प्रस्तावना स्वातंत्र्य सैनिक भास्कर नायगांवकर यांनी, "माझा 'भी' चा शोध" या त्यांच्या पाचव्या पस् ु तकाची प्रस्तावना माझ्याकडून लिहिण्यात यावी अशी समक्ष भेटून विनंती केली. त्यांच्या विनंतीला मान दे वन ू होकार दे ण्यापर्वी ू त्यांचेकडून या पस् ु तकात काय आहे ? असा प्रश्न करून माहिती घेतली. माहिती दे तांना त्यांनी यापर्वी ु चार पस् ु तके लिहिल्याचे व त्यातील तीन प्रकाशीत झाल्याचे आणि एक प्रकाशनाच्या मार्गावर असल्याचे सांगतांना मी कोण ? या अत्यंत महत्वाच्या पण अवघड असले तरी आवश्यक असणाऱ्या प्रश्नाचे उत्तर टप्प्या टप्प्याने शोधत असतांना त्या त्या पायरीवर चार पस् ु तके तयार झाल्याचे आणि बऱ्यापैकी "मी कोण" हे कळल्यानंतर हे पाचवे पस् ु तक तयार होत असल्याचे सांगीतले. मानवाला ज्या प्रश्नाच्या उत्तराचा शोध लावन ू घेणे आवश्यक आहे त्या प्रश्नाच्या उत्तरासाठी लेखकाचा झालेला स्तत्ु य प्रयत्न पाहून मी त्यांना त्यांच्या या पस् ु तकाची प्रस्तावना लिहिण्यास होकार दिला.. खरे म्हणजे लेखकांचा "मी कोण " या प्रश्नाच्या उत्तराच्या शोधार्थ झालेला प्रवास व प्रयत्न पाहून मी त्यांना या पस् ु तकाची प्रस्तावना लिहिण्यास होकार दिला नाही तर सर्व संतांच्या ग्रंथांचा सार हा मी कोण या प्रश्नाचे विविध प्रकारे उत्तर दे ण्यात असतो. हे मला सातत्याने जाणवत असल्याने माझ्याकडून प्रस्तावना लिहिण्याचे काम करून घेणे ही माझे सद्गरु ु संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानेश्वर माऊली यांची इच्छा आहे असे समजन ू मी होकार दिला. आणि दिलेल्या होकाराप्रमाणे हा लेखन प्रपंच करीत आहे . सांसारिक जीव भी म्हटल्याशिवाय राहत नाही. मी, माझे, माझा, माझी वगैरे मी भोवती फिरणारे शब्द सहज अंगवळणी पडलेले असतात. हे अंगवळण त्याला नाशवंत मी च्या जाळ्यात अडकवत असते. खऱ्या अर्थाने आपण कोण आहोत, आपण काय करायला पाहिजे, आपण काय करू नये, याचा विचार न करता मी म्हणजे सर्वस्व, अशा चक ु ीच्या समजत ू ीत माणस ू आपली खरी ओळख विसरून जातो. इतर प्राण्याच्या तल ु नेत मानवी दे ह हा सर्वश्रेष्ठ दे ह आहे . या दे हाकडून अत्यंत चांगली कार्य होऊ शकतात. समाजातील अनिष्ठ प्रथा, रुढी, अत्याचार, अन्याय नष्ट होण्यास मदत होऊ शकते आणि हे शक्य होऊ शकले नाही तर किमान आपल्याकडूनकोणावरही किंचीतही अन्याय होणार नाही, एवढे तरी निश्चितच मी या खरा, परिचय झाल्यावर होऊ शकते. संत कबिरांनी, जब मैं था तब हरी नहीं अब हरी है मैं नहीं ॥ या शब्दात जेथे मी आहे तेथे हरी, अर्थात कोणीही असत नाही आणि जैये भी निघन ू गेला, तेथे हरी अर्थात सर्वजण असतात. असे सांगन आपल्यात न मी घालवणे अत्यं त आवश्यक असल्याचे म्हटले आहे . संतश्रेष्ठ श्री. ज्ञानेश्वर ू ू माऊलींनी, हैं मजचिस्तव जाहलें। परी म्यां नाही केले । ऐसे जेणे जाणितले। तो सट ु ला गा ॥ परि मनें वाचा दे हें जैसा जो व्यापार होये तो मी करीत आहे । ऐसे न म्हणें ॥ परि हे मियां केले कीं हे माझेनि सिध्दी गेलें ऐसें नाही ठे विलें वासने माजी ॥

अशा अनेक ओव्यांच्या माध्यमातन ू मानवाला मीतन ू बाहे र पडण्याचा सल्ला दिला आहे . संतांच्या अशा वचनांचा विचार करून जो वागतो, तो लेखकांच्या म्हणण्याप्रमाणे आनंदी राहतो. मानवी जीवन हे आनंदासाठी आहे . म्हणन ू च की काय लेखकांनी या पस् ु तकात अनेक ठिकाणी आनंद शब्दाचा उल्लेख केला आहे . आपल्यातला मी निघन ू गेला की, शांतीब्रम्ह एकनाथ महाराजांच्या, अवघेंचि त्रैलोक्य आनंदाचे आता । चरणी जगन्नाथा चित ठे ले ॥ अवघाचि संसार सख ु ाचा करीन । आनंदे भरीन तिही लोक ॥ संत ज्ञानेश्वर महाराज आनंदाचे डोही आनंद तरं ग आनंदची अंग आनंदाचे ॥ -जगदगरु ु तक ु ाराम महाराज यांची ही वचने मानवाला आनंदाचा मार्ग दाखवतात. लेखकाने सोप्या भाषेत, दै नदि ं न अनभ ु वाला आलेल्या अनभ ु त ू ीच्या आधारे सोदाहरण आपली अनभ ु त ू ी या पस् ु तकातन ू स्पष्ट करण्याचा स्तत्ु य प्रयत्न केला आहे . मी ची दर्ग ु धी बाळगणाऱ्याच्या जवळ कोणीच असत नाही. खरे म्हणजे मी चा सांभाळ करणारा स्वतः ही स्वतःजवळ असत नाही. जेथे आपणच आपल्याजवळ असत नाही तेथे इतर जवळ असण्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही. अत्यंत सद ंु र असणाऱ्या या मानवी जीवनाचा नाश आपण निर्माण केलेला मी' करीत असतो. ज्याला 'मी' चा नाश करता आला, त्याला आनंद वेगळयाने शोधावा लागत नाही. मी चा परिचय ज्याला झाला, त्याला जगाचा परिचय वेगळ्याने करुन घेण्याची गरज पडत नाही. जगाचा परिचय करून घेणे अत्यंत सोपे असते; पण स्वतःचा परिचय करून घेणे खऱ्या अर्थाने खप ू अवघड असते. थोडक्यात, मी चा परिचय म्हणजे आनंदाचा परिचय होय, आपले प्रत्येकाचे जीवन हे आनंदासाठी आहे . मी चा परिचय होणे तसे अवघड असले तरीही लेखकांनी मी च्या परिचयाकडे जाण्याचा आपला मार्ग सल ु भ होईल, तसेच आपणास या मार्गावर योग्य प्रकारे चालण्याचे बळ मिळू शकेल, अशा प्रकारे त्यांच्या या पस् ु तकातन ू प्रयत्न केला आहे . त्यांच्या पस् ु तकातील शब्द न शब्द काळजीपर्व ू क वाचला आणि अनभ वला तर आपणास घट्ट चिकट न बसले ल ा मी काही प्रमाणात का होईना जागा सोडे ल , यात शंका वाटत नाही. ु ू मी ने जागा सोडणे म्हणजे आनंदास जागा मिळणे होय, हे सत्य असल्याने लेखकाचे अत्यंत प्रयत्नाअंती अनभ ु त ू ीवर तयार झालेले हे पस् ु तक आपल्यासाठी काही प्रमाणात का होईना वाटाड्या ठरे ल आणि तो वाटाड्या ठरो, अशी माझे सदगरु ु संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानेश्वर माऊली चरणी प्रार्थना करून माझे हे शब्द थांबवत या पस् ु तकास मनःपर्व ू क शभ ु ेच्छा | (डॉ. विजयकुमार फड) श्री. माऊली निवास, श्री. माऊलीनगर जालना. लेखकाचे मनोगत 'माझा मीचा शोध' घेण्यांची इच्छा निर्माण होऊन अब वर्षे झाली. आणि प्रत्यक्ष माझा मी चा शोध घेण्याचे कार्य माने पहिले पस् ु तक "सागरातील 'रहने" या नावाने अनेक वर्षापासन ू , अनेक विविध प्रकारच्या पस् ु तक संथातन ू निवडलेले सवि ु चार एकत्रित करुन पस् ु तक प्रकाशित केले. कापासन ू 'मी' म्हणजे खरोखरच कोण आहे . याची सरु ु वात झाली म्हणजे मला या पस् ु तकातन ू प्रेरणा मिळालेली आहे . 'मी' चा शोध घेण्यास सरु ु वात जाल्यापासन ू एक वेगळ्या प्रकारचा आनंद व आवड निर्माण झाली.

हा शोध चालू असतांनाच जिज्ञासा वाहू लागली. या जिज्ञासा पा एक जिज्ञासा' या नावाचे पस् ु तक तयार झाले. ते सोलापरू चे माजी कुलगरु ु डॉक्टर हरे श स्वामी यांच्या शभ ु हस्ते प्रकाशित झाले आहे . या दरम्यान माझा मी चा शोध चालच होता. हा शोध चाल असतां न ा माझ्या अन भ वाप्रमाणे मला काय सापडले आहे हे स्पष्टपणे लिहा असा सल्ला ू ू ु स्वासी विकाचे विचाराचे प्रचार व प्रसार करणारे रामकृष्ण मिशनचे अध्यक्ष तत्ववेते द. अनंत राजमाने यांनी दिला होता. त्यांच्या सल्यामळ ु े माझा 'मी'चा शोध भण्यास वेग उत्पन्क्ष झाला, तिवत ृ ा वाढली, मार्ग योग्य वाटू लागला. आणि रातन ू तिसरे पस् ु तक 'हा एक जन्म', या नांवाने पर्वी ू चेच डॉक्टर हरे श स्वामी पंच्या शभ ु हस्ते प्रकाशित झाले. माझा 'मी'चा शोध चालू असतांना जे नवनवीन विचार जन्मास आले. त्यातन ू तीन पस् ु तकें प्रकाशित झाली आणि चौथे पस् तक 'प्राधान्य क्रमाकां च ी प्रश्नोतरे हे प्रकाशनाच्या मार्गावर आहे आणि या नं तर 'माझा भी पा शोध' पता ु पर्ण ू होत आल्यामळ ु े जे समाधान लाभले आहे . मी म्हणजे आत्मा आहे हे सर्व मान्य असले तरी 'भी' म्हणजे ब्रम्ह आहे . इथपर्यंत आल्याचे वाटत आहे . हे च वह शरीर धारण करून जेंव्हा बालक म्हणन ू जन्मास येते तें व्हा त्या शरिरात असलेल्या ब्रम्हास आत्मा म्हटले जात असावे. तरी पण आपला आत्मा सापडण्यांपर्वी ू आत व बाहे र असलेले ब्रम्ह लवकर लक्षांत येते व त्याची जाणीव होऊन अनभ ु व दे खील येतो. इथपर्यंत पोहोचलो असल्यामळ ु े आतापर्यंत शोध घेत असतांना जे जे सापडले आहे ते प्रामाणिकपणे या पस् ु तकांत मांडलेले आहे . कारण सत ् यालाच परमतत्व परमात्मा, संबोधले जाते आणि सत्य वदनाचा व त्यापासन ू इच्छाशक्ती प्रबळ झाल्याचा अनभ ु व कांही प्रमाणांत जसजसा प्रत्येकाला येतो तसतसा अनभ ु वाचा स्पर्श झाल्याचे जाणवले असल्यामळ ु े माझा बावाचे पस् ु तक पर्ण ू करण्यांत आले आहे . 'मी'चा शोध या आणखी शोधत राहिल्यास आणखी नवनवीन सापडत असल्याचे अनभ ु व येऊ शकेल असे वाटते. हे वाटत असतांना आपला अनभ ु व ब्रम्हतत्व जाणवत असल्याचे लिहणे म्हणजे मला ब्रम्ह कळाले आहे हा भाव निर्माण होऊन एकप्रकारचा अहं कार निर्माण होऊ शकतो असे वाटत असल्यामळ ु े मी ब्रम्ह जाणले असे म्हणणे सद्यातरी योग्य वाटत नाही. त्यामळ े ब्रम्हतत्व हे च आहे आणि ते च प ढ े परमतत्व आहे असे शब्दाने माहित असणे आणि त्याचा ु ु प्रत्यक्ष अनभ ु व येणे किंवा अनभ ु त ू ी होणे किंवा मी म्हणजेच परमतत्व आहे असे वाटून घेणे योग्य आहे किंवा नाही. या बाबतचा शोध दे खील अद्याप पर्ण ू झालेला नाही असे म्हणावे लागेल. जेंव्हा मी म्हणजे आत्मा आहे याची पर्ण ू खात्री पटे ल तें व्हाच मी चा शोध पर्ण होऊ शक े ल अ वाटते . त र्त ब्रम्ह व त्याच्या कार्याम ळ े जे चे त न अस न त्यात ू ू ु ू चैतन्य आहे आणि तेच चेतन मी मध्ये आहे . हे जाणवते म्हणन ू खरे वाटते. ही साधना अशी चालू ठे वन ू आत्मा-परमात्मा पर्यंत पोहचता येईल असे वाटते. भास्कर सांबराव नायगांवकर स्वातंत्र्यसैनिक, धाराशिव उस्मानाबाद

माझा 'मी' चा शोध भी लिहीतो, मी वाचतो, भी चालतो, ऐकतो, विचार करतो. हे माझे हात आहे त. हे माझे डोके आहे , गला माझे विचार आहे त. माझे गन, गाझी बध् ु दी असे कितीतरी माझे आहे , असे आपण म्हणतो, समजतो. हे सर्व खरे ही आहे . पण माझे म्हणजे कोणाचे? असा प्रश्न पडतो तें व्हा माझे म्हणजे नक्की कोणाचे हे सांगणे कठीण आहे . मी म्हणजे कोण नाही हे सांगता येत.े जसे भी म्हणजे हे शरीर नाही. मी म्हणजे पंचइंद्रिय, किंवा दशेंद्रिय ही नाही, म्हणजे गंग, बध् ु दी, चित्त, अहं कार हे ही नाही हे सर्व माझे आहे म्हणजे मी या सर्वाहून वेगळा आहे .

कांही संतांच्या सांगण्याप्रमाणे व बहुतांच्या मान्यतेप्रमाणे भी म्हणजे शध् ु द आत्मा आहे . त्याच बरोबर संत असेही सांगतात की, आत्मा केवळ साक्षी आहे . तो कांही करत नाही, पण मी तर बोलतो, चालतो, विचार करतो, सर्व कर्म करतो तर मग मी आत्मा कसा? किंवा आत्माच सर्व करत आहे असे समजावे लागेल, खरे काय? कांही संत सांगतात आत्मा जेंव्हा दे ह धारण करतो तें व्हा दे हात जीव प्रवेश झाला असे म्हणतात. प्रवेश झाला म्हणजे बाहे रुन कोठून आला का, ते माहीत नाही. वैज्ञानिक भाषेत गर्भधारणे नंतर तीन महिन्यांनत ं र जीव प्राप्त झाला असे म्हणतात, म्हणन ू तीन महीन्यापर्वी ू झालेल्या गर्भपाताला जीव हत्या समजली जात नाही, तीन महीन्यांनतर जीव प्राप्त होतो याचा अर्थ पर्वी ू नीव नव्हता असा समज असेल तर जीवा शिवाय गर्भाची वाढ कशी होत आहे हा प्रश्न निर्माण होईल. या ठिकाणी दे ह-अधिक आत्मा- अधिक-जीव असे तीन तत्व, तीन वस्तू किंवा तीन बाबी (गोष्टी) गह ृ ीत धराव्या लागणार म्हणजे दे ह-अधिक आत्मा-अधिक-जीव मिळून बाळ आहे . म्हणजेच जेंव्हा या बाळाला पढ ु े समज आल्यावर 'जी' म्हणजे शरिर-अधिक जीवात्मा असे समजायचे काय? शरीर तर माझ्यापेक्षा वेगळे आहे . हे माझे शरीर असे म्हटले जाते. म्हणने भी वेगळा आहे . केवळ नीव म्हणजे मी होऊ शकत नाही, कारण गर्भामध्ये दे ह-अधिक-आत्मा मध्ये भी अस्तित्वात होतो. गर्भधारणा झाली म्हणजे तेथन ू च गर्भ वाढीस सरु ु वात होऊन बाळ तयार झाले, म्हणजे तीन महिन्यापर्यंत दे खील 'मी' होतो. हा 'मी' अगोदर गर्भात, नंतर पथ् ं र दे ह पंचतत्वात आणि 'भी' दस ू त ु म कणात दे हाबरोबर ु ऱ्या गर्भात प्रवेश करे पर्यंत सक्ष् ृ वीवर, आणि मत्ृ यन आकाशांत वासनेसह नवीन दे हाच्या प्रतिक्षेत भटकत राहणार का? असा प्रश्न आहे . हे एक मत आहे , कारण कांही आद्यात्मिक विद्वानांचे असे मत आहे की, आत्मा किंवा जीवात्मा दस ु रा दे ह सापडल्याशिवाय पहिला दे ह सोडत नाही. आत्मा दे हाशिवाय रहात नाही. कोणत्या ना कोणत्या योनीच्या दे हाचा स्विकार करतोच. तोही त्याच्या कर्मानस ु ार व वासनेनस ु ार हा दे ह स्थल ू दे ह म्हटला जातो. हा स्थल ू दे ह सोडण्याच्या क्रियेला मत्ृ यू म्हटले जाते. मत्ृ यू कोणाचा हा ही प्रश्न आहे . सर्व सामान्याप्रमाणे त्या दे हाला जे नांव असेल त्याचा मत्ृ यू झाला असे म्हटले जाते, त्याचे निधन झाले, त्याचा जीव गेला, तो आपल्याला सोडून गेला, त्याचे दे हावसान झाले, अशा विविध संयोधनाने सांगितले जाते. म्हणजे दे ह वेगळा व दे हाला सोडून गेलेला वेगळा आहे . दे ह आहे , आणि तो गेला याचा अर्थ ते गांव दे हाचे नाही. बाळ जन्मल्यानंतर बारा दिवसांनी ठे वलेले नांव कोणाचे ठे वले आहे . तो 'मी'च्या संज्ञेस पात्र असू शकेल असे या विवेचनावरून वाटते. हा 'मी' दे हधारक झाला की त्याला नांव दिले जाते. दे हधारक कोण होता. तर आत्मा दे ह धारण करतो असे म्हटले जाते. आणि आत्मा तर अमर आहे . त्याला मत्ृ यू नाही. मत्ृ यू दे हाचा असे म्हटले तर दे ह हा पंचतत्वाचा आहे . आणि हे पंचमत्व निक्रीय पडलेल्या दे हात आताही अस्तित्वात आहे तच. दे हाचा मत्ृ यू नाही, आत्म्याचा मत्ृ यू नाही. 'मी' चा मत्ृ यू नाही म्हणजे मत्ृ यू हे केवळ आत्म्याचे दे ह सोडणे व दे हाचे आपापल्या तत्वात विलीन होण्यासाठी विलग होणे असे म्हणावे लागेल. 5 अशास्थितीत असे म्हटले जाते की, आत्मा सक्ष् ू म दे हात, ज्याला कारण दे ह म्हटले जाते, त्यात अस्तित्वात असतो. हे कारण महाकारण शरीर किंवा दे ह आत्म्याला नवीन स्थल ू शरीर मिळे पर्यंत त्याच्या सोबत कायम असते. स्थल ू दे ह धारण केल्यावर दे खील सक्ष् ू म शरिर असतेच असेही समजले जाते. या सक्ष् ू म शरीरातच 'मी'चे अस्तित्व आहे असे गह ीत धरूनच त्याचे श्राध्द क े ले जाते . श्राध्द करणाऱ्यां च् या मतान स ार म त्ृ यू पावलेल्याला नवीन जन्म ु ृ घेण्यासाठी कमीतकमी तेरा दिवस आणि जास्तीतजास्त कितीही काळ त्याच्या वासनेनस ु ार आणि कर्मफलानस ु ार श्राध्द करणे म्हणजे त्याच्याप्रती श्रध्दा ठे वन त्याच्या आत्म्यास शां त ी, सद्गती लाभो, श्राध्द करणाऱ्यां च ा असा ू

समज आहे की, धर्मशास्त्रानस ु ार श्राध्द केल्यानंतर त्याला शांती समाधान लाभते आणि त्याच्यापासन ू त्याच्या नातलगांना कांही त्रास होणार नाही, त्याची कांही इच्छा वासना राहिल्यास तो सक्ष् ु म दे हानी इतरांना त्रास दे ऊ शकतो. अंध्दश्रध्दा निमल ं ी कांही दे शी व ु न वाले यावर विश्वास ठे वणार नाहीत पण काहींचा अनभ ु व सत्य आहे . या संबध परदे शी लोकांना अनभ ु व आलेला आहे . एवढे च नव्हे तर कांही जिज्ञासू अभ्यासकांनी लिहून ठे वले आहे की, आत्मा दस ु व घेऊ शकतो. नवीन ज्ञान इतरांच्या ु ऱ्या शरीरात प्रवेश करून चांगले किंवा वाईट करू शकतो. नवीन अनभ शरीरात जाऊन घेऊ शकतो. याचे चांगले उदाहरण म्हणजे पर्वी ं ी ज्ञान साधना करून जे ज्ञान ू च्या ऋषी-मनि ु न मिळवले त्या साधने मध्ये जी साधने होती त्या मध्ये शरीर, मन, बध् तीत ठे वण्यासाठीची ु दी, आत्मा इत्यादी सस्थि ु इतर साधने. या मध्ये तप, ध्यान, धारणा, समाधी अशांचाही महत्वाचा भाग आहे . स्वामी दयानंद सरस्वती यांनी दे खील कांही विषेश ज्ञान माहिती मिळविण्यांसाठी आपला आत्मा इतरांच्या दे हात प्रवेश करून माहिती व ज्ञान मिळवले आहे . व अनभ ु व दे खील घेतले आहे त असे म्हणतात. अलिकडील काळात सद्या हयात असलेले डॉ. पद्माकर विष्णू वर्तक, ११७, शनिवार पेठ पण ु े यांनी आपला दे ह पथ् ू आत्मा मंगळ ग्रहावर घेवन ू जाऊन तेथील माहिती घेवन ू आत्मा परत दे हात आणन ू सविस्तर लिहून ृ वीवर ठे वन काढले. त्यानंतर अमेरिकेने मंगळावर यान पाठवन ू जे पाहिले त्यापैकी ९० टक्के खरे ठरले आहे . १० टक्के अमेरिकेच्या यागाने पाहिले नव्हते हाच याचा अर्थ. या अशा घटनेवरून वाटते की, 'मी' म्हणजे आत्मा आहे . पण मग पहिला प्रश्न असा निर्माण होतो की, आत्मा तर सर्वगण ु , सर्वज्ञान संपक्ष आहे . एवढे च नव्हे तर तो सर्वव्याप्त आहे . त्यामळ ु े त्यास दस ु रीकडे जाऊन माहिती मिळविण्याची गरज काय? म्हणजे मग 'मी' आत्मा हे खरे की खोटे ? आत्मा जर शरिरातन ू बाहे रजाऊन परत येवू शकत असेल तर प्रत्येकाला हे जमू शकेल का? शरिरातील आत्मा बाहे र गेल्यावर येथे पडून असलेल्या शरीराला शव म्हणायचे का प्रेत का आणखी कांही म्हणायचे? आत्म्याशिवाय दे ह जीवंत अवस्थेत राहू शकेल काय? मत ु हा प्रवेश केल्यावर माणस ू पन् ु हा ृ अवस्था म्हटले तर आत्माने शरिरांत पन् जीवंत होऊ शकेल काय? परु ाणांत अशी कांही उदाहरणे आहे त ती खरी आहे त काय? कशा ज्या कथा आहे त त्यावर अनेक स्त्रीयांचा विश्वास असन ू खप ू श्रध्दा दे खील आहे . त्यांची श्रध्दा खोटी किंवा अंध समजायची का? श्रध्दा खोटी ं किवा अंध असते का? कारण श्रध्दा ही डोळ्यांना न दिसणारी आहे . किंबहुण श्रध्दा हा डोळ्यांचा विषयच नाही. त्यामळ ु े ही अंध किंवा डोळस म्हणता येणार नाही. बाह्य डोळ्याच्या पलिकडे जाऊन किंवा आपल्या आत जाऊन पहावे लागेल की, श्रध्दा कोणत्या गोष्टीवर कशी बसते. श्रध्दा बसण्यासांठी अगोदर विश्वास, त्यानंतर दृढ-विश्वास बसल्यानंतर श्रध्दा निर्माण होते. अमक्या अमक्या गोष्टीवर किंवा इश्वरावर, मर्ती ू पज ू ेवर वगैरेवर माझी श्रध्दा आहे याचा अर्थ मी वेगळा व माझी श्रध्दा वेगळी आहे . ही श्रध्दा माझीच असते व मलाच कळल्यावर ही श्रध्दा दस ु ऱ्याला कळणार नाही. कळाली तरी ती खरी वाटणार नाही. कारण कोणाची श्रध्दा कोणत्या गोष्टीवर बसणार हे त्याच्या मनोभमि ू केवर, त्याच्या अनभ ु वावर, त्याच्या कल्पनेवर, त्याच्या तर्कावर आणि त्याच्या अनभ ु त ू ीवर अवलंबन ू असते. माझी श्रध्दा म्हणजे माझ्या मनाची श्रध्दा असे सर्व साधारणपणे म्हटले जाते, पण मना सोबत बध् ं 7 ु दी, चित्त, संय्यम, विवेक, प्रज्ञा, या गोष्टीचा संबध श्रध्दे शी आहे का नाही? जो कोणी 'मी' आहे . त्याच्याच या सर्व गोष्टी आहे त. म्हणजे येथेही 'मी' वेगळा आहे . 'मी' वेगळा वाटतो. पण गज ु रातचे एक संत दादा भगवान बाबाचे शिष्य प्रवचनकार, भाष्यकार, अभ्यासक, तत्व चिंतक श्रीमान दिपक भाई दरू दर्शनवर रोज रात्री ९-३० ते १० पर्यंतच्या सत्संग प्रश्नोत्तरामध्ये सांगतात की, 'मी' म्हणजे अहं कार आहे . हा अहं कार इतर साधनांच्या माध्यमातन ू बोलतो, अनभ ु व घेतो, तोच भोक्ता आहे . आत्मा केवळ साक्षी आहे . आत्म्याच्या प्रभावामळ ु े अहं कार इतर साधनाद्वारे भोगत असतो. भोगणे ही संयक् ु त क्रिया आहे . एकटा आत्मा, एकटा अहं कार, एकटे मन बध् े संतांनी सांगन ु दी, वगैरे एकटे कांहीच करू शकत नाहीत पण बहुतक ू ठे वले आहे की, 'मी' म्हणजे केवळ एक शध् द, पवित्र, ज्ञानवं त आत्मा आहे . त्या आत्म्याला ओळखण्यां स ाठी इतर ु

