teorikoa laburra eta zehatza baita, ebatzitako ariketa asko ditu, gai asko lantzen ditu, ariketak proposatzen dira eta liburuaren amaieran erantzunak dituen test-motako galderak ditu.

-

Física y Química (Ciencias de la Naturaleza) HBH (Helduentzako Bigarren Hezkuntza) Egileak: Manuel Lozano Linares eta beste hainbat Mc Graw Hill Argitaletxea Sarrera-probetan Fisikaren eta Kimikaren atalarekin bat datozen gaien prestaketa egiteko baliagarria da liburu hau, baina kasu honetan irakaslearen laguntza beharko da, proposatzen diren ariketetarako emaitzarik ez baitu biltzen, eta gainera, zenbait gai ikaslearen mailara moldatu beharko bailitzateke.

-

Física y Química (Naturaleza) – II HBH (Helduentzako Bigarren Hezkuntza) Egileak: Jorge González Ramos eta beste hainbat Santillana argitaletxea Aurreko liburuan bezala, honetan ere kanpoko laguntza beharko da liburu honekin Fisikaren eta Kimikaren atalak prestatu ahal izateko, sarrera-proben mailara egokitu behar baita, eta liburuak ez baitu proposatutako ariketen ebazpenik biltzen.

 Biologiaren atalerako: -

Biología-Geología. ESO 3 Ciencias de la Naturaleza. CANO A.; FERNÁNDEZ J. A.; URZELAI A.. Erein Argitaletxea. (1997)

NATUR ZIENTZIAK Erdi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal zientifiko-teknikoa

Sarrera-probetako Biologiaren atala prestatzeko lagungarria izan daiteke liburu hau, batez ere irakasle baten laguntzarekin, proposatzen diren jardueren ebazpenak ez baitirau biltzen liburuan. -

Biología y Geología. Ciencias de la Naturaleza. Educación Secundaria de adultos. GARCÍA DE LAS HERAS R, GUERRERO M. J. Mc Graw Hill Argitaletxea (2000) Edukietan eta garatutako mailan oso liburu egokia da.

-

4 Biología y Geología BERGES T., CARRIÓN F., GIL C., MARTINEZ J. Editorial Anaya (1997). Gaztelerazko eta euskarazko bertsioak ditu. Ingurumen-hezkuntzako eduki asko ditu Biologiaren atalak (2., 3. eta 4. unitateak).

-

Biologia eta Geologia 4 Giltza DBH Garrido Gonzalez A. Edebé taldea (2004) (euskaraz) Liburuan jorratzen diren 10 unitateetatik sei (4.etik 10.era) Biologiari buruzkoak dira.

-

Biología y Geología. Educación Secundaria. Ciencias de la Naturaleza BALIBREA S., ALVAREZ A., SÁEZ A., REYES M., CORREA J. Editorial Anaya (2003). Gaztelerazko eta euskarazko bertsioak ditu. Liburuan jorratzen diren 9 unitateetatik bost (1.etik 5.era) Biologiari buruzkoak dira.

WEBGUNEAK http://recursos.cnice.mec.es/biosfera/profesor/index.htm Biosfera Proiektua. Hezkuntza eta Zientzia Ministerioa. http://recursos.cnice.mec.es/biosfera/profesor/3eso/1.htm 2. unitatetik 10.era, eduki didaktikoak, ideiak, autoebaluazioa eta lotura interesgarriak. http://recursos.cnice.mec.es/biosfera/profesor/4eso/1.htm 10. unitatetik 12.era, eduki didaktikoak, ideiak, autoebaluazioa eta lotura interesgarriak.