DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM

DENETLEYİCİ ve DÜZENLEYİCİ SİSTEM ÖĞRETMENİN

Nöronun hücre gövdesi; • Mitokondri

NOTU

• Çekirdek

Sinir Sisteminin Yapısı, Görevi ve İşleyişi

• Ribozom

• Organizma ile iç ve dış çevre arasındaki ilişkiyi sağlayan ve düzenleyen sistem sinir sistemidir. Bu sistem reseptörler sayesinde aldığı bilgileri değerlendirip uygun tepkinin oluşmasını sağlar.

• Nissl tanecikleri (Granüllü endoplazmik retikulum grupları) • Golgi aygıtı • Sitoplazma

14444444244444443

ÜNİTE-1

yapılarından oluşur.

Dendrit • Nöronun hücre gövdesinden çıkan kısa uzantılarıdır. Sayıları fazladır. Uyarıları alıp hücre gövdesine iletirler. Akson • Sinir hücrelerinin dendritlerden uzun olan, uçlarında dallanma görülebilen uzantısıdır. Uyarıları diğer nöronlara ya da tepki organlarına iletir. • Sinir sisteminin iki temel organı beyin ve omuriliktir. Sinir dokudan oluşan sinir sisteminde özelleşmiş hücrelere nöron, yardımcı hücrelere glia denir.

NOT Canlının iç ve dış ortamından gelen değişkenlere uyarı, sinir hücresi uyarıldığında bu hücrede meydana gelen elektrokim-

• Nöronlar uyarıları alan, değerlendiren, kas ya da bezlere ileterek uygun cevabın verilmesini sağlayan sinir hücreleridir. Nöron hücre gövdesi ile gövdeden çıkan akson ve dendrit denilen yapılardan oluşur.

yasal değişimlere impuls denir. Gövdeden gelen impuls akson boyunca ilerler ve oluşan impuls diğer nöronlara ya da tepki organına iletilir. Reseptör: Canlıların ışık, sıcaklık, basınç gibi çeşitli uyarıları alabilmesini sağlayan özelleşmiş hücre ya da sinir uçlarıdır.

NOT

Efektör: Canlıların uyarılara karşı tepki vermesini sağlayan kas lifi ya da salgı bezi gibi kısımlarıdır.

Sinir sisteminin yapı ve görev birimi nöronlardır.

Nöronlarda impuls iletim yönü; Dendrit ⇒ Hücre gövdesi ⇒ Akson şeklindedir.

Miyelin kılıf Dendrit

Hücre gövdesi

Akson Çekirdek Ranvier boğum

UYARI Sinaptik yumrular

• Bazı aksonların üzerinde miyelin kılıf denilen ve akson izolasyonu sağlayan özel yapılar bulunur.

Bir Nöronun Kısımları

• Miyelinli aksonlarda impuls iletim hızı daha yüksektir. Ayrıca akson çapının artması da iç direnci azalttığından impuls iletim hızını arttırır.

• Nöronlar, özelleşmiş hücrelerdir ve sentrozomları olmadığı için bölünemezler.

• Miyelin kılıf bazı noktalarda kesintiye uğrar. Bu noktalara ranvier boğum denir.

DİKKAT!

ÖĞRENCİNİN

NOTU

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

2

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM

ÜNİTE-1

• Miyelin kılıflar iki tip glia hücresi tarafından oluşturulur.

ÖRNEK 1 Gelişmiş bir nörona ait yapılar harflerle gösterilmiştir. Merkezî sinir sistemindeki

Çevresel sinir sistemindeki

nöronların miyelin kılıfını

nöronların miyelin kılıfını

oligodendrositler oluşturur.

schwann hücreleri oluşturur.

M R Y

• Schwann hücrelerinin görevi aksonu beslemek, korumak ve onarmaktır. Beyin, omurilik ve çizgili kasları uyaran nöronlarda schwann hücrelerinin oluşturduğu miyelin kılıf lipoprotein yapıdadır.

UYARI

Bu yapıların doğru eşleştirmesi nasıl olmalıdır?

• İç organları ve düz kasları uyaran sinir hücrelerinde miyelin kılıf bulunmaz.

M

Dendrit

Çekirdek Schwann hücresi

Schwann hücresi

R

Y

A)

Dendrit

Akson

Miyelin kılıf

B)

Akson

Miyelin kılıf

Dendrit

C)

Dendrit

Miyelin kılıf

Ranvier boğum

D)

Akson

Hücre gövdesi

Ranvier boğum

E)

Hücre gövdesi

Dendrit

Akson

Akson

Çözüm Mitokondri Nörofibriller

M → Dendritler

Nöron

R → Miyelin kılıf

• Sitoplazmada akson ve dendrit boyunca uzanan nörofibriller hücreye şekil verirler. Hücre içi madde iletiminde ve uyarı aktarımında görev alırlar.

Y → Ranvier boğum şeklinde eşleştirilmelidir. Cevap: C

ÖĞRENCİNİN

NOTU

3

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ÜNİTE-1

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM 1. Duyu Nöronu

ÖRNEK 2

• Reseptörlerden aldıkları uyarıları merkezî sinir sistemine (beyin ve omurilik) getirirler. Bu nedenle getirici nöronlar da denir.

Sinir sistemi ile ilgili verilenlerden hangisi yanlıştır?

2. Ara Nöron

A) Sinir sistemi canlının iç ve dış çevresi arasındaki ilişkiyi sağlayıp, düzenler.

• Merkezî sinir sisteminde bulunurlar. Duyu nöronları ile motor nöronlar arasındaki bağlantıdan sorumludurlar. Bu nedenle ara nöronlara bağlantı nöronu da denir. Burada bilgi işlenir, değerlendirilir ve cevap motor nörona iletilir.

B) Sinir sisteminin iki temel organı beyin ve omuriliktir. C) Sinir hücresi embriyonik dönemde farklılaşıp özelleşmiş bir hücredir.

3. Motor Nöron

D) Canlıda içeriden ve dışarıdan gelen uyarılar efektörler aracılığı ile alınır.

• Ara nörondan aldıkları cevapları efektör organa (ilgili kas ya da bez) götürürler. Bu nedenle götürücü nöron da denir.

E) Nöronda miyelin kılıfın olması uyartı iletimini hızlandırır.

Dendritler

Çözüm • Sinir sistemi organizmaların iç ve dış çevresi arasındaki ilişkiyi düzenleyen bir sistemdir. Beyin ve omurilik bu sistemin iki temel organıdır. Nöronlar özelleşmiş hücrelerdir. Uyarılar reseptörler aracılığı ile alınıp, tepkiler efektörler ile verilir. Miyelin kılıfı olan nöronlarda impuls iletimi miyelinsiz nöronlara göre daha hızlıdır.

Çekirdek Miyelin kılıf Akson uçları

Cevap: D

Akson

Kas teli

DİKKAT! • Motor nöronların hücre gövdesi merkezî sinir sisteminde, aksonları ise çevresel sinir sisteminde yer alır.

Görevlerine Göre Nöron Çeşitleri UYARI • Sadece duyu nöronunun çalışması engellenirse, - İmpus merkezî sinir sistemine iletilmediği için bilgi işlenmesi ve değerlendirme olmaz. His ve refleks oluşmaz. • Sadece ara nöronun çalışması engellenirse, - İmpus merkezî sinir sistemine iletilir. Değerlendirme olmaz. Tepki oluşmaz. • Sadece motor nöronun çalışması engellenirse;

Motor Nöron

ÖĞRENCİNİN

Duyu Nöron

- İmpus merkezî sinir sistemine iletilir. Değerlendirilir. His oluşur, tepki oluşmaz. Botoks uygulaması bu duruma örnek olarak verilebilir.

Ara Nöron

NOTU

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

4

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM

ÜNİTE-1

• Mikroglia hücreleri: Sinir sisteminde makrofaj olarak görev yapar. Fagositoz yaparak bağışıklığı sağlar. Kemik iliğinde üretilir.

Çözümlü Soru Duyu nöronlarıyla ilgili,

• Astrositler: Madde alışverişini düzenler. Kan-beyin bariyeri

I. Reseptörlerden aldıkları uyarıları beyin ve omuriliğe iletirler.

oluşturur ve bu sayede zararlı maddelerin girişini engeller.

II. Çalışmaları engellenirse his ve refleks oluşmaz. III. Dendritleriyle reseptörlere, aksonları ile diğer nöronlara bağlıdırlar.

Schwann hücreleri

Oligodendrositler

verilenlerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) Yalnız III D) II ve III

C) I ve II

E) I, II ve III Mikroglia hücreleri

Örnek Çözüm

Astrositler

Ependim hücreleri

• Duyu nöronları reseptörlerden aldıkları uyarıyı merkezî sinir sistemine iletirler. Bu yüzden dendritleriyle reseptörlere, aksonları ile diğer nöronlara bağlıdırlar. Çalışmaları engellenirse impuls merkezî sinir sistemine iletilemez. His ve refleks oluşmaz.

ÖRNEK 3 Sinir sistemine ait yardımcı hücrelerde,

Cevap: E

I. Beyin omurilik sıvısını oluşturmak II. İmpuls iletmek

ÖĞRETMENİN

NOTU

III. Fagositoz yapmak IV. Miyelin kılıf üretmek

Glia Hücreleri

verilenlerden hangileri görülmez?

• Nöronlarla bir arada bulunan, nöronlara yapısal ve işlevsel destek veren yardımcı hücrelerdir. Glia hücrelerinin sayısı sinir hücrelerinin sayısından daha fazladır.

A) Yalnız I

B) Yalnız II D) II ve IV

UYARI

C) I ve III

E) III ve IV

Çözüm

• Glia hücrelerinde impuls iletimi yoktur.

• Sinir sistemine ait yardımcı hücrelerin beyin omurilik sıvısı üretmek, fagositoz yaparak bağışıklığı sağlamak, miyelin kılıf üretmek gibi görevleri vardır.

Glia Hücrelerinin Görevleri • Ependim hücreleri: Beyin omurilik sıvısının (BOS) oluşumunu ve akışını düzenler.

• Yardımcı hücrelerde impuls iletimi yoktur.

• Oligodendrositler: Merkezî sinir sistemine ait nöronların miyelin kılıfını üretir.

Cevap: B

• Schwann hücreleri: Çevresel sinir sistemine ait nöronların miyelin kılıfını oluşturur.

ÖDEV MİRAY AYT Biyoloji Soru Bankası

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

5

sayfa 8 - 11 arası Test 1 ve 2’yi çözebilirsiniz.

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM

ÜNİTE-1

İmpuls Oluşumu ve İletimi

UYARI

• Canlıların iç ya da dış ortamlarından gelen değişkenlere uyarı, sinir hücresi uyarıldığında nöronda meydana gelen elektriksel ve kimyasal değişikliklere impuls denir.

• Ya hep ya hiç prensibi tek bir sinir teli ya da tek bir kas teli için geçerli iken, sinir demeti ya da kas demeti için geçerli değildir. Çünkü sinir demetindeki her bir telin eşik değeri farklıdır.

NOT İmpuls iletimi, nöron zarında meydana gelen yük değişimlerinden dolayı (Na/K pompasının faaliyetleriyle) elektriksel, aktif taşıma, oksijenli solunum ve glikoz harcanması gibi olaylardan dolayı kimyasaldır.

DİKKAT! • Bir nöron boyunca impuls iletim hızı sabittir.

Hücre dışı

Na / K pompası +

ÖRNEK 4

+

Na+

K+

K

+

Na+

İmpuls oluşumuyla ilgili, I. Eşik değerin altındaki uyarılara nöron tepki vermez.

K

+

II. İmpuls iletimi sırasında kullanılan enerji uyarandan sağlanır. Na+

III. İmpuls iletimi sırasında hem elektriksel hem kimyasal değişimler olur.

K+

verilenlerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

Hücre içi

B) Yalnız II D) II ve III

• Bir nöron her uyarıya cevap vermez. Nöronda uyarının oluşması için uyarının belirli bir şiddette olması gerekir. Bir sinir hücresinde impulsu oluşturan en küçük uyarı şiddetine eşik değer (eşik şiddeti) denir. Nöronda bu değerin altındaki uyarılara cevap verilmezken, eşik değer ve daha yüksek şiddetteki uyarılara aynı şekilde cevap verilip impuls oluşturulur. Buna ya hep ya hiç prensibi denir.

1442443 123

Uyarı şiddeti

Eşik değer

E) I, II ve III

Çözüm • Sinir hücresinde ya hep ya hiç prensibi vardır. Eşik değerin altındaki uyarılara tepki oluşmaz. (I doğru) • İmpuls iletimi sırasında kullanılan enerji uyarandan değil nörondan sağlanır. (II yanlış) • İmpuls iletimi hem elektriksel hem kimyasaldır. (III doğru)

İmpuls

Nöron

C) I ve III

Cevap: C

DİKKAT! Uyarının şiddeti, süresi ve frekansı (sıklığı) arttıkça; - Uyarılan nöron sayısı artar.

NOT

- Oluşan impuls sayısı artar.

İmpuls iletilirken kullanılan enerji nörondan sağlanır.

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

Sonuç olarak, uyarıya daha güçlü yanıt verilir.

6

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM ÖĞRETMENİN ÖRNEK 5

ÜNİTE-1

NOTU

Sinapslarda İmpuls Oluşumu

Bir bireyin elini önce 30°C sıcaklıktaki bir cisme, daha sonra 50°C sıcaklıktaki bir cisme dokundurduğunda verdiği tepkiler farklıdır.

• Sinir hücrelerinin akson sinaptik uçları (sinaptik yumru) başka bir sinir hücresinin gövde kısmına, salgı bezine ya da kasa bağlantı yapar. Sinir hücrelerinin bağlantı noktalarına sinaps denir. Sinapslarda iki hücre arasında kalan boşluğa sinaps boşluğu denir.

30°C sıcaklıktaki cisim

İmpuls

Presinaptik akson

Mitokondri Sinaptik kesecikler Sinaptik boşluk

Dendritler 50°C sıcaklıktaki cisim

Bu durumla ilgili,

Reseptörler

I. 50°C’lik cisme dokunulduğunda uyarılan nöron sayısı artmıştır.

Sinaptik Boşluk

• Sinapslarda impuls iletimi sırasında uyarı nöronun akson ucuna ulaştığında Ca++ iyonları hücreye geçer ve salgı kofulları akson ucuna doğru yaklaşır. Sinaptik yumrularda bulunan sinaptik keseciklerden nörotransmitter maddeler ekzositozla salgılanır ve bu maddeler difüzyonla yayılır. Nörotransmitter maddelerin komşu nöronun reseptörlerine tutunmasıyla komşu nöronun Na+ kanalları açılır, hücrenin zar geçirgenliği değişir. Bu değişim sonucu komşu hücrede impuls oluşur.

II. Her iki cisme dokunulduğunda da oluşan impuls sayısı eşittir. III. 50°C’lik cisme dokunulduğunda bir nörondaki impuls iletim hızı, aynı nöronda 30°C’lik cisme dokunulduğunda oluşan hızdan daha yüksektir. verilenlerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) Yalnız II D) I ve II

Nörotransmitter maddeler

C) Yalnız III

E) II ve III

NOT Nörotransmitter maddeler;

Çözüm • Soruda cismin sıcaklığı yani uyarının şiddeti artmıştır. Bunun sonucunda 50° C’lik cisme dokunulduğunda uyarılan nöron sayısı daha fazla olacaktır. (I doğru) • Uyarının şiddetinin artması aynı zamanda oluşan impuls sayısını da arttırır. (II yanlış)

• Asetilkolin

•

Noradrenalin

• Serotonin

•

Dopamin

• Histamin

•

Glutamat

DİKKAT! Nöronlarda impuls iletimi dendriten akson ucuna doğru iken, sinapslarda akson ucundan diğer nöronun dendritine doğrudur.

• Bir nöronda impuls iletim hızı sabittir. (III yanlış) Cevap: A

• Sinapslardaki iletim kimyasaldır. • İmpuls iletimi sinapslarda nörona göre daha yavaştır.

7

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM

ÜNİTE-1 UYARI

ÖRNEK 7

• Oluşan impulsların tümü her sinapstan geçmez. Böylece her impulsla vücuttaki tüm tepki organlarının uyarılması önlenir. Nörotransmitter maddeler impulsun iletileceği sinir hücresini uyarabilir (kolaylaştırıcı sinaps) ya da inhibe edebilir (durdurucu sinaps). Bu mekanizma sayesinde sadece ilgili kas ya da bezde tepki oluşması sağlanır.

Sinapslarda impuls iletimi şematik olarak verilmiştir. Nörotransmitter

• Görevi biten nörotransmitter maddeler sinaps boşluğunda hidrolize uğrar ya da geri emilir.

Reseptör

Presinaptik nöron

Postsinaptik nöron

Akson ucu

Sinaptik boşluk

ÖRNEK 6

Dendrit

İmpuls iletimi sırasında gerçekleşen,

İnsanda sentezlenen bazı salgıların isimleri verilmiştir.

M. Uyarının nöronun akson ucuna ulaşması

I. Asetilkolin II. Noradrenalin

İ. Nörotransmitter maddelerin dendrit zarındaki reseptöre bağlanması

III. Oksitosin

R. Nörotransmitter madde taşıyan salgı kofullarının ak-

IV. Histamin

son ucuna yaklaşması

verilenlerden hangileri nörotransmitter maddelere örnektir?

A. Görevi biten nörotransmitter maddelerin parçalanması

A) Yalnız II

Y. Nörotransmitter maddelerin sinaptik boşluğa salgılanması

B) Yalnız III D) II ve III

C) I ve IV

E) I, II ve IV

olaylardan II. ve IV. sırada gerçekleşenler aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?

Çözüm Nörotransmitter maddeler:

II

IV

A)

İ

A

• Asetilkolin

•

Noradrenalin

B)

M

R

• Serotonin

•

Dopamin

C)

R

İ

• Histamin

•

Glutamat

D)

Y

M

E)

A

Y

Cevap: E

ÖĞRENCİNİN

NOTU

Çözüm • Sinapslarda impuls iletimi sırasında gerçekleşen olayların doğru sıralaması M-R-Y-İ-A şeklinde olmalıdır. Cevap: C ÖDEV MİRAY AYT Biyoloji Soru Bankası

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

8

sayfa 12 - 13 arası Test 3’ü çözebilirsiniz.

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM ÖĞRETMENİN

ÜNİTE-1

NOTU

İNSANDA SİNİR SİSTEMİ: Sinir sistemi merkezî sinir sistemi (MSS) ve çevresel sinir sistemi (ÇSS) olmak üzere iki bölümde incelenir. Merkezî Sinir Sitemi

Çevresel Sinir Sitemi

Beyin

Duyu bölümü

Omurilik

Motor bölümü

Ön beyin Orta beyin

Otonom sinir sistemi

Uç beyin

Arka beyin

Somatik sinir sistemi

Ara beyin Beyincik

Talamus

Omurilik soğanı

Hipotalamus

Pons

Epitalamus

Organizmanın içinden ya da dışından gelen uyaran

ÖRNEK 8 İnsanda merkezî sinir sistemine ait bazı yapılar harflerle verilmiştir.