सर्व गोष्टींना, विचारांना दे खील सोडून ध्यान धारणा करुन समाधी अवस्थेत एकट्या 'मी'ने जाऊन आत्म्याची ओळख करून घ्यावी. हा 'मी' मरत नाही, जन्मत नाही, या 'मी'ला कोणी त्रास दे ऊ शकत नाही. जाळू शकत नाही. झारखंड प्रदे शातील अमरकंटक येथे एक संत ए नागराज बाबा यांनी एक संस्था जीवन विद्या या नावाने स्थापन केली आहे . हे संत ए नागराज बाबा वयाच्या ९५व्या वर्षी धाराशिव (उस्मानाबाद) येथे २०१५-१६ मध्ये आले होते. रायचरू ते पंढरपरू व्हाया उस्मानाबाद गेले होते. त्यांच्या तत्वज्ञानाचा प्रचार व प्रसार त्यांचे अनय ु ायी. त्यांच्या ं ोली विश्रामगह सोबत गाड्याने आले होते. शिग ू ार 'मी' ृ ावर सत्संग सेवा व प्रश्नोत्तर झाले. त्यांच्या तत्वज्ञानानस म्हणजे जो माणस ू आहे तो अण,ू परमाणू आहे त्याच्या आत जे अणू परमाणू आहे त ते एकटे नसतात. एकटे राहू शकत नाहीत. सहमत आवश्यक आहे म्हणजे एकापेक्षा अधिक अणू सहजीवन जगतात म्हणन ू माणस ू दे खील सहजीवन जगणाराच आहे . त्याचे अस्तित्व सहअस्तित्वच असते. जीवन जगण्यांसाठी सर्व प्रकारची समज असणे आवश्यक आहे , समज आणि सहअस्तित्व यावरच त्याचे सर्व तत्वज्ञान अवलंबन ू आहे असे त्यांच्या मार्गदर्शन शिकवणीतन ू आणि प्रकाशित साहित्य पस् ु ताकवन ू वाटते. मब ंु ई येथे एक प्रसिध्द मोठे जसलोक हॉस्पीटल आहे . त्याच्या समोरील तीन क्रमांकाच्या गल्लीमध्ये एक मोठी उं च इमारत आहे . तेथील अकराव्या मजल्यावर एक तत्वज्ञानी महात्मा बालशेखर नावाचे विचारवंत महाराज होते. प्रत्येक रविवारी परदे शी व परगावाहून येणाऱ्या जिज्ञासस ू ाठी सत्संग व प्रश्नोत्तराचा कार्यक्रम सकाळी १०-३० ते २-३० पर्यत असतो. त्यांना अनेक भाषेत तत्वज्ञान सांगता येत होते. आस्ट्रे लिया, न्यझि ू लंड आणि जर्मन साधक नेहमी येणारे आले होते. इंग्रजी, मराठी, कानडी भाषेत प्रश्नोत्तरे झाले, श्री बाळशेखर यांचे तत्वज्ञान आद्यशंकराचार्य यांच्या अद्वैत तत्वज्ञानावर आधारीत वाटले. त्यांच्या दृष्टीने सर्वत्र ब्रम्हतत्व आहे . परब्रम्ह, परमात्मा हाच परमपरु ु ष परमात्मा आहे . माणसांतील 'मी' हे आत्मतत्व आहे . ते तेथील चार तासाच्या वास्तव्यात आणि नंतर दिलेल्या भेटीच्या-चार तासामध्ये एक विशेष चांगला अनभ ु व, चांगली दृष्टी आणि माणस ू म्हणजे काय काय असू शकते हे दिसन आले च . त्याशिवाय घर कसे असावे , फार स्वच्छ, म्हणजे काय? घरात प्रवेश कसा ू करावा, कोठे बसावे, कसे वागावे, कसे बोलावे, वगैरे बऱ्याच गोष्टी गोव्यातील पांच वर्षाच्या काळानंतर पहावयास व अनभ ु वास मिळाल्या. गोव्यातील पाच वर्षाच्या नोकरी साडीच्या वास्तव्यात खप ू चांगल्या तील गोष्टी कळाल्या. माणस ू म्हणजे काय असतो ते शिकण्यांची दृष्टी प्राप्त झाली. पर्वी ू पासन ू माणस ू म्हणजे काय हे शोधण्यांची इच्छा निर्माण झाली होती पण ती दृष्टी सापडत नव्हती. आर्य समाजाच्या संस्कारामळ ु े माणसांतील माणस ू पाहण्यांसाठी इच्छा निर्माण झालेली असली तरी जेंव्हा राजकीय कैदी म्हणन ू पोलीस कोठडीत दहा दिवस आणि नंतर कारागह ृ ात सहा महिने रहावे लागले. त्यातन ू चिंतन वाढले. नवीन दृष्टी प्राप्त झाली. त्याचा उपयोग माणस ू म्हणजे काय हे समजण्यांत खप ू उपयोग झाला. त्यानंतर माणसातील 'मी' कोण हे पाहण्यांची, जाणन ू घेण्याची जिज्ञासा निर्माण झालेली आहे , आणि याला विशेष गती मिळाली. तो काळ म्हणजे नोकरी संपल्यानंतरचा काळ. म्हणजे १ मार्च १९८५ नंतरचा. आजपर्यंतचा काळ. हा काळ तसा प्रदीर्घ वाटतो पण संत सांगतात की एक जन्म नवे तर अनेक जन्म 'मी'चा शोध घेत राहिल्यास फेंकातरी शोध लागेल किंव इश्वरी कृपा किंवा गरु ु वम ृ ा झाली तर केव्हाही अचानक 'मी'चा शोध लावू शकतो. पण अशी कृपा केव्हा होईल ते सांगता येत नाही असेही सांगितले जाते. त्यामळ ु े तत्वचिंतकाचा यावर लवकर विश्वास बसत नाही. इश्वराची कृपा होण्यासाठी अगोदर इश्वराची ओळख तर व्हावी लागेल इश्वराचा शोध घ्यावा लागेल. इश्वर सर्वव्याप्त आहे म्हणतात पण या डोळ्यांना दिसत नाही. अंत:चक्षू जागत ु म दृष्टीने त्या सक्ष् ु मतम तरी ृ करुन सक्ष् सर्व व्याप्त असलेल्या इश्वराचे केवळ अनभ ु त ू ी घ्यावी लागते. असं म्हणतात, इश्वरापेक्षा गरु ु कृपा लवकर होईल. असे वाटत असले तरी गरु ु साधा चालत नाही. गरु ु कृपा होण्यांसाठी सद्गरु ु हवा. सद्गरु ु दे खील असा असावा की जो शिष्याला मक् ु तीच्या मार्गावर नेऊन शिष्यावर कृपा करू शकतो आणि कृपा करण्यांची त्याच्याकडे क्षमता आहे . अशा सद्गरु ु ला आत्मानभ ु त ू ी आणि इश्वरी दर्शन झालेले असले पाहिजे. एवढ्या पात्रतेचा सद्गरु ु लाभण्यासाठी

शिष्य दे खील तेवढी तहाण लागलेला असावा लागतो. तरच तो कृपेस पात्र पात्र होऊ शकतो. म्हणजे माझा 'मी'चा शोध घेण्यासाठी खप ू प्रयत्न करावे लागतात. दस ु तीतले आणि तच ू तझ ु ा शिल्पकार म्हणणारे संत, महात्मे, ु रीकडे सहजयोग वाले, राजयोग वाले, सहज मक् विद्वान, पंडीत, तत्वज्ञानी अभ्यासक, प्रवचनकार आदी सांगतात की, केवळ अहं कार व मोह सोडून सद्विचाराने सदाचरण करीत रहा म्हणजे येथेच तम् ु हाला मोक्ष मिळे ल. मक् ु ती लाभेल, स्वर्ग-नरक येथेच आहे . आसक्ती विरहीत जीवन जगणें म्हणजे मक् ु तीच आहे . या स्थितीतन ू तम् ु हाला 'मी'ची ओळख होऊन जाईल. हे वाचतेवळी अगदी हे सर्व सोपे वाटते, पण सोपे नाही हे एका परदे शी जिज्ञासच् ू या अनभ ु वावरुन दिसन ू येत.े फ्रान्स दे शातील एक जिज्ञासू अभ्यासक, आत्मा परमात्मा याचा शोध घेण्यासाठी भारतात येवन ू त्यांनी भारतीय संस्कृतीचा अगोदर अभ्यास केला. त्याचे नाव रुडात्मा होते. त्यांनी वेद, उपनिषद, रामायण, महाभारत, दर्शनशास्त्र, परु ाणे आदींचा अभ्यास करून, हिमालयात जाऊन अनेक साधु संतांची भेट घेऊन, आध्यात्मिक चर्चा करून, सविस्तर अभ्यास केला. हिमालयांतील त्यावेळेसचे परमपज् ु य गरु ु दे व डॉ. कोट स्वामीजी यांचे शिष्यत्व स्विकारल्यानंतर त्यांचे रुडात्मा नावाचे रामानंद हे नांव झाले. भारतात ते रामानंद या नावानेच प्रसिध्द झाले आहे त. त्यांनी वैदिक सनातन धर्माचा प्रसार करून धर्म प्रवक्ता म्हणन ू मोठे काम केलेले आहे . त्यांनी लिहलेल्या साहित्याचे संपादन विद्वान अभ्यासक श्री.वि.वि.भास्कर यांनी केले आहे . ते पस् ु तक महाभारतावर आधारित असले तरी त्याचे नांव मात्र 'नाही तमाशा नाही ढोल' असे दिले आहे . हे पस् ु तक गरु ु दे व प्रकाशन वडाळा महादे व ता. श्रीरामपरू जिल्हा नगर यांनी प्रथम आवत्त ी सन २०११मध्ये प्रकाशित क े ले ल ी आहे . हे पस् ु तक उस्मानाबाद येथील ृ शासकिय ग्रंथालयांत पस् ु तक क्रमांक ७५०८ उस्मानाबाद जिल्या परिषद जन ू ी इमारत मध्ये उपलब्ध आहे . हे पस् ु तक अधनि ु क वाचकांना मार्गदर्शन करणारे आहे , तसेच अधनि ु क शंकेखोरांना धर्मराज, द्रोपदी, कृष्णनिती अशा व्यक्तिरे खा बद्दल ज्या शंका व गैरसमज आहे त त्याबद्दल त्यातील श्लोकांचे आधार घेवन ू उत्तर दिले आहे . गैरसमज दरू करून शंका समाधान केलेले आहे . हिमालयांत आत्मा, परमात्माची ओळख होते. दर्शन घडते, कळते, अनभ ु त ू ी येते असे अनेकांना वाटते म्हणन ू परदे शातील अनेक मम ू क्ष ू ी जिज्ञासू भारतात येवन ू अभ्यास करतात. भारतातील जिज्ञासू तर येथेच राहून, साधना करून शोध घेतात. बद्रीनाथ, केदारनाथ अशा अनेक दन्याखोऱ्यात एक एकटे साधू राहतात, तर कांही जथ्था करून साधना करतात. बद्रिनाथ मंदीरापासन ू पंधरा किलोमिटर अंतरावर चीन सरहद आहे , तेथील एका साधल ू ा ं भेटण्यांचा योग आला होता. पण एखाद्या तासात आत्मा परमात्मा किवा 'मी' कोण? याची ओळख होऊ शकत नाही असे समजावन ू सांगण्यांत आले. प प्रत्येक चवदा जानेवारी रोजी मकर संक्रांतीला कलकत्ता जवळील गंगासागर तीर्थस्थानी एक किलोमिटर बाजच् ू या अंतरावर अनेक नग्न साधु धन ु ी पेटवन ू छोटया छोटया गह ु ा-सदस्य लहान झोपडीत साधना करीत असतात. ते बोलत नाहीत पण आपल्याला न बोलता चिंतन, मनन करायला शिकवतात. या व अशा विशिष्ठ ठिकाणी आकाश तत्वात ने सक्ष् ू म तरं ग असतात ते आपल्याला 'मी' चा व आत्मा, परमात्म्याचा शोध घेण्यांस प्रेरक व उपयक् ु त ठरतात. वरील विधान खरे असले तरीही प्रत्यक्षांत उस्मानाबाद येथील आयर्वे ु दिक डॉ. ऋषिकेष बोधले हे गरु ु कुल कांगडी हरियाना येथे विद्यार्थी असतांना इधराच्या शोधात पांच-सहा मित्रासोबत हिमालयांत गेले होते. तीन ते सहा महिन्यांत मित्र कंटाळून परत आले आणि एकटे बोधले तीन वर्ष साधू बनन ू इतर साधू सोबत हिमालयात फिरत राहिले. भाविकांची व हिमालयांत येणाऱ्या प्रवाशांची श्रध्दा पाहून श्री बोधले यांना कसेतरी वाटू लागले. अपराधी वाटू लागले, हे एका जेष्ठ व श्रेष्ठ साधच् ु या लक्षांत आले. त्यांनी डॉ. ऋषिकेष बोधले यांना समजावन ू सांगितले की, आत्मा, परमात्मा जाणण्यांसाठी काहींना अगोदर निसर्ग नियमानस ु ार धर्म, अर्थ, काम, संसार करून त्यानंतर इधरी शोध घ्यावा लागतो. त्याप्रमाणे तंू परत जाऊन नंतर हिमालयांत ये. त्या प्रमाणे ते परत आले आहे त.

अशाच प्रकारे 'मी'चा शोध घेण्यांसाठी कांही भारतीय लोक निर्भिड, धाडशी, जिज्ञासू असे हिमालयांत आणि डोंगर दयांतील गह ु े मध्ये एकटे राहून साधना करीत असतात. ते एकटे अंधारात कसे राहतात, काय खातात, कोणती साधना करतात, त्यांना तशा ठिकाणी गह ु ा कशी सापडते, त्या गह ु ा कोणी कशा तयार केल्या असतील असे अनेक प्रश्न सामान्य जगांच्या मनात निर्माण होत असले तरीही वरील सर्व प्रकारचा शोध माणसातील 'मी'नेच केलेला असतो. माणसांतील 'मी' अशा शक्तीचे काम करू शकतो अकालीत आश्चर्यकारक कामेही करू शकतो हे माहित आहे . पण 'मी' कोण? हे खात्री पर्व ू क एक मताने मान्य होणारा 'मी' सांगता येत नाही. माझे आत्मबळ, माझे मनोवळ, माझी पात्रता, माझी क्षमता, माझे शारिरीक बळ, माझे मन, माझी बध् ु दी हे सर्व शोधता येत,े सांगता येते पण 'मी' का सांगता येत नाही. 'भी' ने टी.व्ही. (म्हणजे टे ली किजन अर्थात दरू दर्शन) व मोबाईल (दरू भाष्य किंवा भ्रमण ध्वनी) यांचा शोध लावला. 'मी'ने उपग्रहाचा शोध लावन ू त्याचे कंट्रोल येथे (पथ् ृ वीवर) आपल्या हातात ठे वले. 'मी' ची करामत, करीष्मा कितीही मोठा असला तरी तो 'मी' कोण हे ठामपणे का सांगता येऊ नये? पथ् ू बोलणारा ृ वीच्या एका टोकापासन दस ु ऱ्या टोकावरच्या माणसाचा 'मी'ने त्याचे चित्र (फोटो) व बोलणे एकमेकांसमोर बसल्यासारखे दिसते याचा शोध माणसांतील 'मी'ने लावला हे खरे आहे . पण ते चित्र, तो आवाज येथ पर्यंत कोणी वाहून आणला, कस वहन झाले, ती करामत कोणाची आहे ? विज्ञान सांगत असेल की, आकाश तत्व केवळ पोकळी आहे . त्यात अतिसक्ष् ू म तरं ग सतत वहात असतात, त्याचे हे काम आहे . पण ते हे तरं ग, स्पंदन, कोणी निर्माण केले. कोठून आले याची चौकशी केली असता सांगण्यात येते की, मळ ू आत्मतत्व एकच आहे . त्यातन ू पाच तत्व निर्माण झाले. त्या पाच तत्वांत आकाश तत्व पहिले आहे . त्यातन ू च वाय,ू अग्नि, जल, पथ् ृ वी तत्व निर्माण झाले आहे त. हे दे खील एकमेकांत मिसळलेले आहे त. यातन ू च पढ ु े सष्ृ टी, वनस्पती, जलचर प्राणी, पशप ु क्षी, मानव, आदिंची निर्मीती सांगितली जाते. सर्व प्राणि मात्रात 'मी' आहे पण मी चा शोध घेण्यांचे काम मानवच करू शकतो. असे मानवातील 'मी'ला का वाटते. पर्वी ू च्या रुषी-गन ु ीतील 'मी'ने या पथ् ू मंडळाच्या अनेक सर्य ू मालेचा आणि या सर्व ब्रम्हांडाचा शोध ृ वीच्या, या सर्य लावन ू ब्रम्हांडातील अनेक ग्रहांचे पथ् ू चे अंतर आणि एकमेकापासन ू चे अंतर शोधन ू काढले आहे . अचक ू ृ वीपासन गणिती आकडे आणि अशा अनेक अचंबीत करणाऱ्या गोष्टीचा शोध त्यांच्यातील 'मी'ने लावला आहे . त्यांच्यातीन 'मी'ने लावलेला शोध आजच्या 'मी'ला केवळ पडताळून पहाणे दे खील कठीण वाटत आहे .13 त्यावेळचा 'मी' आणि आजचा 'मी' एकच आहे . मग दोन्ही 'मी'मध्ये एवढे अंतर का आहे ? याला उत्तर दिले जाते की, आत्ताच्या 'मी'वर, (आत्म्यावर) अनेक अविचाराचे, षड्रीपच ू े, अन्य विचाराचे आवरण आलेले असल्यामळ ु े त्या 'मी'चा, त्या आत्म्याचा ज्ञान प्रकाश झाकला गेला आहे . त्याच्यावर काजळी चढली आहे कसे सांगताना उदाहरण दिले जाते की, सर्य ू ढगामळ ु े झाकला जातो. लाईटचा बल्ब त्यावर जाड कागद लावल्यावर प्रकाश झाकला जातो, तद्त आतील आत्म्यावर विचाराचे आवरण आल्यावर आत्म्याचा प्रभाव कमी होतो त्यामळ ु े तो ओळख येत नाही. पण हे विद्वानांचे दृष्टांत दे वन सां ग ण्याचे म्हणणे आतील मनाला ते व ढे स े पटत नाही. कारण ू आत्म्याचा प्रकाश, प्रभाव, शक्ती, तेज एवढे पावरफूल (प्रभावी) असते की, ते कशानेच झाकले जाऊ शकत नाही. त्याची प्रकाश किरणे कसल्या जाड वस्तत ू न ू , जड अवरणातन ू , कशातन ू ही बाहे र येऊ, जाऊ शकतात. आत्मा ओळखू न येण्याची एक शक्यता आहे . ती म्हणजे माणस ू खप ू वेडा असला पाहिजे किंवा 'मी' म्हणजे आत्माच आहे हे माहित नसावे, तेवढी समज नसावी. बहुसख् ं य संतांच्या मताप्रमाणे 'मी' म्हणजे आत्मा मान्य केले तर प्रश्न पडतो की, आत्मा शध् ु द पवित्र ज्ञानी आहे आणि माणसांचा 'मी' तर अशध् ु दासारखे, अम्मानासारखे, अडाण्यासारखे वागतो, खोटे बोलतो, अधर्माने वागतो. ज्ञानी 'मी' आणि अज्ञानी 'मी' असे दोन मी आहे त का? 'मी' एकच आहे . हा मी आत्मा नसन ू 'मी' समजायला अहं कार आहे असे सद्याचे तत्वज्ञानी संत दिपकभाई सांगतात.

हे संत दादा भगवान यांच्या अनभ ु त ू ीच्या आधारावर रोज रात्री साडेनऊ वाजता टी.व्हि. वर सांगतात. त्यांच्या तत्वज्ञानानस ू ार आत्म्याच्या उपस्थितीमळ ू े जे ज्ञान प्रकाश-किरणे पडतात त्यांच्या प्रभावागळ ू इतर14 इंद्रियाच्या सहकार्यामळ ु े क्रिया घडते. आणि मी केले असे म्हणणारा अहं कार आहे . म्हणन ू कर्ता व भोक्ता अहं कार आहे . 'मी' केलेली भावना हाच अहं कार आहे . या अहं कारामळ ु े च नवीन कर्मबीज तयार होऊन त्या कर्माचे फळ भोगण्यासाठी पन ु ः पन ु ः जन्म घ्यावा लागतो. हा जन्म आत्म्याचा होत नसन ू अहं कारामळ ु े त्याला नवीन शरीर धारण करावे लागते. कर्ता भाव नष्ट झाल्यावर नवीन कर्मबीज तयार होत नाही आणि केवळ पर्वी ू चे संचित प्रारब्ध रूपाने भोगन ू संपविले म्हणजे झाले. अहं कार वाईटका, आहे , अहं कार बाळगू नये, अहं कार करू नये असे सर्व संत सातत्याने सांगत आलेले आहे त. अहं कार म्हणजे माणसांतील 'मी' असे म्हटले तर तो 'मी' खरे च वाईट आहे का? 'मी' तर परमेश्वराचा अंश आहे . मग 'मी' वाईट कसा असू शकेल? मी अशा अनेक प्रकारच्या भमि ू का करतो, अनेक प्रकारचा आस्वाद घेतो, सख ु -दःु ख दोन्हीही भोगतो. आनंदीही राहतो. म्हणजे सर्व कांही भोगतो. हा 'मी' शरिर नाही, मन नाही, अहं कार नाही, आत्मा नाही, तर मग 'मी' कोण आहे ? कोणीतरी आहे हे नक्की आहे . आहे याची खात्री आहे . ही खात्री ज्याला आहे तो 'मी' आहे असे वाटत असेल तर हा दे ह सट ु ल्यावर 'मी'चे अस्तित्व राहते असे म्हणतात, तर ते अस्तित्व ओळखणारा 'मी' कोण असतो? त्या 'मी' चे अस्तित्व डोळ्यांना दिसत नाही पण त्या 'मी'ला तर त्याचे अस्तित्व कळते का? 'मी'चे अस्तित्व 'मी'लाच कळते असे म्हटले तर त्या 'मी'ला अहं म ् असेही म्हटले जाते. हा अहं गु प्रगट करणाऱ्या क्रियेला अहं कार म्हटले जाते. कारण 'मी' केले. 'मी' केले असे म्हटले म्हणजे त्याला अहं कार करणे म्हटले जाते. त्या 'मी'ला प्रकट करण्यास विरोध झाला की, त्याचा अहं कार दख ु ावला जातो असे म्हणतात. म्हणजेच अहं कार वेगळा व 'मी'' वेगळा आहे . विशेष म्हणजे वयोमानानस ु ार 'गी' चे ज्ञान बदलत जाते, 'मी'चे विचार बदलतात, 'मी'चे शरीर बदलते, मन बदलते, त्याला माणस बदलला असे ही म्हणतात. म्हणजे पर्वी ू ू माणस ू म्हणजे 'मी' आहे काय? माणस ू मरतो पण 'मी' मरत नाही असे म्हणतात. म्हणजे माणस ू हे 'मी' नाही असे दिसन ू येत.े मरते किंवा मत्ृ यू पावते किंवा जीवंत नसते ते शरिर आहे . त्यालाच 'मी'ने स्थल ू दे ह सोडला असे म्हणतात. दस ु ऱ्या भाषेत त्याला माणसाच्या पाच कोषापैकी पहिला कोष स्थल दे ह आणि द स रा कोष प्राणमय कोष सोडला असे म्हणतात. राहिलेले मनोमय कोष, विज्ञानमय ू ु कोष आणि आनंदमय कोष त्या 'मी' बरोबर असतात. खऱ्या 'मी' ला जाणण्यासाठी मनोमय कोष आणि ज्ञान विज्ञानमय कोष दे खील सट ु ावे लागतात असे आध्यात्म जाणणारे विद्वान पंडीत, अभ्यासक ज्ञानी सांगतात असेही सांगण्यांत येत.े हे खरे ही असेल पण प्रत्यक्षांत ह अगलात कसे आणायचे? कोणी आणायचे, की त्या 'मी'नेच अमलात आणायचे? माणसाला स्वतःला 'मी'ला माहित नसले तर 'मी' कडून काम कसे करून घ्यायचे? हा तर 'मी' माहित नाही असे गह ृ ीत धरले तर हा जो 'मी' लिहीत आहे विविध चांगले किंवा वाईट काम कर्म करीत आहे 'तो कोणता 'मी' आहे . बाल वयातील 'श्री', तारुण्यातील 'मी' व वयोवध् ृ द 'मी' एकच आहे का? वेगवेगळे आहे त? बालपण, तारुण्य, म्हातारपण हे त्या 'मी' ची अवस्था किंवा स्थिती म्हटले तर त्या मीला अवस्था असतात का? त्याला स्वत:ची स्थिती बदलता येते का? खरा 'मी' साक्षी भाव असेल तर विविध अवस्था त्या केवळ शरीराच्या असतात हे सर्वांना मान्य होण्यांसारखे आहे . पण शरीराच्या बदला सोबत विचारही बदलतात, विचार करणे हे मनाचे कार्य आहे असे म्हटले जाते, पण विचार बदलण्याचे कार्य 'श्री'च्या माझ्यामळ ु े च घडते हे मान्य करावे लागेल. याचा निष्कर्ष कसा निघतो की, माझा आत्मा हा केवळ साक्षी आहे . त्याच्या प्रभावात गन विचार करते, ते मन बध् ु दीच्या आज्ञेने माझा हात, पाय, सख ु , स्वरयंत्र, आदि दहा इंद्रियांना आझा सोडते, त्याप्रमाणे माझी इंद्रिये काम करतात.म्हणजे ही सर्व माझी साधने आहे त. या सर्व साधना कडून मी काम करु घेतो व जीवंत राहतो. 'मी' जीवंत राहून मत्ृ यू येईपर्यंत जीवन जगतो । सर्व खरे म्हटले तर आतापर्यंतच्या अद्वैतवादी संत, महात्मे, संधीमन ु ी तत्वज्ञानींनी सांगितले आहे की, हे जे सर्व दिसते ते सर्व मिथ्या आहे . होणारे किंवा विघटन होणारे परिवर्तनीय आहे . अशाश्वत आहे . केवळ चेतन असलेले ब्रम्हत्व शाश्वत आहे . नष्ट

'मी' तर आहे हे कळते म्हणन ू 'मी' सत्य आहे . शाश्वत आहे असे म्हटले तर 'मी' ज्ञानी दे खील असावयास पाहिजे पण माणसांतील मी तर इतका अज्ञानी व चंचल दिसन ू येतो की, तो कसेही वागन ू स्वतःच अनंत अडचणी निर्माण करून स्वतः कुठे ही घसरतो, पडतो, अपमानीत होतो किंवा स्वत:ला ज्ञानी समजन ू इतरांना उपदे श करून, इतरांना शहाणे करण्यांचा स्वतः अडचकी अज्ञानी असल्याचे सिध्द करणे याची अनेक उदाहरणे आहे त. परु ाण काळातील आहे त, रामायण, महाभारतातील आहे त, तसेच माझ्या 'भी'च्या वाचण्यांत आलेली व पाहण्यांत आलेली उदाहरणे म्हणजे १९४९ मध्ये वाचण्यांत आलेले व चांगले वाटलेले विचार करावयास लावणारे पस् ु तक, ना खेद ना खंत, लेखक कृष्णा हाथीसिंग (जवाहरलाल नेहरू यांच्या भगिनी) या अगोदर आर्यसमाजाचे स्वामी दयानंद सरस्वती, स्वामी विवेकानंद अशा थोर लेखकांच्या पस् ु तकांचे वाचन झाले होते. पण ते बालवयातच त्याचा प्रभाव झाला. पण तो प्रभाव आणि चांगली समज आल्यानंतरचा प्रभाव व आताच्या वयातील प्रभाव हा सर्व प्रभावी असला तरी वेगवेगळ्या प्रकारचा प्रभाव आहे . हे दे खील या ‘मी’लाच कळते. त्या काळात उस्मानाबाद ते है द्राबाद एक बस होती. त्या बसने नळदर्ग ु ावाडी-गज ु नरू मार्गे शहापरू ला शिक्षक म्हणन राजू होण्यांसाठी गेलो ु ला उतरून पायी चालत खद होतो. एक पत्र्याची पेटी(त्याला ट्रं क म्हणत असत) घेवन ू जात असतांना सायंकाळ झाली म्हणन ू गण ु नरू ला पोष्टमास्तरकडे सरपंचाच्या सांगण्यांवरून गक् काम पडला होता. ग्रामिण भागाप्रमाणे पोष्ट मास्तरकडे चांगले ु स्वागत झाले. त्या स्वागताचे आजचे विष्लेशन फारच गमतीचे व माणस ू म्हणजे काय, त्याचे मन म्हणजे17 काय, तो अमक ु अमक ु अशा वागतो म्हणजे काय या सर्व गोष्टी आज माणस ू , माणस ू की, माणसाचे मन आणि माणसातील 'मी' कोण व कसा असू शकतो याचा विचार करावयास लावणारा अनभ ु व प्रसंग आहे . शहापरू येथील शंकरराव पाटील यांच्या घरी राहण्यांचा अनभ ु व त्या काळात ग्रामिण भागातील पाटील म्हणजे त्या गावचे श्रीमंत राजे व सर्वेसर्वा असायचे. घरांतील बाहे रील डाळनाचे पढ ु े आत कोणाला प्रवेश नसायचा, पण मी त्यांच्या मोठ्या मल ाचा साधा मित्र. तरीपण मला त्याच्या सोबतच आतील स्वयंपाक घरातच जेवण मिळायचे. ु एकदां हुरडा खाण्यांसाठी त्यांच्या शेतावर जाण्यांचा योग आला. हा योग शाळा सट ु ल्यानंतरचा होता. रात्री मक् ु काम शेतातच. अंधारातच. पण त्या अंधारात दे खील चांगले स्पष्ट दिसायचे. कारण आकाशात चांदण्यां चमचमत असायच्या. मला वाचन चिंतन करण्यांसाठी असे प्रसंग फार उपयक् ु त ठरतात. गावापासन ू दरू असलेल्या शेता मधील अंधारी रात्र, सकाळचा - सर्यो ु दय, विहीरीत पोहतांना नाकातोंडात पाणी 2 जाऊन गद मरण्यां च ा प्रसं ग आणि ग्रामिण भागातील लोकां च े वै शि ष्ठपर्ण ु ू वागणे, हे जसे 'भी' म्हणजे कोण हे विचार करायला लावणारे प्रसंग असतात, तसेच प्रसंग किंवा त्यापेक्षाही अधिक 'मी'वर विचार करावयास लावणारे प्रसंग असतात. तसेच प्रसंग किंवा त्यापेक्षाही अधिक 'मी'वर विचार करायला लावणारे प्रसंग म्हणजे, राजकीय कैदी म्हणन ू कारागह ु लाटांचा धीर ृ ातील काळ, गोव्यातील मरगांव जवळील कोळसा बीच वरिल रात्रीच्या समद्र गंभीर गडगडाचा आवाज अधिक विचार करायला लावणारा वाटला आहे . हे वाटणे मला असले तरी मला म्हणजे कोणाला? मनाला, बध् ु दीला, में दल ू ा, चित्ताला, अहं कार-अहं ला, का शरिराला होणाऱ्या संवेदनाला हा प्रश्न शिल्लकच राहतो. संवेदना शरीराला होतात असे आपण सहज म्हणतो पण थोडा विचार केल्यावर लक्षांत येईल की, संवेदना शरीराला होत बसन ू मनाला जाणवतात, शरिरावर शहारे येतात ते मनाला विशिष्ठ प्रकारच्या संवेदना जाणवल्यावर बोलताना आपण सहज म्हणतो मला संवेदनाझाल्या. पण मला म्हणजे मनाला की आणखी कोणाला? 'मी'जर या रावपेिक्षा वेगळा आहे . 'मी' वेगळा आहे म्हणणे सोपे आहे , पण वेगळा म्हणजे कोठे वेगळा आहे ? तसेच ते का सापडत नाही. त्याला हुडकण्यांची प्रक्रीया कोणती? त्याला जाणन ू घेणे आवश्यक आहे काय? ं 'मी' जर स्वतःच मी आहे तर त्याला जाणन घे ण् यां स ाठी एवढे कष्ट कि वा क्रिया कशा करीता कराव्या लागतात. ू स्वतःला मी कोण माहीत नसेल तर 'मी' जगतो कशासाठी- कुणासाठी हे कळावयास पाहिजे. कळणे आवश्यक नसेल तर का आवश्यक नाही हे ही समजणे अति आवश्यक वाटत नाही का? 'मी' कोण हे कळणे आवश्यक आहे , म्हणन ू च त्याचा शोध चालू आहे . 'मी' सख ु भोगतो, 'मी' आनंदी होतो, मला ं मजा वाटते, 'भी' दस ऱ्यां न ाही स ख दे त ो तसे च भी हसतो कि वा रडतो, द ः खी होतो, त्रास दे तो वगैरे गोष्टी 'भी' करतो ु ु ु