Reseptörler (alıcı hücreler)

M → Beyincik İ → Omurilik soğanı

Duyu nöronu

R → Talamus A → Hipotalamus

Ara nöron

Y → Pons Motor nöron

verilen yapılardan hangileri beynin arka beyin kısmında bulunur? A) M ve R

B) M, İ ve A D) R, A ve Y

C) A ve Y

Efektör (tepki organı)

E) M, İ ve Y Motor yanıt

Çözüm • Arka beyin beyincik, omurilik soğanı ve pons kısımlarından oluşur.

DİKKAT!

• Talamus ve hipotalamus ara beynin kısımlarıdır.

• Çevresel sinir sistemi organizmanın içinden ve dışından gelen uyarıları reseptörler aracılığıyla aldıktan sonra uyarılar duyu nöronlarıyla merkezî sinir sistemine iletilir ve buradaki ara nöronlar tarafından değerlendirilen impulslara bir yanıt oluşturulur. Oluşturulan yanıt motor nöronlarla efektör denilen hedef doku ve organlara iletilir, uygun tepkiler verilir.

Cevap: E

9

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ÜNİTE-1

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM ÖĞRETMENİN

Çözümlü Soru

NOTU

Merkezî Sinir Sistemi

Sinir sisteminde uyarının alınıp tepkinin verilmesine kadar gerçekleşen olaylar verilmiştir.

• Beyin ve omurilikten oluşur. Burada impulslar değerlendirilir, yorumlanır ve yönlendirilir.

I. Uyarının reseptörler tarafından alınması

• Merkezî sinir sistemi organları meninges denilen üç zar ile çevrilmiş durumdadır. Bu zarlar dıştan içe doğru;

II. Uyarının duyu nöronlarıyla merkezî sinir sistemine iletilmesi

3 Sert zar

III. Uygun tepkilerin verilmesi

3 Örümceksi zar

IV. İmpulsların ara nöronlar tarafından değerlendirilmesi

3 İnce zar şekilde isim alır.

V. Oluşan yanıtın hedef doku organlara iletilmesi Verilen olaylar gerçekleşme sırasına göre düşünüldüğünde üçüncü sırada hangisi olmalıdır? A) I

B) II

C) III

D) IV

E) V

Kafatası kemiği

Kıl

Sert zar

Örnek Çözüm

Örümceksi zar

• Olayların doğru sıralaması şu şekilde olmalıdır: I - II - IV - V - III

İnce zar Gri madde Ak madde

Cevap: D

Beyin

Sert Zar: En dışta bulunur. Beyni dışarıdan gelebilecek etkilere karşı korur. Kafatası kemiklerine yapışık, omur kemiklerine yapışık değildir.

UYARI • Ara nöronların ve motor nöronların hücre gövdeleri merkezî sinir sisteminde yer alır.

Örümceksi Zar: Sert zar ile ince zar arasında bulunur, bu iki zarı birbirine bağlar. Örümceksi zar ile ince zar arasında beyin omurilik sıvısı (BOS) bulunur.

• Çevresel sinir sisteminde beyin ve omurilikten çıkan sinirler ve bu sinirlerin hücre gövdelerinden oluşan ganglion adı verilen sinir düğümleri bulunur. • Çevresel sinir sisteminin yapısında duyu ve motor nöronlar bulunur.

NOT Beyin omurilik sıvısı (BOS);

ÖĞRENCİNİN

- Merkezi sinir sisteminde iyon değişiminin dengesini sağlar.

NOTU

- Beyin ve omuriliği gelebilecek mekanik etkilere karşı korur. - Sinir hücreleriyle kan damarları arasında madde alışverişini düzenler. İnce Zar: En içte bulunan zardır. Beyindeki tüm girinti ve çıkıntıları sarar. Kılcal kan damarları bakımından zengindir.

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

10

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM

ÜNİTE-1

1. Ön Beyin • Beynin en büyük bölümüdür. Diğer beyin kısımlarını üstten örter. Uç beyin ve ara beyin olmak üzere iki kısımda incelenir.

ÖRNEK 9 Meninges zarlarıyla ilgili olarak verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

Uç beyin (Beyin Yarım Küreleri)

A) Meninges zarları beyin ve omuriliği sarar.

• Uç beyin sağ ve sol olmak üzere iki yarım küreden oluşur. Bu yarım küreler derin bir yarıkla birbirinden ayrılmışlardır.

B) İnce zarda çok sayıda kılcal kan damarı bulunur. C) Sert zar en dışta olup kafatasına yapışıktır.

NOT

D) Beyin omurilik sıvısı iyon dengesi değişiminin ayarlanmasında görev alır.

Sol yarım küre genellikle vücudun sağından gelen uyarıları, sağ yarım küre de genellikle vücudun solundan gelen uyarıları alır.

E) Sert zarla örümceksi zar arasında beyin omurilik sıvısı bulunur.

Çözüm

DİKKAT!

• Meninges zarları beyin ve omuriliği sarar. Sert zar en dıştadır ve kafatası kemiklerine yapışıktır. En içteki ince zar çok sayıda kılcal damara sahiptir. Beyin omurilik sıvısı iyon denge değişimini ayarlar ve örümceksi zarla ince zar arasında bulunur.

• Beyin yarım küreleri üstte nasırlı cisim, altta beyin üçgeniyle birbirine bağlıdır.

• Beynin ön lobuyla yan lobunu enine ayıran yarığa Rolando yarığı denir. Bu yapının ön kısmında motor nöronlar, arkasında duyu nöronlar yer alır.

Cevap: E

ÖĞRETMENİN

• Uç beyinden enine kesit alındığında dışta boz madde, içte ak madde bulunur. Boz madde kısmında nöron gövde ve dendritleri, ak madde kısmında miyelinli nöronların aksonları bulunur. Uç beynin boz madde kısmına serebral korteks denir.

NOTU

Beyin • İnsanın beyni üç kısımdan oluşur:

DİKKAT!

1. Ön beyin

• Beyin yarım küreleri birbirleriyle corpus callosum denilen sinir ağı demeti sayesinde bağlantı kurarlar.

2. Orta beyin 3. Arka beyin

NOT

Ön beyin Uç beyin

Uç beyne beyin kabuğu (korteks) da denir. Beyin kabuğunun üst kısmı kıvrımlı bir yapıya sahiptir.

Ara beyin Arka beyin

Talamus Pons

Epitalamus

Beyin kabuğu; - Düşünme, anlama

Beyincik

Hipotalamus Orta beyin

- İstemli kas hareketleri

Omurilik soğanı

- Duyuların alınması Hipofiz bezi

- Hafıza, hatırlama

Omurilik

- Zeka fonksiyonlarını yönetir.

11

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ÜNİTE-1

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM ÖĞRETMENİN

DİKKAT!

NOTU

• Beyin yarım küreleri farklı işlevleri kontrol eden dört lobtan oluşmaktadır.

Sol ve Sağ Beyin

Yan lob (Parietal lob)

Ön lob (Frontal lob) Problem çözme Karar verme Planlama Tahmin etme Konuşma Konsantrasyon

Beyin

Dokunma, tat ve koku alma Boyut algılama Renkleri ayırt etme Konuşmayı algılama Arka lob (Oksipital lob)

1444444442444444443 Sol Yarım Küre * Sağ el kontrolü

Sağ Yarım Küre * Sol el kontrolü

* Mantık

* Müzik, sanat

* Analitik düşünme

* Hayal kurma

* Sayısal beceriler, bilim, matematik

* Anlama, kavrama

* Konuşma / yazma

* Yüz tanıma, şekil tanıma

Şakak lobu (Temporal lob)

Görme alanı Görsel yorumlama

Dili anlama Bilgi edinme Duyma Hafıza denetimi

* Yaratıcılık, sezgi

* Karar verme

ÖRNEK 11 Aşağıda verilen faaliyetlerden hangisi beynin farklı bir lobu tarafından kontrol edilir?

ÖRNEK 10

A) Konuşma

Beyin kabuğu zarar görmüş bir insanda aşağıda verilen fonksiyonlardan hangisinde bir sorun gözlenmesi beklenmez?

B) Konuşmayı algılama

A) Hafıza

B) Öğrenme

E) Problem çözme

C) Solunum

D) Hatırlama

C) Plan yapma D) Karar verme

Çözüm

E) Anlama

• Konuşma, plan yapma, karar verme ve problem çözme faaliyetleri beyinde ön (frontal) lob tarafından kontrol edilir.

Çözüm • Solunum faaliyeti beyin kabuğunun değil omurilik soğanının kontrolü altındadır.

• Konuşmayı algılama yan (parietal) lobun kontrolündedir.

Cevap: C

ÖĞRENCİNİN

Cevap: B

NOTU

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

12

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM Ara Beyin

NOT

• Uç beyin ile orta beyin arasında yer alan beyin bölümüdür.

Hipotalamus homeostasinin (iç denge) düzenlenip sürdürülmesini sağlayan merkezdir.

• Üç kısımdan oluşur: Talamus Ara Beyin

ÜNİTE-1

Deride yüzeye yakın kan damarları daralır. Deri yüzeyinde ısı kaybı azalır.

Hipotalamus Epitalamus

Talamus

Hipotalamustaki ısı merkezi uyarılır.

Vücut ısısı artar. Normal değere ulaşır.

Epifiz Bezi Epitalamus

İskelet kasları kasılır. Titremeyle ısı artar.

Hipotalamus

Deride yüzeye yakın kan damarları genişler. Isı deri yüzeyinden yayılır.

Ara Beynin Bölümleri

Talamus • Koku duyusu hariç diğer duyu organlarından gelen impulsların toplandığı ve sınıflandırılarak uç beyne iletildiği kısımdır. Duyuları ve uyanıklığı da kontrol eder.

Vücut ısısı düşer. Normal değere ulaşır.

Hipotalamustaki ısı merkezi uyarılır.

Ter bezlerinden terlemeyle ısı kaybı olur.

DİKKAT!

Hipotalamusun Vücut Sıcaklığını Ayarlaması

• Uyku hâlinde talamus ve beyin kabuğu aktif değildir. Hipotalamus

Epitalamus

• Hipofiz bezinin ve iç organların çalışmasını,

• Bu bölgede epifiz bezi vardır. Epifiz bezi biyolojik saatin düzenlenmesini sağlayan melatonin hormonunu salgılar.

• Vücut ısısının sabit tutulmasını, • Kan basıncının ve kalp atış hızının ayarlanmasını,

ÖĞRENCİNİN

NOTU

• Vücudun su ve iyon dengesini, • İştah ve uykunun düzenlenmesini, • Karbonhidrat ve yağ metabolizmasını, • Heyecan, stres ve korkunun kontrolünü, • Eşeysel yönelim ve eşeysel olgunlaşmanın düzenlenmesini sağlar.

13

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM

ÜNİTE-1

ÖRNEK 12

Çözümlü Soru Ara beynin görevleriyle ilgili olarak,

Ara beyne ait verilen fonksiyonlardan hangisi talamusun kontrolü altındadır?

I. Melatonin hormonu salgılama III. Hipofiz bezinin çalışmasını kontrol etme

A) Duyu organlarından (koku hariç) gelen impulsları toplayıp uç beyne iletmek

IV. Eşeysel yönelim ve eşeysel olgunlaşmayı düzenleme

B) Melatonin hormonu salgılamak

verilenlerden hangileri hipotalamus tarafından kontrol edilir?

C) Eşeysel yönelimi düzenlemek

A) Yalnız I

E) Vücut ısısının sabit tutulmasını sağlamak

II. Heyecan, stres ve korkuyu kontrol etme

B) I ve III D) I, III ve IV

D) Karbonhidrat ve yağ metabolizmasını ayarlamak

C) II ve IV E) II, III ve IV

Çözüm Örnek Çözüm

• Melatonin hormonu salgılamak ara beynin kısımlarından epitalamusun görevidir. Eşeysel yönelim, karbonhidrat ve yağ metabolizması ve vücut ısısının sabit tutulması hipotalamusun kontrolü altındadır.

• Heyecan, stres ve korkuyu kontrol etme, hipofiz bezinin çalışmasını kontrol etme ve eşeysel yönelim ve eşeysel olgunlaşmayı düzenleme ara beynin hipotalamus kısmının görevlerindendir.

• Talamus ise koku hariç diğer duyu organlarından gelen impulsları toplayıp uç beyne iletir.

• Biyolojik saatin düzenlenmesini sağlayan melatonin hormonu üretme ise ara beynin epitalamus bölgesinin kontrolü altındadır.

Cevap: A

Cevap: E

• Orta beyinde ayrıca kas tonusu ve vücut duruşunu düzenleyen merkezler de bulunur.

2. Orta Beyin • Ön beyin ile arka beyin arasında köprü görevi yapan kısımdır.

3. Arka Beyin • Beyincik, pons (varol köprüsü) ve omurilik soğanından oluşan kısımdır.

Orta beyin

Orta Beyin

Pons Beyincik

• Orta beyinde bulunan optik loblarda görme ve işitme reflekslerinin merkezleri vardır. Yüksek ışıkta gözbebeğinin küçülüp, karanlıkta büyümesi orta beynin kontrolündeki bir reflekstir.

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

Omurilik soğanı Arka Beyin

14

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM NOT

DİKKAT!

Beyin sapı denilen kısım üç yapıdan oluşur.

• Omurilik soğanı hayati olayları kontrol ettiğinden hayat düğümü olarak da adlandırılır.

1442443

* Orta beyin

ÜNİTE-1

Beyin sapı

* Pons * Omurilik soğanı

ÖRNEK 13 Merkezi sinir sistemine ait bazı bölümlerin görevleri verilmiştir.

Pons (Varol Köprüsü) • Beyinciğin iki yarım küresi pons ile birbirine bağlıdır. Bu nedenle pons bu iki yarım küre arasındaki bağlantıyı sağlar. Ayrıca bilinçaltı faaliyetlerini düzenleme, omurilik soğanındaki solunum merkezini kontrol etme ve omurilik soğanı ile birlikte yutma, kusma gibi sindirim faaliyetlerini denetleme görevleri de vardır.

• Solunum sistemini kontrol etme • Görme ve işitme reflekslerini kontrol etme • Kulaktaki yarım daire kanallarıyla birlikte dengeyi sağlama • Karbonhidrat ve yağ metabolizmasını düzenleme

Beyincik

Yukarıda görevi verilmeyen merkezi sinir sistemi bö-

• İki yarım küreden oluşan beyincikten enine kesit alındığında dışta boz madde, içte ak maddenin yer aldığı görülür.

lümü aşağıdakilerden hangisidir? A) Omurilik soğanı

• Hayat ağacı da denen beyincik istemli kas faaliyetleri ve den-

B) Beyincik

geden sorumludur. Kulaktaki yarım daire kanalları ve gözle uyum içinde çalışır ve dengeyi sağlar. Karanlıkta yürürken dengenin kolayca sağlanamaması görme merkezinin karanlıkta beyincikle uyumunun bozulmasındandır.

C) Hipotalamus D) Orta beyin E) Talamus

NOT Çözüm

Beyincik zarar gördüğünde göz hareketleri bozulur.

• Solunum sistemini kontrol etme ⇒ Omurilik soğanı

Omurilik Soğanı • Beyinciğin altında, ponsla omurilik arasında bulunan kısımdır.

• Görme ve işitme reflekslerini kontrol etme ⇒ Orta beyin

DİKKAT!

• Kulaktaki yarım daire kanallarıyla birlikte dengeyi sağlama ⇒ Beyincik

• Beyin ve beyinciğin aksine omurilik soğanında dışta ak madde, içte boz madde bulunur.

• Karbonhidrat ve yağ metabolizmasını düzenleme ⇒ Hipotalamus

• Omurilik soğanı iç organlarımızın çalışmasını ve dolaşım, solunum, sindirim, boşaltım gibi sistemleri kontrol eder. Omurilik soğanı ayrıca yutma, kusma, öksürme, hapşırma, çiğneme gibi reflekslerin ve kan damarlarının büzülüp gevşemesini de denetler.

Cevap: E

NOT Beyinden gelen sinirler çapraz yaparak omurilik soğanından geçer.

15

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM

ÜNİTE-1

ÖRNEK 14

Reseptör hücre

Beyin bölümlerinin bazı kısımları harflerle gösterilmiştir. M

Deri Beyne uyartı iletimi

Dorsal kök Duyu nöronu

İ

Ara nöron

Motor nöron

R

Ventral kök

A

Çizgili kas

Y Efektör (tepki) organ

Bu bölümlerden istemli kas faaliyetlerimizi kontrol eden ve hayat ağacı da denilen kısım hangisidir? A) M

B) İ

C) R

D) A

Ak madde

E) Y

Boz madde

Omurilik

DİKKAT! Omurilikte boz maddede,

Çözüm

• Duyu nöronlarının akson uçları • Ara nöron

• İstemli kas faaliyetlerini yöneten ve hayat ağacı olarak da isimlendirilen kısım beyinciktir.

• Motor nöronlarının hücre gövdeleri

Cevap: E

• Kan damarları bulunur. Omurilikte ak maddede, • Duyu nöronlarının aksonları • Motor nöronlarının aksonları bulunur.

Omurilik • Omur kemikleri tarafından korunan ve omurga kanalı içinde yer alan omurilik sinirlerin geçiş bölgesidir. Omurilik soğanından başlar ve kuyruk sokumuna kadar uzanır.

• Uyarılara karşı aniden oluşturulan istemsiz tepkilere refleks denir. Refleksler doğuştan gelen refleksler ve sonradan kazanılan (şartlı) refleksler olarak iki çeşittir.

Omurilik, • Dış çevreden gelen impulsları beyne, beyinden gelen impulsları da ilgili organlara gönderir.

NOT Doğuştan gelen diz kapağı refleksi, bebeklerin emme refleksi, iğne batırılan elin aniden çekilmesi gibi olaylarda beynin doğrudan etkisi yoktur. Bu reflekslerde merkez omuriliktir.

• Bir çok refleksin merkezidir. • Omurilik de beyin gibi meninges zarıyla kaplıdır. Ancak enine kesit alındığında beyinden farklı olarak dışta ak madde, içte boz madde bulunur. Boz madde, ak maddenin içinde kelebek gibi bir görüntüye sahiptir. Omuriliğin öne bakan uçları ön (ventral) kök, arkaya bakan uçları arka (dorsal) kök adını alır.

• Sonradan kazanılan refleksler öğrenme sonucu oluştuğundan öğrenme olayı tam anlamıyla sağlanana kadar merkez beyindir. Öğrenme sağlanınca merkez omurilik olur. Davranışlar gerçekleşirken bir sorun oluşursa beyin bir süreliğine tekrar devreye girip davranışı düzeltir.

DİKKAT!

NOT

• Duyu nöronları omuriliğin arka kökünden omuriliğe giriş yapar, motor nöronlar ön kökten çıkış yapar. Ön kök ve arka kök arasında bulunan yan çıkıntılardan ise otonom sinirler çıkar. AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

Limon görünce ağzın sulanması, tavukların bili bili sesine gelmesi sonradan kazanılan reflekslere örnektir.

16

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM UYARI

UYARI

• Beyin bazı durumlarda omuriliğin çalışmasını kontrol edebilir ve refleksler bazen baskılanabilir. Örneğin, eline iğne batırıldığında elini aniden çeken bir insanın kolundan kan alınırken canı acımasına rağmen kolunu çekmemesi.

• Beynin merkezinde öğrenilen ve tam öğrenme sağlandıktan sonra refleks hâline gelen davranışlar alışkanlık davranışları adını alır. Örneğin, araba kullanmak, bisiklet sürmek. • Omurilikte refleks sırasında impulsların izlediği yola refleks yayı denir. İmpulslar omurilikte değerlendirildikten sonra beyine de iletilir. Refleks yayında genellikle duyu nöronu, ara nöron ve motor nöron olmak üzere üç çeşit nöron da görev yapmasına rağmen bazı reflekslerde ara nöron yoktur. Reseptör

ÜNİTE-1

Duyu nöronu

Çözümlü Soru Omurilikle ilgili olarak, I. Alışkanlık hareketlerini kontrol eder.

Arka kök (Dorsal kök)

II. Enine kesitinde içte boz madde, dışta ak madde bulunur. Ara nöron

III. Vücuttaki tüm reflekslerin kontrol merkezidir. verilen bilgilerden hangileri doğrudur?

Motor nöron

Efektör

A) Yalnız I

Ön kök (Ventral kök)

B) Yalnız III D) II ve III

C) I ve II

E) I, II ve III

UYARI Örnek Çözüm

• Diz kapağı refleksinde ara nöron görev yapmaz.

• Omurilik alışkanlık hâline gelmiş davranışları kontrol eder. Enine kesiti incelendiğinde içte boz madde, dışta ak madde görülür. Tüm refleksler omuriliğin kontrolünde değildir. Görme ve işitme reflekslerini orta beyin kontrol eder.

Duyu nöronu

Motor nöron

Cevap: C

Ara nöron

ÖĞRENCİNİN

NOTU

Diz Kapağı Refleksi

NOT Beyinden çıkan nöronların çoğu omurilik soğanında, vücuttan gelen nöronların çoğu ise omurilikte çapraz yapar. • Omurilik reflekslerinde omurilik tarafından kontrol edilen ilk hareket yapıldıktan sonra olayın beyin tarafından yorumlanması gerçekleşir. Örneğin elini sıcak sobaya değdiren bir çocuk omurilik aracılığıyla elini aniden çeker, elinin acısını uç beyin olayı yorumladıktan sonra hisseder.

17

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM

ÜNİTE-1

ÖĞRETMENİN ÖRNEK 15

NOTU

Çevresel Sinir Sistemi

Omuriliğin enine kesiti ve numaralandırılmış nöron çeşitleri verilmiştir.

• Merkezî sinir sistemi ile vücut arasındaki bağlantıyı sağlayan, beyin ve omurilikten çıkan sinirlerden ve bunlarla bağlantılı ganglionlardan oluşan sistemdir. Çevresel sinir sistemi duyu ve motor nöronlardan oluşur.

1

Çevresel Sinir Sistemi

Duyu bölümü 3

Motor bölümü

2

Buna göre,

Somatik Sinir Sistemi

M. Dorsal köke giriş yapan nöron

Otonom Sinir Sistemi

R. Efektöre cevap götüren nöron Sempatik Sinir Sistemi

Y. Diz kapağı refleksinde görev yapmayan nöron çeşitleri eşleştirmesi hangi seçenekte doğru verilmiştir? M

R

Y

A)

1

3

2

B)

1

2

3

C)

3

2

1

D)

3

1

2

E)

2

1

3

Parasempatik Sinir Sistemi

• Beyinden on iki çift sinir çıkar ve bunlar duyu organlarına, kaslara, bezlere ve üst gövde organlarına gider. Beyinden çıkan onuncu sinir çiftine vagus siniri denir. Bu sinir göğüs ve karın boşluğundaki organların çalışmasını kontrol eden parasempatik bir sinirdir. • Omurilikten otuz bir çift sinir çıkar, bunların en büyük çiftine siyatik sinirler denir. Somatik Sinir Sistemi • Merkezî sinir sisteminden çıkan ve istemli çalışan kaslara uyarı götüren sinir sistemidir. Miyelinli motor nöronlardan oluşur. Bu nöronlar sayesinde istemli olarak yaptığımız yürüme, koşma, yazı yazma gibi faaliyetler gerçekleşir.

Çözüm • Omurilikte dorsal (arka) kök düğümünden giriş yapan nöron 1 numara ile gösterilen duyu nöronudur.

NOT

• Efektöre cevap götüren nöron 3 numara ile gösterilen motor nörondur.

Somatik sinir sisteminin nöronlarının gövdeleri beyin ve omurilikte yer almaktadır. Aksonlar ise iskelet kaslarına ulaşır.

• 2 numara ile gösterilen ara nöron diz kapağı refleksinde görev yapmaz. Cevap: A

Otonom Sinir Sistemi • Merkezî sinir sisteminden çıkan ve düz kas, kalp kası ve bezlere uyarı götüren, dolaşım, boşaltım ve endokrin sistem organlarını kontrol eden sistemdir. Motor nöronlardan oluşur. • Otonom sinir sistemi birbirine zıt çalışan sempatik ve parasempatik sinirlerden oluşur.

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

18

DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM Sinir Sistemi Rahatsızlıkları

Otonom Sinirler Parasempatik

Kalp atışı yavaşlar.

Karaciğer uyarılır.

Göğüs

• Bağışıklık sistemi hücrelerinin merkezi sinir sistemindeki nöronların miyelin kılıflarına saldırması sonucu bu bölgelerde plak oluşumu gözlenir (otoimmün hastalıktır). Plak oluşumu sinirler boyunca iletimin engellenmesine neden olur. MS hastalarında kas kontrolünde zayıflama, dengede ve görmede kayıplar yaşanabilir.

Göz bebeği büyür. Kalp atışı hızlanır. Bronşlar genişler.

Bronşlar daralır.

Boyun

Multiple Skleroz (MS Hastalığı)

Sempatik

Göz bebeği küçülür.

ÜNİTE-1

Boyun

Karaciğer uyarılır. Sindirim sistemi yavaşlar.

Sağlıklı nöron

Gövde

MS’ten etkilenmiş nöron

Sindirim sistemi Böbrek üstü bezi hızlanır. uyarılır.

Bel Kuyruk sokumu

Uterus uyarılır.

Uterus uyarılır.

İdrar kesesi daralır.

İdrar kesesi genişler.

Zarar görmüş miyelin kılıf Ranvier boğum

Sempatik Nöron

Schwann hücresi

Alzheimer • Beyin kabuğunda anormal protein birikimi ya da asetilkolin yetersizliğiyle ortaya çıkar. Hastalar yakın geçmişi zor hatırlar.

ÖRNEK 16 Çevresel sinir sistemi ile ilgili olarak,

Parkinson

I. Duyu ve motor nöronlardan oluşur.

• Beyin sapında dopaminin azalmasıyla ortaya çıkar. Hareketlerde yavaşlama, denge kaybı, titremeler ortaya çıkar.

II. Merkezî sinir sistemi ile vücut arasındaki bağlantıyı sağlar.

Epilepsi (Sara)

III. Beyinden çıkan vagus siniri sempatik sinir sistemine aittir.

• Beyin hücrelerinde gerçekleşen ani elektrokimyasal boşalmalarla ortaya çıkar. Beyin travması ya da ateşli hastalıklar sonucu olabileceği gibi anne karnında annenin kullandığı kimyasal maddeler sonucu da ortaya çıkabilir.

verilenlerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) Yalnız III D) II ve III

C) I ve II

Depresyon

E) I, II ve III

• Duygusal, zihinsel ve bedensel bazı belirtilerle kendini gösteren tedavi edilebilir bir ruhsal rahatsızlıktır. Mutsuzluk, ümitsizlik, değersizlik hissi, uykusuzluk, iştahsızlık gibi belirtileri bulunan rahatsızlıkta noradrenalin, seratonin, dopamin salgıları azalır. Tedavi için mutlaka bir uzmandan yardım almak gerekir.

Çözüm • Çevresel sinir sistemi duyu ve motor nöronlardan oluşan, merkezî sinir sistemi ile vücut arasındaki bağlantıyı sağlayan sistemdir. • Beyinden çıkan onuncu sinir çifti vagus siniridir. Bu sinir parasempatik bir sinirdir.

ÖĞRENCİNİN

NOTU

Cevap: C

ÖDEV MİRAY AYT Biyoloji Soru Bankası

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

19

sayfa 14 - 19 arası Test 4, 5 ve 6’yı çözebilirsiniz.

TEST

Düzey

1

1

2

3

ÖĞREN

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR

1. Gelişimini tamamlamış bir sinir hücresinin bazı yapıları harf-

3. Bir nöronda impuls oluşturan en küçük uyarı şiddetine eşik



Eşik değer

Buna göre, I. M bölgesinde ribozom ve mitokondri bulunurken, sentrozom bulunmaz.



III. Y ile gösterilen yapı tüm kaslarımızı uyaran nöronlarda bulunur.

B) Nöron eşik değer ve daha büyük şiddetteki uyarılara aynı şiddette cevap verir.

verilenlerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) Yalnız III

D) II ve III

Buna göre aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Nöron, eşik değerden küçük şiddetteki uyarılara cevap vermez.

II. Uyarı R ile gösterilen yapılar ile alınır.



1442443

Y

Uyarı şiddeti

Nöron

M

İmpuls

R

123

değer denir. Grafikte ya hep ya hiç prensibi özetlenmiştir.

lerle gösterilmiştir.

C) Bir nöronda, eşik değerin üzerindeki bir uyarıda oluşan impulsun hızı hep aynıdır.

C) I ve II

E) I, II ve III

D) Eşik değerdeki uyarılara verilen tepkiyle, eşik değerini aşan uyarılara nöronun oluşturduğu tepki aynıdır. E) Ya hep ya hiç prensibi, sinir demeti ya da kas demeti için geçerlidir.

4. Hipotalamusun görevleriyle ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?

2. Merkezi sinir sistemine ait bazı yapılar numaralandırılarak

A) Kas tonusunu kontrol eder.

verilmiştir.

B) Vücut sıcaklığını ayarlar. II

I

C) Uyku ve uyanıklık durumunu ayarlar.

Hipotalamus

Talamus

D) Karbonhidrat ve yağ metabolizmasını düzenler. E) Su ve iyon dengesini düzenler.

III

Ara Beyin

5. Bir nöron boyunca iletilen impulsun,

Beyincik

I. Hızı

V

II. Yönü IV

Epitalamus

III. Sıklığı (frekansı)

Omurilik soğanı

IV. Sayısı



Verilen yapılardan hangileri ara beyne ait yapılardır?

verilen özelliklerinden hangilerine bakılarak uyarının şiddetiyle ilgili yorum yapılabilir?

A) Yalnız I

A) Yalnız II



B) Yalnız V

D) I, II ve V

C) I ve III

E) III, IV ve V

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü



20

B) Yalnız IV

D) III ve IV

C) I ve II

E) I, III ve IV

ÖĞREN

1

2

3 Düzey

2 TEST

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR 1. Şekilde beynin lobları numaralandırılarak verilmiştir.

3. Nöron çeşitleri ve görevleriyle ilgili bilgiler harflerle eşleştirilerek verilmiştir.

Yan lob (Parietal lob)

Ön lob (Frontal lob) (I)

M → Duyu nöronu, iç organlardan ve duyu organlarındaki reseptörlerden aldığı uyarıları merkezi sinir sistemine iletir.

(II)

İ

→ Ara nöron, bilgiyi işler ve anlamlandırır.

R → Duyu nöronu ile motor nöron arasında bağlantı sağladığından ara nörona bağlantı nöronu da denir. Arka lob (Oksipital lob)

Şakak lobu (Temporal lob)

A → Motor nöron, işlenmiş bilgi sonucu oluşan yanıtı reseptöre götürür.

(III)

Y → Motor nöronların hücre gövdesi merkezi sinir sisteminde, aksonları ise çevresel sinir sisteminde yer alır.

(IV)





Beynin lobları ve görevleri eşleştirildiğinde aşağıda verilenlerden hangisi doğru olur? I

II

III

IV

A)

Görme

Dokunma

Tat alma

Duyma

B)

Dokunma

Dili anlama

Problem Çözme

Görme

C)

Dili anlama

Görme

Duyma

Dokunma

D)

Problem Çözme

Dokunma

Görme

Dili anlama

E)

Tat alma

Problem Çözme

Görme

Dokunma

Buna göre hangi harf ile verilen bilgi doğru değildir? A) M

B) İ

C) R

D) A

E) Y

4. Geçirdiği bir kaza sonucu beyinciği zarar gören bir insan için, I. Uzakta bulunan cisimleri görebilir. II. Okuduğu gazetedeki haberleri anlayabilir. III. Bisiklet kullanmakta zorlanır. IV. Refleks hareketlerini gerçekleştiremez.

verilen bilgilerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) Yalnız IV

D) III ve IV

C) I ve II

E) I, II ve III

2. Merkezi sinir sisteminin iyon dengesini kontrol eden, beyni basınca ve travmalara karşı koruyan, nöronlar ile kan arasında madde alışverişini düzenleyen beyin omurilik sıvısı (BOS), I. Sert zar II. Örümceksi zar

5. Yüksek ışıkta göz bebeğinin küçülüp, karanlıkta büyümesi ve bazı hayvanların çok hafif seslere bile tepki verip irkilmeleri merkezi sinir sisteminin hangi kısmı tarafından kontrol edilmektedir?

III. Kafatası kemikleri IV. İnce zar

numaralandırılarak verilen hangi yapıların arasında bulunur? A) I ve II

B) I ve III D) II ve IV

C) II ve III

E) III ve IV

21

A) Orta beyin

B) Ön beyin

C) Omurilik

D) Beyincik E) Omurilik soğanı AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ENDOKRİN SİSTEM

ÜNİTE-1 ÖĞRETMENİN

Çözümlü Soru

NOTU

Hormonların özellikleri ile ilgili,

ENDOKRİN SİSTEM

I. Etkileri sinir sistemine göre daha hızlıdır.

Endokrin Bezler ve Salgıladıkları Hormonlar

II. Sadece endokrin bezlerden salgılanırlar.

• Endokrin sistem, vücuttaki faaliyetleri kontrol eden, kimyasal habercilerle iletişim kuran denetleyici düzenleyici sistemin bir parçasıdır. Endokrin bezlerin (iç salgı bezleri) salgılarına hormon denir.

III. Hedef hücrelerini hücre yüzeyi ya da içindeki reseptör moleküllerinden tanırlar. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

Vücudumuzda salgı üreten üç tip bez bulunur:

B) Yalnız II D) I ve II

Endokrin bez: Salgılarını doğrudan kana veren kanalsız bezlerdir.

E) II ve III

Örnek Çözüm

Ekzokrin bez: Salgılarını kanala boşaltan bezlerdir. Ter bezi, tükürük bezi, derideki yağ bezleri ekzokrin bezlere örnektir.

• Sinirsel düzenleme hormonal düzenlemeden daha hızlıdır. Hormonların etkisi sinirsel düzenlemeye göre daha geç ortaya çıkar ve geç kaybolur.

Karma bezler: Salgılarını hem kanala hem de kana veren bezlerdir. Pankreas hem salgılarını sindirim kanallarına verir hem de ürettiği hormonları kana verir.

• Hormonlar endokrin bezler, karma bezler ve sinir hücreleri tarafından üretilebilir. Sinir hücrelerinin ürettiği hormonlara nörohormonlar denir.

DİKKAT! • Pankreas, mide, ince bağırsak, karaciğer, böbrek, eşeysel bezler (ovaryum, testis) karma bezlerdir.

• Hormonlar hedef hücre zarı üzerindeki ya da sitoplazmadaki reseptörlere bağlanarak etkinlik gösterirler.

Hormonların Genel Özellikleri • Kanla taşınan düzenleyicidirler.

Cevap: C

• Her hormon etki edeceği hedef hücrenin reseptörüne bağlanarak etki gösterir.

DİKKAT!

• Kanda az miktarda bulunurlar. Eksiklikleri ya da fazlalıkları birtakım hastalıklara yol açar.

• Bazı hormonların tek bir hedef hücresi varken bazı hormonlar tüm vücuda etki eder.

• Etkinliklerinin ortaya çıkması için kanda belli bir eşik değerde olması gerekir.

Endokrin Bezler

• Etkinlikleri tamamlanınca hidroliz edilmeleri zaman aldığı için etkileri uzun süre devam eder.

• Epifiz, hipofiz, tiroit, paratiroit, timus, adrenal (böbrek üstü), pankreas ve eşeysel bezler endokrin sisteme ait yapılardır.

• Yapılarına göre hormonlar protein, steroit veya amino asit yapılı olabilirler.

Epifiz bezi

• Protein yapılı hormonlar hedef hücrenin zarındaki reseptöre bağlanarak etki ederler.

Hipotalamus Hipofiz bezi Tiroit bezi

• Steroit ve amino asit yapılı hormonlar ise hedef hücrenin zarından geçerek sitoplazmadaki reseptöre bağlanır.

Timus Böbrek üstü bezi

DİKKAT!

Pankreas

• Hormonlar kan plazmasında, doku sıvısında, idrar ve terde bulunabilir.

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

C) Yalnız III

Testis Ovaryum

22

Epifiz bezi

ENDOKRİN SİSTEM Epifiz Bezi

ÜNİTE-1

Hipofiz Bezinden Salgılanan Hormonlar ve Hedef Organlar Böbrek Ovaryumlar

• Beynin iki yarım küresi arasında bulunan epifiz bezinden geceleri (karanlıkta) melatonin hormonu salgılanır. Bu hormon biyolojik saati düzenler. Vücutta belirli aralıklarla tekrarlanan olaylar (menstrual döngü, uyku zamanı vb.) biyolojik saatle kontrol edilir.

FSH - LH

Ön hipofiz bezi

Testis

• Melatonin salgılanması hipotalamustaki göz retinasındaki ışığa hassas nöronlardan uyarı alan bir merkez tarafından kontrol edilir.

ADH Arka hipofiz bezi

FSH - LH

Uterus

Oksitosin

Kemik doku

Meme bezi

Hipofiz Bezi Oksitosin

STH

• Hipofiz bezinin çalışması ön beyinin ara beyin kısmında yer alan hipotalamus tarafından düzenlenir. Hipotalamustan salgılanan salgılatıcı ya da engelleyici hormonlar hipofizin ön lobunun hormon salgılamasını kontrol eder. Hipotalamus RH (salgılatıcı hormon = RF = Releasing Faktör) salgısı ile hipofiz bezini hormon salgılaması için uyarır. Hipofizin salgıladığı hormonun kandaki oranı arttığında hipotalamus uyarılır ve RH salgısı durur. Böylece geri bildirim denilen karşılıklı etkileşim mekanizması oluşur.

Deri

MSH

Meme bezi

Adrenal korteks

Prolaktin

ACTH

Tiroit bezi

TSH

• Hipofiz bezi ön ve arka olmak üzere iki lobdan oluşur: 1. Ön Lobdan Salgılanan Hormonlar Folikül Uyarıcı Hormon (FSH): • Dişi bireyin üreme sisteminde bulunan ovaryumlarda folikül keselerini uyararak oogenez sürecini başlatır. Ayrıca olgunlaşan folikülden östrojen salınımını artırır.