किंवा 'भी' माझ्यामळ ु े घडतात हे खरे आहे . एवढे च नव्हे तर मला स्वप्न पडतात, स्वप्नातही मी दःु खी होतो किंवा सख ु ही भोगतो, हे ही खरे आहे . जागेपणीचा 'मी' आणि स्वप्नातला 'मी' एकच आहे का? वेगवेगळा आहे . प्रत्यक्षांत दोन 'मी' नाहीतच, कारण माणस ू दोन्हीही स्थितीत एकच आहे . म्हणजे 'मी'ची स्थिती वेगवेगळी असते असे म्हणायचे काय? 'मी' जर आत्मा आहे तर आत्मा आपली स्थिती बदलतो काय? आत्मा हा केवळ आत्मतत्व आहे . ते तत्व स्वतः कांहीच करीत नसन ू त्याच्या प्रभावामळ ु े त्याच्या प्रकाशात, त्याच्या ज्ञानाच्या सान्निध्यामळ ु े सर्व घडते. ते आत्मतत्व केवळ साक्षी असते असेच सांगितले जाते. मग स्वप्नातला 'मी' कोण? आणि जागत ीतला 'मी' ृ कोण? जागत ू ही कोण भोगतो हे ृ ीतला भोग भोगणे समजते पण स्वप्नातील भोगणे फक्त जाणवते. ते जाणवत असन कळत नाही. कारण स्वप्न हे झोपेतच पडत असतात. स्वप्नातील प्रसंग तर फारच चित्र-विचित्र व अनेक प्रकारचे असतात. हे चित्र-विचित्र प्रसंग 'मी'लाच अनभ ु वास येतात. 19 'मी' तर जागत ू झोपलेला असतो. 'मी' अनभ ु वतो हे खरे आहे काय? खोटे म्हणता येणार नाही. कारण ृ नसन स्वप्नातील प्रसंगाचे अनभ ु व त्याच्या दृष्टीने पाहिलेले, अनभ ु वलेले असतात. एवढे च नव्हे तर त्या प्रसंगातील अनभ ु वलेल्या घटनांचा परिणाम स्थल ू शरिरावर, मनावर व इतर अवयवांवर दे खील होतात, त्यापैकी कांहीना स्वप्नावस्था या संज्ञेने संबोधले जाते. याचा आणखी अधिक खोलवर विचार केल्यास 'मी' किती असावेत असाही विचार येईल. म्हणन ू च असे म्हणावेसे वाटते की, 'मी' खरोखरच कोण आहे ? अशा 'मी'चा शोध घेताना एक नवीनच विचार येतो की अशा 'मी'चा निर्माता कोण आहे ? निर्मात्याच्या बाबतीत सर्वच संत महात्म सांगतात की, सष्ृ टीचा निर्माता एकच आहे . जो परमात्मा आहे , ज्याला अनेक नावाने संबोधले जाते, अनेक नांचे असण्यांचे कारण म्हणजे, तो सर्व शक्तिमान, सर्वव्यापी, सर्वज्ञानी असल्यामळ ु े त्याच्याकडून अनेक प्रकारची कामे होतात, आणि त्या त्या कामानस ु ार त्याला नांवे दिलेली आहे त. उदाहरणार्थ ने परमतत्व सर्वव्याप्त आहे ते ब्रम्हांडात व्याप्त असल्याने ईश्वर, परम-ईश्वर, परमेश्वर अशाच प्रकारे परु ु ष-परम परु ु ष, आनंद-परमानंद, जे परम आहे म्हणजे त्याच्या पलिकडे कांही असू शकत नाही. शेवटचा टोक, शेवटचा बिंद ू किंवा सर्वात लहान, त्याच बरोबर अतिसक्ष् ु म अशा परमात्म्याचा अंश 'मी' आहे . असे सांगन ू त्यालाच आत्मा म्हटले गेले आहे . फरक एवढाच आहे की, आत्मा आत्मज्ञानी असल्याने त्याला सर्व-ज्ञानी म्हणता येणार नाही, तसेच सर्वव्यापी नसल्याने आत्मा सिमीत आहे . अशाच प्रकारे असेही सांगितले जाते की, ब्रम्हांडात, सष्ृ टीत, विधात, निसर्गात जे जे आहे व दिसते ते परमात्म्याचे प्रकटीकरण आहे . सर्व जड वस्त,ु वनस्पती, पशप ु क्षी जीव, मानव वगैरे सर्वच आहे . या मतानस ु ार 'मी' हा घटक दे खील त्या परमात्म्याचा एक घटक आहे या दृष्टीने 'मी'ला एक अंश म्हणायचे का? एक भाग म्हणायचे का? त्याचेच एक रूप म्हणायचे, की आत्मा हाच परम झाला म्हणजे परमात्मा झाला असे समजायचे? अशा रितीने 'मी' जरपरमात्मा ठरला तर 'मी' अजन ू मला ओळखू येत नाही असे म्हणता येणार नाही. माझा 'मी'चा शोध चालू आहे . म्हणजे 'मी' त्या परमात्माहून वेगळा आहे हे सिध्दच होते. यावरुन कांही संत विरोध करून सांगतात की, माणसांतील 'मी' खरा परमात्म्याचा एक अंश आत्मा आहे . तो स्वतःला ओळखत नाही. अशा या आत्म्याच्या भोवती षड्रिपच ू े आवरण आलेले आहे . त्यालाच विकाराचे, विचाराचे आवरण म्हणतात, कांही विद्वान आत्म्यावर कानळी आली असे म्हणतात. त्या काजळीमळ ु े आत्म्याचा प्रकाश बाहे र पडत नाही. अशी उदाहरणे प्रथम दर्शनी खरी वाटतात पण दस ु रीबाजू म्हणजे आत्मा एवढा पावरफूल असतो की त्याच्या प्रकाश कसलेही आवरण, कसलीही काजळी, कसलेही जाड कवच, करालाही अडथळा पार करू शकतो. कशानेही तो झाकला जाऊ शकत नाही, पण पाहणाऱ्यांनी डोळे बंद केले असतील तर आत्मा किंवा त्याचा प्रकाश दिसू शकणार नाही किंवा डोळे उघडे असन ू आत्म्याच्या विरुध्द दिशेला पहात असेल तर आत्मा दिसणार नाही. आणखी एक शक्यता व्यक्त केली जाते की, माणसाला जर आत्म्याचा विसर पडला तर तो दिसणार नाही. आणि हीच शक्यता अधिक प्रमाणांत व्यक्त केली जाते. म्हणन ू जो 'मी' आहे त्याला सतत आठवण द्या. की, 'मी' म्हणजे आत्माच आहे .

यावर 'मी'च 'मी'ला म्हणतो की, माणस ू जेव्हा एखाद्या गोष्टीचा सतत विचार करतो तें व्हा सततच्या माऱ्यामळ ु े त्याला तो नसा विचार करतो तसेच त्याला वाटून तेच खरे आहे द बरोबर आहे असे वाटते. कारण सततच्या विचाराचे प्रतिबिंब आत प्रतिबिंबीत झालेले असते. खरे किंवा खोटे ठरविण्यांची बध् ु दी किंवा विवेक काम करीत नाही. याची अनेक उदाहरणे रोजच्या जीवनांत पहावयास मिळतात. माणसाच्या मनात जसे एखाद्या गोष्टीचे प्रतिबिंब उमटे ल तशीच तो कृती करीत असतो. एखाद्याच्या मनात एखादा विचार सतत घोळत असेल त्यावेळी समोरच्या माणसांने कांही विचारले तर तो माणस ू अपेक्षीत उत्तर न दे ता दस ु रे च त्याच्या मनातील विचाराप्रमाणे उत्तर दे ईल. अशावेळी आपण त्याला तझ े 1 ु 2 लक्ष कोठे आहे असे व्यवहारात म्हणतो. माणसांची आवड किंवा नावड गी च्या सततच्या विचारावर दे खील अवलंबन ू आहे . या भी ची आवड गावड ही त्याच्या विचारावर अवलंबन ू आहे असे म्हणतात. विज्ञान म्हणते की, में द ू मधिल अणरू े णू मधन ू ज्या प्रकारचा रस स्त्रवत असतो तो स्त्रवणारा रस मनात आल्यावर त्यानस ार विचार तयार हातात ते विचार इं द्रि यांना आदे श दे तात त्या प्रमाणे इंद्रियाकडून कृती घडते. पण अशा ु घडणाऱ्या कृतीला आध्यात्मवाले कर्ता माणस ू नसन ू परमात्मा, परमेश्वर, इश्वरच कर्ता आहे . माणस ू केवळ बाहुली ं आहे . केवळ एक साधन वस्तू किवा यंत्र आहे . माणसाला जर कर्ता नसन ू केवळ एक यंत्र समजले गेले तर त्याला कांहीच स्वातंत्र्य नाही काय? प्रत्यक्ष तर माणस ू (मी) हाच सर्व करीत असलेला दिसतो. त्या 'मी'ला एक स्वतंत्र दे ह आहे , इंद्रिये आहे त, मग-बध् ु दी आहे . त्यात जीव आहे म्हणन ू तो स्वतःच्या कृतीचा कर्ता आहे . याबाबत आणखी कांही तत्ववेत्यांचे म्हणणे आहे की, 'मी' म्हणणे माणस ू कर्ता नसन ू तो केवळ साक्षी भाव आत्माचा आहे . त्याला जे कर्ता वाटते ते आत्म्याला नसन ू आत असलेल्या अहं काराला वाटते की, 'मी' कर्ता आहे . जे केले गेले किंवा जी क्रिया घडली ती क्रिया आत्म्याच्या प्रकाशात / प्रभावात गें द ू अधिक मग अधिक बध् ु दी अधिक अहं कार व इंद्रिये या सर्वांच्या सलग्नतेमळ ु े / सहकार्यामळ ु े /सह अस्तित्वामळ ु े / सहचर्यामळ ु े घडत असते. त्याला 'मी' केले असे त्याचा अहं कार समजतो. त्याचे हे समजणे म्हणजेच अहं कार आहे . कांही तत्ववेते अहं कार आणि अहं म ् यामध्ये फरक आहे असे म्हणतात. कर्ता अहं कार नसन ू त्याचा अहं म ् हा कर्ता आहे . अहं म ् ने केलेल्या कामाचे जेंव्हा 'मी' केले, 'मी' केले असे म्हटले जाते त्याला अहं कार म्हणतात. अहं हे आत्म्याचेच प्रतिबिंब आहे . या अहं गल ु ाच अहं म्ब्रम्हास्मी महटले आहे . म्हणजे हा अहं म ् स्वतः ब्रम्हच आहे , आणि ब्रम्ह हे च आत्मतत्व आहे . हे आत्मतत्व सर्व ब्रम्हांडात व्याप्त असल्यामळ ु े त्याला ब्रम्ह म्हटले गेले आहे . हे च जर खरे मानले जर अहं म्ब्रम्हास्मी प्रमाणे भी आत्मतत्व आहे हे मान्य करावयास पाहिजे. याचाअर्थ सर्वव्यापी ब्रम्ह जेंव्हा दे ह धारण करून शरीरात प्रवेश करतो तें व्हा तो । आत असलेल्या आत्मा या नावाने संबोधला जातो. आणि याच्या अस्तित्वामळ ु े जे इंद्रियाकडून घडते तें का अहं मळ ु े घडते म्हणन ू आम ् कर्ता झाला आणि मी केले, मी केले, असे म्हटले की तो अहं कार झाला. या अहं काराला वाईट म्हटले आहे . अहं कार हा दोष आहे असे म्हणले गेले आहे . त्याचे कारण म्हणजे तो कांहीच करीत नसन ू मी केले असे गर्वाने सांगतो म्हणन ू तो दोषी समजला जातो. आणि हे खरे आहे असे खात्रीने वाटते. म्हणन ू अहं कार करु नये/धरू नये/ बाळगू नये. अहं कार असेल तर सोडावा. कारण अहं कार वाईट आहे . मोक्षाला, मक् तीला बाधक आहे . अनेक दोष निर्माण करण्यांसाठी मोठे कारण आहे . हे लक्षांत घेवन ु ू 'मी' ने अहं कार न करता त्याला थारा दे ऊ नये. म्हणजेच मी पासन ू अहं कार वेगळा आहे . मी ला अहं कार होऊ दे ऊ नये हे समजले. पण 'मी' म्हणजे कोण? 'मी' अहं कार नाही, 'भी' मन बध् ु दी नाही, 'मी' दे ह नाही. 'मी' अहं दे खील नाही असे म्हणणे मान्य केले म्हणजे 'मी' कोणीच नाही असे समजायचे का? मी कोणीच नाही असे म्हणणारे ही कांही तत्वज्ञानी आहे त. त्यांच्या म्हणण्या- प्रमाणे मी कडून घडणाऱ्या कृती मी करीत नसन ू आत्म्याच्या प्रकाशात अनेक अवयवाच्या/ इंद्रियाच्या सहकार्यामळ ु े घडत असतात. यालाच वेगळ्या भाषेत कर्ता इश्वरच आहे कसे म्हटले जाते. ब्रम्हांडात केवळ एकच परमतत्व/परमात्मा आहे दस ु रे कांही नाही. याला अद्वैतवादी म्हटले आहे . हे तत्व चैतन्ययक् त असल्याने चे त न म्हटले जाते , नश्वर नसल्याने शाधत, सर्वव्यापी, ु

सर्वज्ञानी, सर्वशक्तीमान, सर्व गण ु संपन कशा विशेषणांनी संपक्ष असे आहे . आणि या तत्वाशिवाय आणखी एक तत्व मागणाऱ्यांना द्वैतवादी म्हटले. हे द्वैतवादी मोह शाश्वत तत्व मानतात. त्याला चेतन व जड़ म्हटलं आहे . जड तत्व विज्ञानात ओळखले जाते व जडतत्य आधात्मज्ञानाने ओळखले जाते. हे अतिसक्ष् ु म आहे . त्याला ओळखण्यांसाठी 'मी'ला त्या तेवढ्या सक्ष् ु म स्तरावर जाऊनच पहावे लागते. जाणवन ू घ्यावे लागते. त्याला अनभ ु ति ू घ्यावी लागते असे23 म्हणतात. कांही तत्वज्ञांनी चेतन-अधिक जड अधिक भी म्हणजे आत्मा असे तीन तत्व शाश्वत अमत ृ असे म्हणतात त्याला त्रैतवादी म्हटले जाते. सर्वच गोष्टीला शाश्वत मानणारे ही कांही तत्वज्ञानी आहे त. त्यांच्या म्हणण्यांनस ु ार ब्रम्हांडातील कोणतीच गोष्ट अशाचत नाही. केवळ त्याचे परिवर्तन होत, विघटन होते. त्याचे स्वरूप बदलते म्हणजे ते वेगळ्या स्वरुपात अस्तित्वात असते. या शिवायही अनेक प्रकारचे तत्वज्ञानी आहे त, आणि त्यांच्या त्यांच्या मताप्रमाणे, त्यांच्या विचाराप्रमाणे ते खरे ही असू शकतात हे मान्य केल्यावर 'मी' म्हणन ू जेवढी माणसे आहे त तेवढे तत्वज्ञानी समजायचे का? मी म्हणजे आत्मा मान्य केले तर आत्मा हा शाश्वत असल्याने तेवढे तत्वज्ञानी मान्य करावी लागतात. म्हणजे पन ु :पन् ु हा फिरून मी म्हणजे आत्मा या विषयावरच यावे लागेल. म्हणजे 'मी'चे अस्तीत्व शाभत आहे म्हणजे प्रत्येक माणसांतील 'मी' एक सारखाच आत्मा आहे हे मान्य करावे लागते, पण प्रत्यक्षांत एका माणसांतील 'मी' दस ु ऱ्या माणसांतील 'मी'शी इर्चेने वागतो, खोटे पणाने वागतो, दस ु ऱ्याला इजा करतो, दःु ख दे तो वगैरे हे का करतो? हे का घडते? याला जबाबदार 'मी' आहे का अन्य कोण आहे ? माणसांतील 'भी' हा असा विक्षिप्त का वागतो. याचे विश्लेषण कांही अभ्यासू तत्ववेत्यांनी करून सांगितले आहे . 451, मी जेव्हा शरिर धारण करतो तें व्हा स्वतःभोवती आणखी फार कोष निर्माण करतो. मी म्हणजे आनंदमय कोष, त्याच्या भोवती ज्ञान-विज्ञानमय कोष, नंतर त्याच्या भेवती मनामयकोष, त्याच्या भोवती प्राणमय कोष आणि शेवटी अक्षमय कोष, ज्याला दे ह किंवा शरिर म्हटले जाते. हा दिसतो म्हणन ू याला पहिला कोष म्हटले आहे . हा स्थल ू जड असतो. यात चैतन्य राहण्यांसाठी प्राणवायच ु ी आवश्यकता असते. हा प्राणवायु धारण करणारा प्राणमय कोष. या नंतर या दोन्हीही कोषांना कार्यरत ठे वणारा तिसरा मजोगय कोष यात मनाचे वास्तव्य किंवा या कोषातन ू च मन अधिक बध् ु दी कार्य करतात. आदे श दे तात. या मनात ज्ञान-विज्ञान येण्यासाठी जो कोष आहे तो ज्ञान-विज्ञानगय कोष आहे . हा कोष आनंदमय कोषाच्या जवळआहे . कारण हे ज्ञान मिळण्यासाठी आत्म्याच्या प्रकाशाची आवश्यकता असतेच. याचा अर्थ 'मी'च्या भोवती हे चारही कोष असले म्हणजे 'मी'चे अस्तित्व इतरांच्या लक्षांत येऊ शकते. पहिले दोन कोष गळून पडल्यावर किंवा मी पासन ू वेगळे झाल्यावर मी सोबत सक्ष् ु मपणे मनोमय आणि ज्ञानमय कोष शिल्लक राहतात. हे अति सक्ष् ु म असल्याने ते दिसू शकत नाहीत. दस ु रा जन्म होतेवेळी हे कोष असतात पण त्या कोषातील माहिती नवीन जन्मात आठवता येत नाहीत. पण त्या माहितीला पण विसर पडत असतो. त्यामळ ू ेच नवीन जन्मात कांही लहानपणीच प्रगट होऊ लागतात, याचे उदाहरण म्हणजे जन्मांध गल ु ाबबाबा महाराज विदर्भातले, अंध जाठ दे वळकर महाराज पाथर्डी, जि. नगर, प्रसिद्ध कवियत्री बहिणाबाई चौधरी, स्वामी विवेकानंदाचे गरू ु रामकृष्ण आणि अजन ू कितीतरी अशी उदाहरणे आहे त ज्यांना पर्व ू जन्म ज्ञानाचा उपयोग नवीन जन्मात झालेला आहे . या तत्वानस ु ार 'मी'चा पर्न ु जन्म असतो हे खरे आहे . पन ु र्जन्म 'मी'चा झाला असे म्हणतांना हे विसरले जाते की, 'भी'ला मत्ृ यू नाही, त्यामळ ु े राग पन ु र्जन्म कोणाचा? या ठिकाणी गीचा पर्न ू जन्म नाही तर मी सोबत जे मनोमय कोष व ज्ञानमयकोष आहे त त्याचा समजायचा का? हे कोष 'मी'च्या आनंदमय कोषा शिवाय कांही करू शकत नाही, आनंदमय कोष आत्म्याचा आहे म्हणजेच 'मी' चा आहे . असेही अनेक साधू संताकडून सांगण्यात येते की, 'मी'ला मोक्ष/गक् ु ती पाहिजे असल्यास त्याला आपल्या भोवतीचे मनोमय कोष व झागमय कोप ही सोडावे लागतात. हे सोडण्यांसाठी साधना करावी लागते असे कांही तत्वयेत्ते सांगतात, आणि कांही सांगतात केवळ प्रथम मनोमय कोष सोडण्यांसाठी आत्मज्ञान झाले म्हणजे मनोमय कोष

सट ु तो आणि ज्ञानमय कोष सट ु ण्यांसाठी केवळ 'भी'ला आत्म्याच्या आनंदमय कोषातच विलिन करायचे, 'मी'च आत्मा आहे यात रममान होऊन इतर कोषाचा विसर पाडायचा म्हणजे ते आपोआपच सट ु तात. हे सर्व या जन्मात दे खील25 लगेच करता येऊ शकते असेही सांगणारे कांही अधात्मिक, धार्मिक पंथ आजही अस्तित्वात आहे त. असे पंथ या जन्मातच मोक्ष/मक् ं र कांही नसते असे ु ती मिळू शकते आणि मोक्ष/मक् ु ती येथेच आहे असे म्हणन ू मत्ृ यन ू त सांगतात. तर कांही पंथ सांगतात की, मोक्ष मक् ु ती मिळवण्यांसाठी अनेक जन्म घ्यावे लागतात. मागिल जन्माची कमाई या जन्मात कामाला येते आणि या जन्माची कमाई पढ ु ील जन्मात उपयोगी ठरते. जे ज्ञान आत्तापर्यंत प्राप्त झाले आहे त्याच्या पढ ु ील ज्ञान घेण्यांसाठी तत्पर राहून ज्ञानवध् ृ दी करत राहिले पाहिजे, हे सर्व 'मी'ने केले पाहिजे. म्हणजे मी अज्ञानी किंवा आत्मज्ञानी आहे हे मान्य करावे लागते, आणि हे खरे ही आहे . याचा अर्थ मी आत्मज्ञानी आत्मा आहे , हा सर्व गोंधळ मी सोबतच्या मनामध्ये आहे . पण सोडावे तर कळणार कोणाला? या बाबत एक तत्वचिंतक, तत्वज्ञानी वैद्य / डॉक्टर पद्माकर विष्णु वर्तक (सद्या वय ९६ वर्षे) शनिवार पेठ, पण ु े. यांच्या मतानस ु ार दे ह येथेच सोडून, आत्म्याला दस ु ऱ्या ठिकाणी जाऊन माहिती, ज्ञान आणता येत.े ते ज्ञान घेऊन परत दे हात प्रवेश करून लिहून काढता येत.े तसे त्यांनी आपला आत्मा मंगळावर पाठवन ू त्या ग्रहावरील माहिती लिहून काढली आहे . ही माहिती नव्वद टक्के खरी असल्याचे अमेरिकेच्या 'नासा'ने जाहिर केले आहे . या त्यांच्या अनभ ु वा वरून हे सिध्द होते की, 'मी' आत्मा आहे पण माझ्या माहितीच्या प्रकटी करणे शोधण्यासाठी मनाची आवश्यकता आहे . म्हणजे माणसाच्या 'मी' साठी मनाची अत्यंत आवश्यकता आहे . असे संघाच्या मी' ला वाटते. 'मी' ने आपला 'मी' सोडावा असे संत म्हणत असले तरी आजच्या 'मी'ला वाटते 'मी' सोडण्याऐवजी अगोदर 'मी'चा मी पणाचा भाव सोडावा आणि नंतर जेंव्हा मी ला मोक्ष पाहिजे असे वाटे ल तें व्हा मी दे खील सोडावा. इथे जन्म म्हटले तरी किंवा नाही म्हटले तरी त्यावेळी 'मी' सट ु तोच. कारण तो सट ु तो म्हणजेच मोक्ष व मक् ु ती आहे . सद्याच्या 'मी'ला कधी कधी वाटते की, मोक्ष-मक् ु तीची आवश्यकता का आहे ? सद्विचार आणि सद्वर्तनाने पण् ु य जमा झाले तर दे वपण वदे वलोक मिळून आनंद प्राप्त होऊ शकतो. हा आनंद सोडून मोक्ष-गफ् ती मिळवायची आणि ु सख ु -दःु ख व आनंद विरहीत व्हायचे ते कशा करता? तेथे 'मी' नाही. मी पण नाही. मन नाही. त्यामळ ु े सख ु -दःु ख नाही. केवळ शध् ु दता आहे . तरी त्याला सत्चित ् आनंद म्हटले जाते. जेथे 'मी' न राहता केवळ सत्चित ् आनंद असतो, म्हणजेच त्याला परमेश्वर म्हणतात तोच आहे . 'मी'चे अस्तित्व 'मी'नेच घालवायचे म्हणजे त्याला सामान्य भाषेत आत्महत्या म्हणतात. तेच काम अध्यात्मीक भाषेत ही आत्महत्या नसन ू आत्मज्ञान आहे , आत्मोझती आहे . आत्मा परमात्म्याचे मिलन आहे . जीवा-शिवाची भेट आहे . जीवनाचे सार्थक काहे . परमानंद स्थिती आहे वगैरे उच्च स्तरावरील स्थिती समजली जाते. अशा स्थितीला आत्महत्या म्हणता येणार नाही. कारण सामान्य भाषेत त्याला आत्महत्या म्हणतात ती वस्तत ु : या दे ह-शरिराची हत्या आहे . कारण आत्मा हा दे ह सोडून जातो. आत्मा अमर असल्याने त्याची हत्या होऊ शकत नाही. आत्मा केवळ दे हापासन ू वेगळा होतो. 'मी' गवासोबत केलेल्या कृत्याचा पन् ु हा बरोबर रे वन ू वेगळा झालो असलो तरी या गन् ह्यां च ी शिक्षा भोगण्यां स ाठी द स रे गरिर धारण करून क े ले ल् या कर्माचे फळ भोगतोच. येथे 'मी'ला भोगावे ु ु लागते असे म्हणतात. मी सोबत मनोमय कोष आणि ज्ञानमय कोष सल्याने भोगण्यांची जाणीव, भोगण्यांचे सख ु -दःु ख, हे चिकटलेले सतेच म्हणन ू 'मी'ला भोगावे लागते. हे खरे आहे . मी म्हणजे आत्मा आहे असे अनेक आत्मज्ञानी, आद्यात्मिक त्ववेत्यांनी सांगितले असल्याने जोपर्यंत आत्म्यासोबत म्हणजे आनंदमय षा सोबत दोन कोष संलग्न आहे त तोपर्यन्त कर्मफळ भोगावेच गणार. कर्म

करणारे किंवा ज्याच्याकडून कर्म घडते ते म्हणजे काया- चा-मन जे पहिल्या तीन कोषाकडून घडतात, ते स्थल ू शरिर कोष (सर्व दय) आणि मनोमय कोष, ज्या मधल्या प्राणमय कोषाची साथ असते. गची साथ असल्यामळ ु े कृती घडते, केवळ मनाद्वारे घडणाऱ्या सक्ष् म ते ल ा दे ख ील प्राणमय कोषाची साथ असते च , प्राणाशिवाय मनाने ु णाऱ्या कृतीची जाणीव होणारच नाही. येथे आणखी एक सक्ष् ु म विचार27 निर्माण होतो की, प्राणमय कोषातील प्राणाची साथ आणि प्राणमय कोष सोडल्यानंतर मक् ु त अवस्थेत असलेल्या मनोमय अधिक कोषाकडून कांही कृती घडू शकते किंवा नाही? यावर अनेकांचे, वेगवेगळे मत आहे . ज्ञानमय एका मतानस ु ार ज्याच्या त्याच्या कर्मानस ु ार कर्मफळ भोगण्यांसाठी आत्म्याला लगेच दस ु रे शरीर धारण करावे लागते. म्हणजे लगेच दस ु ार कमीतकमी तेरा दिवस तरी ु ऱ्या नवीन गर्भात प्रवेश करावा लागतो. काहींच्या मतानस गफ् तात्मा म्हण न वे ग ळे रहावे लागते . आणखी कां हि च्या मतान स ार कां ह ी महिने , कां ही वर्ष दे खील नवीन जन्म ु ू ु मिळण्यांसाठी गर्भ, आकाश पोकळी तत्वात भटकत राहून वाट पहावी लागते. अशा वाट पहावी लागणाऱ्या काळांत कांही मक् ु तात्मे त्यांच्या सोबतच्या कोपातील इच्छा, कामना, वासना, या प्रमाणे सक्ष् ु म दे हाद्वारे कृती करतात. अशा कृतीचा परिणाम जीवंत माणसावर दे खील होऊ शकतो. अशा घडणाऱ्या गोष्टींना पिशाच योनी कडून घडवणाऱ्या कृती म्हटले जाते किंवा अतप्ृ त मात्म्याकडून घडणारी कृती असे सामान्य भाषेतन ू म्हटले जाते. हे खरे आहे का खोटे हा प्रश्न निराळा. पण हे एक मत अस्तित्वात आहे . याचा अनभ ु व अनेकांना आलेला आहे . अनभ ु व आल्याचे अनेक परु ावे, दे शी रदे शी लेखकांनी लिहून ठे वलेले अनेकांच्या वाचण्यांत आलेले आहे . दस ू पिशाच, दस ु रे एक मत म्हणजे माणसाचा एकदा मत्ृ यू झाला म्हणजे संपले. त्मा, परमात्मा, भत ु री योनी, असे कांही नाही. तिसरे मत णजे आत्मा परमात्मा दोन्ही सत्य व शाचत आहे . माणसाला जन्म आहे यू आहे , पन ू र्जन्म आहे . सर्व सत्य आहे . आणि माणसांच्या कर्माप्रमाणे [ घडत असते. कर्मानस ु ार कर्मफळ भोगण्यांसाठी पन् ु हापन् ु हा जन्म वाच लागतो. चौथे मत आहे . सर्व शन् यच आहे . जे आहे असे वाटते , ते ते हे सर्व भ्रम आहे . मिथ्या आहे . भास ू आहे . पाचवे मत आहे , ही सर्व इधराची लिला आहे . सर्व त्याचाच खेळ आहे . माणस ू केवळ एक श्री समान आहे . या बाहुलीला तोच नाचवतो. त्याच्या हातात दोरीही . तो दोरी हलवतो त्याप्रमाणे बाहुलीरूपी माणस ू नाचत रहातो. सहावेमत आहे की, 'मी' आहे हे खरे आहे . 'मी'ला मन बध् दी आहे व सर्व वापरण्यां च ा अधिकार आहे . माणसाला ु स्वातंत्र्य आहे . त्यांनी त्याला वाटे ल तसा त्याचा वापर करावा आणि आनंद घ्यावा. सातवे मत आहे स्वातंत्र्य आहे पण पर्ण ू स्वातंत्र्य असन ू सिमीत थोडे स्वातंत्र्य आहे . त्याचा साधन म्हणन ू वापर करावा, आणि तो त्या परमात्म्याला जाणण्यासाठी वापर करावा. जे जे दिसते आहे ते सर्व माणसाला मिळालेली साधने आहे त. अशा सर्व साधनांचा वापर योग्य प्रमाणांत योग्य कामासाठीच करून ध्येय साध्य करण्यांसाठी तेवढे च स्वातंत्र्य वापरून साध्य जे आहे त साध्य करून घ्यावे. याशिवाय जे आनंद दायक वाटते त्याचा उपयोग प्रसाद स्वरूपात थोड्या प्रमाणांतच भोगावे. त्या भोगाचा अतिरे क करू नये. होऊ दे ऊ नये. कशाचाही अतिरे क हानीकारकच असतो हे लक्षांत घ्यावे. आणखी एक आश्चर्यकारक मत आहे की, माणसाच्या 'मी'ला स्वप्नात जे दिसते, जे भासतेय असे स्वप्न आहे तोपर्यंत खरे च वाटते, म्हणन ू स्वप्न हे जागेपणी खोटे ठरत असले तरी स्वप्नांत दिसलेले त्या माणसांच्या 'मी'ने ं पर्वी च्या जन्मात कि वा प र्व ू ू आयष्ु यांत केव्हा ना केंव्हातरी प्रत्यक्ष अनभ ु वलेले असते किंवा घडलेले असते, कारण जे कधीच घडले नाही ते स्वप्नांत येऊ शकत नाही. याबाबत आणखी एक मत आहे की, स्वप्ने ही कशाचा तरी संकेत दे णारे ही असू शकतात. स्वप्नांची दनि ु या निराळीच असते. त्या दनि ु येतील 'मी' जागत ृ ीतील 'गी' पेक्षा वेगळा आहे का? 'मी' दोन किंवा अधिक आहे काय? याला एकाच 'मी'च्या वेगवेगळ्या अवस्था म्हणायच्या? कारण कांही अधनि ु क संतांनी असाही शोध लावला आहे की, 'मी' म्हणजे परमात्म्याचाच अंश असल्याने मी केवळ साक्षीभाव ज्ञानी आहे . पण भी कांहीच करीत नसन ू जे घडते ते एक अनेक घटकांचे संयक् ु त रूप आहे . अनेक तत्यांचे एकत्रीकरणांतन ू क्रिया घडते. त्याचा कर्ता, भोक्ता कुणीच नसतो. इश्वरालाही ते कधी समजले नाहीत. मी तर कर्ता