• Geri bildirim hormon salgısının artmasını sağlayarak gerçekleşiyorsa pozitif geri bildirim, hormon salgılanmasını baskılıyorsa negatif geri bildirim olarak adlandırılır.

• Erkek bireylerde testisleri uyarır, spermatogenezi başlatır.



Lüteinleştirici Hormon (LH): • Dişi bireylerde olgunlaşmış folikülün çatlayıp yumurtanın serbest kalarak fallopi tüpüne geçişini (ovulasyon) sağlar. Boş kalan folikül kesesinde yağ toplanarak korpus luteumu (sarı cisim) oluşturur. Korpus luteumdan progesteron ve östrojen salgılanır.

Hipotalamus

• Erkek bireylerde testislerdeki leydig hücrelerinden testosteron salgılanmasını ve sperm olgunlaşmasını sağlar.

Negatif Geri Bildirim

Pozitif Geri Bildirim

RH

Ön hipofiz bezi

TSH

Prolaktin [PRL = Luteotropik Hormon (LTH)]: • Gebelikte süt bezlerinin büyümesini ve süt sentezinin uyarılmasını sağlar. Erkeklerde işlevi bilinmemektedir ancak aşırı artışı iktidarsızlığa neden olur.

Tiroit bezi

Büyüme Hormonu [STH (Somatotropin)]: • Özellikle kemiklerde olmak üzere tüm vücutta büyümeyi ve metabolizmayı uyarır. Protein sentezini ve yağ depolanmasını artırır.

Tiroksin hormonu

Kanda oranı azsa

• Çocukluk döneminde aşırı salgılanırsa devlik, az salgılanırsa hipofiz cüceliğine yol açar. Yetişkinlik döneminde fazla

Kanda oranı fazlaysa

salgılanması akromegali (el, ayak ve yüzdeki kemiklerin aşırı büyümesi)ye yol açar.

23

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ENDOKRİN SİSTEM

ÜNİTE-1 Melanosit Uyarıcı Hormonu (MSH):

Oksitosin:

• Deride bulunan melanosit hücreleri tarafından melanin (deri-

• Rahim kaslarının kasılıp gevşemesini sağlayarak doğum

ye renk veren pigment) sentezinin artırılmasını sağlar. Böy-

sancısını oluşturur.

lece deri rengi kontrolünde etki gösterir. Ayrıca yağ metabo-

• Süt bezlerinden süt salgılanmasını ve sütün boşaltılmasını

lizmasında da işlevi vardır.

sağlar. Oksitosinin erkeklerde ve gebe olmayan dişilerde

Adrenokortikotropik Hormon (ACTH):

fonksiyonu açık değildir.

• Böbrek üstü bezinin kabuk bölgesini uyararak bu bölgeden ilgili hormonların salgılanmasını sağlar.

ÖRNEK 17

Tiroit Uyarıcı Hormon (TSH):

Hipofiz bezi ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?

• Tiroit bezini uyararak tiroitten tiroksin hormonu salgılanmasını sağlar.

A) Hipofiz bezinin arka lobu hipotalamusla doğrudan bağlantılıdır.

2. Arka Lobdan Salgılanan Hormonlar • Arka lobdan salgılanan hormonlar hipotalamusta üretilir. Bir

B) Hipofizden salgılanan FSH ve LH hormonlarının hedef hücreleri yumurtalık ve testislerdir.

sinir sistemi bölümü olan hipotalamusun ürettiği hormonlara nörohormon denir. Nörohormonlar hipotalamustan nöron ak-

C) Hipofizden salgılanan prolaktin hormonu süt bezlerinden sütün boşaltılmasını sağlar.

sonlarıyla hipofizin arka lobuna iletilip bu kısmında depolanır.

D) Hipofizin arka lobundan salgılanan ADH kan damarlarını daraltarak kan basıncını arttırabilir.

Hipotalamus Beyin

E) Hipofizin ön lobundan salgılanan büyüme hormonunun hedef hücresi tüm vücuttur. Ön lob

Çözüm

Arka lob

• Süt bezlerinden sütün boşaltılmasını oksitosin hormonu sağlar. Prolaktin süt bezlerinin büyüyüp süt sentezinin uyarılmasını sağlar. Antidiüretik Hormon [(ADH) = Vasopressin]:

Cevap: C

• Böbrek nefronlarında suyun geri emilimini sağlayarak kanın osmotik dengesini korur. • ADH azlığında böbreklerden suyun geri emilimi azalır ve idrar miktarı artar. Şeker hastalarında olduğu gibi sık idrara

ÖRNEK 18

çıkma görülür. Ancak idrarda şekere rastlanmaz. Bu yüzden

Aşağıda verilen hormonlardan hangisi hipotalamus tarafından üretilir?

ADH eksikliğinde ortaya çıkan bu rahatsızlığa şekersiz şeker hastalığı denir.

A) ADH

• ADH aynı zamanda kan damarlarını daraltarak kan basıncı-

D) STH

nın artmasına neden olur.

Kan osmotik basıncı yüksekse (su az)

B) LH

Hipotalamus uyarılır.

C) TSH E) ACTH

Çözüm

ADH sentezi artar.

• ADH hipotalamus tarafından üretilip hipofizin arka lobunda depolanır. Şıklardaki diğer hormonlar hipofiz bezi tarafından üretilir.

Hipofizden kana ADH salınır. Böbrek nefronlarının suya geçirgenliği artar.

Cevap: A

Su emilimi artar. Kan osmotik basıncı dengelenir.

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

24

ENDOKRİN SİSTEM

ÜNİTE-1

• Tiroksin vücutta bazal metabolizma hızını, hücresel işlevlere enerji sağlamak için mitokondri sayısını arttırır.

ÖRNEK 19

• Tiroksin hormonunun yapısında iyot bulunur.

Uzun süre susuz kalmış bir bireyde,

• İnsanda tiroksin hormonunun aşırı salgılanması sonucu hipertiroidizm oluşur. Bu durumun yaygın görülen şekli Graves hastalığıdır. Bağışıklık sistemi hücrelerinin ürettiği antikorlar TSH’nin bağlandığı reseptörlere bağlanarak tiroksin üretimini arttırırlar. Bu durumdaki bireyde aşırı sinirlilik, terleme, kilo kaybı, göz kürelerinin arkasında yağ birikimi gözlenir.

I. Hipofizden kana ADH salgılanması II. Hipotalamusun uyarılması III. Kan osmotik basıncının artması IV. Nefronların suya geçirgenliğinin artması olaylarının gerçekleşme sırası aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) I - II - III - IV

B) III - II - I - IV

C) II - III - IV - I

D) III - I - IV - II

• İnsanda tiroksin hormonunun az salgılanması ise hipotiroidizmi oluşturur. Bu durumdaki bireyde metabolizma yavaşlar, kilo alma, bitkinlik gözlenir. • Çocukluk döneminde tiroksinin az salgılanması zeka ve büyüme geriliğine yol açar. Bu hastalığa kretenizm denir. Yetişkin bireylerde tiroksinin az salgılanması miksödem hastalığına yol açar. İyot eksikliğinden dolayı tiroit bezinden yeterince tiroksin salgılanmaması ön hipofizden TSH salınımını uyarır. Bu durumda tiroit bezi büyür. Buna basit guatr denir.

E) IV – III – II – I

Çözüm • Birey susuz kaldığında kan osmotik basıncı artar (III). Hipotalamus uyarılır (II). Hipofizden kana ADH salgılanır (I). Nefronların suya geçirgenliği artar (IV). Su kana geri emilir, kan osmotik basıncı düşer.



Cevap: B

Tiroit Bezi Basit Guatr Kalsitonin: • Kandaki fazla kalsiyumun kemiklere geçmesini ve kemikte depolanmasını sağlayarak kanın kalsiyum düzeyini ayarlar. Böbreklerden kalsiyum geri emilimini azaltır. İdrarla kalsiyumun daha fazla atılmasına neden olur.

Tiroit bezi

Paratiroit Bezi

Soluk borusu

• Paratiroit bezi tiroit bezi yüzeyine yerleşmiş bezelye büyüklüğünde dört küçük bezdir.

• Tiroit bezi gırtlak üzerinde iki loblu bir bezdir. Tiroitten tiroksin ve kalsitonin hormonu salgılanır.

Parathormon:

Tiroksin Hormonu:

• Kan kalsiyum düzeyini arttırıcı etki yapar. Parathormon kemik yıkımını ve böbreklerden kalsiyumun geri emilimini arttırır. Karaciğerde ve böbreklerde D vitaminini aktifleştirir. D vitamini varlığında bağırsaklardan kalsiyum emilimini arttırır böylece kan kalsiyum düzeyi normale döner.

• Hipofizden salgılanan TSH etkisiyle tiroit bezinden salgılanır. • Tiroksin tüm hücrelerde tüketilen oksijen miktarını arttırarak metabolizmayı hızlandırır.

25

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ENDOKRİN SİSTEM

ÜNİTE-1 DİKKAT!

Çözümlü Soru

• Parathormon ve kalsitonin birbirine zıt etki göstererek kandaki kalsiyum-fosfat seviyesini dengede tutar.

Tiroit bezi hormonları ile ilgili, I. Tiroitten salgılanan tüm hormonlar hipofiz bezi kontrolünde salgılanır.

Kalsitonin

II. Kalsitonin hormonu kandaki fazla kalsiyumun kemiklere geçişini sağlar.

Tiroit bezi

III. Tiroksin hormonunun hedef hücresi tüm vücuttur.

Kanda kalsiyum seviyesi yükselince

ifadelerinden hangileri doğrudur?

Bağırsaklarda Ca+2 emilimi azaltılır.

Kemikte Ca+2 depolanır.

A) Yalnız I

B) I ve II D) II ve III

Böbreklerden Ca emilimi azaltılır.

C) I ve III E) I, II ve III

+2

Örnek Çözüm • Tiroitten salgılanan tiroksin hormonu hipofizden salgılanan TSH hormonuyla kontrol edilir.

Kanda normal kalsiyum seviyesi

Kalsiyum

• Kalsitonin hormonunun salınımını hipofiz kontrol etmez. Kalsitonin kanda kalsiyum fazla olduğunda devreye girer.

Kan damarı

Cevap: D

Kalsiyum Kemikte Ca+2 depolanır.

Böbreklerden Ca emilimini artırır.

+2

Vitamin D

Kanda kalsiyum seviyesi düşünce

ÖRNEK 20 İnsanlarda paratiroit bezinden salgılanan parathormonla ilgili,

Paratiroit bezi

Kemiklerde Ca+2 yıkımı uyarılır.

I. Karaciğer ve böbreklerde D vitaminini aktifleştirir. II. Kandan kemik dokuya kalsiyum geçişini sağlar. III. Parathormon salgısının kontrolünü hipofiz bezi sağlar.

Parathormon

ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

• Parathormon salgısının yetersiz olması durumunda böbrek

D) II ve III

ve bağırsaklardan kalsiyum emilimi azalır. Kandaki kalsiyum seviyesinin düşmesi kaslarda ağrılı kasılmalar oluşturur. Bu

C) I ve III E) I, II ve III

Çözüm

hastalığa tetani denir. • Parathormon fazla salgılandığında kemik ve kaslardaki kal-

• Hipofizin kontrolünde olmayan parathormon kandaki kalsiyum seviyesi azalınca devreye girer ve kana kalsiyum geçişini sağlar.

siyum kana geçer. Kas ve kemikler güçsüzleşir. Kandaki fazla kalsiyum böbreklere taşınır. Böbreklerde kalsiyum fosfatla birleşerek böbrek taşlarını oluşturur.

Cevap: A

DİKKAT! • Kalsitonin ve parathormon kandaki kalsiyum oranına göre salgılanır. AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

B) I ve II

26

ENDOKRİN SİSTEM

ÖRNEK 22

ÖRNEK 21

Görselde kalsiyum metabolizması verilmiştir.

Görselde tiroksin hormonunun feed back (geri bildirim) mekanizması ile salınımı şematize edilmiştir.

Tiroit bezi Kemiklerde Ca2+ birbirini uyarır.

+ Geri Bildirim

Hipotalamus

RH

ÜNİTE-1

Ön hipofiz

TSH

Kalsitonin

Tiroksin

Tiroid bezi

Kemik

Yükselen kan Ca2+ seviyesi

– Geri Bildirim

Kan kalsiyum seviyesi

Buna göre,

Düşen kan Ca2+ seviyesi

I. Tiroksin hormonunun kanda düşük seviyede bulunması RH ve TSH üzerine pozitif feed back oluşturur.

Parathormon

II. Negatif feed back ile tiroksin hormonunun kandaki miktarı azaltılır.

Kemik

III. Tiroksin hormonunun kandaki miktar değişimi hipotalamusun uyarılmasına neden olur. B) I ve II D) II ve III

Ca2+ salınımını uyarır.

Paratiroit bezi

Buna göre, I. Kalsitoninin fazla salgılanması, bağırsaklardan kana emilen kalsiyum miktarını arttırır.

ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

Bağırsaklar

C) I ve III

II. Parathormonun fazla salgılanması kemiklerin zayıflamasına neden olur.

E) I, II ve III

III. Kandaki kalsiyum seviyesinin fazlalığı parathormon seviyesini azaltır. ifadelerinden hangileri doğrudur?

Çözüm

A) Yalnız I

• Pozitif geri bildirim (feed back), hormonun kanda seviyesi azsa hormonun salgılanmasını sağlarken negatif feed back kanda fazla bulunan hormonun salgılanmaya devam etmesini baskılar.

B) I ve II D) II ve III

C) I ve III E) I, II ve III

Çözüm

Cevap: E • Kalsitonin kalsiyumun kandan kemiğe geçişini sağlar. Bağırsaktan kalsiyumun emilmesi kandaki kalsiyum oranını arttırır. • Parathormon kanda kalsiyum düşük olduğunda devreye girer.

NOT Sinirlerde uyartı iletimi, kasların kasılması, kemik oluşumu,

Cevap: D

aktif taşıma, kan pıhtılaşması gibi hayati olaylarda kalsiyum görev aldığı için vücutta kalsiyum dengesi çok önemlidir.

ÖĞRENCİNİN

NOTU

27

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

TEST

Düzey

3

2

3

ÖĞREN

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR

1. Hipofizin arka lobundan salgılanan ADH hormonunun



1

4. Hipofiz bezinden salgılanan bazı hormonlara ait özellikler

etki mekanizmasıyla ilgili,

aşağıda verilmiştir.

I. Kandaki ADH seviyesinin artması kanın hacmini attırır.

• Süt bezlerine etki ederek sütün oluşumunu sağlama

II. Kanın osmotik basıncının artması hipotalamusun ADH salgısını artırmasına neden olur.

• Deride bulunan melanosit hücreleri tarafından melanin sentezinin arttırılmasını sağlama

III. Kandaki ADH seviyesinin azalması sonucu hipotonik idrar oluşur.

• Dişilerde ovulasyonu sağlama • Tiroit bezini uyararak tiroksin salgılanmasını sağlama

ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız II

B) I ve II

D) II ve III



C) I ve III E) I, II ve III

Yukarıda verilen özellikler hipofiz hormonlarıyla eşleştirecek olursak aşağıdakilerden hangisi açıkta kalır? A) Oksitosin

B) TSH

D) MSH

C) LH E) Prolaktin

2. Tiroksin hormonu ile ilgili, I. Hipofizin kontrolünde salgılanma II. Metabolizmayı hızlandırma III. Böbreklerden kalsiyum emilimini azaltma

özelliklerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız II

B) I ve II

D) II ve III

C) I ve III E) I, II ve III

5. Hipofizin arka lobundan salgılanan hormonlarla ilgili bilgiler aşağıda verilmiştir. I. Arka lobdan salgılanan hormonlar hipotalamusta üretilir. II. Arka lob hormonlarına nörohormon denir.

3. Kalsitonin tiroit bezinden salgılanan bir hormondur.

III. ADH kanın osmotik dengesini korur.



IV. Oksitosin sadece rahim kasları üzerine etkilidir.

Kalsitoninle ilgili,

I. Kanda kalsiyum miktarı artarsa kalsitonin salgısı da artar. II. Kandaki fazla kalsiyumun kemiklerde depolanmasını sağlar.

Verilen bilgilerin karşısına doğru (D), yanlış (Y) yazılacak olursa aşağıdakilerden hangisine ulaşılır? A) ID, IID, IIIY, IVY

III. Karaciğer ve böbreklerde D vitaminini aktifleştirir.

B) ID, IID, IIID, IVD

ifadelerinden hangileri doğrudur?

C) ID, IID, IIID, IVY

A) Yalnız I

B) I ve II

D) II ve III

D) ID, IIY, IIID, IVY

C) I ve III

E) ID, IIY, IIIY, IVY

E) I, II ve III

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

28

ENDOKRİN SİSTEM

ÜNİTE-1

Adrenal Eşey Hormonları

Timüs Bezi

• Böbrek üstü kabuk bölgesinden az miktarda eşey hormonu salgılanır. Bu hormonlar östrojen, progesteron ve testosterondur.

• Göğüste, akciğerler arasında yer alır. Bu bez çocuklukta daha aktif olup yaş ilerledikçe küçülür ve aktivitesi azalır. Timozin: • Bağışıklık sisteminde rol oynar. Özellikle T lenfositlerin olgunlaşmasında etkilidir.

ÖRNEK 23

Böbrek Üstü Bezleri (Adrenal Bez) • Böbreklerin üzerinde bulunan adrenal bez dış kısmında kabuk (korteks) ve iç kısmında öz (medulla) olarak iki kısımda incelenir.

Adrenal korteksten salgılanan kortizol hormonuyla ilgili,



I. Karbonhidrat dışı organik monomerlerden karbonhidrat yapımını uyarır.

Böbrek üstü bezi

II. İdrarda azotlu madde miktarını azaltır. III. Hipofizden salgılanan ACTH ile salınımı kontrol edilebilir. ifadelerinden hangileri doğrudur? Öz bölgesi (Medulla)

A) Yalnız I

Kabuk bölgesi (Korteks)

B) I ve II D) II ve III

C) I ve III E) I, II ve III

Çözüm • Kortizol amino asit ve yağ asidinden glikoz sentezi uyarımını sağlar. Amino asit yapısında C, H, O, N bulunur. Glikozun yapısında C, H, O bulunur. Bu durumda amino asitlerin glikoza dönüşümü sırasında açığa çıkan azot idrarla atılır. Bu yüzden idrarda azotlu madde miktarını arttırabilir.

Kabuk (Korteks) Hormonları • Hipofizden salgılanan ACTH’nin etkisiyle böbrek üstü bezinin kabuk kısmından glukokortikoidler (kortizol), mineralokortikoidler (aldosteron) ve adrenal eşey hormonları salınır. Kortizol: • Amino asit ve yağlardan glikoz sentezini uyararak kandaki glikoz seviyesini arttırır.

Cevap: C

• İdrarla atılan azotlu madde miktarını arttırabilir. • Strese karşı direnç sağlamada ve bağışıklığın baskılanmasında önemli rollere sahiptir.