मळ ु ीच माही. मी कर्ता मानणे म्हणजे अहं कार आहे . आणि परमेश्वर कर्ता मानणे म्हणजे अज्ञान आहे . असे ज्ञान झालेले गज ु रात मधील दादा भगवान 29 जांवाचे संत आहे त. असे सद्याचे तत्वज्ञान प्रसारक दिपकभाई नांवाचे तत्वज्ञानी टी.व्ही.वर रोज दप ु राती ु ारी गज भाषेस व रात्री ९-३० ते १० हिंदीत सांगतात. यावर प्रश्नकर्ते कर्ता व भोक्ता कोण आहे . असे अनेक प्रकारचे प्रश्न विचारतात. त्याला उत्तरे दे ताना सांगितले जाते की, मी केवल शध् ु द आत्मा आहे . त्या आत्म्याची शरिरातील अवस्था म्हणजे जीवात्मा होय. हा आत्मा किंवा जिवात्मा 'भी' किंवा भोक्ता समजणे हे त्याचे अज्ञान आहे . हे अज्ञान आलेले असते. कारण आत्म्याच्या भोवती विकाराचे आवरण आलेले असते. आवरण ज्ञान घेऊन दरू करावे म्हणजे शद् ु ध आत्मा केवल आत्मज्ञान होईल. आत्मज्ञान होणे ही परमात्म्याला जाणण्याची किंवा मोक्ष मळवण्यांची पहिली पायरी किंवा प्राथमिक अवस्था हटली जाते. केवळ जान ही दस ु री आवस्था मोक्षाची आणि 'मी' आत्मा परमात्मा आहे हे अनभ त ीला आले म्हणजे त्यातच रहावे , हा अं त ीम गोक्ष, ु ू हा मोक्ष 'मी'ला कशाकरता पाहिजे? सत्कर्माने पन् ु हा मिळवन ू श्रीमंतीमध्ये अशाच अनेक जन्मात मौज मजा करून आनंदात का राहू ये? मोक्षामध्ये तर सच ा-द ः ख आनं द विरहीत अवस्था असते असे म्हटले Tते. यावर संतांनीच ु ु असे उत्तर दिले आहे की, जीवनातील आनंद हा ौकीक आनंद आहे , आणि मोक्ष स्थितीतील आनंद हा पारलौकिक आनंद आहे . ह्या सत्चित ् आनंदाची तल ु ना अशा लौकिक आनंदाशी होऊ शकणार ही. लौकिक आनंद मोजणारा 'मी' शध् ु द आत्मा नसन ू मनोमय पातील भी अहं म ्. जेव्हा अहं म ् ला भी भोक्ता असे वाटते तें व्हा त्याचे टीकरण हा अहं कार पहातो याला अज्ञान किंवा अविद्या म्हटले जाते. विवेशनावरून असे वाटते की, लौकिक भाषेतील भी म्हणजे अहं म ् डे. आणि पारलौकिक भाषेत भी म्हणजे जीवात्मा आहे व पर्ण ू ज्ञान ज्यावर शध् ु द्धात्मा आहे . मी हा एकच आहे , पण माणसांच्या वेगवेगळ्या स्थेमध्ये मी वेगवेगळा वाटतो. माणसाच्या वेगवेगळ्या अवस्थेत मी वेगळा वाटतो असे म्हणतात. माणसाच्या म्हणजे प्रत्यक्ष कोणाच्या वेगवेगळ्या अवस्था आणि भी व असल्याने वेगवेगळा कसा वाटतो, हा प्रश्न निर्माण होऊ शकतो.येथे माणसांच्या अवस्था म्हणजे सर्वसामान्यपणे बाळ अवस्था, तारुण्य । आणि वध् ृ दावस्था समजली जाते. या सर्व अवस्थेत मी एकच आहे . पण मीच्या मनाची स्थिती बदलते. मन म्हणजे मी नसन ू मन माझे आहे म्हणजे मी चे मन आहे . मनात येणारे विचार 'मी' चे विचार समजले जातात पण मनात इतरांचे विचार येतातच. तसेच मी ऐवजी इतरांचे अधिक विचार येतात तरी त्याला माझे विचार म्हटले जाते. सगळे च विचार 'मी' माझे, नसतात हे थोडा अधिक विचार केल्यावर 'मी'च्या लक्षांत येईल, याच प्रकारे स्वप्नात येणारे विचार कोणाचे असतात हा ही एक प्रश्नच आहे . मी तर त्यावेळी झोपलेला असतो तरी सध् ु दा मी स्वप्न पहातो. हा मी कोण आहे ? मी एकच आहे मी झोपत नसेल तर कोण झोपतो आणि याला 'मी' झोपतो असे का म्हणतात. यावर कांही विचारवंत तत्वज्ञानी सांगतात की, मन एकच आहे . हे खरे आहे , पण 'मी'च्या भोवती स्थल ू आवरण शरिराचे आहे , तसे सक्ष् म आवरण प्राणमय कोषाचे , मनोमय कोषाचे , ज्ञानमय कोषाचे आत स क्ष् म आवरण असते. ु ु जागत ू शरिर काम करते, तसेच स्वप्नावस्थेत सक्ष् ु म शरिर मनोमय कोषाच्या साह्याने काम करते. ृ अवस्थेत स्थल हे सक्ष् ु म शरिर कधी कधी जड स्थल ू शरिराकडूनही काम करून घेत.े त्याला आपण झोपेत माणस ू चालतो किंवा स्वप्नात दे खील माणस दाराची कडी उघड न बाहे र जाऊ शकतो असे म्हणतात. ू ू झोपेत किंवा स्वप्नात 'मी' बोलतो, 'मी' दचकतो, 'मी' ओरडतो. असे अनेकांच्या बाबतीत घडते हे माहित आहे , तर हा मी कोण हे झोप व स्वप्नांत कळत नाही. जागत ृ अवस्थेत मी कोण हे कळते पण 'मी' जो कळतो तोच आहे का? मला 'मी' फळलेलाच नाही, मला मी भाळलेला नाही हे च खरे आहे . म्हणन ू तर माझा 'मी' चा शोध चालू आहे . बरे च साधस ं , महात्मे, दर्शनकार, तत्वज्ञानी सांगतात की, मी आत्मा आहे आणि मी थी ओढ त्या परमात्म्याकडे ु त जाण्यांची आहे . त्याला आनंदाची ओढ आहे , कारण परमात्मा आनंदमय आहे . त्या परमात्म्याला प्राप्त करून31

घेण्यासाठी भक्ती करावी. या भक्तीलाही नवविध भक्ती करावी असे सांगितले आहे . दस ु रे कांही संत सांगतात, योगा करून परमात्मा जाणावा आणि योगामध्येही अष्टांग योग साधना सांगितली जाते. तिसरे तत्वझनी सांगतात की, सर्व एक चेतन तत्वच आहे . सर्व निसर्ग व जे जड दिसते ते सर्व चेतनच असल्याने प्रत्येक वस्तत ू , प्रत्येक प्राण्यांत, प्रत्येक गाणसांत या एकाच परमात्म्याला पाहून सर्वांनाच नमस्कार करावा. चौथे प्रतिपादन करतात की, नमस्कार करून पज ु ा करण्या ऐवजी ज्ञान मार्गाने समजन ू घ्या की जे, परगतत्व आहे आणि जे जड निसर्ग आहे हे सर्व तत्वाने समजन ू घेऊन जड रचनेत एकाच नाण्यांच्या दोन बाजू आहे त असे ज्ञान घेऊन अद्वैत तत्वाचा अनभ ु व व आत्मभत ू ी घ्या. पांचवे तत्वज्ञानी म्हणतात ज्ञान मार्गाने आणि भक्ती मार्गाने कशानेही 'मी' अनभ ु व घेणे महत्वाचे आहे . जो अनभ ु व वरील चार पैकी कोणत्याही मार्गाने आला तरी ते परमतत्व चराचरात आहे . याची अनभ ु त ू ी यावी. सहावे तत्वज्ञानी वर्णन करतात की, फळांच्या आकांक्षाने भक्ती करणे वाईट नाही, पण दर्दैु वी आहे . कारण शाश्वत आनंद मिळवण्यां ऐवजी ते अशाधत सख ु ासाठी भक्ती करतात. सातवे विचारवंत विचार मांडतात की, 'मी' ने आपआपल्या कुळधर्मा प्रमाणे आपल्या कुलदै वतेची पज ू ा, अर्चा, भक्ती करावी. ही भक्ती वाईट म्हणता येणार नाही, पण सर्वत्र एकच तत्व, ते ही परम असलेले परमात्मा तत्वच जाणन ू घेऊन अनभ त ी घे ण े श्रे ष् ठ असते . आठव्या प्रकारचे तत्वज्ञानी प्रतिपादन करतात, अशाच प्रकारे जो जो नवीन ु ू माणसे 'मी'च्या शोध घेण्याचा प्रयत्न करतात तो तो आपआपल्या परीने म्हणजे विचाराने मनाप्रमाणे वेगवेगळ्या मार्गाने आत्मा, परमात्मा पाहण्यांचा, जाणन ू घेण्याचा, अनभ ु त ू ी घेण्यांचा प्रयत्न करणारच, त्यांनी करावा दे खील. प्रथम मार्ग वेगवेगळे वाटत असले तरी त्या त्या सद्विचाराने सन्मार्गावर चालत राहिल्यास 'मी' आत्मा आहे कां, आणखी कोणी आहे का कोणीच नाही, हे जाणण्यांच्या जवळ जवळ जाईल आणि पन् ु हां पेच निर्माण होईल की, 'मी' म्हणजे शरिर नाही. मी म्हणजे कोणते अवयव इंद्रिये नाही, मी म्हणजे में द,ू मन, बध्दीही नाही. 'मी' अहं म ् अहं कारही नाही. मग 'मी' आहे तरी कोण? मी कोणीच नाही असे असावे' तर, मी लिहतो, वाचतो, बोलतो, विचार करतो, निर्णय घेतो, यामळ ु े भी कोणीच नाही हे खरे नाही. असे म्हणावे तर मी म्हणन ू जो कोणी असेल त्याला में द,ू मन, बध् दी शरीर, इं द्रि ये या सर्वांची आवश्यकता आहे . त्याशिवाय मी एकटा कां ह ी करू शकत नाही. म्हणजे हे सर्व ु मिळून 'मी' आहे काय? असेही म्हणता येणार नाही कारण स्वत: 'मी'ला शरिराची व इंद्रियाची गरज असेलच असे नाही. कारण या शरिराचा वापर स्वप्नात किंवा झोपेत मी कधी कधी करून घेत असतो असा अनेकांचा अनभ ु व आहे . स्वप्नसष्ृ टी ही एक वेगळी सष्ृ टी आहे . असेही अनेकांचे मत आहे . त्या सष्ृ टीत 'मी' आहे , आणि या जागत ृ सष्ृ टीतही 'मी' आहे . दे ह विसर्जनानंतर किंवा दे ह किंवा दे ह परिवर्ताना नंतरही मी आहे . एवढे नव्हे तर मी अन्य कोणत्याही योनीत जाऊ शकतो, ज्याला कर्म सिध्दांतानस ु ार योगी मिळते असे म्हणतात. स्वप्नातील मी जो अनभ ु व घेतो, त्यास खोटे म्हणतात पण जो पर्यंत 'मी' खराच अनभ ु व घेत असतो. हा स्वप्नातील अनभ ु व मी सोबत असलेल्या ज्ञानमय कोष आणि मनोमय कोष यामळ ु े अनभ ु व जाणवतो. हे कोष अतिसक्ष् ू म स्वरूपाचे असतात. तत्वज्ञान दृष्टीने मी या दोन कोषामळ ु े ओळखता येतो. हा 'मी' स्वप्नामध्ये काय काय करतो, काय काय अनभ ु वतो याचे विष्लेशन करण्यांचा विचार केला तर, सत्य सापडणार नाही. अनेक जन्माचे दाखले दे वन ू आणि या जन्मातील मनाने, केलेला

विचार व चिंतन असे सांगितले जाते, पण जर भी अधिक विचार चिंतन करून कारणे शोधण्यांचा प्रयत्न केल्यावर 'मी'च्या मनाचा गोंधळ अधिक वाढून परमात्म्याची लीला असे समजण्यांत येत.े पण चिंतनशील मन गप्प बसत नाही. ते म्हणते 'मला' स्वप्न पडले म्हणजे प्रत्यक्ष कोणाला? याशिवाय माणसांतला 'मी' जेंव्हा गाढ झोपेत असेल त्या झोपेतच पायाला कोणीतरी हलवन ू उठवू लागल्याचा भास होतो किंवा शरिराला33 हलविले जाते किंवा अंगावर शहारे येतात व 'मी' अचानक जागा होतो. हा भास किंवा सत्य जाणवते ते कोणत्या 'मी'ला. कारण मी तर गाढ झोपेत असतो. स्वप्नातला मी अंगावर शहारे आल्याची जाणीव घेणारा 'मी' आणि त्याचे विष्लेशन करू पहाणारा भी. एकच आहे त का वेगवेगळा आहे . म्हणजे केवळ शद् ु ध आत्मा असेल तर तो केवळ साक्षीभाव आहे . असे ठासन ू बिंबवले गेले आहे . आत्मा परमात्मा न मानणाऱ्यांना नास्तिक ठरवन ू अज्ञानी म्हटले जाते. जो आत्म्याला जाणतो तो ज्ञानी, हे च खरे असेल तर ज्ञान कोणाचे अज्ञान कोणाचे, आणि ज्ञान घेणारा कोण? 'मी' आहे ? अद्वैत तत्वज्ञानाच्या दृष्टीने सर्व तोच आत्मा एकटा आहे . परमात्मा सर्व ज्ञानी आणि आत्मा आत्मज्ञानी. म्हणजे मी ने जेंव्हा त्या आत्म्याला जाणले तें व्हा तोच आत्मा ज्ञानी झाला असे अनेक संताकडून प्रवचनात वगैरे सांगितले जाते, पण तो आत्मज्ञानी आत्मा जेंव्हा निव्वळ अज्ञानी सारखा, वेड्या सारखा, गर्खा ु सारखा, आडाण्यासारखा, पशू सारखा विपरितपणे वागू लागतो हे पाहिल्यावर तो आत्माच आहे यावर विश्वास बसत नाही. तो शध् ु द आत्मा असे विपरितपणे वागू शकत नाही. तर वागण्यांचे जैविक प्रकार असू शकतात. ह्या सर्व प्रकारचे वागणे 'मी'चे असते म्हणजे मग मी आत्मा नाही असे समजायचे काय? श्रीकृष्ण भगवान यांनी अर्जुनाला सांगितलेल्या भगवत गीते मध्ये आणि संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी ज्ञानेश्वरी ग्रंथात मी म्हणजे आत्मा असे सांगितले आहे त्याला चक ू किंवा खोटे म्हणता येणार नाही. त्यांच्या म्हणण्यानस ु ार मी केवळ निमित्यमात्र आहे . ते घडायचे असते ते घडणारच आहे . ज्यांचे मरण ठरलेले आहे तें व्हा त्याचा मत्ृ यू अटळ आहे . कांही विद्वान म्हणतात मत्ृ यू कोणाचाच नसतो, केवळ शरिरातील जड सक्ष् ू म घटकांचे विघटन होत असते. त्यालाच त्याच्या घटकाचे परिवर्तन होणे असेही म्हटले जाते. कांही तत्वचिंतक, तत्वज्ञानी प्रतिपादन करतात. माणसाच्या मी ची श्वासाची संख्या ठरलेली असते. ती संख्या संपली की आत्मा शरीर सोडतो. त्यालाच लौकीक भाषेत 'मत्ृ य'ू महटले जाते. वारकरी पंथ जीवात्मा म्हणतात त्यांच्या दृष्टीने बहुतक े जीव म्हणजे 'मी' आणि हा जीव34 आत्मा उपस्थित असेल तरच कर्ता, भोक्ता असतो. प्रत्येक जीवात्मा एक असेल म्हणन ू ते एकमेकांच्या पाया पडतात/ पदस्पर्श करतात. त्याचा अर्थ ते प्रत्येकांतील आत्मा पाहतात असे गह ृ ीत धरले जाते व सर्वमान्यही झाले आहे . मी च्या मत्ृ यू बाबत अनेक आत्मज्ञानी विद्वानांचे वेगवेगळे मत वाचन ू /ऐकून आश्चर्य वाटते पण आणखी अधिक चिंतन, अभ्यासातन ू प्रत्येक मत सत्य असले पाहिजे असेही वाटते. कारण त्या त्या संत महात्मे, रुषी-मन ु ींनी त्याची अनभ त ी घे त ले ल ी असते , जसे मी म्हणजे आत्मा आहे व आत्मा अमर आहे . शाश्वत आहे . माझ्या ु ू 'मी'च्यातर्कानस ू ार / अंदाजानस ु ार नव्वद टक्के विचारवंतांना हे मान्य आहे . ज्याला ते जगमान्य म्हणतात, कांही सामान्य विचारवंत शरिराला मी म्हणतात. त्यांच्या दृष्टीने माणस ू जन्मल्यानंतर त्या दे हाला नाव दिले जाते आणि दे हातन ू प्राण निघन ू गेल्यानंतर तो इसम मेला/ मत्ृ यप ू ावला म्हणतात. कांहीजण मी ला दे ह अधिक मन अधिक आत्मा असे समजतात. कांही विद्वान तत्वचिंतक दे ह अधिक मन अधिक अहं कार मिळून 'मी' म्हणतात व आत्म्याला केवळ एनर्जी (स्फूर्ती) समजतात. कांही महाराज जे गह ु ामधन ू आजही आहे त त्यांचे म्हणणे की, 'मी'

कोणीच नाही, केवळ संयोगवश ज्या घटना घडतात त्या 'मी'मळ ु े घडल्या असे समजणे हे अहं काराचे लक्षण आहे . तो अहं कार मी कर्ता समजतो. हे खरे तर त्याचे अज्ञान आहे . खरे ज्ञान झाल्यावर अहं कार आपोआप सट ु तो त्याला सोडावे लागत नाही. त्याच्या दृष्टीने ज्ञान / आत्मज्ञान होणे हे च मोक्ष आहे , व मोक्ष त्वरीत मिळवण्यांचा हा सोपा मार्ग आहे . यासाठी मद् ु दाम कांही सोडावे लागत नाही. तर ते आपोआपच सट ु ले जाते. त्यांच्या मतानस ु ार सर्वच सारखे असल्यामळ ु े कोणी गरु ु नाही कोणी शिष्य नाही पण सद्गरु ु मिळाल्यास त्याची कृपा होऊ शकते. सद्गरू ु म्हणजे ज्यास आत्मज्ञान झाले आहे . तो कृपा करण्यांस योग्य आहे . मी कर्ता, भोक्ता नसन ू साधने एकत्र योगायोगाने येतात त्यातन ू घटना, कर्म घडते. त्या त्या कर्माचे फळ तयार होऊन संचित झालेले35 असते. ते परिपक्व झाले की भोगण्यांसाठी प्रारब्ध रूपात भोगावे लागते. से भोगले की नवीन कर्मफळ तयार होऊ नये म्हणन ू या जन्मात निष्काम भावनेने विहित कर्म करीत राहिले पाहिजे. इतरांगा काया, वाचा, मनाने दःु ख दे ऊ नये व कर्ता समजू नये म्हणजे नवीन कर्मफळ तयार होणे बंद होईल व पर्वी ू चे भोगन ू संपविले जाईल. या मताचे राधा दिपकभाई रोज रात्री ९-३० ते १०.०० पर्यन्त टी.व्ही.वर हिंदीतन व अन्यवे ळ ी ग ज ू ु राती भाषेतन ू सत्संग, प्रश्नात्तरे करतात. त्यांच्या मते मी असा कोणी कर्ता नाही. मी कर्ता समजणे हा अहं कार आहे . हा अहं कार अज्ञानातन ू आलेला असतो. या शिवाय नव्वद टक्के मनामध्ये एक असे ही मान्य झालेले मत आहे की, मी म्हणजे अहं म ् आहे . अहं म ् आणि अहं कार मध्ये फरक आहे . मी आहे याची जाणीव होणे म्हणजे अहं म ् आणि त्याचे प्रकटीकरण किंवा अहं भाव बाळगणे म्हणजे अहं कार होय. मी म्हणजे अहं म ् हे खरे आहे . म्हणन ू च अहं म ् ब्रम्हास्मी म्हणतात. याचा अर्थ मी ब्रम्हा आहे . म्हणजेच सर्वत्र ब्रम्हच आहे . हे ब्रम्ह दे ह धारण केल्यानंतर त्याला आत्मा म्हणतात, परमात्म्याचेच चराचरात अस्तित्वात असलेले ब्रम्ह दे ह धारण करावयास लावलेले आहे . ते परमात्म्याचे प्रतिबिंव असल्याने त्यास आत्मा म्हटले आहे . तो आत्मज्ञानी आहे . ते या दे हात सिमीत झाले आहे . परब्रम्ह आत्मा सर्वज्ञानी, इश्वर-परमेश्वर, आनंद- परमांनद ं असे शब्द तयार झालेने, परत या शब्दामळ ु े परम म्हणजे त्याच्या पलिकडे कांहीच नाही. म्हणजे असीम आहे . सर्वोच्च, सर्वोकृष्ट, सर्वोत्तम, सर्वव्यापी, सर्वज्ञानी असे जे तत्व आहे ते परम आहे . त्या परमात्म्याचा एक भाग, एक अंश, एक प्रतिबिंब बिंब असे शब्द 'मी'ला लावलेले आहे त. एवढा मोठा मी आहे , आणि तरीसध् ु दा मी ला 'मी' माहित नाही म्हणन ू शोध चालू आहे . हे जरा हास्यस्पद वाटते. तरीपण हे खरे आहे . माहित असणे निराळे आणि कळणे, जाणने, अनभ ु व येणे, अनभ ु त ू ी येणे हे सर्व निराळे आहे . प्रत्येक शब्दाचा निरनिराळा अर्थ आहे , तसेच अर्थ समजणे व अर्थबोध होणे हे ही वेगळे आहे . हे सर्व 'मी'ला लागू होतात36 म्हणन ू च 'मी'चा शोध घेवन ू 'मी'ला तंू आत्मा आहे स का जीवात्मा म्हणायचे, आणखी कांही म्हणायचे हे ठरविण्यांसाठी 'मी'ला अगोदर जाणन ू घ्यावे लागेल आणि या 'मीला' जाणन ू घेण्यांसाठी हा प्रयास चालू आहे . हा प्रयत्न किती दिवस, किती महिने, किती वर्षे किंवा किती जन्म करावा लागणार आहे , हे ही पहावे लागेल. त्याच बरोबर भी ला जाणन ू घेण्यांचा प्रयास करणे आवश्यक आहे काय? असल्यास का आवश्यक आहे त याची कारणे दे खील त्या 'गीला' पटली पाहिजेत. वर केल्याप्रमाणे मी आत्मा आहे , जीवात्मा आहे , मी अहं कार आहे , अहं म ् आहे . काहींच्या मते 'मी' म्हणजे मन आहे , कारण मनच सर्वकाही करून घेत.े महाभारतातील एका वर्णनाप्रमाणे या दे हरूपी रथाला चालविण्यांसाठी दर्श इंद्रियास मन, बध् ु दी, वगैरे आवश्यक आहे . यामध्ये मनाची भम ू ीका फार महत्वाची आहे . भौतिक अर्थाने दे खील मन म्हणजे 'मी' आहे . सामान्य जन दे हालाच 'मी' म्हणतात. कांही विद्वान हे सर्व मिळून मी आहे असेही समजतात. काहींच्या मते यापैकी दोन किंवा तीन मिळून मी आहे . तर कांही विचारवंत मी असा कोणीच नाही. मी

आहे हे समजणेच अज्ञान आहे , आणि हे सर्व ज्याच्या त्याच्या दृष्टीने खरे आहे . हे सर्व खरे मानले तरी मी ला सिध्द करण्यांसाठी मी सोबत ज्ञानमय कोष आणि मनोमय कोष असणे आवश्यक आहे . असे वाटते. कारण मी सिध्द होणार ते मनाला ज्ञान झाल्यावरच. म्हणजे मी चे ज्ञानही पाहिजे आणि ते ज्ञान ज्याला समजणार ते मनही पाहिजे. यालाच कांही तत्वचिंतक सह- अस्तिव जीवन म्हणतात. अमरकंटक येथील ए नागराज यांचे अनय ु ायी "जीवन विद्या" प्रणालीचा प्रसार व प्रचार करताना सहजीवन व समज या शब्दावर अधिक भर दे तात. सह अस्तित्व जीवन यामध्ये अण-ू रे णू यांच्या सह अस्तित्वाची अधिक माहिती दे वन ू एकटा अणू राहू शकत नाही. दोन किंवा अधिक अणू मिळूनच असतात. हे शरीर अण-ू रे णच ू ेच आहे . त्यांच्या हालचालीमळ ु े च क्रिया घडत असतात, अण-ू रे णच ू े सह-अस्तित्व जसे अनिवार्य आहे तसेच माणस ू दे खील सह-अस्तित्वात जगत असतो. माणस ू म्हटले की, त्याचे 'मी'पणं आले म्हणजे 'मी'ला दस ु रा 'मी' पाहिजेच.37 तात्पर्य मी आहे हे मान्य करावे लागत जर मी आहे तर त्याची ओळख होणेही आवश्यक आहे च. 'मी'ची ओळख करून घ्यायची हे कुणाला? 'मी'लाच 'मी'ची ओळख असे सांगितले जाते, पण एक 'मी' माहित नसला तर दस ु रा 'मी' असे माहित होणार, कारण सर्व 'मी' सारखेच आहे त, एकच आहे त असे सांगितले जाते. लौकीक व्यवहारात ओळख ज्याला होत असे म्हणतात ते म्हणजे मन. मनाद्वारे च ओळख करून घेतली जाते, अशा अर्थाने मन म्हणजे 'मी' होऊ शकत नाही. मन एक 'मी'चे साधन आहे . या ठिकाणी साधना-साध्य सर्व एकच तत्व आहे अद्वैत प्रतिपादन करतात, म्हणजे मी हे आत्मतत्व आहे हे सिध्द होते. फिरून फिरून अद्वैत वादाकडे येऊ न 'मी' म्हणजे आत्मा/आत्मतत्व मान्य करावे लागते. पण हे मान्य करतांना, त्याची ओळख होण्यांसाठी मनाची आवश्यकता आहे . व हे लौकीक अर्थाने खरे आहे . पण पारिवारीक अर्थाने मन हे जडतत्व आहे आणि आत्मा हे चेतन तत्व आहे . हे चेतन तत्वच सर्वव्यापी असल्याने दस ु रे तत्वही त्याचाच भाग असणार म्हणन द स रे तत्व आत्मा हे परमात्म्याचा अं श आत्मा म्हणतात. हा आत्मा मी आहे म्हणन ू ू 'मी' ु इश्वराचा/परमेश्वराचा/ परमात्म्याचा एक भाग आहे हे मान्य करावे लागते. मी लिहीतो, वाचतो, बोलतो, काम करतो, सख ु -दःु ख भोगतो, चांगले किंवा वाईट वागतो, इतरांना त्रास दे तो, सत्कर्म, दष्ु कर्म करतो वगैरे तो कोणता 'मी' आहे ? खरे पाहता नव्वद टक्के मान्य झालेला मी आत्मा आहे हे मान्य करावयला हरकत नाही. त्यासाठी साक्षीभाव असलेला मी सोबत कांही स्थल ू / जड आणि सक्ष् ु म साधने असावयास पाहिजेत. सक्ष् ु म साधनामध्ये मी ची जाणीव करून दे णारे अहं म ् म्हणन ू च अहं ब्रम्हाणी म्हटले जाते. या अहं म ् चे प्रगटीकरण प्रदर्शन करण्यांसाठी किंवा इतरांना जी केले, हे सांगण्यांसाठी जे कृत्य केले जाते त्याला अहं कार नांव आहे . या अहं काराची गरज नसते कारण घडणारे कर्म घडणारच असते. हे घडणारे कर्म, पर्वी ू च्या38 जन्मातील कर्मफळ जमा होऊन जे संचीत राचलेले असते ते परिपयच झाल्यानंतर प्रारब्ध रूपाने भोगावे लागणारे कर्म आहे . हे घडणाऱ्या कर्माचा परिणाम नवीन कर्म घडण्यांसाठी होऊ नये म्हणन ू त्याचा कर्तेपणा आपल्याकडे घेऊ नये. कर्तेपण आपल्याकडे आल्यास नवीन कर्मफळ त्या कर्माप्रमाणे तयार होते, म्हणजे पन् ु हा ते भोगण्यासाठी नवीन नवीन जन्म घ्यावे लागतात. नवीन जन्म पर्व ू कर्माचे कर्मफळ भोगण्यांसाठी असतात. नवीन जन्म शरिराला नको असेल तर नवीन कर्मफळ तयार होऊनये म्हणन ू निष्काम कर्म या जन्मात करावे आणि पर्व ू जन्मीचे कर्मफळ निष्काम भावनेने भोगावे/जगावे यातन ू नवीन कर्मफळ तयार होऊ नये हे शक्य आहे . शक्य केव्हा होईल जेंव्हा 'मी' ची ओळख होईल व मी शाश्वत असन ू ही शाश्वत का वाटत नाही हे कळल्यानंतरच. हे कळण्यांसाठी कांही विचारवंत, तत्वज्ञानी, सात्वीक प्रकारची साधना सांगतात, तर कांही साधना न करता ही डायरे क्ट (थेट) आत्म्यापर्यंत पोहं चवण्यांचा मार्ग सांगतात. तसेच अनेकजण अनेक मार्ग सांगतात, त्या प्रकारचे मार्ग खरे असू शकतात, त्यातील प्रत्येक मार्गावर चालते होऊन आपण मार्गक्रमण करीत नाही, तर जो आपल्याला योग्य वाटे ल

तो मार्ग स्विकारून पढ ु े पढ ु े जात राहीले पाहिजे. योग्य मार्ग कोणता हे ठरविण्यांसाठी अगोरद त्यापैकी कांहीचा आपण विचार करावा लागणार आहे . आपल्या प्रगतिला, मनाला मार्गक्रमण करण्यांस योग्य वाटतो/ योग्य ठरतो ते पाहून जो मार्ग स्विकारण्यांस योग्य असेल तो आपण ते पाहून जे सल ु भ वाटते म्हणजे प्रगती होऊ शकेल. पष्ु कळजण म्हणतात आत्म्यचा मार्ग तर कठीण वाटतो/ खडतर वाटतो वगैरे पण असे मळ ु ीच नाही. कठीन / खडतर वाटण्यांचे कारण म्हणजे आपण तो मार्ग कधी पहात नाही, कोणी सांगतही नाही. सांगितले तरी आपण ऐकून घेत नाही. ऐकून घेतले तरी नीट डोळे उघडे ठे वन ू पहात गाही. हे आध्यात्म म्हणजे लोकांना कांहीतरी धार्मिक ं व सामद ु ाईक वाटते. हे धार्मिक, सामद ु ाईक असेल किवा नसेल, पण आघात्म म्हणजे 'भी' कोण39 आणि लोक म्हणतात त्याप्रमाणे आत्माच असेल तर म्हणजे भी व हे जीवन कठीण / खडतर का वाटते? 'मी' सध्या कांहीच्या दृष्टीने बालक आहे कांहीच्या दृष्टीने तरुण आहे तर कांहीच्या दृष्टीने कर्तबगार आहे . पण या 'मी'ला बालवय, तरुणवय अन्य कोणतेही वय असत नाही किंवा असले तरी माहित होत नाही. असे संतांनी सांगन ू ठे वले आहे . मग 'मी'ला तरुणपणे आई-वडील निष्क्रिय आहे , आळशी आहे , असे म्हणन हिणवतात आणि कां ह ी ू लोक 'मी' ला अति कौतक ू करून निष्क्रिय बनवतात त्या वेळी त्या त्या 'मी'ला जर तो शहाणा असेल तर वाटते की, या माझ्या 'मी'चे काय कर्तव्य आहे ? हे कर्तव्य ओळखन ू शहाणा 'मी' आत्मा आहे याची जाणीव ठे वन ू या जीवनातील नैमित्यीक कर्म निष्काम भावनेने करतो आणि आई-वडील, भाऊ-बहिण अशा सर्व नाते संबध ं ात मित्र परिवारात आणि सहवासात येणाऱ्या प्रत्येकाला सख ु व आनंद दे ण्यांचा प्रयत्न करतो. हे शहाणपण मी ला नेहमीच असते असे नाही. कारण या मी सोबत जे मन, बध् ु दी वगैरे साधने आहे त त्या साधनांच्या संवेदनातन ू मी गोंधळून जातो त्यावेळी त्या साधनांनाच मी समजन ू असतो. खरे तर साधन म्हणजे मी नाही हे कळायला वेळ लागतो म्हणन ू च दःु खी होतो. 'मी'च्या मनांत निरनिराळ्या प्रकारचे विचार येतात आणि निर्णय क्षमता नष्ट होते. यालाच अज्ञान म्हणतात. हे अज्ञान दरू होण्यांसाठी 'मी' ची खरी ओळख होणे आवश्यक आहे . 'मी'ला ओळखन ू ज्ञान मिळवायचे म्हणजे अगोदर मी ला ओळखायचे की, अगोदर ज्ञान मिळवायचे, हा दे खील प्रश्न 'मी'च्या मनात होतो. याचे उत्तर अगदी सोपे आहे ते म्हणजे अगोदर 'मी' आहे याची खात्री पटणे जरूरी आहे , एवढे म्हणन े 0 ू भागणार नाही, तर 'भी'चे अस्तित्व म्हणजे कसे व कोठे आहे हे जाणवन ू घेणे होय. हे जाणवन ू घेत4 वेळी त्याच्या बरोबर त्याच्या बरोबर ज्ञान आपोआप 'मी'च्या बरोबर येत रहाते. 'मी' आणि ज्ञान वेगळे नसन ू केवळ मी ज्ञानी आहे पण सर्वज्ञानी नाही. 'मी' अल्पज्ञानी आहे . सर्वज्ञानी होण्यांसाठी मी ला इतर अन्य आवश्यक साधने सोडावी लागतात किंवा मी ने मी आत्मा आहे हे जाणल्यावर अन्य आवश्यक साधने आपोआप गळून पडतात किंवा मागे रहातात. हे खरे सोपे आहे का? हे केव्हा कळणार ज्यावेळी तम् ु ही त्या मार्गावर पढ ु े पढ ु े जात रहाल, चालत राहिल्यावर खरोखर सोपे वाटते. कारण पढ े प ढ े जात राहिल्यावर प ढ काय आहे ते अं ध क से दिसते आणि ु ु ु ू आपल्याला ते अंधक ू से दिसणारे आपल्याला स्वत:कडे ओढून घेत.े त्यामळ ु े आपला मार्ग आणखी अधिक सख ु व सख ू कर होतो याचा अनभ ु व घेत रहायला पाहिजे. या मार्गावर चालत राहिल्यास सद्याच्या जन्मातील जीवन प्रवास खडतर व कठीण न वाटता सख ु कर वाटून आनंदच मिळत राहतो आणि नंतर कळते की हा आनंद क्षणभंगरू असन ू शाश्वत नाही. शाश्वत आनंदाकडे ओढ लागली पाहिजे त्यासाठीच 'मी'ला जाणन ू घेणे आवश्यक आहे .

अशा 'मी'चा विचार करते वेळी कांही तरुणांचे मन इकडे तिकडे भटकत असलेले पाहतो आणि त्यांना अशा प्रसंगी काय निर्णय ध्यावा हे कळत नाही. ते त्या वयांत मनालाच 'मी' समजतात. हा दोष खरोखरच त्या वयाचा आहे का? त्या वयात येणाऱ्या मनातील विचाराचा दोष आहे . चिंतनातन ू कळते की, मी चा दोष नाही तर मी च्या मनात येणाऱ्या विचाराचा दोष आहे , जेव्हा हे विचार कोठून आले याचा विचार केला जातो तें व्हा अधिक चिंतनातन ू कळते की, अशा प्रकारचे विचार येण्यांचे कारण म्हणजे पर्व ू जन्माचे कर्मफळ आणि या जन्मातील अनेकांच्या विविध प्रकारच्या माणसाच्या सहवासात निर्माण झालेले विचार असे सर्व मिळून आजचे आत्ताचे विचार तयार होतात. हे विचार योग्य किंवा अयोग्य याचाही विचार करणं आवश्यक आहे . हे सगळे विचार माझे 'गी'चे आहे त असे म्हणतातना हे ही विचारात घ्यावे लागेल की, विचार करणारा 'मी' आहे का मन? विचार मनात येतात आणि विचार येण्यांसाठी पर्व ू जन्माचे मनावर झालेले संस्कार, सद्याची स्थिती, परिस्थिती आणि या जन्मात मनावर झालेले आघात व संस्कार यांच्यामळ ु े विचार आले. ह्या आलेल्या विचाराप्रमाणे बध् दी निर्णय घे ई ल तर त्या ब ध् दीचा वापर क े ला तर य ध् दीने घे त ले ल ा निर्णय आचरण्यांसाठी ु ु ु पाठवितांना आपला विवेक जागत ू वेळप्रसंगी त्याचा उपयोग करून घेतल्यास 'मी' यशस्वी गणला जातो. ृ ठे वन कारण असा घेतलेला निर्णय अचक ू असतो व त्याचा परिणामही चांगला होतो म्हणजे मी साठी 'मी'ने या सर्व साधनांचा सदप योग करून घे त ला पाहिजे. हे म्हणताना 'मी'कडे कर्तेपण जात आहे असे दिसन ू येत,े पा कर्तेपण ू घेतले की, ते अहं कार झाले आणि कर्तेपण घेतले नाही तर ते निष्काम कर्म होऊन त्याचे कर्मफळ तयार होत नाही, कारण निष्काम भावनेने केलेल्या कर्माचे बीज तयार होत नाही आणि बीज तयार न झाल्यामळ ु े त्याचे कर्मफळ तयार होत नाही. नवीन कर्म तयार झाले नाही आणि पर्वी ू चे कर्मफल भोगन ू संपविले म्हणजे मोक्ष / मक् ु ती 'भी'ना मिळणारच. एवढा मोठा खटाटोप करून 'मी'ने आपली ओळख करून द्यायची आणि त्या 'मी'ला मोक्ष/मक् ु ती मिळवन ू द्यायची म्हणजे ह्या मी रूपी आत्म्याला परमात्म्यात विलिन करून टाकायचे हे जरा कसेसेच वाटते. 'मी'ला मी रुपात का राहू द्यायचे नाही? या बाबतही विद्वान विचारवंतांचे एकमत नाही. कांही विचारवंत म्हणतात मोक्ष/मक् ु त्ती म्हणजे केवळ या प्रपंचरूपी संसारापासन ू मक् ु ती आणि परमात्म्याची केवळ भेट आहे . पन् ु हा इच्छा झाल्यावर मी ला जन्म मिळू शकतो. तर कांही विचारवंत तत्वज्ञानीचे म्हणणे की, 'मी' आत्मा आणि परमात्मा एकच असल्याने आत्मा परमात्म्याला भेटला की तो परमात्म्याचे होऊन जातो. यालाच कांही विद्वान विलिन होणे असेही म्हणतात. अशा विविध मतांमळ ु े सामान्य मी गोंधळून जातो आणि नको मला मोक्ष / मक् ु ती म्हणत या संसारात अधिक अधिक गरु फटत जाऊन आणखी अधिक आत अडकत रहातो. मग या मीचा शोध कसा घ्यायचा. ह्या 'मी'ला संसारातच सख ु , आनंद वाटत असतो. खात्रीने वाटत असतो. कारण संसार सख ु ाच्या पलिकडे परमानंद आहे हे संसारिकांना लवकर माहित होत नसते. मी ला ते सख ु वाटते हे खरे असले तरी त्या सख ु ाबरोबर दःु ख चिकटलेले असते. सख ु -दःु ख मिळूनच राहत असते, पण आनंदाचे तसे नाही. आनंदच्या विरुध्द शब्दय नाही. त्यामळ ु े आनंद एकटाच असतो. त्याच्या पलिकडे परमानंद असतो. आनंद परतमात्म्याचा गण ु आहे तर सख ु -द:ु ख हे मन-में दच् या सं व े द ना आहे त . मी आत्मा असे ल तर मी ला स ख -द ः ख न होता क े वळ आनं द वाट पाहिजे . हा ु ु ु सख ु -दःु ख भोगणारा 'मी' स्वतःल आत्म्यापासन ू वेगळा समजन ू आत्म्याला विसरतो 'मी' मन-में द-ू अहं कार याला चिकटलेला असतो/संलग्न झालेला असतो. त्यामळ ु े त्याला या संसारातील चांगल्या वाईटाचा स्पर्श होत असल्यामळ े त्याला तसे च वाटत राहणार. ु हा 'मी' स्वतःलाच विचारे ल की, संसार एवढा वाईट असेल तर तो त्या निर्मात्याने निर्माणच का केला. त्याचे उत्तरही एका विद्वान 'मी'ने दिलेले आहे की, संसार दे खील इतर साधनासारखेच मी ला जाणण्यांचे एक साधनच आहे . माणसाच्या मी ने साधनातच गरु फटून जाऊन त्यातच रममाण होणे या साठी हे जीवन मिळालेले नाही, तर खऱ्या 'मी' ला जाणन ू त्या परमात्म्याशी एकरूप होण्यांसाठी जी साधने उपलब्ध करून दे ण्यांत आली आहे त त्यापैकी संसार एक साधन समजन ू संसारातील सख ू केवळ त्या परमात्म्याचा प्रसाद आहे हे समजन ू अगदी थोड्या प्रमाणांत भोगाचे/सख ु -दःु ख घ्यावे. संसारातील प्रत्येक गोष्ट कशाचे तरी कोणाचे तरी साधनच आहे . साधनालाच साध्य समजन सतत त्याच्याच पाठीमागे लागू नये. ू

अगदी बालपणापासन ू पाहिले घरी कळे ल की बालपणी किती दःु ख, आईचे घ्यावे, नंतर गाईचे किती प्यावे. अत अगोदर कोणते फीती, नंतर झोपावे किसी खेळावे किती हालचाल, खोड्या किती याचे गणित ठरलेले आहे . नंतर धर्मपालन करीत अर्थाजन किती करावे, पत्नी कशा करीता करावी आणि निसर्वधर्म पाळून सख ु ाच्या संवेदना किती प्रमाणात43 स्विकाराव्या, त्याला इश्वरी प्रसाद का मानायचा. शरीर व दशइंद्रिये है दे खिल साधनच आहे . साधन किती प्रमाणांत आवश्यक आहे हे सर्व जाणन ू घेतले पाहिजे. हे सर्व जाणन ू घेण्यांसाठी मन बध् ु दी- विवेक-प्रज्ञा-प्रज्ञाशक्ती दे णगी त्या दयाळू इतराने माणसाच्या भी ला दिलेली आहे . आपण त्याचा दरु े जण दरु ु पयोग करू नये. पण बहुतक ु पयोगच अधिक करतात, पैसा है ही एक साधन आहे . पण 'मी' केवळ पैसाच मिळवित रहातो, अरोच केवळ अनेक साधनेच गोळा करीत राहतो आणि जीवन संपवतो. साध्य विसरून गेल्यामळ ु े पन ु ःपन ु ः जन्म घ्यावे लागतात. कर्म सिध्दांताप्रमाणे मी ला पन ु : पन ु : जन्म घ्यावे लागतात माहित असन ू दे खील माणसांतील मी सावध होऊन गक् तीच्या मार्गावर का जात नाही याचा विचार क े ल्यावर लक्षां त ये त े की, बालपणी तेवढे कळत नाही. तरुणपणी ु अर्थ आणि काम यांच्यावर एवढा प्रभाव टाकतात की, त्या प्रभावाच्या ओझ्याखाली माणस ू दबन ू जातो. त्याला डोके वर काढण्यांस वेळच मिळत नाही एवढा गढून गेलेला असतो. तारुण्य संपल्यावर जबाबदारीचे ओझे आपणहून ओढून घेतलेले असते, त्यामळ ु े त्याला वेळ मिळत नाही असे त्याला वाटते. आणि म्हातारपणी त्याला थोडे कळाल्यासारखे वाटते पण वयोवध् ु े तो स्वत:ला हतबल ृ द झाल्यामळ समजतो हे असे आयष्ु यभर समजतच असतो. पण खरे म्हणजे त्याचा हा समज गैरसमज आहे . याचे कारण म्हणजे आपण ज्याला बालपण म्हणतो ते बालपण त्या मीचे नसते तर मी ने धारण केलेल्या शरीराचे व पर्वी ं कार ू च्या संस्काराचा विसर झाल्याचे ते बालपण असते. त्याच्या बालमनांत जर त्या वयात त्याच्यावर सस ु स् होत राहिले आणि अनावश्यक गोष्टीचा त्याच्या मनावर मारा नाही केला तर तो 'मी' नक्कीच पढ ु े 'मी' म्हणजे आत्मा या शोधाला सरू वात करील. त्या स र वातीचे प ढ े तारुण्यात त्याला प र्ण समज ये ई ल सं स ारातील प्रत्येक ु ु ु ू गोष्ट, प्रत्येक कृती, त्याला 'मी' जाणण्यांसाठी ठरे ल आणि तारुण्य संपता संपताच तो खरा वानप्रस्थ आश्रम आणि खरा संन्यास आश्रम जाणन ू /वागन ू असेल म्हणन ू या जन्मातच मी चा 44 शोध घेवू शकेल. गोक्षमक् ु ती जाणू शकेल आणि पर्ण ू पणे नाही जाणले गेले तरी नवीन जन्मात पर्व ू जन्माचे ज्ञान बरोबर घेवन ू आल्यामळ ु े तेथन ू पढ ु च्या झानास सरु ु वात करील. गढ ु े च बरे च ज्ञान असते, मक् ु ती मिळाली म्हणजे संपले असे नाही. गक् ु तीचेही कांही प्रकार मानले आहे त, त्यापैकी चार प्रकारच्या प्रमख प्रतिपादन क े ले ल् या आहे त . कोणी तीन म्हणतात, तर कोणी त्याच्या अनेक पातळी आहे त ु असे म्हणतात, त्यामळ ु े खरे जाणण्यांसाठी अधिक ज्ञान मिळवणे आवश्यक आहे च. सद्याचा मी या पथ् ृ वीचर आहे . एका विशिष्ठ दशेत आहे . अशा अनेक पथ् ृ वी असल्या पाहिजेत असे अनेक खगोल शास्त्रज्ञांचे मत आहे . पर्वी ू च्या कवी-गर्ती ु च्याभी ने अनेक सर्य ू मंडळे शोधली आहे त. अनेक सर्य ू मंडळाचे मिळून ब्रम्हांडाचा शोध घेतला आहे . आणि आणखी अशी ब्रम्हांडे असू शकतील का याचाही शोध माणसांचा 'मी' घेण्यांच्या प्रयत्नांत आहे . अशा मी ला पर्वी ू ऋषी-मन ु ी म्हणत असत. आता विचारवंत, तत्वज्ञानी, विद्वान, संत महात्म, खगोल शास्त्रज्ञ, जोतिष्य शास्त्री असे अनेक नावे आहे त या शिवाय कांही हिमालयांत राहणारे प्रसिध्द कांही सामान्य लोक व ह.भ.प. उपाधे लागलेले सामान्य मान्यवर दे खील आपआपल्या परीने मी चा म्हणजे आत्म्याचा शोध घेत आहे त. त्यांचे शोध कार्य इतरांपर्यंत पोहचत नाही. एवढा शोध अनेक वर्षापासन ू सतत चालू असतांना 'मी' हा एकमेकांशी किती विचीत्रपणे वागतो याचे थोडे जरी अवलोकन केले तरी मोठी गम्मत वाटते

आणि मी 'मी'ला केंव्हा ओळखणार असे मनाला सतत टोचत रहाते. याचे कारण म्हणजे परवाच एक तरूण तरुणी त्यांच्या माता-पित्याला न सांगता पळून जाऊन करणार होते. हे त्याच्या मित्राला माहित झाल्यावर एक अनभ ु वी, वयोवध् द, सामाजिक कार्यकत्यां च ा सल्ला घ्यावा असे त्यां न ा स च वले . त्यान स ार ते सल्ला घे ण् यां स ाठी आले ु ु ृ असतांना तरुणीच्या आई- वडीलांनी मान्य केले की, मल ु ाच्या पालकांना विचारून पहावे. त्यावेळी झालेल्या चर्चेमध्ये एवढे च सांगण्यांत आले की त्यांचे एक मेकांवर प्रेम45 आहे व कोणत्याही लग्न करणार आहे त. परवानगी मिळाल्यास बरे आणि नाही मिळाल्यास होणाऱ्या परिणामास ते सामोरे जाण्यांस तयार आहे त. पण चर्चेमधन ू जे विचार निष्पन्न झाले त्यातन ू दिसन ू आले की, प्रेम म्हणजे काय, आकर्षण म्हणजे काय, ओढ आणखी काय असते, त्यामागील प्रेम किंवा प्रेमाचा त्याग व त्यातील आनंद अशा गोष्टीचा गंधही त्यांना नव्हता. केवळ आवड आहे , प्रेम आहे . एवढ्यावरच ते ठाम होते. एवढे च नव्हे तर तम् ु ही ज्याला प्रेम म्हणता ते प्रेम तम् ही करता म्हणजे प्रत्यक्ष कोण करतो? मन, ब ध् दी, गें द , शरीर, आत्मा, आतला ु ु ु आवाज, अहं म ्, अहं कार यापैकी कोण प्रेम करतो व कशा करता प्रेम केले जाते. हे प्रश्न ऐकून ते गोंधळून गेले आणि आणखी थोडे दिवस वाट पाहू असा निर्णय घेतला. हा त्यातील 'मी' आणि झोपडपट्टीतील नवरा-बायको दिवसा सतत भांडत राहणारे व रात्री शांत रहाणारे , त्यांच्यातील 'मी' कसे गमतीदारपणे वागतात. ते झोपडपट्टीतील दोन मी घटस्फोट घेत नाहीत पण शहरातील सस्थि तीतील शहाणे ु समजणारे लोक घटस्फोटासाठी कोर्टाच्या चकरा मारतात. असे अनेक चित्र-विचित्र मी आत्माच आहे त्यामळ ु ेच स्वतः 'मी' शोध आवश्यक वाटतो. वर्तमान पत्रातील बातम्यामध्ये कितीतरी विचित्रपण रागारागाच्या 'मी' संबध ं ी रोज बातम्या वाचण्यांत येतात. कांही प्रसंगी अ-मानविय वर्तन करणारे माणसांतील 'मी' पहाण्यांत येतात. ते मी 'मी' नसतात तर कोण असतात? अशा 'श्री'ची अनेक उदाहरणे आहे त. माणस ू कीवर काळीमा फासणारा, गैरवर्तन करणारा आणि सद्वर्तन करणारा ही 'मी'च असतो. दष्ु कर्म करणारा 'मी' आत्मा असू शकत नाही. म्हणजे 'गी' म्हणजे आत्मा नाही काय? मी म्हणजे आत्मा नाही असे म्हणणे ऋषी-मन ु ी, संत- महात्म्यांना आव्हान दे ण्यांसारखे होईल, तेवढी धमक सामान्य माणसांत असू शकत नाही. सर्व सामान्यपणे सख ु ा समाधानात रहाण्यांत सामान्य माणस ू 'मी' म्हणजे या दे हाला 'भी' समजतो. जेंव्हा दे हातन ू प्राण निघन जातो त्या46 ू स्थितीत तो कांही म्हणु शकत नसला तरी इतर सामान्य लोक प्राण गेला म्हणजे तो माणस ू गेला, म्हणजेच त्याचा 'गी' गेला. प्राण गेला तरी, त्याचा 'मी' पन् ु हा दस ू पथ् ू जो ु रा जन्म घेवन ृ वीवर येतो तें व्हा प्राण म्हणजे 'मी' नसन नवीन जन्म घेतो तो 'मी' आहे . असे म्हटले जाऊ शकते. पन ु र्जन्म भी घेतो म्हणावे तर 'मी' अगर आहे . कधीच मत्ृ यू पावत नाही असे गाव्य झालेले तत्व आहे . 'मी' दे ह नाही, प्राण नाही, मग मी मन आहे काय? कारण मन दे खील मरत नाही. मनातील विचार, संस्कार नवीन जन्मातही काम करतात असे दिसन ू आलेले आहे . मन सक्ष् ु म इंद्रिय आहे . ते एकटे नसन ू अंत:करणाचे एक कारण आहे . अंत:करण असते ते म्हणजे मन, बध् ु दी, चित्त, अहं कार, हे मिळून अंत:करण आहे . यापैकी एकटा अंत:करणाला मी म्हणणारे कांही लोक अज्ञानामळ े अहं कारास 'मी' ु समजतात. 'गी' केवळ आत्माच आहे . पण आत्मा आत्मसात झाला नसल्यामळ ु े , अज्ञान कारणाने त्यास तो 'मी' वाटतो. तो त्याचा अहं कार असतो. अंतःकरणातील मन मी नाही, बध् ु दीही नाही, चित्त 'मी' नाही, अहं कार 'मी' नाही. हे सर्व माझे आहे . मी यापासन वे ग ळा आहे . अशा रितीने मी म्हणजे शरीराचा कोणताही स्थल ू ू किंवा सक्ष् ु म भाग नाही हे सिध्द होते. त्याच बरोबर 'मी' अनेक चांगल्या वाईट गोष्टी करतो, सख ु - दःु ख भोगतो, जागत ृ ी, स्वप्न, सस ु प्ती अवस्थेत ही असतो, अनेक अनेक अल्पपित विचारही करतो, इश्वर भक्तीही करतो आणि चिंतन, मनन, ध्यान, धारणा अशा विशिष्ठ साधना करून आत्मशक्ती, मनशक्ती, याचा अनभ ु व दे खील घेतो. आणि कांही प्रसंगी कांही अज्ञान शक्तीच्या झलक स्वरूपात अनभ ु व सध् ु दा घेतो. त्याला कोणी योगायोग म्हणतात, कोणी जे मनात सतत चिंतले तेच दिसत असते म्हणतात, पर्व सं स् कार म्हणतात, कोणी कांही संकेत आहे त असे समजतात, कोणी ू

अंधश्रध्दा तर कोणी श्रध्दावान समलतात. इतकेच नव्हे तर अशा चमत्कारीक अनभ ु वाला भत ू - पिसाच्यांनी अनभ ु व दिला असे म्हणन ू विचार मोडतात. या सर्वान सिध्द होईल की, 'मी' असा कोणी तरी असलाच पाहिजे. मी आहे हे ही47 सिध्द होते आणि मी नाही हे ही सिद्ध होते. त्यामळ ु े च 'श्री'चा शोध घेण्यांची गरज निर्माण झाली आहे . आणि नाही सिध्द करणारा दे खील 'मी'च आहे . यावरून आणखी एक विचार सिध्द होत आहे की, परमात्मा दे खील मानला तर आहे आणि नाही मानला तर नाही. अधिक चिंतनातन ू हा ही विचार हास्यस्पद वाटतो. कारण आत्मा, परमात्मा हे कांही तम ु च्या ('भीच्या) मानण्यावर अवलंबन ू आहे काय? मळ ु ीच नाही. आत्मा परमात्मा तम् ु ही ('मी') माना किंवा नको, पण तो आहे . त्याचे अस्तित्व आहे . त्याचा प्रभाव आहे . तो आहे म्हणन च स ष् टीचे स ज ू ृ ृ न होते, निसर्गाचे नियम निसर्ग पाळतो. आकाशात / ब्रम्हांडात प्रत्येक घटना बिनचक ू घडत आहे . पथ् ू चंद्र आदी आकाशातील प्रत्ये गोष्ट त्याच्या ृ वी, ग्रहगोल, सर्य त्याच्या नियमानस ु ार घडत आहे . एवढे च नव्हे तर त्याच्या अस्तित्वामळ ु े च 'गीचे हे वाचन लिहण्यांत येत आहे . हे मान्य केलेच पाहिजे. वरिल विवेचन मान्य केले तरी प्रश्न पडतो की, त्या आत्म्याची व परमात्म्याची ओळख, अनभ ु व, अनभ ु त ू ी या प्रत्येकाच्या मीला का होत नाहीत? प्रत्येक 'मी'ला समजले की मी आत्मा आहे . मी शध् ु द पवित्र आहे . आनंदमय आहे . आत्मज्ञानी असलो तर माझ्याकडे पर्ण ू ज्ञान मिळविण्यांच ज्ञान आहे , ज्ञान मिळविण्यांचे साधने आहे त, ती साधने सांभाळण्यासाठी, सदृ ु ढ ठे वण्यांसाठी इतरही साधने आहे त. उदाहरणार्थ परमात्म्याला जाणण्यासाठी आत्मा आहे . आत्म्याला जाणण्यांसाठी मन, बध् ु दी, चित्त, अहं कार, अंत:करण आहे . अंत:करण सांभाळण्यांसाठी हृदय व शरीर आहे . तसेच अनेक अवयव व दशइंद्रिये आहे त. हे शरीर सांभाळण्यांसाठी अन्न, पाणी, हवा प्राणवाय,ु वगैरे आहे . अन्नपाणी मिळवण्यांसाठी व्यवहारामध्ये पैशाची गरज आहे . पैसा कष्ट/नोकरी आहे . कष्ट, नोकरीसाठी शरीर मन वगैरे आहे . म्हणजे या सर्व गोष्टी परस्पर परु क आहे त. एवढे सगळे आहे हे 'मी'ला माहितही आहे . 'मी' या सर्व गोष्टींचा उपयोग करून घेवन ू भोग भोगतो, तरी पण त्या 'मी'ला खरा मी का48 सापडत नाही? त्या खऱ्या 'मी' ची थोडी झलक दे खील या सामान्य 'मी' ला झाली तर हा सामान्य 'मी' सर्व साधनांचा योग्य सदप ु योग करून घेईल तें व्हा कळे ल की, शरीर सांभाळण्यासाठी किती अन्न खावे, किती पाणी प्यावे, सकस अन्न म्हणजे काय, शध् ु द जल म्हणजे काय? झोप, विश्रांती का व किती पाहिजे, सर्व अवयव सदृ ु ढ कसे राहतील. दशइंद्रिये योग्य तेच व योग्य तेवढे च कार्य कसे करतील. अंत:करण शध् ु द व पवित्र कसे राहील, में द ू शांत व सस्थि तीत कसा ठे वता येईल, मनाला, बध् ु ु दीला कोणत्या खाद्याची किती गरज आहे . ती गरज कशी भागवता येईल. अशा अनेक व सर्व गोष्टीचा योग्य विचार होऊन हितकारक निर्णय घेता येईल. व बध् ु दी, हितकारक व अहितकारक हे ठरविण्यांसाठी मन ठिकाण्यांवर ठे वन ू निर्णय यास ठे वावी लागणार हे दे खील 'मी'लाच कळणार, असा माणसांतला मी कांही वेळा इतका शहाणा, शरू वीर असतो की दस ु ऱ्या 'मी'ला तोंडात बोटे घालावी लागतात. उदाहरणार्थ झाशींची राणी, बाजीराव पेशवे, बाजीप्रभू दे शपांड,े छत्रपती शिवाजी महाराज, स्वातंत्र्यवीर सावरकर याच प्रकारच्या अद्वितीय व्यक्ति म्हणजे पर्वी ू चे ऋषी- मन ु ी आणि आपल्या आत्मज्ञानाने अद्भत ु अवर्णनिय गोष्टीचा शोध लावणारे किती तरी मी, होऊन गेलेत आणि आजही आहे त. या सर्व 'मी'मध्ये आत्मशक्तीचा, आत्मप्रत्यय होतो, पण जेंव्हा दस ु ऱ्या प्रकारच्या 'मी'ची माहिती कळते तें व्हा गोधळ निर्माण होतो. या दस ऱ्या स्तरातील 'मी' म्हणजे चोर, दरोडे ख ोर, अन्याय, अत्याचार, बलात्कार करणारे , भित्रे, लाचार दृष्टीस ु पडतात. तें व्हा 'मी' खरोखरच आत्मा आहे का असा संभ्रम निर्माण होतो. दोन्हीही 'मी' खरे आहे त. एवढे च नव्हे तर प्रत्येक 'मी' वेगवेगळा आहे . हे ही खरे मानावे लागते. असे मानण्यांतही एक 'मीच' आहे . जेंव्हा हा त्रयस्थ 'मी' तटस्थपणे विचार करतो. तें व्हा कधी कधी वाटते की, मी आत्मा आहे . हे खरे गहि ृ त धरले तर त्या आत्म्या सोबत मन असणे आवश्यक आहे . अर्थात एकटे मन नव्हे तर मना 4 49