DİKKAT!

• Kortizol romatizma, alerji gibi durumlarda tedavi edici olarak da kullanılır. Uzun süreli kortizol kullanımı bağışıklığı baskıladığından kortizol içeren ilaçların kısa süreli kullanımı önerilir.

• Kortizol kaslara ve sinir dokuya hızlı enerji kaynağı (glikoz) sağlar.

Aldosteron:

ÖĞRENCİNİN

NOTU

• Böbrek kanallarından sodyumun geri emilimini arttırırken, potasyumun atılımını hızlandırır. • Aldosteron etkisiyle kanda artan sodyum, kan osmotik basıncını arttırır. Buna bağlı olarak böbreklerden su geri emilip kana verilir. Kan basıncı ve kan hacmi artar. • Aldosteron fazla salınırsa kan basıncı, kan hacmi artar, yüksek tansiyon oluşur. • Aldosteronun eksikliğinde kanda potasyum derişimi artar. Buna bağlı olarak deride pigmentlerde koyulaşma, kas yorgunluğu, kas zayıflığı, kan basıncının düşmesi gözlenir. Bu rahatsızlığa addison hastalığı (tunç hastalığı) adı verilir.

29

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ENDOKRİN SİSTEM

ÜNİTE-1

DİKKAT! • Stres uyarıları sinirler aracılığıyla adrenal medullayı, hormonlar aracılığıyla adrenal korteksi uyarır. Adrenal medulla hormonları strese kısa süreli tepki verirken adrenal korteks hormonları strese uzun süreli tepkiler verir.

ÖRNEK 24 Aldosteron hormonuyla ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Böbreklerden sodyum ve suyun geri emilimini sağlar. B) Kan basıncını, kan hacmini arttırıcı özelliği vardır.

Çözümlü Soru

C) Böbreklerden potasyumun geri emilimini azaltır.

Karşısına aniden fare çıkan bir insanda,

D) Eksikliğinde addison hastalığı görülebilir.

I. Kan basıncı artar.

E) Kaslara ve sinir dokuya hızlı bir enerji kaynağı sağlar.

II. Göz bebekleri küçülür. III. Oksijen tüketimi artar. olaylarından hangileri adrenalin etkisiyle gözlenir?

Çözüm

A) Yalnız I

B) I ve II D) II ve III

• Kaslara ve sinir dokuya hızlı enerji kaynağı sağlayan hormon kortizoldur. Glikoz oluşumunu uyaran kortizol beyin ve kalp kası dışındaki dokuların glikoz kullanımını önleyerek bu organlara glikozun hızlı iletilmesini sağlar.

C) I ve III E) I, II ve III

Örnek Çözüm • Karşısına aniden fare çıkan insanda korkunun etkisiyle adrenalin hormonu salınır. Kalp atımı hızlanır, kan basıncı artar, göz bebekleri büyür. Bunlara bağlı olarak oksijen tüketimi artar.

Cevap: E

Cevap: C Öz (Medulla) Hormonları

Pankreas Bezi

• Böbrek üstü bezinin öz bölgesinden adrenalin ve noradrena-

• Pankreas hem iç salgı (hormon) hem dış salgı (enzim) üreten karma bir bezdir.

lin hormonları salgılanır. Adrenalin (Epinefrin):

• Pankreasın langerhans adacıklarında insülin ve glukagon hormonları üretilir.

• Vücudun strese karşı “Savaş ya da kaç!” yanıtını oluşturur. • Stres durumunda enerji üretimini ve kullanımını sağlar.



• Tehlike karşısında kalp atımını hızlandırır, kan basıncını yük-

Safra kesesi

seltir, göz bebeklerini büyütür, soluk alış verişini hızlandırır. • Beyne, iskelet kaslarına ve kalbe giden kan damarlarını genişletip diğer organlara giden damarları ise daraltır. • Adrenalin ayrıca sindirim sistemi faaliyetlerini yavaşlatır. • Karaciğerde glikojenin glikoza dönüşümünü sağlayarak kan

Pankreas

glikozunu arttırır. İnsülin

Noradrenalin (Norepinefrin): • Kılcal damarları daraltır ve kan basıncını arttırır. Kalp atışlarını

Deudonum

hızlandırır. Karaciğerde glikojenin glikoza dönüşmesini başla-

(Onikiparmak bağırsağı)

tır. Böylece artan enerji ihtiyacını karşılar. Vücut ısısını arttırır.

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

İnsülin

30

Glukagon

ENDOKRİN SİSTEM • Pankreasın langerhans adacıklarındaki beta hücrelerinden salgılanır.

ÜNİTE-1

olmayan organik bileşiklerden glikoz sentezini uyarıcı etkisi vardır.

• Kandaki glikozun hücrelere girişini kolaylaştırır.

İnsülin

• Kandaki glikozun glikojen şeklinde depolanmasını sağlayarak kan glikoz seviyesini düşürür. • Glikojen ve yağ yapımını uyarır. • Amino asit emilimini uyararak protein sentezini etkiler.

Pankreas

Glikoz

Hücreler

Glikojen

UYARI • Nöronlarda glikozun hücrelere girişi insülinden bağımsız

Kandaki yüksek glikoz seviyesi

gerçekleşir. • İnsülinin yetersiz olması veya hiç olmaması sonucu kan şekerinin yükselmesiyle şeker hastalığı (diyabet) oluşabilir. Bu durumda glikozun fazlası idrarla atılır.

Kanda normal glikoz seviyesi

• İki tip şeker hastalığı vardır: Tip I Diyabet:

Glikoz

• Genelde genç yaşlarda ortaya çıkar. Kişinin bağışıklık sis-

Kan damarı

temi hücrelerinin pankreasta insülin üreten beta hücrelerini tahrip etmesinden kaynaklanır (otoimmün hastalıktır). Böyle hastalara dışarıdan insülin enjekte edilmesi gerekir.

Kandaki düşük glikoz seviyesi

Glikoz

Tip II Diyabet:

Glikojen

• Yeterli insülin salgılanamaması veya hedef hücredeki reseptörlerin insüline tepki verememesinden kaynaklanır. Genelde 40 yaş üstü, kilolu, aktif hareket etmeyen ya da ailesinde diyabet öyküsü bulunan kişilerde gözlenir. Diyet ve egzersiz ile kan şekeri kontrolü sağlanabilir. Glukagon

Glukagon

• Pankreasın langerhans adacıklarındaki alfa hücrelerinden salgılanır.

NOT

• Glikojen yıkımını uyarır. Özellikle açlık durumunda glikojenin yıkımını sağlayarak kan glikoz seviyesini arttırır.

İnsülin ve glukagon, kan glikoz seviyesini zıt etki yaparak (an-

• Yağ dokusunda yağ yıkımını ve karaciğerde karbonhidrat

tagonist) düzenlerler.

ÖĞRENCİNİN

NOTU

31

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ENDOKRİN SİSTEM

ÜNİTE-1

ÖRNEK 26

ÖRNEK 25

Grafikte bir insanın kan glikoz seviyesindeki değişim gösterilmiştir.

Pankreastan salgılanan insülin hormonu yetersizliğinde aşağıdakilerden hangisi gerçekleşmez?

Kan Glikoz Miktarı

A) Kandaki şeker seviyesi yükselir. B) Hücre içinde glikozun enerji amaçlı kullanımı azalır. C) Vücut sıvılarında ve idrarda azotlu boşaltım atıkları miktarı artar.

Normal değer

D) Yaralar geç iyileşir. E) Hücre içine giren glikoz artar.

t1

Çözüm

t2

Zaman

t3

Grafiğe göre, • İnsülinin yetersizliğinde kandaki glikoz hücrelere geçemez. Kan glikoz seviyesi artar. Hücreler yeterince glikoz alamaz, bu yüzden enerji için amino asitleri kullanmaya başlar. İdrarda ve vücut sıvılarında azotlu madde artar. Proteinlerin enerji için kullanımı bağışıklığı olumsuz etkiler. Yaralar geç iyileşir.

I. t2 zaman aralığında birey yemek yemiş olabilir. II. t3 zaman aralığında bireyin pankreasından insülin salgılanmıştır. III. t1 zaman aralığında birey uzun süreli açlık yaşamıştır. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) I ve II D) II ve III

C) I ve III E) I, II ve III

Cevap: E

Çözüm • t1 zaman aralığında birey uzun süreli açlık yaşamış olsaydı kan şekeri normal seviyenin altına düşerdi.

DİKKAT! • Glikozun fazlası kaslarda da glikojen olarak depolanır. Glikojen kaslarda fosfatlı glikoza dönüşür. Bu molekül kan şekerini yükseltmede kullanılmaz.

Cevap: B

NOT Kan şekerini düzenlemede adrenalin hormonunun glikojen yı-

NOT

kımını arttırıcı etkisinden yararlanılır.

İnsülin yetersizliğinde hücrelere glikoz geçemediğinden hücreler enerji için amino asitleri kullanmaya başlar. Bu durum bağışıklığı olumsuz etkiler.

ÖĞRENCİNİN

NOTU

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

32

ENDOKRİN SİSTEM Eşeysel Bezler

ÜNİTE-1

Testosteron: • Testislerdeki leydig hücrelerinden salgılanan hormonlardan

• Dişilerde yumurtalıklar (ovaryumlar), erkeklerde testisler go-

en önemlisidir.

nadlar olarak adlandırılan eşeysel bezlerdir. 1. Yumurtalık Hormonları

• Sperm oluşumunu ve spermin olgunlaşmasını sağlar.



• Erkeğe ait ikincil eşeysel karakterlerin (üreme organları ve kasların gelişimi, sesin kalınlaşması, sakal ve bıyık çıkması gibi) gelişiminde etkilidir. • Testosteron kemik gelişiminde etkilidir. Protein sentezini arttırır.

NOT

Yumurtalıklar

Östrojen, progesteron ve testosteron hormonlarının sentezi ön hipofiz hormonları olan FSH ve LH ile kontrol edilir. Östrojen: • Hipofiz bezinin FSH etkisi ile yumurtalıklardaki folikül keselerinden salgılanmaya başlar.

ÖRNEK 27

• Dişilerde ikincil eşeysel karakterlerin (üreme organlarının

Eşeysel bezlerden salınan hormonlarla ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

gelişimi, meme bezlerinin gelişimi ve sesin incelmesi gibi) gelişiminde etkilidir. Rahim (uterus) duvarında mitozları art-

A) Östrojen rahim iç duvarının kalınlaşması için mitozları arttırır.

tırarak uterus iç çeperinin (endometrium tabakası) gelişmesini sağlar.

B) Gebelikte progesteron hormonu eksikliği embriyonun rahime tutunmasını zorlaştırır.

Progesteron: • Hipofizden salgılanan bir hormon olan LH’nin yumurtalığı

C) Testosteron ergenlikten itibaren spermlerin olgunlaşmasını sağlar.

etkilemesiyle salgılanır. • Rahim duvarının kılcal damar ağını zenginleştirir ve rahim

D) Östrojen, progesteron ve testosteron sadece eşeysel bezlerden salgılanır.

duvarını kalınlaştırarak embriyonun tutunmasını ve hamileliğin devamını sağlar.

E) Östrojen dişide, testosteron erkekte ikincil eşeysel karakterlerin oluşumunu sağlar.

DİKKAT! • Ovulasyondan sonra oluşan korpus luteumdan, gebelikte plasentadan ayrıca böbrek üstü bezinin kabuk bölgesinden östrojen ve progesteron salgılanır.

Çözüm • Östrojen, progesteron, testosteron eşeysel bezlerin yanı sıra az miktarda böbrek üstü bezinin kabuk bölgesinden de salgılanır.

2. Testis Hormonları

• Ayrıca gebelikte östrojen ve progesteron plasentadan da salınır.

Vas deferens

Cevap: D Epididimis

ÖDEV MİRAY AYT Biyoloji Soru Bankası

AYT BiyolojiTestis Ders Anlatım Fasikülü

33

sayfa 20 - 34 arası Test 1 - 7’yi çözebilirsiniz.

Düzey

TEST 4

1

2

3

ÖĞREN

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR

1. Pankreastan salgılanan hormonlarla ilgili verilen bilgi-

3. Endokrin bezlerden salgılanan,

lerden hangisi yanlıştır?

I. Adrenalin

A) İnsülin glikozun hücre içinde enerji amaçlı kullanımını sağlar.

II. Glukagon III. Aldosteron

B) Glukagon karaciğerde karbonhidrat olmayan organik bileşiklerden glikoz sentezini uyarır.



C) İnsülin ve glukagon hormonlarını hipofiz bezi kontrol etmez.

hormonlarından hangilerinin hem kan şekerini hem de kan basıncını arttırıcı özelliği vardır? A) Yalnız I

D) İnsülin glikojen yıkımını uyarır.

B) Yalnız II

D) I ve II

C) Yalnız III

E) I ve III

E) İnsülin ve glukagon kan glikoz seviyesini zıt etki yaparak düzenler.

4. Hipotalamustan salgılanan GnRH (Gonadotropin Salgılatıcı Hormon) hipofizden FSH ve LH salgılanmasını uyarır.

Görselde yumurtlamanın hormonal kontrolünde geri bildirim mekanizması şematize edilmiştir.

2. Grafikte bir insanın kan glikoz seviyesindeki değişim gösterilmiştir. Negatif Geri B ildi rim

Hipotalamus Kan glikoz miktarı (mg/dl)

100 80 60

t1



t2

t3

t4

t (zaman)



Grafiğe göre,

I. FSH’nin etkisiyle büyüyen folikül hücrelerinden salgılanan düşük yoğunluklu östrojen miktarı hipofiz hormonlarının salgılanmasını önler.

I. t1 zaman aralığında bireyin kan şekeri denge hâlindedir. II. t2 zaman aralığında insülin salgılanmaya başlamıştır. III. t3 zaman aralığında glukagon salgılanmaya başlamıştır.

II. Büyüyen folikülden östrojen salgısının artması LH salgısını da arttırarak pozitif geri bildirime neden olur.

IV. t4 zaman aralığında pankreastan glukagon salgılanmamaktadır.

ifadelerinden hangileri doğrudur?



(İnsan kanında normal glikoz oranı yaklaşık 80 mg/dl’dir.) A) I ve II

B) II ve III D) I, II ve IV

III. FSH ve LH düzeyinin düşük tutulması negatif geri bildirimdir.

C) III ve IV

ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

E) I, II, III ve IV

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

Buna göre,



34

B) I ve II

D) II ve III

C) I ve III E) I, II ve III

ÖĞREN

1

2

3 Düzey

5 TEST

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR 1. İnsan vücudunda TSH artışı, Mitokondri Faaliyeti



3. İnsanda kan şekerinin düzenlenmesi sırasında gerçekleşen olaylar görselde şematize edilmiştir.

Metabolizma Hızı

I t (zaman) I





t (zaman)



B) I ve III D) III ve IV

Glikoz-P Düşük Glikoz

III

Kas Hücresi

Kan

Buna göre, I. I numaralı hormon insülindir.

IV

II. II numaralı hormon glukagondur. III. III numaralı hormon aldosterondur.

grafiklerde verilen değişimlerden hangilerine neden olur? A) I ve II

II

Normal Glikoz

Glikoz

Karaciğer Hücresi

III

Glikojen

II

Tüketilen O2

t (zaman)

I

Glikojen

t (zaman) II

Vücut Isısı

Yüksek Glikoz



C) II ve III

ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

E) II, III ve IV



B) I ve II

D) II ve III

C) I ve III E) I, II ve III

4. Böbrek üstü bezinden salgılanan hormonlarla ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

2. Kanındaki kalsitonin miktarı normalin üzerinde olan bir bireyde,

A) Aldosteron böbreğin kabuk bölgesinden salgılanarak kandaki sodyumun geri emilimini sağlar.

I. Bağırsaklarda Ca2+ geri emiliminin artması

B) Kortizol hormonunun fazla salınımı bağışıklığı baskılayabilir.

II. Böbreklerden Ca2+ atılımının artması III. Kanda Ca2+ miktarının azalmaya başlaması

C) Adrenalin sempatik sinirlerin kontrolünde salgılanır.

olaylarından hangilerinin gerçekleşmesi beklenir? A) Yalnız I

B) I ve II

D) II ve III

D) Kortizol karbonhidrat, yağ ve protein metabolizmasında etkilidir.

C) I ve III E) I, II ve III

E) Adrenalin glikojen yıkımını arttırır.

35

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

DUYU ORGANLARI

ÜNİTE-1 ÖĞRETMENİN

NOTU

UYARI

DUYU ORGANLARI

• Bütün duyu reseptörleri eşik şiddeti ve üzerindeki uyarılar ile uyarılabilir.

• Çevredeki uyarıların algılamasını sağlayan göz, burun, deri, dil ve kulağa duyu organları, bu organlarda uyarıları olan reseptörlere duyu reseptörleri denir. Duyu reseptörlerinden dış çevreden gelen uyarıları alanlara dış reseptör, iç çevreden gelen uyarıları alanlara ise iç reseptör denir.

Çözümlü Soru Duyu organları ile ilgili,

NOT

I. Çevreden gelen uyarıları alan reseptörlere sahiptirler. II. Duyu reseptörleri sadece dış çevreden gelen uyarıları algılar.

Reseptörler uyarıları alır, bu uyarılar sinir hücresine iletilir ve impuls oluşur. İmpulslar beyinde ilgili merkezde değerlendiril-

III. Reseptör hücreler motor nöronlarla bağlantı yapar.

dikten sonra anlamlandırılır ve tepki verilir.

verilenlerden hangileri doğrudur?

Duyu resptörleri algıladıkları uyarının çeşidine göre beşe ayrılır:

A) Yalnız I

1. Mekanoreseptörler

B) Yalnız III D) II ve III

• Deride, kulakta ve dilde bulunurlar. Basınç, hareket, dokunma ve ses gibi uyarılara duyarlıdırlar.

C) I ve II

E) I, II ve III

Örnek Çözüm

2. Ağrı Reseptörü • Ağrı duyusunun algılanmasını sağlayan reseptördür.

• Duyu organları sahip oldukları reseptörlerle çevreden gelen uyarıları algılar. Duyu reseptörleri hem iç hem dış çevreden gelen uyarıları alır. Reseptörler motor nöronlarla bağlantılı değildir.

DİKKAT! • Ağrı reseptörü beyin dışında tüm vücudumuzda bulunur.

Cevap: A

3. Termoreseptörler • Sıcak, soğuk gibi ısı değişimlerini algılamaya yarayan reseptörlerdir. 4. Fotoreseptörler

ÖRNEK 28

• Işığa karşı duyarlı reseptörlere fotoreseptör denir.

İnsanda beyinde oluşan susuzluk hissi aşağıda verilen reseptör çeşitlerinden hangisiyle algılanır?

NOT Gözde ışığa duyarlı fotoreseptörler elektromanyetik reseptör çeşididir.

A) Dış kemoreseptör

B) İç kemoreseptör

C) Mekanoreseptör

D) Termoreseptör

E) Ağrı reseptörü

5. Kemoreseptörler • İç ve dış ortamdaki tat ve kokunun oluşmasını sağlayan kimyasallara karşı duyarlı reseptörlerdir.

Çözüm • İnsanda susuzluk hissini iç kemoreseptörler algılar.