सोबतचे चारही करण, त्याला अंतःकरण चतष्ु ट म्हणतात, ते ही सक्ष् ु म स्वरूपात असने गरजेचे आहे . हे करणच कार्य करीत असावेत. हे कार्य करीत असावेत म्हणन ू च त्यांना करण हे नांव पडले असावे म्हणजे कर्ता, भोक्ता हे अंत:करण अधिक आत्मा झाले. त्यालाच जीवात्मा नाव दिले असावे. कारण अंत:करणाचे जे केंद्र हृदय आहे ते बंद पडल्यावरच जीव गेला असे म्हणतात. शरिरात आंत व बाहे र जे जे दिसते व आहे त्या त्या आत व बाहे र दे खील त्याचा एक कोष असतो. कोष फार सक्ष् ू म असतो, तो कितीही सक्ष् ू मतर होऊ शकतो. त्या प्रत्येकांचे एक केंद्र असते. अगदी अतिसक्ष् ू म अणरू े णू घेतले तरी त्याला केंद्रक असतेच, आणि या केंद्रकाच्या भोवती सक्ष् ू म अणरू े णू सतत फिरत असतात. ही फिरण्यांची प्रक्रिया सतत प्रत्येक वस्तत ू चालू असते. कांही जड वस्तू एका ठिकाणी पडलेल्या दिसतात आणि कांही फिरत असलेल्या दिसतात त्या प्रत्येकांत सक्ष् ू म अणरू े णू असतातच. त्या अणरू े णल ू ा केंद्रही असते. अशा अणरू े णल ू ा जे प्राण्यामध्ये असतात त्या अणरू े णल ू ा माणसातला 'मी' समजणारा एक पंथ आहे . हे अणरू े णू एकटे कधी नसतात तर दोन किंवा अधिक संख्येने राहतात म्हणन ू त्याला सहजीवन म्हटले गेले आहे . यालाच माणस ू एकटा राहू शकत नाही असे तत्वज्ञान सांगितले जाते. त्यांना सापडलेला मी, त्या प्रकारचा असावा पण प्रश्न पडतो की, 'मी' प्रत्येक पंथ किंवा सांप्रदायचा वेगवेगळा मी कसा वाटतो? त्याच्या मतानस ु ार त्याचा 'मी' खरा मानला तर सर्व मी सारखेच ह तत्व खोटे ठरते. अशा मी बाबत आणखी सांगितले जाते की, त्या अणरू े णू मध्ये जे गण ु सत्र ू समाविष्ठ असतात, त्या त्या गण ु सत्र ू ानस ु ार माणसा माणसातील 'मी' वागत असतो. हे गण ु सत्र ू मी च्याच सद्विचाराने सदाचरनाने बदलता येवू शकतात. दरू वर्तन केले तर गण ु सत्र ु ात दरु ाचारी प्रवत्त ु सत्र ू वाढतात. ृ ी वाढीस लागते आणि सदाचरणाने सद्धर्ती गण म्हणजे येथे मी कसा वागतो त्याला महत्व आहे . 'मी' ने पांगले वागावे यासाठी तरी भी चा शोध घेणे आवश्यक ठरले आहे . मी. कोण याचा शोध लागल्यावर, मी चांगले का50 वागायचे, वाईट का वागायचे नाही. याचा विचार करता येऊ शकेल. विचार करणारा 'मी'च आहे व त्या विचाराप्रमाणे वागणाराही मीच आहे . हे प्रत्यक्ष कळते पण प्रत्यक्ष 'मी' कोण हे कळत नाही. हे कसे काय? माझी वागण्यांची साधने ज्याला कृती करण्यांची साधने म्हटले जाऊ शकेल, ही साधने कोणती आहे त, हे मला माहीत आहे त. साधनांचा उपयोग कसा करायचा हे ही 'मी'ला कळते. अशावेळी विचाराअंती या निर्णयाप्रत मी येतो की, सर्व साधने सोडून जे शिल्लक राहते व जे या साधनांचा वापर करतो तो 'मी' असला पाहिजे. आपला दे ह, इंद्रिये, अवयव, अंतःकरण, चकव्याचे चारही करण कहीसाधने समजली तर शिल्लक राहतो तो आत्मा आणि अहं म ् ची जाणीव असणे. आणि जीव पैकी आत्मा म्हणजे 'मी' हे अनादी काळापासन ू मान्य झालेले असले तरी आत्मा मी स्वतःला प्रगल्भ, विचारशील, चिंतनशील व चिकित्सक समजत असल्यामळ ु े लगेच मान्य करीत नाही, त्याला कारण सांगतांना सांगतो की, आत्मा केवळ साक्षीभाव आहे . तो स्वतः कांही करीत नाही पण मी तर सर्व करतो, म्हणन ू मी आत्मा नसन ू वेगळा कोणीतरी आहे . आत्मा नसेल तर जीव किंवा अहं मची जाणीव यापैकी कोणी आहे काय? जीवाची व्याख्या पाहिली तर दिसन ू येईल की दे हामध्ये जोपर्यंत आत्मा असेल तरच त्याला जीव आहे असे म्हणतात. जीव गेला म्हणजे आत्मा दे ह सोडून गेला कसे समजण्यांत येत.े म्हणजे जीवाचे अस्तित्व आत्म्यावर अवलंबन ू आहे . जीव हे जीवंतपणाचे लक्षण आहे . 'लक्षण म्हणजे 'मी' होऊ शकत नाही. माझ्यात जीव असणे हे जीवंतपणाचे लक्षण आहे म्हणजे मी जीवापेक्षा वेगळा आहे , तरी पण 'मी' म्हणजे जीव आहे असे वारकरी सांप्रदायातील महाराज म्हणत असतात, म्हणन ू च ही जीवा-शिवाची भेट म्हणजे आत्मा, परमात्म्याची भेट म्हटले जाते. या मी म्हणजे जीव व मी म्हणजे आत्मा असा अर्थ होत आहे . यालाच जीवात्मा म्हटले जाते. अधिक विचार केल्यावर की, माणसाचे निधन झाल्यावर, त्या माणसाचा जीव गेला कसे म्हटले कळून येतज े ाते. म्हणजे माणस ू वेगळा व जीव वेगळा आहे . माणसांतील जीवाचे अस्तित्व आत आत्मा असे पर्यंतच असते, कारण आत्मा चेतना आहे . चेतन असल्यावरच चैतन्य असते हे मान्य झाल्यावर 'भी' म्हणजे आत्मा मान्य करावा लागेल, पण पन् ु हा

तोच प्रश्न येतो की आत्मा कांहीही करीत नाही. तो केवळ साक्षी आहे , आणि मी तर सर्व करीत आहे . अशा गोंधळामळ ु े च स्वतः मी कोण आहे याचा शोध घ्यावा लागतो. अधिक चिंतनातन ू असा विचार पढ ु े येतो की, आत्म्याच्या अस्तित्वामळ ु े जीवाकडून मना मार्फ त इंद्रियांना आज्ञा झाल्यावर त्या त्या इंद्रियाकडून क्रिया घडत असावी. त्याला माणस ू 'मी' केले असे म्हणत असावा, हे खरे मानल्यास मी जीवात्मा होऊ शकतो. पण माझ्या जीवंतपणाच्या लक्षणांलाच मी म्हटल्यासारखे होईल. 'मी' माझ्या जीवंतपणाच्या लक्षणांहून वेगळा आहे हे ही खरे आहे . यासाठी डॉक्टर लोक नेहमी सांगतात की, माणस ू आजारी पडल्यावर त्याला ताप / ज्वर येतो. ताप / ज्वर येणे हा आजार नसतो तर जो आजार आत आहे त्याचे बाह्य लक्षण हे ताप/ज्वर आहे . म्हणजे आजार वेगळा व लक्षण वेगळे . माणस ू आणि त्याचा जीवंतपणा यातील हाच फरक आहे . असे वाटते. म्हणजे मी आणि माझा आजार वेगळा आहे . म्हणजेच मी आणि माझा जीवंतपणा वेगळा झाला आहे . माझा जीवंतपणा माझ्या जीवाचे लक्षण आहे . हा जीव, जीवंतपणा माझ्या अस्तित्वाचे लक्षण आहे . याचाच अर्थ मी म्हणजे नीव नसन ू वेगळा कोणीतरी आहे . हे मान्य करावे लागते, मग मी कोण आहे ? माझे अस्तित्व सिध्द होण्यांसाठी आत्मा अधिक जीव पाहिजे. जीवा शिवाय 'गी'चे अस्तित्व आत्मस्वरूपात असते असे आतापर्यंत संतांनी सांगितलेले असले तरी ते अस्तित्व या चक्षूंना दिसणारे नाही म्हणन ू ते मनाला पटत नाही. माझे मन जर आत्मा हा दे ह सोडून जातेवेळी सोबत सक्ष् ु म मनोमय कोष घेवन ू जात असेल तर त्या मनोमय कोषास ते कळावयास पाहिजे, पण त्यावेळच्या मनाला कळते किंवा नाही हे मला (मी ला) यावेळी कळत नाही. त्यावेळी 'मी'ला काय कळते ते आजच्या 'मी'ला कळत नाही म्हणजे52 "काय 'मी' दोन आहे त? हे ही शक्य नाही. त्या मी च्या दोन अवस्था असू शकतील असे मागावयास हरकत नाही. या मी चा जसा जसा शोध घ्यावयाचा प्रयत्न केला जात आहे . तस तसे अधिक गोंधळच होत आहे . म्हणन ू च त्याचा शोध घेण्यांची तीव्रता वाढत आहे . मी स्वत: सिध्द असन ही सापडत नाही हे कसे ? आत्तापर्यंत कितीतरी रितीचा ू अवलंब केला आहे . वाचक दे खील कंटाळून जाण्यांचा संभव आहे . पण काय करावे. 'मी' ला शोधले नाही तर माझे अस्तित्व कशासाठी आहे हे कसे कळणार. आणि 'मी' चे अस्तित्व कशासाठी आहे हे च माहित नसेल तर 'मी' काय असाच येणार व असाच निघन ू जाणार यासाठी या जगात / पथ् ृ वीवर आलो आहे काय? येण्याचा/ मला या पथ् ृ वीवर पाठविण्यांचा कांही तरी उद्दे श असला पाहीजे. तो उद्दे श कळणे आवश्यक आहे च. तो उद्दे श कळाल्यावर "त्याप्रमाणे कार्य करता येईल. उद्दे श कळण्यांसाठी मी कोण? हे ही कळणे आवश्यक आहे च. म्हणजे 'मी'चा शोध घेण्यांचा खटाटोप व्यर्थ नसन ू तो अर्थ पर्ण ू आहे एवढे कळते. म्हणन ू च शोध घ्यावासा वाटतो. वर उल्लेख केल्याप्रमाणे जर माझ्या जीवंतपणाचे लक्षण असलेला जीव अस्तित्वात नसला तरी मी जीवंतच असतो असे म्हटले जाते, कारण 'मी'ला जन्म-मत्ृ यू दोन्हीही नाहीच. हे मान्य केले तर जीव गेल्यावर मी चे अस्तित्व ओळखायचे कसे? आस्तित्व आहे आणि ओळखू येत नाही त्यावेळी नाही, आताही ओळखू येत नाही. ओळखणारा मी आणि ज्याला ओळखायचे आहे तो मी दोन्हीही एकच आहे त असे सतत सांगितले जाते. यास ते अद्वैत वाद वगैरे शब्दाचा वापर करून सांगितले जाते. त्यामळ ू े समजायला अवघड जाते असे वाटते. सोप्या शब्दात सर्व सामान्यांना समजेल अशा भाषेत सांगितल्यावर समजेल असे वाटते. अद्वैतवाद म्हणजे द्वैत नसणे व द्वैत म्हणजे दोन भिन्न प्रकार किंवा दोघांत वैमनस्य असणे. पण अद्यात्मात अद्वैतवाद म्हणजे सर्वत्र एकच परतमतत्व ज्याला ब्रम्ह नावाने संबोधले जाते. ते ब्रम्हतत्व सर्व कांही आहे . या दृष्टीने 'गी' दे खील ब्रम्हच आहे म्हणन ू मी ला अहं म ् ब्रम्हास्मी म्हटले जाते. पर्वी ू उल्लेख केल्याप्रमाणे दे हात असलेले ब्रम्ह, आत्मा आणि53 शरीराबाहे र सर्वत्र व्याप्त असलेले ग्रह या शब्दाने शोकळखले जाते. तसेच केवळ साक्षीभाव असलेले परमतत्व आणि कार्यरत असलेले तत्व से ब्रम्ह म्हणावे लागेल, कारण ब्रम्हांडात जे जे घडते ते ब्रम्ह तत्वामळ ु े च यासाठी अधनि क काळातील दोन उदाहरणे सगण्यां स सोपे वाटतात. एक म्हणजे विद्य त च ब ं कीय प्रवाह रोजच्या जीवनांत ु ु ु

कितीतरी कामे करतो. हे पाहून आश्चर्य वाटते. दस ु रे उदाहरण म्हणजे दरू दर्शन आणि दरू ध्वनी व भ्रमणध्वनी यांचे कार्य चालते ते आकाशांत आस्तित्वात असलेल्या ब्रम्ह तत्वामळ ु े हे मानने भाग आहे . कारण शब्दांची, चित्रांची, आवाजाची वहन क्रिया घडते ती ब्रम्ह तत्वामळ े च . ब्रम्हाच्या स क्ष् ंु कीय वहन शक्ती / उर्जा ु ु म कणांकणांमध्ये चब आहे याच प्रमाणे या दे हातील आतील ज्या क्रिया चालतात त्या चालण्याची जी प्रक्रीया आहे , जी पध्दत आखन ू दिलेली असते, ज्याला स्वयंचलीत यंत्रणा म्हटले जाते. ती क्रिया दे खील ब्रम्हतत्वामळ ु े च घडते असे मान्य करण्यांस हरकत नसावी, हे मान्य झाल्यास मी म्हणजे ब्रम्ह हे मान्य करावे लागते. म्हणजे या दे हाचा चालक व मालक 'मी' झालो. 'मी' दे हापासन ू वेगळा झाला की दे ह कांहीच करू शकत नाही. ं ब्रम्हतत्व आणि आत्मपत्व किवा परमात्मातत्व एकच आहे . केवळ त्या एकच तत्वामळ ु े ज्या विविध क्रिया घडतात त्यामळ ु े वेगवेगळे नांव पडले आहे . हे मान्य झाले तर प्रश्न पडतो की, मी या तत्वाचा भाग असन ू दे खील मी खोटे बोलतो, वाईट वागतो, अक्षम्य गन् ु हे करतो हे कसे? यावर तत्वचिंतक अभ्यासाकांनी सांगितले आहे की, मी ज्या मन, बध् दी, चित्त, अहं क ार आणि दे हाशी संलग्न झाले आहे त त्याच्यात निसर्गातील त्रिगण ु ु समाविष्ठ असल्यामळ ु े त्या त्या गण ु ाच्या प्राबल्याप्रमाणे क्रिया घडतात. त्या सर्व क्रियांची जबाबदारी माझी समजन ू मी त्या क्रियांचा कर्ता आहे . असे मी समजतो. माझ्यातील 'मी' आणि इतरांतील 'मी' हे असेच समजतात म्हणन ू च सर्व गोंधळ होतो. आणि गोंधळ केलाही जातो. असा गोंधळ घालणाऱ्यांची जबाबदारी प्रत्येकांतील 'मी' दस ऱ्यातील 'मी'वर ढकलन ू ु आणखी गोंधळ वाढविला जातो, पण प्रत्यक्षांत हे सर्वच चक ू आहे . मी कोण हे न समजल्यामळ ु े हे सर्व घडत आहे . एवढे च नव्हे तर माझ्यातील54 करतो. किती दस ु ऱ्यातील मी किती विचित्र वागतो, किती खोटारडा आहे , किती अज्ञानी आहे . किती वेडा आहे व किती आहे . याचेच मल् ु यमापन करीत असतो. ते मल् ु यमापन खरे असू शकते किंवा खोटे ही असू शकते. दस ु ऱ्यातील मी च्या मल् ं आहे . संबध ं येऊ शकतो, किती परिणाम माझ्या 'मी'वर होऊ ु यमापनाशी माझा काय व किती संबध शकतो या विचार न करता दस ु ऱ्यांच्या 'मी'वर अभिप्राय दे ण्यांचा माझ्या 'मी'ला किती अधिकार आहे ? याची गरज आहे काय? त्याचा परिणाम काय होणार आहे . याचा विचार होणे आवश्यक आहे . आपण रोजच्या व्यवहारात पाहतो की, माणसांतील 'मी' त्याला ज्या वस्तू किंवा ज्या व्यक्ती आवडतात त्यांची प्रत्येककृती त्याला आवडते ही आवड खरी असते. त्याच्या दृष्टी कोनातन ू , म्हणन ू त्याला योग्य वाटते. प्रत्यक्षांत ती योग्य असू शकते, खोटी ही असू शकते. पण हा प्रसंग त्या दोन 'मी' मधला असन ू तिसऱ्या 'मी'ला त्याबद्दल ं वाईट वाटून घेण्यांचे कांहीही कारण नसतांना तिसऱ्या मी ला चांगले किवा वाईट वाटते आणि तिसरा 'मी स्वत:वर परिणाम करून घेतो. त्यावेळी वाटते की माणसांतील 'मी' खरा कोणता व खोटा कोणता? 'मी' मी मध्ये असा फरक कोठून आला? सर्व मी सारखेच आत्मा असतील तर हे रोज व्यवहारात दिसणारे दृष्य व अनभ ु व खोटा व चक ू आहे काय? रोजचा अनभ ु व प्रत्यक्ष मी चा अनभ ु व असल्याने खोटा म्हणता येणार नाही. या बाबत मनाचा अभ्यास करणाऱ्या तत्ववेत्यांनी सांगितले आहे की, माणसांतील 'मी' च्या मनाला उदाहरनार्थ एका प्रतिष्ठित समजल्या जाणाऱ्या परिवारांतील मी ला त्याच्या एखाद्या जवळच्या नात्तेवाईकांची पत्नी/ बहीण /मेव्हणी खप ू आवडत असेल तर त्याला त्या प्रत्येक योग्य वाटते. खरी वाटते, ती प्रिय वाटते आणि तसे तो आपले मत आग्रहाने प्रतिपादन करीत असतो. त्यावेळी तिसऱ्या माणसांतील 'मी'ला आश्चर्य वाटते. कारण सत्य काय आहे हे तिसऱ्या मी ला त्याच्या दृष्टीने65 आश्चर्यकारक वाटत तिसऱ्या भी चे शाश्चर्य वाटणे खरे असले सरी त्या पहिल्या दोन मी ला त्यांचेच योग्य वाटत असते. याबाबत चौथा तटस्थ मी ला जेंव्हा अशी माहीती मिळते तें व्हा त्याला जर तो विचारशील, अध्यात्मिक असेल तर त्याला प्रश्न पडतो की खरा भी कोणता आहे ? असे प्रत्येकांचे 'मी' वेगवेगळ्या विचाराचे असतात असे दिसन ू येत.े हे सर्व 'मी' अमर असतील तर त्यांची संख्या अगणित होईल. मग प्रत्येकांचे वेगळे विचार दे खील अगणित प्रकारचे होणार. ही मी ची म्हणजे आत्म्यांची संख्या सिमीत असते असे ही म्हटले जाते. संख्या सिमीत समजली गेली तर

मत्ृ यू पावणाऱ्या माणसांतील 'मी' मरतो म्हणजे कोण मत्ृ यू पावतो? आत्मा अमर म्हणजे मी ही अमरच आहे . अशा मी संबध ं ी जेंव्हा मी च्या बाबत ना मत्ृ यू ना जन्म असेही म्हटले जाते. जन्म नसेल तर मत्ृ यू नाही हे समजू शकते पण जन्मच नाही हे मी च्या माझ्या मनाला पटत नाही. कारण मी सद्या अस्तित्वात आहे म्हणजे केव्हातरी जन्मला असणारच. फार तर त्याला पहिला जन्म म्हणता येईल. जन्मच नाही म्हटल्यावर तो आला कसा व कोठून? याचे उत्तर शोधतांना मी च्या लक्षांत येते की, मी ज्या अर्थी आत्मा आहे म्हणजेच परमेश्वराचाच एक भाग आहे . त्याअर्थी परमात्मा जसा अजन्म, अविनाशी, अमर आहे तसाच आत्मा असला पाहिजे. म्हणजे मी हा आत्मा सिध्द होऊ शकेल आणि आत्मा जर परमात्म्याचा भाग / अंश असेल तर तो अशा विनाशी, व्यभिचारी, विद्रप ु , घाणेरडया, शरिराशी का संलग्न झाला? त्याने हा असला दे ह धारण करून दःु ख का भोगावे? आत्मा दःु ख भोगत नसन ू मन सख ु -दःु ख भोगते असे म्हणावे तर मन हे एक विचार करण्यांचे माध्यम / साधन आहे असे म्हणतात. दःु ख किंवा सख ु भोगणे हे एक प्रकारे दःु ख सख ु ाच्या संवेदनाच्या जाणीव होणे आहे . सख ु -दःु ख केवळ संवेदना आहे त. त्याची जाणीव होऊ दिली नाही तर सख -द ः ख होणारच नाही. हे आपण रुग्नाला भल ु ू दे तात त्यावेळी ु पाहिलेले आहे . तसेच मनावर संयमन केल्यावर दे खिल मळ ू जाणीव न होता ज्यानी आपल्या मनावर ताबा मिळवला त्याच्या आज्ञा पालन केल्या जातात. म्हणजेच जाणीव ही मनाला होते 56 किंवा अन्य कोणत्या भागाला होते असाही संभ्रम निर्माण होतो. यामध्येती विचारवंतांचे मतभेद दिसन ू येतात. संवेदनाची जाणीव शरिराला का मनाला, का अहं म्ला ज्याला अहं कारही म्हणतात, का आत्म्याला म्हणजे 'मी'ला जाणीव होते? या बायत अधिक चिंतन झाल्यास लक्षांत येईल की, ही जाणीव होण्यांचे मख् ु य केंद्र- में द ु आहे . असे विज्ञान म्हणते. वैज्ञानिक दृष्टीने हे खरे मानले तरी हे अर्थ सत्य आहे . में द ू केंद्रस्थानी यासाठी म्हटले जाते की, संवेदनाची सरु ु वात में दप ू होते आणि मनापर्यंत पोहं चल्यावर त्याची जाणीव होते, हे ही पन् ु हां पर्ण ू सत्य मानता ू ासन येणार नाही. कारण त्यासाठी तेथे 'मी'ची म्हणजे आत्म्याची उपस्थिती आवश्यक आहे . आत्मा तेथे नसल्यावर केवळ एकटे मन कांही जाणू शकत नाही. या मनाला परावलंबी म्हणायचे का? कारण एकटे मन कोठे ही जाते. शरीर येथेच असतांना मन अगदी दरू वर असलेल्या अमेरीका, आस्ट्रे लिया अशा कोणत्याही दे शात जाऊन लगेच परत दे खील येत.े त्याच्या जाण्या-येण्यांचा वेग प्रकाशाच्या वेगापेक्षाही अधिक आहे असे म्हणतात. सर्य ु प्रकाश हा त्याच्या सर्य मं ड लापर्यंत, स र्य माले पर्यंत जाऊ शकतो पण मन हे द स ऱ्या द स ऱ्या स र्य माले त ही जाऊन येऊ शकते. ू ू ु ु ु म्हणन ू दस ू मंडलाचा शोध लागलेला आहे . हा शोध एवढ्यावरच थांबला नसन ू पथ् ु ऱ्या अनेक सर्य ृ वीच्या कक्षेबाहे र अनेक उपग्रह पाठवन ू त्याचे नियंत्रण येथे बसन ू केले जाते. हे मनाचे कार्य मी च्या चातर्या ु मळ ु े शक्य झालेले आहे . 'मी' एवढा चतरू कल्पक असन ू ही मलाच सापडत नाही. मी ला शोधण्यांसाठी मी आहे . भी या जगांत किती तरी नवीन नवीन शोध सावले आहे त, ते पाहून अन धक्क होते, आश्चर्य वाटते, एवढे अगणित, अकल्पित शोध लावणारा मी, मला शोधन ू दे खील सापडत नाही. याला काय म्हणावे? पथ् ु ाच्या तळाशी काय आहे . आकाशात काय आहे ? याचा शोध 'मी'ला ृ वीच्या पोटात काय आहे . समद्र लावता येतो. येथे बसन जगातल्या काना कोपऱ्यात काय चालते. ते पाहण्यांची अनेक उपकरणे मी ने तयार केली ू आहे त. याच मी ची शक्ती 57 ओळखण्यांची व ती शक्ती एकत्रित करण्यांची किमया या भी मे कंु डलिनी जागत ृ ी द्वारे सिध्द केले आहे . अशी कंु डलिनी जागत ंु ई आदि अनेक ठिकाणी आजही हयात आहे त. ु े, मब ृ करणारे कांही महाभाग सोलापरू , पण पर्वी च्या ऋषी-म न ीं क डे ही विद्या अवगत होती. ती नष्ट झाले ल ी नाही. केवळ आपल्याला हे मान्यवर भेटत नाहीत ू ु म्हणन ू ती विद्या नाही असे म्हणता येणार नाही. विद्या आजही आस्तित्वात आहे च अशी विद्या आपल्याला अवगत नाही. आपल्याला म्हणजे त्या 'मी'ला आज अवगत नाही असे म्हणायचे असेल, त्या आत्म्याला अवगत नाही असे समजायचे का? आत्मा अविद्य आहे असे म्हणता येणार नाही. कारण मी हा अडानी व अविद्य ही आहे . असे समजा कडे पाहिल्यावर दिसन ू येत.े मी अविद्य आणि अडाणी आत्मा विद्यवान व शहाणा म्हटल्यावर मी

म्हणजे आत्मा म्हणता येणार नाही. पण ऋषी- मन ु ींनी व संतांनी सिध्द केलेला सिध्दांत आत्मा म्हणजे 'मी' याला आपल्या सारख्यांनी खोटे म्हणणे हे योग्य व उचीत नाहीच. यावर एका विचारवंत चिंतनशील अभ्यासक, ज्ञानवान मी ने प्रतिपादन केले की, त्या आत्मरुपी मी ने जेंव्हा विचार करण्यांचे साधन म्हणन ू मनाचा उपयोग केला. मन म्हणजे मी बध् ु दीचा उपयोग केला तर मी म्हणजे बध् ु दी आत्माज्ञानाचा उपयोग केला तर मी म्हणजे आत्मा, शरीराचा उपयोग साधन म्हणन ू केला तर शरीर म्हणज मी होईल. अशा प्रकारे ज्या ज्या साधनाने जसे प्रकटीकरण होईल त्या त्या वेळी मी त्या साधनांशी सलग्न झाल्यामळ ु े भौतिक अर्थाने त्या मी ची व्याख्या बदलते. व्याख्या त्या त्या परिस्थितीनस ु ार बदलत असली तरी मी तोच आत्मा असल्याने मी बदलत नाही. मी अनेक साधनाद्वारे अनेक कामे करतो म्हणजे मी ची व्याख्या सापेक्ष आहे पण मी मात्र निरपेक्ष आहे . सापेक्ष निरपेक्ष हे शब्द कांहींना बोजड व अवघड वाटतात, पण फार महत्वाचे आहे त. त्याच्या अर्थातन ू बरे च कांही ज्ञान मिळते व अवघड शब्दांचा उलघडा ही होतो. मी ची ओळख होण्यामध्ये मला म्हणजे माझ्या 'भी'ला बरे च सहाय्य झालेले आहे . उदाहरणार्थ मी लिहीतो म्हणजे हात लिहीण्यांचे काम करतात व 58 मनातन ू विचार येतात तें व्हा मी म्हणजे मन अधिक हात, मी बोलतो तें व्हा मी म्हणजे (मन अधिक गख ु अधिक दातच अधिक ओठ अधिक कंठ अधिक जीभ) मी चालतो यावेळी गन अधिक पाय मी विचार करतो तें व्हा मी मन अशा प्रकारे ज्या त्या साधनांचा उपयोग करतो तें व्हा ते साधन मन म्हणजे मी हे सर्व परिस्थिती सापेक्ष झाले. मी चा शोध घेताना मी म्हणजे कोण नाही आणि कोण असू शकतो हे पन ु : पन ु : तेच तेच विचारत घोळत रहात आहे हे खरे असले तरी त्याचा विचार करते वेळी वारं वार येणे स्वाभाविक आहे , कारण मी म्हणजे शरीर नाही, अवयव नाही, दशैंद्रिय नाही, मन, बध् ु दी, चित्त, अहं कार नाही आणि केवळ शद् ु ध आत्मा म्हणजे ही मी नाही असे माझ्या मनाला वाटते. मी आहे हे मान्य झाल्यावर मी म्हणजे केवळ शध् ु द आत्माच आहे हे संतांनी खात्रीपर्व ू क सांगितले आहे . व त्यांनी अशी अनभ त ीही घे त ले ल ी आहे . या सं त ां च् या मनाचा विचार क े ल्यावर मी चा शोध घे त असताना ु ू वाटते की, मी म्हणजे आत्मा मानले तर केवळ शद् ु ध आत्मा एकटा नसावा तर त्या आत्म्यासोबत त्रिगण ु ात्मक प्रकृती सक्ष् ु म रूपात असली पाहिजे. मी मध्ये श्रीगण ु आहे त व पंचमहाभत ू े प्रकृती रुपाने आहे त. पंचमहाभत ु े जसे एकमेकात लीन असतात तद्वत मी मध्ये पंचकोष सक्ष् म स्वरूपात लीन असावे त . स क्ष् म स्वरूप आहे की ते या ु ु बाह्य चक्षूंना दिसू शकणार नाहीत पण प्रभाव पाडू शकतात. उदाहरणार्थ मी जेंव्हा या स्थल ू शरिरा शिवाय अस्तित्वात असतो तें व्हा प्राथमिक अवस्थेत मी सोबत, मनोमय शेष व कोष असलाच हा कोष स्थल ू शरिरधारींना दिसणार नाही पण कधी कधी त्याचा प्रभाव जाणवू शकेल. प्रभाव यासाठी जाणवणे शक्य आहे की, सक्ष् ू म कोष त्याच्या सक्ष् ु म हातापाया द्वारे जर एखाद्या माणसावर आधात करे ल तर त्या सक्ष् ू म इंद्रिय / अवयवाद्वारे झालेल्या आधाताचा प्रभाव शरीरधारी माणसाला दे खील जाणवू शकतो/होऊ शकतो. त्याला सामान्य भाषेत कोणी भास झाला म्हणेल कोणी योगायोग म्हणेल कोणी कल्पना म्हणेल, किंवा अन्य शब्दात सांगेल. पण प्रभाव त्या सक्ष् ु म शब्दाचा दे खील पडत असतो. असे सक्ष् ू म मक ु शब्द59 कांही विशिष्ठ व्यक्त्तिनाच ऐकू येतात आणि कांही विशिष्ठ व्यक्त्तिीवरच प्रभाव पडतो, पण प्रभाव पडतो हे खरे आहे . हे एक प्रकारचे शब्द सार्मथ्यच आहे . अरोच शब्दसामर्थ्य मंत्रातील शब्दाचेही असते. मंत्राचा प्रभाव दे खील सर्वावर होत नाही कांही विशिष्ठ व्यक्तिवर होतो किंवा त्या त्या व्यक्तीवर होतो. जे मंत्रजप करतात, मंत्र जपाचा परिणाम / प्रभाव सर्वावर झालेला दिसन ू येत नाही, पण याचा अर्थ असा नव्हे की त्याचा जप करणे फोल आहे किंवा वेळेचा दरु ू व बिनफायद्याचे आहे . मंत्रजप व नामस्मरणाने मनाची एकाग्रता लागते, ु पयोग आहे . किंवा सर्व फिजल अनावश्यक विचार येण्यांचे थांबते. अनावश्यक विचार मनातच आले नाही तर गैर आचरणही घडणार नाही. मन शांत झाल्यावर आणखी आत आत काय आहे , काय चालते, कसे चालते, याकडे लक्ष लागते आणि त्यातन ू च आतला आवाज, आतला आत्मा आहे का नाही हे पाहण्यांची क्रिया सहज व आपोआप घडते त्यातन ू च 'मी'ची जाणीव निर्माण होण्यास सरु वात होते. आणि मंत्रजपावर किंवा अशा नामस्मरणावर दृष्य श्रध्दा असेल तर लवकर