NOT

Cevap: B

İnsanda susuzluk hissinin oluşmasını sağlayan reseptörler iç kemoreseptörlerdir.

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

36

DUYU ORGANLARI ÖĞRETMENİN

ÜNİTE-1

NOTU

DERİ • Dokunma duyusu organımızdır. Yapısında epitel doku ve bağ doku olmak üzere iki çeşit doku bulunur. 1. Epitel Doku

Yassı epitel

Yalancı çok tabakalı epitel

• Vücudun hem dışını kaplayan hem de vücut içi boşlukları ve organları saran dokudur.

Epitel çeşitleri

NOT Kübik epitel

Epitel doku hücreleri arasında kan damarları bulunmaz. Hüc-

Silindirik epitel

relerin beslenmesi temel bağ dokudan difüzyon aracılığıyla gerçekleşir. Epitel Dokunun Görevleri: 3 Vücudu mekanik ve fiziksel etkilere karşı korumak

Çok tabakalı değişici epitel

3 Hastalık yapıcı faktörlere ve sıvı kaybına engel olmak 3 Duyuları almak

Çok tabakalı epitel

1. Duyu Epiteli

3 Besinlerin emilimini sağlamak

• Duyu organlarında bulunur. Dış ortamdan alınan uyarıları

3 Salgı yapmak

duyu nöronlarına taşır.

Görevlerine Göre Epitel Doku

2. Salgı Epiteli

Görevlerine Göre Epitel Çeşitleri

• Hormon, sindirim enzimi gibi çeşitli salgıları üretir. Bu epitele Duyu Epiteli

bez epiteli de denir.

DİKKAT!

Salgı Epiteli (Bez Epiteli)

ÖĞRENCİNİN

• Çok hücreli salgı bezleri endokrin bez, ekzokrin bez ve karma bez olmak üzere üçe ayrılarak incelenir.

Tek hücreli salgı bezleri Çok hücreli salgı bezleri

3. Örtü Epiteli

Örtü Epiteli

• Vücudun iç ve dış yüzeyini örter. Tek katlı örtü epiteli

• İki çeşittir:

Çok katlı örtü epiteli

a. Tek Katlı Epitel: Tek katlı epitel dokunun yassı, kübik ve silindirik doku çeşitleri vardır. 3 Tek katlı yassı epitel ⇒ Kılcal kan damarlarında

NOTU

3 Tek katlı kübik epitel ⇒ Böbrek tübüllerinde 3 Tek katlı silindirik epitel ⇒ Bağırsakların iç yüzeyinde bulunur. b. Çok Katlı Epitel: Üst üste dizilmiş hücrelerden oluşur. Tabandaki hücreler bölünerek yüzeye doğru çıkarken yüzeydeki yıpranmış hücrelerin yerini alırlar. Çok katlı epitel doku vücudu kaplayan deride, ağızda, anüs ve mesanede bulunur.

37

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

DUYU ORGANLARI

ÜNİTE-1

• Bağ dokunun temel hücresi fibroblastlardır. Bu hücreler kollajen veya elastinden oluşan bağ doku liflerini oluşturan hücrelerdir.

NOT Çok katlı epitel doku kendini hızla yenileyebilen bir dokudur.

Protein Yapılı Lifler Kollajen Lifler

ÖRNEK 29 Epitel dokunun bulunduğu bazı yapılar verilmiştir.

Elastik Lifler

I. Kılcal kan damarları II. Böbrek tübülleri

Retiküler Lifler

III. Ağız Bağ Doku Çeşitleri 3 Gevşek bağ doku 3 Kemik doku

IV. Mesane Verilen yapılardan hangilerinde tek katlı epitel doku bulunur? A) Yalnız I

B) Yalnız III D) II ve IV

C) I ve II

3 Lifli bağ doku 3 Kıkırdak doku

3 Kan doku 3 Yağ doku

NOT

E) I, III ve IV

Epitel doku ve kıkırdak dokuda kılcal kan damarları bulunmaz.

Çözüm

DİKKAT! • Bağ dokunun metabolik hızı çok düşüktür.

• Kılcal kan damarlarında tek katlı yassı epitel, • Böbrek tübüllerinde tek katlı kübik epitel bulunur.

• Deride bağ doku çeşitlerinden gevşek bağ doku bulunur. Bu doku epitel dokuyu diğer dokulara bağlar. Bu dokunun hücreleri: 1. Makrofajlar: Vücuda giren yabancı partikülleri fagosite eder. 2. Mast Hücreleri: Kanın damar içinde pıhtılaşmasını engelleyen heparin ve kılcal damar geçirgenliğini sağlayan histamin salgılar. 3. Plazma Hücreleri: Vücuda antijen girdiğinde antikor oluşumunda görev yapar.

• Ağız ve mesanede çok katlı epitel doku bulunur. Cevap: C

2. Bağ Doku • Doku ve organlara desteklik sağlayan, diğer doku ve organların arasını dolduran, seyrek hücre topluluklarından oluşan dokudur. Hücreler arası madde bol bulunur. Bağ dokuda kan damarları, lifler ve bağ doku hücreleri bulunur.

ÖĞRENCİNİN Mezenşimal hücre Kollajen lifleri

Elastik lif

Kılcal damar Makrofaj Yağ doku hücresi Hücreler arası maddesi

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

38

NOTU

DUYU ORGANLARI

ÜNİTE-1

Deri

ÖRNEK 30

Ağrı reseptörleri

Bağ doku ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

Saç Korun tabakası

Dokunma reseptörü (Meissener cisimciği)

Epidermis

Kılcal damar

A) Doku ve organlara desteklik sağlar.

Malpighi tabakası

Sıcak reseptör (Ruffini cisimciği)

B) Hücreler arası maddesi çoktur.

Soğuk reseptör (Krause cisimciği)

C) Metabolik hızı düşüktür. D) Kılcal kan damarı bulunmaz.

Motor nöron

E) Temel hücresi fibroblast adını alır.

Toplardamar Atardamar

Dermis

Yağ doku

Çözüm Deri altı kası Ter bezi

• Bağ doku, doku ve organlara desteklik sağlayan, hücreler arası maddesi çok ve metabolik hızı düşük olan bir dokudur. Temel hücresine fibroblast denir. Bağ dokuda kılcal kan damarı bulunur.

Pacini cisimciği (Basınç reseptörü)

• Üst deri ve alt deri olmak üzere iki tabakadan oluşur: Üst Deri (Epidermis) • Çok katlı yassı epitelden oluşur. Bu tabakada keratin protein içeren ve üstte kalan hücreler ölüdür. Korun tabakası

Cevap: D

denilen bu kısım deriyi dış etkilerden korur. Saç, tırnak gibi yapılar korun tabakasından meydana gelir. • Korun tabakasının altında canlı hücrelerden oluşan tabakaya malpighi tabakası denir. Üst deride bulunan melanosit hücreleri deriye rengini veren melanin pigmentini sentezler.

Çözümlü Soru Bağ dokuya ait,

NOT

I. Makrofajlar

Üst derinin kalınlığı topuk ve avuç içi gibi basınca maruz kalan

II. Mast hücreleri

kısımlarda vücudun diğer kısımlarına göre daha fazladır.

III. Fibroblastlar IV. Plazma hücreleri

Alt Deri (Dermis)

verilen hücrelerden hangileri fagositoz yeteneği sayesinde bağışıklıkta görev alır? A) Yalnız I

B) Yalnız III D) I, III ve IV

• Bu tabakada kan damarları, ter ve yağ bezleri, kıl kökleri, serbest sinir uçları, duyu reseptörleri, kollajen ve elastik lifler

C) I ve II

bulunur.

E) II, III ve IV

• Kan damarları derinin beslenmesinde, yağ bezleri derinin nemli kalmasında, ter bezleri terlemeyle vücut sıcaklığının

Örnek Çözüm

ayarlanmasında görevlidir. Ağrı reseptörü olarak görev yapan serbest sinir uçları ise dokunmaya, aşırı sıcağa ve iltihaplanmalara karşı duyarlı hücrelerdir. Kollajen ve elastik

• Makrofajlar, fagositoz yetenekleri sayesinde bağışıklıkta görev alır.

lifler derinin hem sağlam hem de elastik bir yapıda olmasını sağlar.

Cevap: A

39

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

DUYU ORGANLARI

ÜNİTE-1 NOT

ÖRNEK 31

Derideki mekanoreseptörler, dokunma, basınç, sıcak, soğuk

İnsanda derinin yapısıyla ilgili,

ve ağrı gibi duyuları algılayabildikleri için deri, duyu organı ola-

I. Üst deri çok katlı yassı epitelden oluşmuştur.

rak kabul edilir.

II. Saç, tırnak gibi yapılar korun tabakasından meydana gelir. Derideki Mekanoreseptörler

Meissner (meysner) cisimcikleri ve Merkel diskleri

III. Deriye rengini veren kısım ölü hücrelerden oluşan malpighi tabakasıdır.

Dokunmada görevlidir.

IV. Kan damarları, ter ve yağ bezleri ve serbest sinir uçları alt deride bulunur. verilenlerden hangileri doğrudur?

Krause cisimciği

Soğuğu algılar.

A) Yalnız II

B) Yalnız IV

D) I, II ve IV

Termoreseptörler Ruffini cisimciği

C) I ve III

E) II, III ve IV

Sıcağı algılar.

Çözüm Pacini cisimciği

Basıncı algılar.

• Korun tabakasının altındaki malpighi tabakası canlı hücrelerden oluşur.

NOT

Cevap: D

Meissner cisimcikleri ve merkel disklerinin parmak uçları ve dudaklarda, pacini cisimciğinin ise ayak tabanında sayıları fazladır.

ÖRNEK 32

Derinin Görevleri: 3 Dokunma duyusu organıdır. 3 Organizmayı fiziksel ve kimyasal etkilere karşı korur.

İnsan derisinde bulunan mekanoreseptöler harflerle simgelenmiştir:

3 Mikroorganizmaların vücuda girişini önler.

M → Meissner cisimcikleri

3 Gaz alış verişi yaparak solunuma, terleme ile boşaltıma yardımcı olur.

İ

3 Kan damarları, ter bezleri ve yağ bezleri ile vücut ısısını sabit tutar.

A → Ruffini cisimciği

3 Bazı ilaçların emilmesinde görev alır.

Bu reseptörlerden hangileri termoreseptör grubuna dahil edilir?

ÖĞRENCİNİN

→ Merkel diskleri

R → Krause cisimciği Y → Pacini cisimciği

A) Yalnız M

NOTU

B) M ve İ

D) İ, R ve Y

C) R ve A E) R, A ve Y

Çözüm • Soğuğu algılayan Krause ve sıcaklığı algılayan Ruffini cisimcikleri termoreseptör grubuna dahildir. Cevap: C

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

40

DUYU ORGANLARI ÖĞRETMENİN

ÜNİTE-1

NOTU ÖRNEK 33

GÖZ • Görme duyu organımızdır. Göz küresi ve yardımcı yapılardan oluşur.

İnsan gözünün yapısındaki sert tabaka ile ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Bağ dokudan oluşmuştur. B) Göz küresinin şeklini oluşturur. C) Işığa duyarlı reseptörler içerir. D) Kan damarı içermez. E) Gözün beyaz kısmıdır.

Göz kapağı Gözyaşı etçiği Gözyaşı kanalı

Göz bebeği

İris

Sert tabaka

Çözüm Damar tabaka (Koroid)

• Sert tabaka göz küresinin şeklini veren, kan damarı içermeyen, bağ dokudan oluşan, gözün beyaz kısmıdır. Işığa duyarlı reseptörler sert tabakada değil ağ tabakadadır.

Retina (Ağ tabaka) Sarı nokta Kör nokta

Kornea Mercek (Lens) Ön oda

Cevap: C

Arka oda Asıcı bağ Kirpiksi cisimcik

Optik sinirler Camsı sıvı

Göz küresi dıştan içe doğru;

B. Damar tabaka (Koroid)

✰ Sert tabaka (sklera)

• Kan damarları ve pigmentler bakımından zengindir. Kan damarları gözü besler.

✰ Damar tabaka (koroid) ✰ Ağ tabaka (retina)

• Gözün ön tarafında düz kaslardan oluşan ve göz bebeğinin büyüklüğünü ayarlayan pigmentli yapı iris bulunur. İriste bulunan melanin pigmentlerinin miktarı ve dağılımı göz rengimizi belirler.

kısımlarından oluşur.

A. Sert Tabaka (Sklera) • Gözü dış etkilere karşı koruyan, göz küresinin şeklini oluşturan ve bağ dokudan oluşan kısımdır. Gözün beyaz kısmı olduğu için göz akı adını da alır.

• Göz bebeği, göze ışığın girmesini sağlayan açıklıktır. Göz bebeği iristeki düz kaslar sayesinde büyüyüp küçülebilir. Loş ışıkta göz bebeği büyürken, kuvvetli ışıkta küçülür. Göz refleksi olarak adlandırılan bu durum göze girmesi gereken ışık miktarının ayarlanmasını sağlar.

• Sert tabaka gözün ön kısmında saydamlaşarak ve şişkinleşerek korneayı (saydam tabaka) oluşturur.

NOT Kornea ışığın ilk kırıldığı yerdir. Kırılan ışığın merceğe iletilmesini sağlar. • İrisin arkasında ince kenarlı mercek yapısındaki göz merceği bulunur. Göz merceğinin görevi ışığı kırarak ışığın ağ tabakada toplanmasını sağlamaktır.

DİKKAT! • Gözün en dış kısmı olan sert tabakada kan damarı yoktur.

41

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ÜNİTE-1

DUYU ORGANLARI

NOT

UYARI

Göz merceği ışığın ikinci kez kırıldığı yerdir.

• Mercek ile ağ tabaka arasındaki boşluğa karanlık oda denir. Bu boşluk camsı cisim denilen ve gözün şeklinin sabit kalmasını sağlayan bir sıvı ile doludur.

• Damar tabaka iris etrafında kalınlaşır ve kirpiksi cisim denilen düz kasların olduğu yapıyı oluşturur. Göz merceği asıcı bağlar ile kirpiksi cisme bağlanır. Burada bulunan kasların kasılıp gevşemesi ile göz merceğinin kalınlığı ayarlanır. Uzaktaki ya da yakındaki cisimlerin görüntüsünün ağ tabakada bulunan retina üzerine düşürülmesi için göz merceğinin kalınlığının ayarlanmasına göz uyumu denir.

ÖRNEK 34 Damar tabaka ile ilgili, I. Kan damarları yoktur, lenf sıvısı ile beslenir.

DİKKAT!

II. Gözün ön kısmında pigmentli bir yapı olan irisi oluşturur .

Yakındaki bir cisme bakarken;

III. Bu tabakada bulunan göz merceğinde ışık kırılarak ışığın ağ tabakada toplanması sağlanır.

• Kirpiksi cisimdeki düz kaslar kasılır. • Asıcı bağlar gevşer.

verilen bilgilerden hangileri doğrudur?

• Mercek kalınlaşır, küre biçimini alır.

A) Yalnız I

• Göz bebeği küçülür.

B) Yalnız II D) II ve III

Uzaktaki bir cisme bakarken;

C) I ve III

E) I, II ve III

• Kirpiksi cisimdeki düz kaslar gevşer.

Çözüm

• Asıcı bağlar kasılır. • Mercek incelir, yassılaşır. • Göz bebeği büyür.

• Damar tabaka kan damarları bakımından zengindir.

NOT

• Damar tabaka gözün ön kısmında göze rengini veren irisi oluşturur.

Gözde saydam tabaka ile iris arasındaki boşluğa ön oda, iris

• Damar tabakada bulunan göz merceğinde ışık kırılır ve ışığın ağ tabakada toplanması sağlanır.

ile göz merceği arasındaki boşluğa arka oda denir. Her iki odada da kirpiksi cisim tarafından salgılanan hem göze şekil veren

Cevap: D

hem de saydam tabakanın ve merceğin beslenmesini sağlayan sıvı bulunur. Ön ve arka odaların içindeki sıvının dengesi bozulursa sıvı basıncı artabilir. Bu duruma göz tansiyonu denir.

ÖRNEK 35

Çözüm

Bir insanın yakındaki bir cisme bakması sırasında gözünde meydana gelen değişimlerle ilgili olarak verilenlerden hangisi yanlıştır?

Yakındaki bir cisme bakılırken kirpiksi cisimdeki düz

A) Kirpiksi cisimdeki düz kaslar kasılır.

küre biçimini alır ve göz bebeği küçülür

kaslar kasılır, asıcı bağlar gevşer, mercek kalınlaşıp Cevap: C

B) Asıcı bağlar gevşer. C) Mercek incelir. D) Göz bebeği küçülür. E) Mercek küre biçimini alır.

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

42

DUYU ORGANLARI C. Ağ tabaka (Retina)

ÜNİTE-1

• Koni reseptörlerin yoğun olarak bulunduğu ve ışınların kırılarak retinada toplandığı bölgeye sarı nokta (sarı benek) denir.

• Görme sinirlerinin ve fotoreseptörlerin bulunduğu tabakadır. Ağ tabakada koni reseptör ve çubuk reseptör olmak üzere iki çeşit fotoreseptör bulunur.

UYARI • Gözün yan tarafından önüne doğru getirilen cismin önce şekli, sonra rengi algılanır. Çünkü konu reseptörleri sarı noktanın merkezinde, çubuk reseptörleri ise sarı noktanın çevresinde daha fazla bulunur.

Fotoreseptör

• Optik sinir denilen görme sinirlerinin göz küresinden çıktığı noktada fotoseptör yoktur. Bu nedenle görüntünün algılanmadığı bu kısma kör nokta denir.

Çubuk hücresi

Koni hücresi

• Retinada koni ve çubuk hücreler, nöronlar ve ganglion hücreleri bulunur. Ganglion hücrelerinin aksonları birleşerek optik siniri oluşturur.

Nöronlar Fotoreseptör

NOT

• Koni reseptörler parlak ışıkta renkli ve ayrıntılı görmemizi sağlarlar. Mavi, kırmızı ve yeşil rengi algılayan üç çeşit koni reseptör vardır. Koni reseptörlerden birkaçı birlikte çalıştığında diğer renkler algılanır.

Her iki gözden gelen optik sinirlerin birleştiği beyin kabuğundaki bölgeye optik kiyazma denir.

DİKKAT!

Sol görme alanı

• Koni reseptörlerden sorumlu genlerde meydana gelen bozukluk sonucu kişide koni hücrelerden biri veya birkaçı bulunmayabilir. Bu durumda kişi renkleri ayırt etmek için bu mekanizmayı kullanamaz ve genellikle de kırmızı ve yeşil renk ayırt edilemez. X kromozomunda çekinik bir gen ile taşınan bu hastalığa kırmızı yeşil renk körlüğü (daltonizm) denir.

Sağ görme alanı

Sol göz

• Çubuk hücreleri renklere değil, ışığa duyarlı fotoreseptörlerdir. Cisimleri siyah beyaz görmemizi ve cisimlerin şeklini algılamamızı sağlarlar. Az ışıkta bile görev yaptıklarından geceleri görmemizi sağlarlar. Ürettiği rodopsin pigmenti (görme pigmenti) az ışıkta cismin şeklinin algılanmasını sağlar.

Sağ göz

Optik kiyazma

NOT Sol beyin yarım küresi

Rodopsin karanlıkta üretilip, ışıkta parçalanan bir moleküldür.

Sağ beyin yarım küresi

Karanlıktan aydınlığa aniden çıkıldığında gözün alışması için Görme korteksi

geçen süreye göz kamaşması denir.

DİKKAT! DİKKAT!

• Optik kiyazmada optik sinirler her iki gözün sol görme alanındaki görüntülerin impulslarını sağ optik loba, sağ görme alanındaki görüntülerin impulslarını sol optik loba iletir.

• Rodopsin, A vitamini eksikliğinde üretilemez. Böylece gece körlüğü (az ışıkta görememe) meydana gelir.

43

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

DUYU ORGANLARI

ÜNİTE-1 Görme olayı

• Göze gelen ışınlar ilk olarak korneada kırılır. • Işınlar gözbebeğinden geçer, göz merceğine gelir. Mercekte ışık ikinci kez kırılır ve retinadaki sarı beneğe düşürülür. • Göz merceğinden dolayı görüntü retinada ters oluşur • Gelen ışığın etkisiyle fotoroseptörler uyarılır, impuls oluşur. • Oluşan impuls görme sinirleriyle önce talamusa sonra beyin kabuğundaki görme merkezine iletilir, burada değerlendirilir. Görüntü düz, net ve renkli olarak algılanır. Hipotalamus Kornea (Işınların ilk kırıldığı yer)

Işınlar

Hipotalamus Optik sinirler

Hipotalamus Talamus

Beyin kabuğu (Görme merkezi)

Hipotalamus Saydam sıvı (Ön bölümdeki)

Hipotalamus Göz merceği (Işınlar ikinci kez kırılır.)

Hipotalamus Göz bebeği

Hipotalamus Retinada fotoreseptörler

Hipotalamus Arka bölümdeki sıvı (Camsı sıvı)

Göze yardımcı yapılar • Kaşlar, kirpikler, göz kapakları, göz kasları ve gözyaşı bezleri göze yardımcı yapılardır.

ÖRNEK 36

Göz kapakları ⇒ Gözü mekanik etkilerden korurlar.

İnsanda gözün yapısında koni reseptörlerin yoğun olarak bulunduğu ve ışınların kırılarak retinada toplandığı bölgeye ne ad verilir?

Göz kasları ⇒ Gözün hareketini sağlarlar.

A) Sarı benek

Gözyaşı bezi ⇒ Gözyaşı salgılayıp, gözü nemlendirirler.

B) Göz merceği

Kaşlar ve kirpikler ⇒ Gözü yabancı maddelerden ve güneş ışığından korurlar.

C) Göz bebeği

NOT

D) Kornea

Gözyaşı, içerdiği lizozim enzimleri ile mikroorganizmalara kar-

E) Kör nokta

şı gözü korur.

Çözüm

Çözümlü Soru İnsanda ağ tabakanın yapısı ile ilgili olarak,

• İnsan gözünde koni reseptörlerin yoğun olarak bulunduğu ve ışınların kırılarak retinada toplandığı bölge sarı benektir.

I. Fotoreseptörlerin bulunduğu kısımdır. II. Koni reseptörler parlak ışıkta renklerin algılanmasını sağlar.

Cevap: A

III. Çubuk hücreler cisimlerin şeklinin algılanmasını sağlar. verilenlerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) Yalnız II D) II ve III

C) I ve III

E) I, II ve III

ÖĞRENCİNİN Örnek Çözüm • İnsanda ağ tabaka fotoreseptörlerin bulunduğu kısımdır. Ağ tabakadaki koni reseptörler renkleri, çubuk hücreler cisimlerin şeklini algılamamızı sağlarlar. Cevap: E

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

44

NOTU

DUYU ORGANLARI ÖĞRETMENİN ÖRNEK 37

ÜNİTE-1 NOTU

Göz Kusurları

İnsanda görme sırasında meydana gelen olaylar aşağıda verilmiştir.

• Göz merceğinde ya da göz küresinde doğuştan gelen ya da sonradan meydana gelen bozulmalar göz kusurlarına sebep olur.

Bu olaylar gerçekleşme sırasına göre düşünüldüğünde hangisi diğerlerinden daha sonra gerçekleşir?

Miyopi • Göz yuvarlağının önden arkaya doğru çapının normalden daha uzun ya da göz merceğinin normalden şişkin olmasıdır. Görüntü retinaya değil retinanın önüne düşer. Bu kişiler uzağı iyi göremezler. Miyopi, kalın kenarlı (iç bükey) mercekle düzeltilir.

A) Işınların gözbebeğinden geçmesi B) Işınların korneada kırılması C) Retinada ters görüntünün oluşması

Hipermetropi

D) Işınların göz merceğinde kırılması

• Göz yuvarlağının önden arkaya doğru çapının normalden daha kısa ya da göz merceğinin normalden ince olmasıdır. Görüntü retinanın arkasına düştüğünden bu kişiler yakını iyi göremez. Hipermetropi, ince kenarlı (dış bükey) mercekle düzeltilir.

E) İmpulsun talamusa iletilmesi

Çözüm

Astigmatizm

İnsanda görme sırasında;

• Kornea ya da göz merceğinde pürüzlü yüzeyler oluştuğundan ışınlar retinada birden fazla yerde odaklanır. Bu kişiler hem uzağı hem yakını bulanık görürler. Astigmatizm, silindirik mercekle düzeltilir.

• Gelen ışınlar korneada kırılır. • Işınlar gözbebeğinden geçip göz merceğine gelir. • Işınlar göz merceğinde tekrar kırılır ve retinadaki sarı beneğe düşürülür.

Presbitlik • Yaşa bağlı olarak göz merceği esnekliğini kaybettiğinden gözün uyum yeteneği azalmıştır. Bu kişiler yakını iyi göremezler. Presbitlik, ince kenarlı (dış bükey) mercekle düzeltilir.

• Göz merceğinden dolayı retinada ters görüntü oluşur. • Reseptörler uyarılır, impuls oluşur.

Şaşılık

• İmpuls önce talamusa daha sonra beyin kabuğundaki görme merkezine iletilir.

• Göz kasları uyumlu kasılmadığı için gözlerin farklı yönde hareket etmesiyle oluşur. Şaşılık, ameliyatla düzeltilir.

Cevap: E

Katarakt • Göz merceğinin saydamlığı kaybolmuştur. Orta yaş üzeri bireylerde bulanık görmeye sebep olur. Katarakt, ameliyatla düzeltilir.

Sağlıklı göz

Miyop

Hipermetrop

45

Astigmat

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

DUYU ORGANLARI

ÜNİTE-1

ÖĞRETMENİN ÖRNEK 38

NOTU

BURUN

Bazı göz kusurları verilmiştir.

Koku soğancığı

I. Miyopi

Koku soğancığı

II. Şaşılık

Akson

III. Hipermetropi

Kalbur kemiği

IV. Presbitlik

Reseptör nöron

Bu göz kusurlarının hangilerinin tedavisinde ince kenarlı (dış bükey) mercek kullanılır? A) Yalnız I

B) Yalnız III D) III ve IV

Dendrit Mukus Siller tabakası

C) I ve II

E) II, III ve IV

• Burun hem koku alma hem de dış solunum organıdır. Burun boşluğunun üst kısmında sağda ve solda koku reseptörlerinin bulunduğu bölgeye sarı bölge (koku alanı) denir.

Çözüm

NOT

• Hipermetropi ve presbitik tedavisinde ince kenarlı (dış bükey) mercek kullanılır.

Koku reseptörleri kemoreseptör görevi yapan özelleşmiş sinir

Cevap: D

hücreleridir. Diğer duyu organlarındaki reseptörler epitel doku hücresidir.

DİKKAT! • Koku reseptörlerinin uyarılabilmesi için koku moleküllerinin mukus içerisinde çözünebilir özellikle olması gerekir.

ÖRNEK 39 Aşağıda verilen göz kusurlarından hangisi X’e bağlı çekinik bir genle kalıtılır?

Bir kokunun algılanması sırasında; 3 Reseptörler mukusta çözünmüş koku molekülleri ile uyarılır.

A) Miyopi

3 Uyarılar impulsa dönüşür, impulslar koku soğancığına gelir, oradan da talamusa uğramadan beyin kabuğundaki koku merkezine iletilir.

B) Hipermetropi C) Astigmatizm

3 Koku algılanır.

D) Kırmızı-yeşil renk körlüğü E) Katarakt

NOT Koku reseptörleri çabuk yorulurlar. Çünkü bu reseptörler aynı kokuya uzun süre maruz kalındığında oluşan impulsu azaltır

Çözüm

ve impuls oluşumunu durdururlar. Bu yüzden bir süre sonra koku hissedilmez ancak farklı bir koku yayıldığında yeniden impuls oluşur, yeni koku algılanır.

• Kırmızı-yeşil renk körlüğü (daltonizm) X’e bağlı çekinik bir genle kalıtılan genetik bir hastalıktır.

• Burun boşluğunda bulunan mukus ortamın nemli kalmasından sorumludur. Burun boşluğunda yüzeye yakın olarak bulunan kılcal damarlar havanın ısınmasını, burun içi kıllar alınan havanın filtre edilmesini sağlar.

Cevap: D ÖDEV MİRAY AYT Biyoloji Soru Bankası sayfa 34 - 37 arası Test 1 ve 2’yi çözebilirsiniz.

46

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

DUYU ORGANLARI ÖĞRETMENİN

ÖRNEK 40

• Kulak, işitme ve denge organıdır. Dıştan içe doğru üç kısımdan oluşur.

I. Özelleşmiş sinir hücreleridir. II. Çabuk yorulurlar.

✰ Dış kulak

III. Uyarılabilmeleri için koku moleküllerinin mukusta çözünebilir olması gerekir.

D) II ve III

✰ Orta kulak

✰ İç kulak

Kulak yolu Çekiç Örs

Kulak kepçesi

verilenlerden hangileri doğrudur? B) Yalnız III

NOTU

KULAK

İnsanda koku reseptörleri ile ilgili,

A) Yalnız I

ÜNİTE-1

Üzengi İşitme sinirleri

C) I ve II

Salyangoz

E) I, II ve III

Östaki borusu

Çözüm Dış kulak

• Koku reseptörleri özelleşmiş sinir hücreleridir ve çabuk yorulurlar. Uyarılabilmeleri için koku moleküllerinin mukus içerisinde çözünebilir özellikle olması gerekir.

Orta kulak

İç kulak

Dış Kulak • Burada kulak kepçesi, kulak yolu ve kulak zarı bulunur. Kulak kepçesi kıkırdak, kulak zarı bağ doku yapılıdır. Kulak kepçesi ile kulak zarı arasındaki kısma kulak yolu denir.

Cevap: E

• Kulak kepçesi ve kulak yolu ses dalgalarını toplayarak kulak zarına iletir. Kulak zarının görevi bu ses dalgalarını titreşime çevirerek orta kulak kemiklerine iletmektir. • Kulak yolunu kaplayan dokuda salgı üretilir. Bu salgılar kulak yolunun nemli kalmasını ve buraya gelen tozların tutulmasını sağlar.

Çözümlü Soru Kokunun algılanması sırasında,

ÖRNEK 41

I. Eşik şiddetinin üzerindeki uyarılara yanıt verilmesi II. Uyarıların impulsa dönüşmesi

İnsanda dış kulağın yapısıyla ilgili olarak,

III. Uyarıların talamusa uğrayıp beyin kabuğuna ulaşması

I. Kemik yapıdaki kulak kepçesi ses dalgalarını toplamakla görevlidir.

meydana gelen olaylardan hangileri tüm duyu organlarında ortaktır?

II. Kulak yolunu kaplayan dokuda salgı üreten özel hücreler vardır.

A) Yalnız I

B) Yalnız III D) II ve III

C) I ve II

III. Kulak zarı ses dalgalarını titreşime çevirir.

E) I, II ve III

ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

Örnek Çözüm

B) Yalnız III D) II ve III

• Tüm duyu organları eşik şiddeti ve üzerindeki uyarılara tepki verirler. Ancak böyle bir durumda impuls oluşur. Koku duyusunda uyarılar talamusa uğramaz.

C) I ve II

E) I, II ve III

Çözüm • Ses dalgalarını toplayan kulak kepçesi kemik değil, kıkırdak yapıdadır.

Cevap: C

Cevap: D

47

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

DUYU ORGANLARI

ÜNİTE-1 Orta Kulak

⇒ Vestibular kanal (içerisinde perilenf sıvısı bulunur.)

• Kulak zarıyla dış kulaktan, oval pencereyle iç kulaktan ayrılır. Vücudun en küçük kemikleri olan çekiç, örs ve üzengi kemikleri ses dalgalarını kuvvetlendirerek iç kulağa iletir.

⇒ Kohlear kanal (içerisinde endolenf sıvısı bulunur.) ⇒ Timpanik kanal (içerisinde perilenf sıvısı bulunur.)

• Orta kulak, östaki borusu ile yutağa bağlanır. Bu yapı kulak zarının iç ve dış kısmındaki hava basıncını dengeler. Östaki borusunun yutağa açılan bölümünde sürekli kapalı olan bir kapak bulunur. Yükseklik değişimleri kulakta basıncı değiştirir. Esneme, yutkunma gibi olaylarla bu kapak açılır. Atmosfer basıncı sayesinde orta kulaktaki hava basıncı dengelenir. Böylece kulak zarının yırtılması önlenmiş olur.

NOT Vestibular kanal oval pencereye, timpanik kanal yuvarlak pencereye açılır. Kemik Vestibular kanal Korti organı

Kohlear kanal

NOT

Timpanik kanal

Ağız ve yutaktaki bakterilerin östaki borusunu geçerek orta kulağa ulaşmasına orta kulak iltihabı denir.

DİKKAT! • Kohlear kanalın tabanındaki temel zar (bazillar zar) üzerinde sese karşı duyarlı mekanoreseptörlerin olduğu corti (korti) organı bulunur. Ayrıca işitme reseptörlerinin (tüy hücreleri) uçları çatı zar (tektorial zar) denen başka bir zarla bağlantılıdır.

ÖRNEK 42 İnsanda orta kulağın yapısı ile ilgili olarak, I. Vücudun en küçük kemikleri burada bulunur. II. Östaki borusu sayesinde kulak zarının iç ve dış kısmındaki hava basıncı dengelenir. III. Mekanoreseptörler sayesinde impuls oluşur. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) Yalnız III D) II ve III

Çözümlü Soru C) I ve II

Salyangoz ile ilgili, I. Vestibular kanal içerisinde işitme reseptörleri bulunur.

E) I, II ve III

II. Kohlear kanal içerisinde endolenf sıvısı bulunur.

Çözüm

III. Vestibular kanal oval pencereye, timpanik kanal yuvarlak pencereye açılır. • Vücudun en küçük kemikleri olan çekiç, örs ve üzengi kemikleri orta kulaktadır. Östaki borusu kulak zarının iki tarafındaki hava basıncını dengeleyerek kulak zarının patlamasını önler. Orta kulakta reseptör bulunmaz.

ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

D) II ve III

Cevap: C

C) I ve II

E) I, II ve III

Örnek Çözüm • Salyangozun yapısında kohlear kanal içerisinde endolenf sıvısı bulunur. Vestibular kanal oval pencereye, timpanik kanal yuvarlak pencereye açılır.

İç Kulak • İç kulakta içi sıvı dolu kanallar bulunur. Bu kanallardan salyangoz (kohlea) işitmeden; tulumcuk, kesecik ve yarım daire kanalları dengeden sorumludur.

• İşitme reseptörleri vestibular kanalda değil, kohlear kanaldaki korti organındadır.

• Salyangoz, üstte vestibular kanaldan, altta timpanik kanaldan ve bu iki kanalı ayıran kohlear kanaldan oluşur. Her üç kanalın içinde de sıvı bulunur. AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

B) Yalnız III

Cevap: D

48

DUYU ORGANLARI ÖĞRETMENİN

ÜNİTE-1

NOTU

İşitme Olayı • İnsan kulağı 20 - 20000 Hertz arasındaki sesleri işitebilir. İşitme olayı sırasında ses dalgaları kanallarda sıvı dalgalarına, reseptörler ve duyu sinirleri aracılığıyla da elektriksel dalgalara dönüşür. Oval pencere

Kulak kepçesi Üzengi Örs

Vestibular kanal

Timpanik kanal Kohlea

Çekiç

Dış kulak yolu

Ses dalgaları

Kulak zarı Korti organı

Yuvarlak pencere

Bazal zar Dış kulak

Dış kulak yolu Hipotalamus (Ses dalgaları)

KulakHipotalamus kepçesi

Beyin kabuğu (İşitme merkezi)

Talamus

Orta kulak

Kulak zarı Hipotalamus (Titreşim oluşur.)

Duyu sinirleri Hipotalamus (İmpuls oluşur.)

İç kulak

Orta kulak kemikleri Hipotalamus (Çekiç - Örs - Üzengi)

Korti organı (Tüy hücrelerinin Hipotalamus uyarılması)

ÖRNEK 43

Temel zarın Hipotalamus hareketi

OvalHipotalamus pencere

Yuvarlak Hipotalamus pencere

Vestibular kanal Hipotalamus (Perilenf basınç dalgası)

Timpanik kanal (Perilenfte basınç Hipotalamus dalgası)

Çözüm

İnsanda işitme sırasında aşağıda verilenlerden hangisi diğerlerinden daha sonra gerçekleşir?

Soruda verilen olayların gerçekleşme sırası: - Kulak kepçesinin sesi toplaması - Kulak zarında titreşim oluşması - Orta kulak kemiklerinin titreşimi yükseltmesi - Temel zarın hareket etmesi - İmpulsun oluşması şeklinde olmalıdır. Cevap: D

A) Temel zarın hareket etmesi B) Kulak zarında titreşim oluşması C) Kulak kepçesinin sesi toplaması D) İmpulsun oluşması E) Orta kulak kemiklerinin titreşimi yükseltmesi

49

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

DUYU ORGANLARI

ÜNİTE-1 İşitme Kaybı

Denge

• İşitme kaybının farklı sebepleri olabilir:

• Kulak hem işitme hem denge organıdır.

Dış Kulak Kaynaklı Sebepler

NOT

• Kulak kepçesinin yokluğu ya da şekil bozukluğu, dış kulak yolunun herhangi bir sebeple kapalı olması, dış kulakta yabancı cisim varlığı. Orta Kulak Kaynaklı Sebepler

Tulumcuk, kesecik ve yarım daire kanalları kulakta dengeden sorumlu bölümlerdir. Bu bölümlerin işitmede rolü yoktur.

• Orta kulak iltihabı ve kireçlenmesi, kulak zarının yırtık olması, orta kulaktaki tümörler. İç Kulak Kaynaklı Sebepler

Vestibular Kohlear Timpanik kanal kanal kanal

Yarım daire kanalları

• İç kulak iltihaplanması, işitme sinirlerinin zarar görmesi.