अनभ ु व येतो. दृष्य श्रध्दा नसेल तर थोडा अधिक वेळ लागतो. आणि श्रध्दा नसली तर या जपामळ ु े हळूहळू श्रध्दा निर्माण होते. ज्याची अजिबात श्रध्दा नाही पण इतरांच्या सांगण्यावरून जप करीत असेल तरीसध् ु दा कालांतराने त्याला समजेल की, त्याच्यामधील वाईट व गैर असलेले किंवा येत असलेले विचार कमी झालेले आहे त व लाभ दिसन ू येत नसला तरी नक ु सान कांहीच झालेले नाही. हे ही तेवढे च खरे आहे . अशा विषयांत लाभ नक ु सान हे पैशात ं किवा अर्थिक व्यवहारात पहायचे नसते. तर मानसिक लाभात पाहायचे असते. असे संतांनीच सांगन ू ठे वलेले आहे , त्यामळ ु े आपण त्यास आध्यात्मिक अर्थाने पाहिल्यास 'मी'चा शोध घेण्यांची ही एक पायरी आहे हे समजन ू येईल. मत्रातील शब्द किंवा नामस्मरणातील नाम हे केवळ शब्द वाटत असले तरी त्या शब्दामध्ये सामर्थ्य असल्याचे प्रत्ययास येईल. प्रायोजातन ू माणस ू 'भी'च्या शोधात पढ ु े गेला असेल. त्याला अशा प्राथमिक स्तरावरील पायरीची गरज नाही. पढ ु ेन जाता प्राथमिक60 येतील. मर्ती ू पायरीवरच संतष्ु ट होऊन येथेच थांबलेले अनेक जण दिसन ू पज ू ा करणारे लोक दे खील तेवढे च काम करून त्यातच धन्यता माणन ते थ े च थां ब ले ल े ने ह मीच दिस न ये त ात. जे 'मी' आत्मा किंवा परमात्मा माहित ू ू नसल्याने तो शोधण्यांसाठी जे जे मार्ग आहे त, त्या मार्गापैकी । मार्गावरील ही पहिली पायरी म्हणता येऊ शकेल. मंत्र जपाने किंवा नामस्मरणाने आपण दस ु े पायरी आहे हे ु री पायरी गाठली आहे हे कळून येऊ शकेल य आणखी पढ ही कळू शकेल. जसजसे पढ ु ची पायरी दिसेल तसे पढ ु े पढ ु े जात प्रगती केल्यास. आत्मा आत्मा म्हणतात तो मीच आहे . का याचा विचार सरु ु होईल. लवकर खात्री पटणार नाही. कारण खात्री पटण्यांसाठी मी म्हणजे कोण नाही याची अगोदर खात्री पटली पाहिजे. मी कोण नाही हे लवकर खात्री पर्व ू क पटत नाही. यापर्वी ू वर्णन केल्या प्रमाणे । मी म्हणजे कोण नाही हे खात्रीपर्व ू क पटता पटता प्रश्न निर्माण होतो की जी साधने माझी आहे त त्यापेक्षी मी वाटणारा वेगळा आहे . पण त्या साधनांचाच वापर करून मी आत्मा असेल तर माझ्याकडून अनेक अमानविय गोष्टी का घडतात हा मी प्रत्येक माणसांत आहे . तो जर एकच असेल तर त्या प्रकरकडून कितीतरी वेगवेगळ्या चित्रविचित्र गोष्टी घडतात. सर्वातला मी एकच कसा असे शकेल, कारण एक मी खरा बोलतो तर दस ु रा मी खोटे बोलतो, तरी त्याचे तो समर्थनच करतो. एका मी ला एक गोष्ट वरी वाटते/आवडते तर दस ु ऱ्या मी ला तिच गोष्ट चक वाटते . आवडत नाही/तिरस्करणीय वाटते . एक मी चां ग ला आणि द स रा मी वाईट असे व्यवहारात दिसते. ू ु त्याला आपण लौकीक दृष्ट्या हे बरोबर व योग्य आहे असे म्हणता आणि पारलौकीक दृष्टीने सर्व मी एकच आहे त असे समजावन ू सांगता. एका पण लौकीक / पारलौकीक हा शब्दांचा खेळ आहे . प्रत्यक्षांत मी जो आज सर्वांना दिसतो तोच खरा समजला जातो. आज दिसणारा मी अधिकारी आहे , राष्ट्रपती आहे , राष्ट्रप्रेमी आहे , राष्ट्रद्राहीही आहे , मंत्री आहे , लोक सेवक आहे आणि भक्षक आहे . सज्जन आहे , दर्ज ु न आहे , अज्ञानी आहे वगैरे वगैरे. मग अशा सर्वामधील मी एकच कसा होईल. 61 आज अस्तित्वात दिसणारा मी ला माणस ू म्हणायचे का केवळ आत्मा म्हणायचे, का मनातील विचार प्रभावे वागतो म्हणन ू मन अधिक शरीर म्हणायचे का अहं म ्/अहं कार समजायचे, का परिस्थिती नस ु ार घडणाऱ्या घटनांचे साक्षीदार समजायचे, का मी कोणीच नाही. केवळ इारी लिला समजन 'मी' कोणीच नाही असे गह ू ृ ीत धरायचे? मी आहे हे सत्य आहे आणि मी कोणीच नाही सर्व इश्वरी इच्छे ने होते/घडते हे ही सत्य आहे . त्याच बरोबर भी कर्मसिध्दांत सांगितला जातो त्या सिद्धांतानस ु ार, माणसांच्या पर्व ू कर्मानस ु ार जे संचीत साठलेले असते ते फळाला आल्यावर प्रारब्ध रूपाने भोगावे लागते. म्हणन ू त्या प्रारब्धानस ु ारच बध् ु दी व मन काम करतात. हे सत्य मानायचे की यापैकी मी कोणते काम करणारा प्राणी आहे ? सर्व क्रियामध्ये मी आहे हे सत्य आहे , पण खरा मी कोणता? अस्तित्वात असलेला मी. शोध घेणारा मी. कार्य करणारा मी. आणि 'मी' कोण हे माहित नसलेला मी. हे सर्व मीच आहे त. मग हे सर्व एकच आहे त की, वेगवेगळे आहे त? असे विचार सोडून गोंधळात टाकणाराही मी'च आहे . हे गौडबंगाल वाटते. म्हणन ू च मीचा शोध सरू ु आहे .

हा मी पर्वी ू च्या ऋषी-मन ु ींचा व संत महात्म्याला माहित झाला होता. त्यांनी आत्म्यालाच 'मी' ठरवले. कारण त्यांना तशी अनभ त ी आली असणार. अलिकडच्या कांही संतांनी पर्वी ु ू ू चे मत मान्य करून 'मी' म्हणजे आत्मा आहे असा प्रचार/प्रसार करीत आहे त. पण अलिकडील कांही महाराज मंडळी, 'मी' म्हणजे जीव आहे . किंवा जिवात्मा आहे म्हणतात. काही ज्ञानी म्हणतात 'मी' अहं कार आहे तर कांही म्हणतात अहं म ् म्हणजे मी आहे तर कांही विद्वान मंडळी मी कोणीच नसन ू माझ्या नावावर ज्या घटना घडतात, म्हणजे गव, बध् ु दी, व इंद्रिये, में द ू असे एकत्र आल्याने जे घडते त्याला आपण मी कर्ता समजतो हे चक ू आहे . मी असा कोणी अस्तित्वातच नाही. हा विचार प्रसार करणारे विद्वान आज दरू दर्शनवर हिंदी गज ु राती भाषेमधन ू रोज सांगत आहे त. ते इश्वराला मानतात व623 आत्म्यालाही मानतात. मी म्हणजे आत्मा हे त्यांना मान्य आहे . पण आत्मा कांहीच करीत नाही तर केवळ त्याच्या उपस्थितीत दोन किंवा अधिक साधने / इंद्रिये एकत्र आल्याने जे घडते त्याचा कर्तेपणा स्वत:कडे घेणे म्हणजे अहं कार आहे असे त्यांचे मत आहे . हे गत कांही माणसांतील मी ला अजिबात पटत नाही, कारण त्यांच्या मतानस ु ार प्रत्येक कृतीचा एक कर्ता असतोच. कर्त्याशिवाय कृती/कर्म घडत नाही हे मत दे खील खरे वाटते. कारण ज्याला आपण आपोआप म्हणता त्याच्या मागे कोणीतरी कर्ता असतोच. तो कर्ता दृष्य किंवा अदृष्य ही असू शकतो. कर्ता दिसत नसला म्हणन ू कर्ता नाही असे म्हणता येणार नाही. उदाहरणार्थ आपण आपला श्वास घेतो व सोडतो ही क्रिया आपण कांहीही न करता आपोआप घडते. म्हणन ू याचा या कर्ता नाही असे म्हणता येणार नाही. प्राणवायू पाहिजे अधिक फूप्पस ू , हृदय पाहिजे अधिक गह ृ ण करण्यांसाठी जीव अधिक आत्मा पाहिजे. सर्वामध्ये आत्मा प्रधान असला तरी कर्ता जीव म्हटला जाईल. कारण जीव आहे तो पर्यंतच श्वासोश्वास क्रिया चालू राहिल. तद्वत आपण खाल्लेल्या अनाचे पचन होऊन जे रक्त, मास, पेशी, आणि उर्जा तयार होते ही प्रक्रिया आपोआप होते असे आपण म्हणतो पण या प्रक्रियेसाठी जी साधन यंत्रणा आहे ती यंत्रणा चालविणारी जी शक्ती आहे , त्या शक्तिीलाच कर्ता म्हणावे लागेल. ती शक्ती दिसत नसली तरी आहे हे मान्य करावे लागेल. येथे या शक्तिलाही जीवच म्हणावे लागेल, कारण जीव आहे तोपर्यंतच ती प्रक्रीया कार्यरत राहते. येथे जीव हा जीवंत दिसण्यांसाठी किंवा माणसांतील जीवंतपणा दिसण्यांसाठी त्या ठिकाणी आत्म्याचे अस्तित्व असणे आवश्यक आहे . म्हणजे येथेही आत्माच प्रधान आहे . प्रत्येक ठिकाणी आत्मा प्रधान आहे . आत्मा असल्याशिवाय कोणतीच कृती घडू शकत नाही, म्हणन ू मी म्हणजे आत्मा मान्य केले तर 'मी' म्हणन ू जो आहे तो सकाळी वेगळा चागतो. दप ु ारी बेगका वागतो, रात्री वेगळा आणि झोपेत व स्वप्नातही वेगवेगका वागतो व वेगवेगळी कृती करतो. असा भिन्न भिन्न प्रकारे 63 वागणारा मी कोण आहे ? आत्मा असू शकत नाही, कारण आत्मा आनंदस्वरूप आहे . शध् ु द व पवित्र आहे . एवढे च आहे तर जो 'मी' आहे तो एका एका किंवा सेकंदातही बदलन बदल न परस्पर विरोधी व विचित्रपणे वागतो असे ू ू आपण पाहतो. अशा वागण्यांला समजावन ू सांगताना सांगण्यांत येते की तो माणसातला 'मी' त्याच्या मनात जसे विचार येईल त्याप्रमाणे तो वागतो. त्याच्या मनात येणाऱ्या विचाराप्रमाणे तो वागत असेल तर आत्म्यावर मनाचा ताबा आहे असे म्हणावे लागेल. म्हणजे आत्मा मनाच्या ताब्यात आहे का मन आत्म्यापेक्षा मोठे व प्रभावी आहे काय? मन आत्म्याचा उपयोग करून घेतो का आत्मा मनाचा उपयोग करून घेतो हा प्रश्न निर्माण होतो. याचा जर विचार केला तर आत्मा मनापेक्षा श्रेष्ठ आहे असे दिसन ू येईल, कारण मन हे साधन आहे . मी म्हणन ू जो आहे त्याचे एक साधन मन आहे हे मान्य झालेले आहे . माझे जसे इतर अनेक साधने आहे त त्या पैकी एक साधन मन आहे . हे महत्वाचे साधन आहे असे म्हणता येईल. मनात येणाऱ्या विचारांगा शांत करूनच मी चा शोध घ्यावा लागतो. कारण मनात येणारे अनेक प्रकारचे विचार म्हणजे मी'च्या शोधात येणारे अडथळे समजले जातात. कुणी अडथळे म्हणतात तर कुणी त्याला आत्म्याच्या भोवताली वर आलेले आवरण म्हणतात, तर कुणी त्याला सावली निर्माण झाली म्हणन ू आत्मा दिसत नाही असे म्हणतात तर आणखी विकार बळावल्यामळ ु े आत्म्याचा विसर पडतो असे म्हणतात. यांचे कांहीही दिली तरी मी दिसत नाही. ओळखु येत नाही. जाणवत नाही. हे खरे आहे .

या ठिकाणी नवीन तत्वचिंतक म्हणू शकतात की, ब्रम्हा आणि आत्मतत्व एकच आहे . जेंव्हा हे तत्व ब्रम्हांडात असेल ते ब्रम्ह आणि या तत्वाने दे ह धारण केला की, त्या दे हात असलेले तत्व आत्मा म्हटले जाते. आत्मा दे हधारी असतो तें व्हा त्याला प्राणी म्हटले जाते. कारण त्या दे हाला प्राणवायच ू ी गरज असते. दे हातील प्राणवायु संपला की आत्मा दे हापासन ू विलग होतो. याला आपण मत्ृ यू झाला म्हणतो, प्राण गेला म्हणतो, जीव गेला म्हणतो पण प्रत्यक्षांत घडणारी कृती, म्हणजे आपला जीवात्मा असमय कोष आणि प्राणमय कोष सोडून मनोमय कोष आणि विज्ञानमय64 कोष सक्ष् ं र दे खील 'भी' सोबत मनोमय कोष, ु म अवस्थेत बरोबर घेवन ू विलग झालेला असतो. म्हण मत्ृ यन ू त विज्ञानमय कोष आणि आनंदमय कोष असतात. परमात्म्याशी मिलन होण्यांसाठी मनोमय कोष आणि ज्ञानविज्ञान कोष सोडून जावे लागते. त्यानंतरच आनंदमय कोष असलेला आल परमात्म्याशी संलग्न होऊ शकतो. ही क्रिया म्हणजे आनंदमये कोपातील आत्म्याची चब ंु कीय आकर्षण करणारी जी ओढ किंवा संलग्नता मनोमय कोष आणि ज्ञानविज्ञान कोषाबरोबर होती ती सट ली पाहिजे . ु ती ओढ आपोआप परमात्म्याशी ओढली जाऊन सलग्नता प्राप्त होते. म्हणजे 'मी' जो आत्मा आहे तो परमात्म्याशी सलग्न होतो. ही किती मोठी गोष्ट आहे . ही मोठी गोष्ट शक्य करून घेण्यांसाठी प्रथम 'मी' आत्मा आहे याची मनातन ू खात्री पटली पाहिजे. ही खात्री पटल्यावर जीवंतपणीच आनंदमय कोषाने प्रथम अन्नमय कोषापासन ू थोड्या अवधित सट ु का करून घेवन ू नंतर प्राणावर तावा / नियंत्रण मिळवन ू प्राणमय कोषाला विलग केले पाहिजे. आणि मग 'अंतर मनोमय कोष व ज्ञानविज्ञानमय कोष आपल्या आनंदमय कोषापासन ू - दरू केल्यावर मी असलेल्या आत्म्याला परमात्मा काय आहे ते कळे ल आणि हे फळलेले पन ः जे व् हा 'मी' आत्मा परत सर्व कोषाशी संलग्न होईल. तें व्हा त्या मनोमय ु कोषाला समजेल की 'मी' म्हणजे आत्मा आहे जा एक भाग/अंश आहे . तें व्हा तो आत्मा 'मी' सतत आनंदातच राहील आणि त्या 'गी'ला अनेक असाध्य वाटणाऱ्या गोष्टी साध्य होतील. कारण त्याची शक्ती, उर्जा, दाम वगैरे आपोआप वाढलेले असेल. हे सर्व साध्य करण्यांसाठी जी प्रक्रिया आहे त्याला साधना म्हटले जाते व त्यालाच अष्टांग योग साधना, सहज साधना, राजयोग साधना, अशी नावे दिली जातात. हे सांगणे सोपे असले तरी त्याची प्रक्रीया थोडी अवघड व कठीण चाटत असली तरी करीत गेल्यास पढ ु े पढ ु े सोपी वाटून जाईल. यासाठी65 काळ लागेल हे ज्याच्या त्याच्या प्रयत्नावर अधिक प्रारब्धावर अधिक- पर्व ू संचितावर अधिक भक्तीवर मिळणाऱ्या कृपेवर दे खील अवलंबन ू असू शकते. हे सर्व रामायण घडण्यांसाठी प्रथम 'मी' आत्मा आहे याची खात्री पटली पाहीजे. ही खात्री झाल्याशिवाय पढ ु चे पाऊल पढ ु े पडणार नाही. माणसाच्या 'मी' इथेच अडकलेला आहे . हे जाणन ू घेण्याची इच्छा आहे . पण या जगाच्या जंजाळात, भल भ ल् लयां त , आकर्षित करून घे ण ाऱ्या गोष्टीत आणि मनाला बऱ्या वाटणाऱ्या गोष्टीत अडकून खोल ू ू खोल रुतत चालला आहे . या चिखलातन ू बाहे र पडल्याशिवाय त्याला पढ ु े पाऊल टाकता येणार नाही. यासाठी त्याला प्रथम हे कळले पाहिजे की, आपण चिखलात अडकलेले आहोत. चिखलात मनाला थोडे गार वाटत असले तरी तो चिखलांत आणखी आत खोलात नेणारा गारवा आहे . त्यातन ू बाहे र निघणे आवश्यक आहे . हा मिळालेला जन्म त्या चिखलात आत आणखी खोलात जाण्यासाठी नसन ू त्यातन ू बाहे र पडण्यांसाठी आहे . केवळ चिखलातन ू बाहे र पडून भागणार नाही तर बाहे र आल्यावर पन् ु हां चिखलात पडू नये याची घेत आजब ू ाजल ू ा पाहिले तर लक्षांत येईल की, चिखलातील कमळ

चिखलातच असन ू स्वत:ला चिखल लागू दे त नाही. तद्वत आपणही या 'मी'ला कसल्याही प्रकारचा चिखल लागू नये याची काळजी घेतली पाहिजे. चिखलाचे अनेक प्रकार आहे त, त्यापैकी कांही अगदी आकर्षित करणारे आहे त. पन ु ः चिखलांत न पडता स्वच्छ पाणी पाहून अगोदर बाह्य भाग व नंतर अंतरभाग ही स्वच्छ केले पाहिजे. बाह्य भाग स्वच्छ करण्यांसाठी बाहे र स्वच्छ पाणी मिळे ल, पण अंतरं ग स्वच्छ करण्यांसाठी काय साधन आहे ते लवकर कळत नाही. त्याचे पाणी बाहे र दिसत नाही. तर ते आतच असते. ते पाणी इतर पाणी प्रकारचे नसते तर अंतरं ग स्वच्छ करण्यांसाठी आतिल प्रक्रिया म्हणजे स्वतःला घाणी पासन ू , अस्वच्छते पासन ू दरू करावे. ती घाण मनातील विकारामळ ु े जवळ येण्याचा प्रयत्नकरते, म्हणन ू ती घाण येत आहे असे दिसतांच तिला दरू ठे वले पाहिजे. जवळ आली तरी तिला आपल्याशी चिकटू दे ऊ नये. लगट करण्यांचा प्रयत्न केला तरी तिला न रागावता दरू च कशी राहील याची दक्षता घ्यावी. अशी घाण किंवा कु-विचार निर्माणच होऊ नये यासाठी 'मी'ने काय करावे हा विचार चालू ठे वावा तो शोध घेण्याचा विचार चालू राहिल्यास इतर अनावश्यक विचार किंवा नको असलेले विचार मनात येऊ नये म्हणन ू च अगोदर मी चा शोध घेतला पाहिजे. मी विचार करतो म्हणजे मन विचार करते असे समजले जाते. परं तु मी म्हणजे मन नाही हे समजल्यावर 'मी कोण'हा विचार मनात निर्माण होतो. मग हा शोध घेणारा मी मन आहे का? आणखी कोणी आहे ? हा विचार आल्यामळ ु े च विचार करणारा कोण मन बद् ु धी का आत्मा आहे ? हा गोंधळ नसन ू विचार मंथन आहे हे मंथन करूनच "मी" बाहे र पडणार आहे . कारण सध्या या प्रश्नामधन ू च मी चे अनेक रूपे प्रकार बाहे र आले आहे त .१मन २.आत्मा ३.जिवात्मा ४.प्राण ५.परमात्मा ६.मनोमयकोश ७.प्राणमयकोश इत्यादी. अद्वैत तत्त्वज्ञानानस ु ार सर्व एकच आहे . दस ु रे काही नाही. त्यामध्ये अद्वैत वाद, द्वैत्वात असे अनेक मते आहे त. 68 माझा मी चा शोध घेताना मला नवीन नवीन भी सापडत आहे . नवीन मी सापडत आहे त याचा अर्थ मी म्हणजे आत्मा हे पर्वी ू असा उल्लेख केला पण मी केवळ आत्मा नाही तर मी सोबत मन मग कोण आणि ज्ञान विज्ञानमय कोष याची आवश्यकता आहे च. हे पर्वी ू कळले होते. पण त्याची आता खात्री पटली आहे . कारण एकटा आत्मा किंवा एकटे कोणतेही कोष अथवा इतर कोणतेही इंद्रिय साधन एकटे काम करु शकत नाही. हा मद् ु दा नवीन वाटे ल व पटणारही नाही. तरी पण मी याबाबत खात्री का घेणे याचे कारण म्हणजे मन आणि आतला आवाज सहमत आहे की, एक एकटे कोणीही कर्म करु शकत नाही. आशा प्रकारचे ज्ञान जीवन विद्याचे जनक ए. नागराज बाबा झारखंड याची आणि त्याचे अनय ु ादी मी म्हणजे दोन अणु रे णच् ु या मिळल्याशिवाय कर्म घडू शकत नाही. कर्म घडण्यासाठी दोघांची गरज आहे . पण मी म्हणजे एका अणु परमाणु मधील केंद्रक म्हणन ु ओळखले जाणारे अति सक्ष् ु म तत्व आहे हे ज्ञान काहींना नवीन आहे असे वाटे ल. पण या ज्ञानाचा परु ावा म्हणजे या अणम ु धील केंद्रकामध्ये पढ ु े जन्माला येणाऱ्या अपत्याचे गण ु सत्र ू सारखे असतात. हे अणु रे णु जेव्हा दोन एकञ येतात तेव्हा तिसऱ्या अणच ु ा जन्म होतो. आता या ठिकाणी आत्मा किंवा परमात्मा याचा संबध ं आहे किंवा नाही याचा शोध घ्यावा लागणार आहे . अव्दै त वाद या आद्य शंकराचार्यांच्या मतानस ु ार विश्वातील किंवा ब्रम्हांडातील जे जे आहे ते सर्व परम तत्व म्हणजे परमात्मा आहे . रामानज ु य माधवाचार्य यांच्या त मतानस ु ार ब्रम्हांडात परमात्मा आणि आत्मा हे दोन स्वतंत्र तत्प आहे त. स्वामी दयानंद मैत सरस्वती यांच्या मयत वाद मतानस ु ार आत्मा, परमात्मा आणि प्रकृती हे तीनही स्वतंत्रच तत्व आहे त. याशिवाय पारनेरचे पारनेरकर महाराज यांच्या पर्ण ु वादमतानस ु ार जे जे स्थळ दिसते किंवा आहे ते सर्व सत्य आहे . याशिवाय गज ु रात मधील एक तत्वज्ञानी संताच्या मतानस ु ार मी म्हणजे कोणीच नसन ु दोन साथने एकच येवन ु जेव्हा कर्म घडते ते कर्म माझ्यामळ ु े घडते असे म्हणजे अहं कार आहे . हे तत्वज्ञान जीवन विद्या तत्वज्ञानाशी मिळते जळ ु ते आहे असे वाटते. वरील प्रत्येक तत्वज्ञानी संतानी त्या मी ची जाणीव किंवा अनभ ु त ु ी असते म्हणन ु ते ं आपल्या मताला ठाम असतात. त्यांना चक कि वा खोटे म्हणण्याचा अधिकार आमच्या सारख्या पामरां न ा अस ु ु