NOT Genetik faktörler, yaşın ilerlemesi ya da çok gürültülü ortamlarda bulunmak da işitme kaybına yol açabilmektedir.

DİKKAT!

Ampullalar Kesecik

• İşitme kaybının derecelerini tespit etmek için yapılan testlere odyolojik test denir.

İşitme testleriyle belirlenen uluslararası ortalamalardan daha düşük seviyede işitme fonksiyonu tespit edilmesine işitme kaybı denir.

• Oval pencerenin gerisinde bulunan dalız denilen yapının içerisinde tulumcuk ve kesecik bulunur. Bu iki yapı bireyin yer çekimine ya da doğrusal harekete göre konum almasında görevlidir. Odacıklar içerisinde bulunan jel içerisinde kalsiyum karbonattan oluşan ve otolit denilen küçük tanecikler bulunur. Otolitler dengeden sorumludur. Tulumcuk ve kesecik vücudun konumu ya da doğrusal hareketi hakkında beyne bilgi verir.

Buna göre, I. Dış kulak yolunun kapalı olması II. Orta kulak kireçlenmesi III. İşitme sinirlerinin zarar görmesi IV. Genetik faktörler verilenlerden hangileri işitme kaybına yol açar? B) I ve III D) I, II ve IV

Salyangoz

• Vücut ve baş birlikte döndürüldüğünde iç kulaktaki yarım daire kanalları bu kanalların içindeki endolenf sıvısıyla birlikte hareket eder. Bu hareket yarım daire kanallarındaki ampulla denilen yere yerleşmiş reseptörleri titreştirir ve impuls oluşur. İmpulslar uç beyne ve beyinciğe iletilir, vücut pozisyonu ayarlanarak denge sağlanır.

ÖRNEK 44

A) Yalnız I

Tulumcuk Dalız

C) II ve IV

NOT

E) I, II, III ve IV

Yarım daire kanallarında bulunan otolit taşlarının hareket etmesiyle denge kaybı şeklinde ortaya çıkan vertigo hastalığı

Çözüm

görülür.

• Dış kulak yolunun kapalı olması, orta kulak kireçlenmesi, işitme sinirlerinin zarar görmesi ve genetik faktörler işitme kaybına yol açabilen nedenlerdendir.

DİKKAT! • Bir süre kendi etrafında dönüp aniden hareketsiz kalındığında hâlâ dönüyormuş gibi hissedilmesinin sebebi yarım daire kanallarındaki endolenf sıvısı hareketine devam ettiği için impuls oluşumunun da devam etmesidir.

Cevap: E ÖDEV MİRAY AYT Biyoloji Soru Bankası sayfa 38 - 39 arası Test 3’ü çözebilirsiniz.

50

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

DUYU ORGANLARI

ÜNİTE-1

DİKKAT! ÖRNEK 45

• Tat duyusunun algılanabilmesi için moleküllerin ağzın içini kaplayan mukus (tükürük) içerisinde çözünmesi gerekir.

Kulağa ait yapılar harflerle verilmiştir. M → Tulumcuk İ

Tat alma sırasında;

→ Kesecik

R → Yarım daire kanalları

3 Tadı algılanacak madde tükürük içinde çözünür.

A → Kohlear kanal

3 Çözünen madde tat reseptörlerini uyarır, impuls oluşur.

Y → Korti organı

3 İmpulslar duyu sinirleriyle önce talamusa, sonra beyin kabuğundaki tat alma merkezine ulaştırılır ve tat algılanır.

Bu yapılardan dengeden sorumlu olanlar hangileridir? A) Yalnız İ

B) İ ve A D) M, İ ve R

C) M, A ve Y

NOT

E) M, İ, R ve Y

Bir maddenin tadının algılanmasında kokusu, sıcaklığı, görünümü ve çiğneme süresi etkilidir.

Çözüm DİKKAT! • Kulağa ait yapılardan tulumcuk, kesecik ve yarım daire kanalları dengeden, kohlear kanal ve bu kanaldaki korti organı işitmeden sorumludur.

• Tat ve koku impulslarının beyne giderken farklı yol izlemelerine rağmen bu iki duyunun birbirini destekledikleri bilinmektedir. Bu nedenle kokusu alınan yiyeceklerin tatları daha iyi algılanır.

Cevap: D

ÖĞRETMENİN

NOTU

Çözümlü Soru Tat alma duyusu ile ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?

DİL

A) Dilde papilla denilen çıkıntılarda tat tomurcukları bulunur.

• Dil, tat alma duyusu organıdır. Dil ve ağızda tat alma duyusu ile ilgili kemoreseptörler bulunur. Dilde papilla denilen çıkıntılarda tat tomurcukları bulunur. Bu tat tomurcuklarında tatlı, tuzlu, acı, ekşi ve umami (lezzet) tatlarına duyarlı reseptörler bulunur. Dilin her bölgesinden tat alınabilir.

B) Dilin her kısmıyla tat alınabilir. C) Tat tomurcuklarındaki reseptörler özelleşmiş sinir hücreleridir. D) Tükürük içerisinde çözünmeyen maddelerin tadı alınamaz. E) Tat alma sırasında oluşan impulslar önce talamusa sonra da beyin kabuğuna gider.

Örnek Çözüm

Konik papilla

• Tat tomurcukları papilla denilen yapılarda bulunur. Dilin her kısmıyla tat algılanır. Sadece tükürük içerisinde çözünen maddelerin tadı algılanabilir. Oluşan impulslar talamustan sonra beyin kabuğuna gider. Tat tomurcuklarındaki reseptörler epitel hücreleridir.

Tat alma cisimciği

ÖDEV Yapraksı papilla

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

Mantarsı papilla

Cevap: C

MİRAY AYT Biyoloji Soru Bankası

51

sayfa 40 - 43 arası Test 4 ve 5’i çözebilirsiniz.

Düzey

TEST 6

1

2

3

ÖĞREN

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR

1. Gözü meydana getiren tabakaları gösteren şekil verilmiştir.

4. İnsan kulağında bulunan bazı yapılar numaralandırılarak verilmiştir.

M I

II

IV

III



Şekilde M ile gösterilen tabaka ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?



Buna göre, I. I numaralı kısım ses dalgalarını toplamakla görevlidir.

A) Bağ dokudan oluşmuş bir tabakadır.

II. II numaralı kısım impulsun oluştuğu kısımdır.

B) Gözün ön kısmında saydamlaşıp korneayı oluşturur. C) Gözü sarar ve iç tabakaları korur.

III. III numaralı kısım orta kulaktaki hava basıncı ile dış ortamdaki basıncın dengelenmesini sağlar.

D) Kılcal kan damarı bulunmaz.

IV. İşitmede görevli korti organı IV numaralı yapıdadır.

E) Göz bebeği ve göz merceğinin bulunduğu tabakadır.

verilen bilgilerden hangileri doğrudur? A) Yalnız II

B) Yalnız III

D) III ve IV

C) I ve III

E) I, II ve IV

2. Duyu organlarının görevleriyle ilgili, I. Canlının çevreye uyumunu kolaylaştırır. II. Dışarıdan gelen uyarıları duyu organlarına aktarır. III. Sahip olduğu farklı reseptör çeşitleriyle hem dış çevreden hem de iç çevreden gelen uyarıları alabilir.

ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) Yalnız III

D) II ve III

C) I ve II

E) I, II ve III

5. İnsanda koku ve tat alma duyularıyla ilgili olarak, I. Her iki duyu organı da belirli bir eşik değerin üzerindeki uyarılara tepki verir. II. Koku duyusu mukusta çözünebilen, tat duyusu tükürükte çözünebilen kimyasallara tepki verir.

3. Aşağıda verilenlerden hangisi insanda derinin görevlerinden değildir?

III. Her iki duyu organında da oluşan impulslar talamusa uğradıktan sonra beynin farklı merkezlerine iletilir.

A) Dokunma duyusu organıdır. B) Mikroorganizmalara karşı antikor üretir.

IV. Her iki duyu organına ait reseptörler çabuk yorulur.

C) Gaz alışverişi ile solunuma, terleme ile boşaltıma yardımcı olur.



ifadelerinden hangileri doğrudur?

D) Vücut ısısını sabit tutar.

A) Yalnız II

E) Organizmayı fiziksel ve kimyasal etkilere karşı korur.



AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

52

B) I ve II

D) I, II ve IV

C) III ve IV E) I, III ve IV

ÖĞREN

1

2

3 Düzey

7 TEST

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR 1. Şekilde derinin kısımları gösterilmiştir.

4. İnsanda gözün yapısı ve kısımlarıyla ilgili olarak bazı bilgiler verilmiştir.

Ter bezi Ruffini

Meisner

D

Y

Bağ dokudan oluşan sert tabaka kan damarı içermez. Damar tabakada kan damarları, iris, göz be-

Serbest sinir uçları

beği, göz merceği bulunur. Ağ tabakada bulunan koni reseptörleri siyahbeyaz görmeyi, çubuk reseptörleri renkli gör-

Krause

meyi sağlar.

Pacini





Verilen yapılarla ilgili olarak, I. Serbest sinir uçları ağrı reseptörü olarak görev yapar. II. Krause soğuğu, Ruffini sıcağı algılayan reseptörlerdir. III. Meisner ve Pacini cisimcikleri mekanoreseptör çeşididir.



Verilen ifadelerden doğru olanlar için (D), yanlış olanlar için (Y) işaretlendiğinde doğru olan optik form aşağıdakilerden hangisi olur? A) D

Y



D) D

B) D

Y

C) D

Y

bilgilerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) Yalnız III

D) II ve III

C) I ve II

E) I, II ve III Y

E) D

Y

2. Aşağıda verilen yapılardan hangisi iç kulakta bulunur?



A) Kulak yolu

B) Kulak zarı

C) Östaki borusu

D) Korti organı E) Üzengi kemiği

5. Yetersiz ışıkta bir cisme yandan bakıldığında cismin daha net görülmesinin sebebi,

3. İnsanda göz merceğinin yapısıyla ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?

I. Mercek kalınlığının değişmesi

A) Kalın kenarlı ve saydam bir mercektir.

II. Çubuk reseptörlerinin sarı beneğin etrafında olması

B) Kan damarı yoktur.

III. Göz bebeği genişliğinin değişmesi

C) Işığı ağ tabakadaki retinaya odaklar.

IV. Koni reseptörlerinin daha fazla uyarı alması

D) Kirpiksi kaslar ve mercek bağları şeklinin değişmesinde rol oynar.

verilenlerden hangileri olabilir? A) Yalnız I

E) Gözün damar tabaka (koroid) kısmında bulunur.



53

B) Yalnız II

D) II ve IV

C) I ve III

E) I, II ve IV

AYT Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

TEST

8

Düzey

1

2

3

GELİŞTİR

SORU TİPLERİNİ TANI VE GELİŞTİR

1. Vücudumuzdaki reseptör çeşitleriyle ilgili olarak aşağı-

4. Bir insanın karanlıkta attığı adımları göremediği için

da verilenlerden hangisi yanlıştır?

dengesini rahatça ayarlayamaması,

A) Vücut sıcaklığının sabit tutulması için hipotalamusta bulunan kanın sıcaklığını algılayan reseptör, iç reseptördür.

I. Görme merkezinin karanlıkta beyincikle koordineli çalışamaması

B) İnsan beyninde yer alan susuzluk hissinin oluşmasında termoreseptörler görev yapar.

II. Görme merkezinin karanlıkta tamamen inaktif olması III. Kulaktaki yarım daire kanallarının karanlıkta çalışmaması

C) Gözde ışığa karşı duyarlı fotoreseptörler, elektromanyetik reseptör çeşidine örnektir.



D) Koku ve tadın oluşmasını sağlayan kimyasallara karşı duyarlı reseptörler kemoreseptörlerdir.

verilen ifadelerden hangileriyle açıklanabilir? A) Yalnız I

E) Deri, kulak ve dilde bulunan basınç, hareket, dokunma, ses gibi uyarılara karşı duyarlı reseptörler mekanoreseptörlerdir.

D) I ve III

B) Yalnız III

C) I ve II

E) II ve III

5. İskeletin gelişimi sırasında, I. Böbrek üstü bezinden salgılanan adrenalin hormonu II. Hipofizin ön lobundan salgılanan büyüme hormonu III. Tiroit bezinden salgılanan tiroksin hormonu

2. Otonom sinir sisteminin aşağıda verilen yapılardan han-



gisinin çalışması üzerine doğrudan bir etkisi yoktur?

verilenlerden hangileri görev yapmaz? A) Yalnız I

A) Kalp



B) Uterus

D) I ve II

B) Yalnız II

C) Yalnız III

E) II ve III

C) İdrar kesesi D) İskelet kasları

6. Bir biyoloji öğretmeni dersinde konuyu anlatırken “Bu olay te-

E) Bronşlar

levizyonda şifreli bir yayını izlemeye benzer yani merkezden yapılan yayın her televizyona ulaşır ancak şifre çözücüsüne sahip televizyonlarda bu yayın izlenebilir.” demiştir.

Öğretmenin yapmış olduğu bu benzetme aşağıdaki biyolojik olaylardan hangisiyle ilişkilendirilebilir? A) İskelet kası hücrelerinin motor nöronlar sayesinde uyarılmasıyla

3. Korti organı işlev görmeyen bir kişide aşağıdakilerden hangisinin olması beklenir?

B) Endokrin bezlerden kana salgılanan hormonların sadece bazı vücut hücrelerinde etki göstermesiyle

A) Dış ortamdaki ses dalgalarının kulak zarına iletimi engellenir. C) İç kulakta impuls üretimi gerçekleştirilemez.

C) Gözün retinasında sarı beneğe düşen görüntünün sarı benek dışına düşen görüntüden çok daha net algılanmasıyla

D) Yarım daire kanalları işlev göremeyeceği için denge kaybı olur.

D) Kalp kasının kendiliğinden ritmik uyartılar oluşturarak kasılıp gevşemesiyle

E) Dış ortam ile orta kulak arasındaki hava basıncı ayarlanamaz.

E) İnsan sindirim kanalından emilen glikozun vücut hücreleri tarafından kullanılmasıyla

B) Orta kulaktan iç kulağa ses dalgaları iletilemez.

ÖSYM

ÖSYM

AYT Biyoloji Ders İşleyiş Modülü

54

Düzey 1

2

3 GELİŞTİR

9 TEST

SORU TİPLERİNİ TANI VE GELİŞTİR 1. Aşağıdaki görselde kulağın yapısı verilmiştir.

3. Tabloda bazı hormonlar, salgılandıkları kısım ve görevleri numaralarla verilmiştir. Hormon



Buna göre aşağıda verilen ifadelerden hangisi doğru değildir? A) Kulak kepçesi ve kulak yolu ses dalgalarını toplar ve kulak zarına iletir.



B) Orta kulak kulak zarıyla dış kulaktan, oval pencereyle iç kulaktan ayrılır.

Salgılandığı Yer

Görevleri

I

İnsülin

Pankreas

Kan şekerini düşürür.

II

Tiroksin

Tiroit bezi

Metabolizmayı hızlandırır.

III

Antidiüretik hormon

Böbrek üstü bezi

Suyun böbreklerden emilimini sağlar.

IV Kalsitonin

Tiroit bezi

Kan kalsiyum düzeyini azaltır.

V

Böbrek üstü bezi

Karbonhidrat dışı kaynaklardan karbonhidrat oluşturur.

Kortizol

Tablodaki bilgilerden hangisi yanlıştır? A) I

B) II

C) III

D) IV

E) V

C) Salyangoz işitmenin gerçekleştiği bölümdür. D) Östaki borusu, orta kulaktaki hava basıncı ile dış basıncı dengeler. E) Orta kulak kemikleri, ses dalgalarının şiddetinin sabit kalarak iç kulağa aktarılmasını sağlar.

4. İnsanda denetleyici ve düzenleyici sistemin bir parçasını oluşturan hormonal sistem ile ilgili, I. Bir hormonun etki gösterebilmesi için tüm vücut hücrelerinde bağlanabileceği reseptörlerin bulunması gerekir.

2. İnsan gözüne gelen ışık ışınlarının,

II. Hormonlar salgılandıkları endokrin bezlerden vücut hücrelerine kan yoluyla taşınır.

I. göz merceği II. saydam tabaka (kornea)

III. Vücudun hormonal sistem aracılığıyla uyarılara karşı tepki verme hızı, sinir sistemi aracılığıyla verilene göre daha yavaştır.

III. camsı cisim

yapılarından geçme sırası, aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? A) I - II - III

B) I - III - II

D) II - III - I



C) II - I - III

genellemelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

E) III - I - II



ÖSYM

B) Yalnız II

D) II ve III

C) I ve II

E) I, II ve III ÖSYM

55

AYT Biyoloji Ders İşleyiş Modülü

Düzey

TEST 10

1

2

3

GELİŞTİR

SORU TİPLERİNİ TANI VE GELİŞTİR

1. Aşağıdaki görselde diz kapağı refleks yayı verilmiştir.

2. Aşağıda hipotalamus, hipofiz ve tiroit bezleri arasındaki geri bildirim mekanizması görülmektedir. RF TSH

Tiroit Hormonları



Bu refleks yayıyla ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?



Buna göre,



I. Hipotalamustan RF salgılanınca, hipofizden TSH salgılanması uyarılır. II. TSH tiroit bezinden tiroksin hormonu salgılanmasını sağlar. III. Kanda tiroksin hormonunun miktarındaki artış, negatif geri bildirim mekanizmasını devreye sokar. ifadelerinden hangileri doğrudur?

A) Duyu nöronu, bilgiyi omurilikteki nöronlara iletir. B) İmpuls, omurilikteki duyu nöronundan ara nörona iletilir. C) Motor nöron sinyalleri ön bacak kasına ileterek kasılmayı sağlar. D) Omuriliğe bilgiyi getiren duyu nöronu burada başka ara nöronla sinaps yapar.

A) Yalız I B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III

E) Ara nöronlar, bazı motor nöronları baskılar ve bükücü kasların kasılmasını önler.

CEVAP ANAHTARI TEST 3

ÖRNEKLER 1. C

2. D

3. B

4. C

5. A

6. E

7. C

8. E

9. E

10. C

11. B

12. A

1. E

2. B

3. B

4. A

5. C

TEST 4 1. D 13. E

14. E

15. A

16. C

17. C

18. A

19. B

20. A

21. E

22. D

23. C

24. E

2. A

3. A

4. E

3. A

4. A

TEST 5 1. C

2. D

TEST 6 25. E

26. B

27. D

28. B

29. C

30. D

31. D

32. C

33. C

34. D

35. C

36. A

37. E

38. D

39. D

40. E

41. D

42. C

43. D

44. E

45. D

1. E

2. D

1. E

2. D

2. D

4. D

5. B

3. A

4. C

5. B

SORU TİPLERİNİ TANI VE GELİŞTİR TEST 8

3. E

4. A

1. B

2. D

3. D

AYT Biyoloji Ders İşleyiş Modülü

3. C

4. A

5. A

5. D

1. E

2. C

3. C

4. D

TEST 10 4. E

6. B

TEST 9

TEST 2 1. D

3. B

TEST 7

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR TEST 1 1. C

2. E

5. A

1. B

56

2. E