शकत नाही असे वाटते. कारण आमचा मी चा शोध चालच ु आहे . अशा मी च्या शोधामध्ये आणखी भर पडली जाते म्हणजे अनेक संत होवन ु गेले आहे त त्यांच्या विचारानस ु ार दे व म्हणजे परमात्मा आहे . कारण आपण जे ऐकतो, वाचतो त्यामध्ये दे व, भगवान, प्रभ,ु ईश्वर, परमेश्वर, परमात्मा, ब्रम्ह परब्रम्ह, परमपरु ु ष इत्यादी अनेक नांवे त्या एकाच दे वाला किंवा तत्वाला दिली जातात त्यामळ ु े आमच्या सारख्या सामान्य जनामध्ये हिंद ु धर्मामध्ये दे व एक ं आहे त किवा अनेक आहे त असा संभ्रम निर्माण होतो. हा संभ्रम दरु होण्यासाठी अगोदर दे वाची व्याख्या आणि त्या प्रत्येक शब्दाचे अर्थ, मतितार्थ, गढ ु अर्थ, भावार्थ समजन ु घ्यावा लागेल असे वाटते. माझ्या अल्प बध् ु दीनस ु ार मला वाटत असलेला अर्थ म्हणजे दे व याचा अर्थ ज्याच्यामध्ये दिव्य गण ु आहे त ज्यामध्ये दातत्ृ व आहे त्यामध्ये दे वी गण ु आहे त, जो ज्ञान दे तो, जो दानशरु आहे आणि जो ज्ञाता आहे त्यांना दे व ही संज्ञा दिली गेली असावी. अशा प्रकारचे गण ु वर उल्लेख केलेल्या सर्व नावामध्ये आणि काही अंशी आत्मरुपी मानवामध्ये असतात म्हणन ू ते दे व या संज्ञेला पात्र आहे त. याच बरोबर सर्य ू दे व, वरुणदे व, वायु वगैरे अनेक दे व दे वता आहे त. कारण ते काहीतरी दे त असतात. म्हणन त्यां च ी दे व ता फ ै ली जाते . पज ु ु ा करण्यामध्ये पज ू ा करण्याचा खरा अर्थ समजन ू घेतला पाहिजे. आता 70 दे व या शब्दानंतर भगवान शब्द आला आहे . या भगवानचा अर्थ जो भाग्यवान आहे किंवा जो इतरांचे भाग्य घडवितो आणि ज्याच्या मध्ये सर्व प्रकारचे सर्व गण ु ांची भव्यता आहे तो भगवान असे वाटते. अशा प्रकारचे सद्गण ु वरील सर्व नांवरुपी शब्दांमध्ये आहे त म्हणन ु त्याला दे व म्हणले जाते. तिसरा शब्द प्रभु या प्रभच ु ा अर्थ ज्याच्यामध्ये सर्व प्रकारची प्रभत ु ा आहे , ज्याच्याकडे प्रभा आहे ही प्रभा म्हणजे प्रकाशरूपी ज्ञान आहे . किंवा ज्याच्या सर्वज्ञ ज्ञानाचा प्रभाव पथ् ृ वीवर, विश्वात आणि ब्रम्हांडात पडतो तो प्रभ.ु चौथा शब्द ईश्वर आहे . या ईश्वराला विश्वाचा कर्ता, नियंत्रण कर्ता म्हणतात. तसेच विश्वामध्ये सामावलेला आहे म्हणन ु तो ईश्वर आहे हे दे खील एक तत्व आहे असे वाटते. कारण ते अति सक्ष् ु म आहे . पाचवा शब्द परमेश्वर आहे . या परमेश्वर शब्दामध्ये परम ईश्वर आहे . परम याचा अर्थ आपल्याला जेवढे ज्ञान वा माहिती आहे त्याच्या ही पलीकडे जे आहे ते म्हणजे परम म्हणजेच ईश्वरापेक्षा अधिक जे परम आहे तो परमेश्वर याचा अर्थ हा परमेश्वर एक परम तत्व आहे . यानंतरचा सहावा शब्द आहे परमात्मा हा. परमात्माच जगातील सर्व वस्तच ु े, निसर्गाचे, ब्रम्हांडाचे आणि दे व वगैरे निर्माण झालेल्या सर्व शब्दांचे मळ ु जे मळ ु तत्यापासन ू आपण जे पाहतो व जे आहे त्या सर्वांचे अस्तित्व या परमात्मा शब्दाच्या परम तत्वापासन निर्माण झाले ल े आहे म्हणजे हा परमात्माच सर्व कारणांचे आदि कारण आहे . ु याचा अर्थ या परमात्म्यापासन ू सर्व निर्मिती झालेली आहे . या परमात्म्याच्या प्रभावामळ ु े त्याच्या शक्तीमळ ु े, ं उर्जेमळ ु े किवा याच्या अस्तित्वामळ ु े च सर्व क्रिया घडतात. या क्रिया घडण्यासाठी त्या परमात्यानेच काही साधने निर्माण केली आहे त. त्यापैकी काही साधनाना जीवात्मा प्रदान करुन त्याला जीवात्म्याला काही प्रमाणात स्वातंत्र्य दे वन ु व अल्प ज्ञान दे वन ु काही साधन कर्म करण्यासाठी प्रदान केली आहे त. ८४ लक्ष योनी पैकी मानव प्राणी एक योनी आहे . या मानवाला जीवात्मा गहि ृ त धरुन दहा इंद्रिये अधिक अकरावे मन, शरीर, अंतःकरण वगैरे साधने कार्य करण्यासाठी दिलेली आहे त. या मानव प्राण्याला संतानी य आत्मज्ञानी ऋषी मन ु ींनी स्वतःची ओळख जीवाला म्हणन ू करुन घेवन ु परमात्म्याची अनभ ु त ू ी घेतलेली आहे . असा उल्लेख अनेक धार्मिक व अध्यात्मिक ग्रंथातन ु ं दिसन ये त ो. अशा या परमात्म्याच्या उपस्थितीम ळ े कि वा प्रभावाम ळ े जी अने क कागे पडतात त्या कार्याला ु ु ु मानवाने अनेक गण ु व सद्गण ु लागन ू लपवन ु त्या त्या घडण्याच्या कार्याच्या पध्दतीनस ु ार त्याला दे व, भगवान, भगवंत, प्रभ,ु ब्रम्ह, परब्रम्ह, ईश्वर परमेश्वर, परमपरु ु ष अशा संज्ञा दे वन ु शब्दरुपी नांवे मानवाच्या ज्ञानरुपी व के कलावते सगर्ण दिलेली आहे त. हे समजन ु घेतले पाहिजे. आणि हिंद ु धर्मात दे खील एकच परमतत्व आहे ज्याला लोक दे व वगैरे अशा शब्दाने ओळख करुन घेतात. आणि मानवप्राणी हा एक त्या परमात्म्याचा एक भाग आत्मा आहे याची ओळख व जाणीव करुन घेण्यासाठी अशाप्रकारे चिंतन, मनन व लेख लिहुन त्याची पन् ु हा उणी करून साधना केली जाते. त्यातन ु च अनभ ु ति ु येवु शकते असे म्हणले जाते. आपल्याकडे आत्मा आहे त्याला ओळखण्यासाठी जी साधना करावी लागते त्याची सर्व साधने त्या परमात्म्यानेचे आपल्याला दिली आहे त. त्याचा उपयोग असा करुन घ्यायचा याची माहिती उपलब्ध नसल्यामळ ु े आपण अज्ञानात गरु फटुन त्या आत्मा परमात्म्यापासन ु दरु राहतो असेही म्हणले जाते. अशा प्रकारची आत्म्याची ओळख करुन घेण्यासाठी कोण कोणत्या अडचणी आहे त याचा

उल्लेख दे खील अनेक ग्रंथातन ू केलेला आहे . यापैकी महत्वाचे म्हणजे षढ रिपु ही महत्वाची अडचण आहे . त्याचबरोबर मनाच्या चंचलतेमळ ु े अनावश्यक गोष्टीचे धारण करुन मानव प्राणी त्या आत्म्यापासन ू दरू जात आहे . त्याला वेगळ्या शब्दात सांगितले जाते 72 की, वाईट विचाराचे आवरण त्या आत्म्यावर निर्माण घेत असल्यामळ ु े तो आत्मा दर्गु ु ु गाच्या झाकला जातो. मागन प्रथम मनातन णाचे आवरण द र करावे आणि मनाला स्वच्छ निर्मळ व पवित्र क े ल्यावर आत्मा ु किया मनावरील दर्गु ु ु किंवा आत्म्याचे प्रतिबिंब स्पष्ट दिसु लागते. त्याचबरोबर काही संत व तत्वज्ञानी सांगतात की मनालाच आत्म्याचा दरु ठे वन ु त्या आत्म्याला सर्व वस्तु किंवा सर्व कोष पासन ू दरु बाजल ु ा ठे वन ू केवळ आत्म्याचा आनंदमय कोष स्वतंत्र जागत ठे व न पाहिल्यास आत्मा दिस शक े ल. या सं त ां न ी तिसरा म द् दा सां गितला आहे की, या मनालाच ु ु ु ृ त्या आत्म्या मध्ये विलीन करावे म्हणजे मनाचे अस्तित्व वेगळे न करता आत्म्याला एकरुप झाल्यामळ ु े मनाचे अस्तित्व न दिसता केवळ आत्माच दिसेल. या वरील तीन मद् याशिवाय आणखी चौथा म द् दा सां गि तला जातो की, ु ु मानव प्राणी हा स्वतंत्र असा कोणी नसन ु परम परमात्मा एकमेव आहे तोच सर्व खेळ करीत आहे यालाच परमेश्वराची लीला म्हणतात. अशा संभ्रमामळ ु े च खरा मी कोण आहे याचा शोध घेण्याची जिज्ञासा निर्माण होते. या जिज्ञानासापोटी अधिक चिंतन वाढविल्यावर थोडे थोडे लक्षात येते की, ते परमतत्य म्हणजे परमात्मा याचे अस्तित्व नक्कीच आहे . तो निर्गुण, निराकार आणि सगण ु व साकार दे खील आहे . असे परस्पर विरोधी भाष्य करण्योच कारण म्हणजे त्या परमतत्यामध्ये एवढे प्रचंड सामर्थ्य आहे की, ते काहीही करु शकते म्हणन ु च त्याला परमतत्व, परमात्मा, परमेश्वर, परब्रम्ह, परम परु ु ष आणि परमानंद म्हणले आहे . हा परमात्मा आपल्या सामर्थ्याचा कोठे ही केव्हाही उपयोग न ल करता त्यांनी ही सष्ृ टी चाळण्यासाठी एक नियमवन्द सिस्टीम तयार करून ठे वली आहे त्यात तो ढवळाढवळ करु शकत नाही. पण अत्यंत अनिर्णयाची वेळी अन्य मार्गाने प्रवेश करुन सष्ृ टी चक्र व्यवस्थीत चाळण्यासाठी आपल्या सामर्थ्याचा उपयोग करुन योग्य भमि ू का घेवन ू परिस्थीतीला न्याय दे तो. म्हणन ू त्याला न्यायकारी म्हणले आहे . प्रत्यक्ष स्वतः होवन ु तो काही करीत नसला तरी तो इतराकडुन करवन ू घेतो. है चिंतनातन ऋषी म न ीं न ी ज्या मार्गाने जाण न घे त ले आहे त्या मार्गाने आपल्यालाही जाण न घे त ा ये व शक े ल. ू ु ू ू ु या ठिकाणी सामान्य मनामध्ये शंका निर्माण होते की, वर उल्लेख केल्याप्रमाणे जाणन ु घेणारा कोण आहे . सर्व तत्वज्ञानी व विद्वानानी जाणन ू घेणारा हा आत्मा आहे असे ठरविले आहे . त्याचबरोबर असे ठरविले आहे की, तो अल्प ज्ञानी आहे . हे अल्प ज्ञान किती प्रमाणात आहे हे ओळखण्याचे साधन सध्याच्या मनस्थितीत मन हे च साधन असावे असे वाटते. या मनाच्या साधनेद्वारे च सर्व क्रिया घडतात. आणि त्या क्रियेचा किंवा कर्माचा किंवा मळ ु भोगणारा मनच आहे असे वाटते. कारण कुठल्याही गोष्टीची ओळख घेण्यासाठी मन हे साधन असते. आत्मा अल्प ज्ञानी आहे हे ओळखणारा दे खील मनच आहे . म्हणजे मन हे सर्व प्रकारचे केंद्र बिंद ु ठरते. म्हणन ु मनाचे महत्व महान असताना दे खील त्याला सोडुन पढ ु े जावे असे म्हणले जाते. हे कितपत खरे आहे ? आत्म्याला ओळख होण्यासाठी मनाची आवश्यकता आहे किंवा नाही सध्याच्या परिस्थीतीत मन असणे आवश्यक आहे असे वाटते. कारण आपण पाच कोषापैकी मनोमय कोषापर्यंतचे ज्ञान आपल्याला झाले आहे . आणि पढ ु ील ज्ञान विज्ञानमय, आनंदमय कोष याची ओळख होण्यासाठी दे खील मनोमय कोषाची आवश्यकता आहे असे वाटते. म्हणजे मी किंवा माझा मी चा शोध घेण्यासाठी मनोमय कोष, ज्ञानमय कोष आणि आनंदमय कोष या तिन्हीचीही आवश्यकता आहे . परं तु आनंदमय कोष जाणन ु घेण्यासाठी केवळ आत्माच हा अपरिहार्य आहे . असेही म्हणले जाते कारण आल्यानेच आत्मा जाणावा असा सिध्दांत आहे . हा सिध्दांत सिध्द झालेला सिध्दांत असल्यामळ ु े आपण त्याला खोटे ,74. म्हणु शकत नाही. खरे म्हणावे तर त्याची अनभ ु ति ु कशी घ्यावी व घेणारा कोण आहे या प्रश्नाचे उत्तर शोधण्यासाठी माझा मी चा शोध चालू आहे . हा शोध चालू असताना अधिक चिंतनातन ु लक्षात येते की, मन हे साधन पाहिजेच पण ते पर्ण ू पणे रिकामे स्वच्छ निर्मळ पवित्र असावे. त्यात कोणत्याही प्रकारचे विचाराचे त्यात उपस्थिती नको. क्ष्याला अध्यात्मीक भाषेत आर्यमौन म्हणले जाते किंवा काही विद्वान ध्यान, धारणा या संज्ञाने ओळखतात. हा प्रयोग करुन पाहिल्यानंतर लक्षात येते की, माझा मी चा शोध करण्यासाठी जो मार्ग शोधला आहे तो मार्ग योग्य असावा असे दिसन ु येत.े कारण या अर्थ मौनातन ु परत आल्यानंतर जी उर्ध्व अवस्था असते तो आने लाभते अति एक झाल्याची अनभ ति ये त . ं त्याला नास्तिक लोक भास म्हणतात. पण तो भास नसन ु ु ु जी अनभ ु त ु ी असते तो

प्रभावी व अधिक चिंतन मनन करण्यास लावणारी असते. त्यातन ु ज्याला मन: शक्ती म्हणतात तीचा प्रभाव जाणवतो. आणि त्यातन ु पढ ु े पढ ु े गेल्यास आत्मशक्तीचा अनभ ु व येवु शकतो. आत्म्याची शक्ती कळते. पण आत्मा कळत नाही. हे थोडेसे गढ वाटते पण यात सत्यता असावी असेही वाटते. सत्यता वाटण्याचे कारण म्हणजे ु परमात्म्याचे जीवात्मा निर्माण करुन त्या जिवात्म्याला स्वतःला जाणन ु घेण्यासाठी काही साधने प्रदान केली आहे त. त्यापैकी प्रमख ु आणि महत्वाचे साधन म्हणजे बध् ु दी, मन विवेक ही आहे त. या साधनाचा वापर आपण कसा करावयाचा, कोणत्या कामासाठी करावयाचा याचे स्वातंत्र्य दिले आहे . त्या स्वातंत्र्याचा दरु ु पयोग करुन सामान्य मानव अनित्य गोष्टीसाठी साधनाचा वापर करुन या सष्ृ टीतील मायाजाळामध्ये अडकुन पडतो. आणि त्यालाच सख ु समाधान समजन ु मळ ु उद्दे शाकडे दर्ल ु क्ष करुन स्वतःची ओळख विसरुन जातो. ही ओळख विसरुन न जाता मी कोण आहे हे जाणन ु घेण्यासाठी माझा भी या शोध चा शोध चालु आहे . हा शोध चालु असताना या जगातील व्यवहाराकडे लक्ष नाही दिले तरी लक्ष जाते हे लक्ष जाणे अपरिहार्य आहे कारण आपल्याला हे लिहण्यासाठी इतरांचे सहकार्य घ्यावे लागते. आणि जगण्यासंबध ं ीचा व्यवहार ही सांभाळावा लागतो. त्याच बरोबर चिंतन, मनन करण्यासाठी मन आणि शारिरिक स्वास्थ्य अत्यंत महत्वाचे असल्यामळ ु े व्यवहार दे खील सांभाळावा लागतो. हा व्यवहार सांभाळताना मी नावाचा आत्मा किती तरी गमतीने वागतो तो विचीत्र वागणारा मी शध् ु द, पवित्र, आत्मा असु शकत नाही. असे या चाईट वागणारा मी त्या दरु ाचरणामळ े द ः ख होणारा मी षडरिप धारण ु ु ु करणारा मी आणि सद्विचार व सदाचाराने सद्वर्तन करुन आपल्यात सात्वीकता निर्माण करुन आनंद घेणारा मी हे सर्व एकच आत्मा आहे का? असल्यास त्याची खात्री पटण्यासाठी सांगितलेली साधना करावी लागते. असे अनेक संतानी सांगन ु ठे वले आहे . ही साधना दे खील विविध प्रकारची सांगितली जाते आणि त्या त्या प्रकारच्या साधनेने त्या त्या संतांना आणि तत्वज्ञानी विद्वानांना आल्याची अनभ ु त ु ी आलेली असते. म्हणन ु सामान्य मी ने कोणत्या प्रकारची साधना करावी असे त्याच्या मनामध्ये संभ्रम होतो. हा संभ्रम दरू होण्याचा मार्ग दे खील त्याच संतानी सांगितलेला आहे तो म्हणजे तम ु च्या मी ने त्या मी ला जो मार्ग सक ु र, सोपा, श्रेष्ठ, सख ु दायी आणि सहज वाटे ल त्या मार्गाने साधना केल्यावर आल्याची अनभ ु त ु ी येवु शकते असेही संताने सांगितले आहे . अशाप्रकारे सहज सोपा वाटणारा मार्ग सापडत नसला तरी त्या मार्गावर चालत असताना पढ ु ची शिखर किंवा अंतिम टप्पा दिसत नाही आणि चालत असताना मध्ये मध्ये अनेक कारणाने खंड पडणे हा खंड पडल्यानंतर उत्साह कमी होतो. आणि तो मी परत पहिल्या जागीच स्थीर उभा असल्यासारखे वाटते. आणि चिंतन, मनन केल्यावर पन् ु हा मनाला जो सक ु र मार्ग 76 पाटे ल त्या मार्गावर चालत राहीले जाणे हा क्रम पन् हा ु पन् ु हा अंगिकारला जातो आणि मग निर्णय घेते की, असे हे किती दिवस किती वर्ष व किती जन्म करावे लागणार आहे ? याचाही शोध घेतव े ेळी त्याच मी ला वाटते की, सध्याच्या मी च्या हातात जेवढे आहे तेवढे त्यानी करीत रहावे ते करीत रहाण्याला कष्ट न समजता सोपी सहज साधना समजन ु त्यातील आनंद घेण्याचा प्रयत्न करावा साधनेमध्ये आनंद असतो हे लवकर पटत नाही पण ही साधना जेव्हा (जड) होते आणि योग्य मार्गावर असतो तेव्हा आनंद वाटतो हे खरे आहे . प्राथमिक अवस्थेत आनंदाची जाणीव होत नाही तरी दःु ख वाटत नाही. एवढे च नव्हे तर दःु ख आणि शरीररुपी विकार यापासन ु भी दरु राहतो आणि आनंदाच्या मार्गावर आल्याची झलक मिळते. है करुन पाहिलेच पाहिजे केल्यावर अनभ व ये वु शकेल. हे करण्यासाठी आत्मा अधिक मन अधिक बध् ु ु दी अधिक शरीर या सर्वांची आवश्यकता असली पाहिजे असे सध्या मी,, ला वाटते आणि या सर्वांचे अस्तित्व राखण्यासाठी जगातील रितीरिवाज व व्यवहार सांभाळुन आर्थिक तरतद ु करुन घ्यावी लागतेच हे आर्थिक तरतद ु करुन घेण्यासाठी जं कष्ट व कर्म करावे लागते ते करताना मनाची चंचलता अधिक प्रमाणात वाढते. आणि ही चंचलता लवकर संपत नसल्यामळ ु े या जगातील व्यवहाराच्या या दष्ु ट चक्रामध्ये हा मी अडकतो आणि वर उल्लेख केलेल्या साधनेपासन ु वंचित रहातो. अशावेळी अशा मी ने काय करावे असा प्रश्न पडल्यामळ ु े खऱ्या मी चा शोध घ्यावा लागतो कारण हा मी नावाचा प्राणी अनेक प्रकारचे कर्म करतो आणि त्याला खरे काय पाहिजे हे कळत नसल्यामळ ु े अनावश्यक गोष्टीमध्ये रमन ु जातो आणि स्वतःला विसरतो. पन् ु हा जेव्हा जाग येते तेव्हा पन् ु हा तो खया मी च्या शोधाला सरु ु वात करतो. हे चक्र असेच चालु रहाते. चक्र चालु रहाते हे कळते पण हे चक्र थांबवावे कोठे व थांबवावे कसे हे कळत नसल्यामळ ु े गोंधळ निर्माण होतो. हा गोंधळ दरू होण्यासाठी साधनेचीच आवश्यकता आहे हे ही खरे आहे . म्हणन ु शेवटी मी चा शोध घेण्यासाठी साधना हाच एकमेव मार्ग आहे असे म्हणावे लागते. या साधनेवर मार्गक्रमण करत असताना मन आत्मा पर्यंत पोहचते आणि आत्मा म्हणजे मी आहे हे त्या मनाला पटते पण संताने

सांगितल्याप्रमाणे आत्म्याची ओळख आत्म्यालाच होते. आणि मनाला पटणाऱ्या गोष्टी या मनापर्यंतच असतात. आणि आत्मा तर मनाच्या पलीकडे आहे म्हणन ु त्या मी ने मनाच्या पलीकडे जावन ु स्वतःच्या आत्म्यापर्यंत पोहचले पाहिजे म्हणजे त्याला मीच आत्मा आहे याची अनभ त ी ये व शक े ल. या ठिकाणी जर आत्म्यालाच या ु ु ु ठिकाणी जर आत्म्यालाच आत्म्याची अनभ ु त ु ी येवु शकत असेल तर मनाची भमि ु का काय आहे हा प्रश्न सहज त्याच मनात येतो. आपण वर उल्लेख केला आहे की, हे फार मोठे महत्वाचे साधन आहे ते खोटे आहे का? ते खोटे नसन ु खरे असेल तर मनाची आहे हे सिध्द होते. मग यातन ु खरे कोणते? अधिक चिंतनातन ू असे दिसन ु येते की, याला आत्म्याची ओळख होते, हे खरे आहे पण हे खरे आहे याची प्रचिती मनाला आली म्हणजेच मन हे मान्य करते की, मनाच्या पलीकडे जान त्या आत्म्यानेच आत्म्याची ओळख करुन घ्यावी म्हणजे मी आत्मा आहे हे त्या मनाला पटे ल आणि याची खात्री झाली म्हणजे हा माझा मी चा शोध संपेल, शोध संपेल असे म्हणले तरी संपला याची जाणीव होत नाही. कारण पर्वी ु म्हणल्याप्रमाणे आत्मा केवळ आनंदमय आहे . तो काही करीत नाही व कर्मफळ डी भोगत नाही. म्हणन भग कर्ता आत्मा मानला तर भोगता कोण आहे याचे उत्तर सापडत नाही. पन् ु ु हा अधिक चिंतन केल्यावर थोडे लक्षात येते की, प्रत्यक्ष कार्य किंवा कर्म आत्म्याच्या उपस्थितीमध्ये आत्म्याच्या उर्जेमळ ु े मन आपल्या अवयवाला म्हणजे इंद्रियाला कर्म करण्याचे आदे श दे तो. त्यानस ु ार इंद्रियाकडुन कर्म घडते. म्हणजे कर्म घडण्यासाठी 78 इंद्रिय अधिक मन अधिक आत्मा हे हवे असल्यामळ ु े यानाच त्या कर्माचे मळ ु लागणार. हा विचार मांडतेवेळी लक्षात येते की, कर्मफळ भोगण्यासाठी दे खील या तिन्हीची आवश्यकता आहे . पण पन् ु हा विचार येतो की, माणसाच्या मत्ृ यु नंतर इंद्रियासहित दे ह इथेच राहतो आणि त्यावेळी त्याला चेतना / आत्मा नसल्यामळ ु े तो कर्मफळ भोगु शकत नाही. तद्वतच मनासोबत आत्मा असल्याशिवाय केवळ मन दे खील कर्मफळ भोगु शकत नाही. याचाच अर्थ की. फळ भोगण्यासाठी आत्म्याची उर्जा आवश्यक आहे . याचाच अर्थ कोणतेही कर्म घडण्यासाठी व त्या कर्माचे फळ भोगण्यासाठी आत्म्याची उपस्थिती आवश्यक आहे . म्हणन ु मत्ृ यु नंतर पन ु र्जन्म मध्ये तो गपत्रा आत्मा नवीन दे ह धारण करुन पर्वी च्या कर्माचे फळ भोगण्यासाठी आपण प न र्जन्म आहे . हे कळल्यावर ु ु त्याला पर्वी ु च्या जन्माचे संचित कर्माप्रमाणे ते संचीत परिपक्व झाल्यावर प्रारब्ध रुपाने शरीराला भोग भोगण्यासाठी मनाची व आत्म्याची आवश्यकता आहे कारण भोग भोगण्यासाठी क्लेष च दःु ख किंवा सख ु याची जाणीव मनालाच होते म्हणन मन हे च कर्ते व भोगते असावे असे वाटते . पण मनाला है कर्तेपण व भोगते पण ु स्विकारण्यासाठी आत्मा आवश्यकच आहे . म्हणन ु या ठिकाणी आत्म्यावर जबाबदारी पडते. ही आत्म्याची जबाबदारी मन आणि दे हामार्फ त पार पाडावी लागते. याचे तात्पर्य हे च सिध्द होते की, सर्व कर्माची जबाबदारी आत्म्यावर पडत असल्यामळ ु े आत्म्यालाच कर्ता व भोगता म्हणजे भाग पडत आहे . म्हणन ु च मी आत्मा आहे हे स्विकारावे लागते. याचा स्विकार करतेवेळी आत्म्यासोबत मन आणि दे ह असावे लागते म्हणन ु मी म्हणजे आत्मा अधिक मन अधिक दे ह आहे हे आजच्या मनाला पटते. आजच्या म्हणण्याचे कारण म्हणजे मनाची ही स्थिती अधिक चिंतनातन ु बदलु शकते असा या अध्यात्मिक साधनेचा प्रभाव आहे . या प्रभावामध्ये भाव हाच महत्वाचा घटक आहे म्हणन ु म्हणले जाते की, जसा भाव तसा दे व आणि या भाव मधन ु साधनेद्वारे जे साधले जाते त्यातन ु आत्मा कळतो आणि ज्याला आत्म्याची की अनय ा कर्ता भोगत्या पास न म क् त होप न परमात्म्याकडे प ढ े जा ु ू ु ु ु शकतो. त्याला संतांनी चार प्रकारची मक् ु ती म्हणले आहे . या मक् ु ती मधन ु च आपला आत्मा परमात्म्यात विलीन तो आत्मा परमात्मा होतो. म्हणजे मी असलेला झाल्यावर आत्मा परमात्मा होवु शकतो हे सिध्द होते. हे सिध्द होत असले तरी मी परमात्मा होवू शकतो असे म्हणणे अहं काराचे लक्षण आहे असे म्हणले जाते आणि अहं कार आला की, माणस ु जो आत्मा आहे तो खाली घसरुन खालच्या योनीत प्रवेश करतो. त्यामळ ु े त्याला पन् ु हा ८४ लक्ष योनीत फिरुन परत मानव जन्म घ्यावा लागणार आणि मानव जन्मातच आत्मा परमात्म्याची ओळख होवु शकते. म्हणन ु आपण या जन्मातच योग्य साधना करुन मी आत्मा आहे याची ओळख व जाणीव करुन घ्यावी, अनभ व अन भ ति ु ु ु घ्यावी आणि परमात्मा आत्मा खरं च काय आहे याची जाणीव या + जन्मातच करून घ्यावी असे वाटते. म्हणन ु सध्या इथेच विराम दे तो आहे . सध्या या विषयाला विराम दे त असताना साधना चिंतनेस विराम मिळाला नाही.४०/आणि नकळत चिंतन चालच ु राहिले आहे या चिंतनात खंड न पडल्यामळ ु े माझा मी चा शोध घेताना मी आत्मा आहे याची खात्री पटू लागली आहे . आणि कर्म सिध्दांतानस ार जो कर्ता असतो तोच भोक्ता असतो हे खरे आहे . पर्वी ु ू शंका

होती मी आत्मा कर्ता आहे तर भोगणाराही तोच असल्यामळ ु े त्याला दःु ख दे खील भोगावे लागत असेल ही शंका सततच्या चिंतनातन ु थोड़ी दरू झाली आहे . त्याचे कारण म्हणजे आत्मा कर्ता असला तरी तो स्वतःकडे कर्तेपण घेत नाही. कारण तो निष्काम भावनेने काम करतो. कर्तेपण न घेतल्यामळ ु े त्या कर्माचे फळ तयार होत नाही. कर्माचे मळ ु तयार न झाल्यामळ ु े तो भोगण्याचा प्रश्नच निर्माण होत नाही. कर्माचे कर्तेपण आत्मा घेत नाही आणि जे कर्तेपण घेते त्यालाच त्या कर्माचे फळ भोगावे लागते. माणसाच्या हातन ु जे कर्म घडते ते आत्म्यामळ ु े घडते हे खरे आहे . पण आत्मा कर्तेपण घेत नाही म्हणन ु या कर्माचे कर्तेपण जर मनाने घेतले तर मनाला फळ भोगावे लागेल. बध् ु दीने कर्तेपण घेतले तर बध् ु दीला फळ भोगावे लागेल. अहम म्ह स्वतःकडे कर्तेपण घेतले तर त्या अहं काराला फळ भोगावे लागेल. आपल्या शरीराला जीव चिकटलेला असेल आणि त्या जीवाने किंवा शरीराने मी कर्ता समजले तर त्याला कर्माचे फळ भोगावे लागेल. याचाच अर्थ जो कर्तेपण स्वतःकडे घेतो त्याला कर्माचे फळ भोगावे लागणार. हे कर्म सिध्दांताप्रमाणे सिध्द झालेला सिध्दांत आहे . ज्यावेळी माणस ू मी आत्मा आहे त्याची जाणीव ठे वन ू निष्काम भावनेने कर्म करे ल तेव्हा त्याला फळ भोगावे लागणार नाही. त्यासाठी मी आत्मा आहे या स्थितीत स्वतःला ठे वन ू जीवनामध्ये जे चार प्रकारचे कर्म आहे त ते घडणारच आहे त. त्यापैकी नैसर्गिक कर्म अनिवार्य असतात. नैमित्तीक कर्म केव्हा ते घडतात. त्याचे कर्तेपण स्वतःकडे घेवु नये.काही कर्म निमित्त मात्र असतात. त्याचे निमित्त आपण असलो तरी आपण केवळ निमीत आहोत कर्ते आपण नाहीत याची जाणीव ठे वन ू निष्काम कर्म केल्यास फळ भोगावे लागणार नाहीत. आणि काही कर्म आपल्या हातन ु न घडता आपोआप घडतात त्याचे उदाहरण म्हणजे आपल्या डोळयासमोर चिलट आल्यास ते हाकलण्यासाठी हात आपोआप जातो, बोलतेवेळी हातवारे आपोआप होतात. अशाप्रकारे घडणारे कर्म फल्ट तयार करीत नाहीत. ज्या कर्माचे फळ तयार होते त्याचे कर्तेपण माणसाने स्वतःकडे न घेतल्यास त्याला फळ भोगावे लागणार नाही याला निष्काम कर्म म्हणतात. आत्मा हा निष्काम कर्म करीत असल्यामळ ु े त्याला फळ भोगावे लागत नाही. तात्पर्य म्हणजे मी आत्मा आहे हे खरे आहे . आत्मा हा कर्तेपण घेत नाही म्हणजे मी कर्ता असलो तरी मी जर कर्तेपण घेतले नाहीतर मला फळ भोगावे लागणार नाही. मी जर कर्तेपण स्वत:कडे घेतले तर त्याचे फळ भोगावे लागणारच. म्हणन ु च म्हणले गेले आहे की, नेहमी निष्काम कर्म करावे. कर्म करणे जे कर्तव्य आहे ते केलेच पाहिजे. फक्त त्यात भाव निष्काम (भव असावा. निष्काम भाव असावा हे सांगणे सोपे आहे . पण प्रत्यक्षात निष्काम भाव ठे वन ू कर्म घडले तरी त्याचे फळ भोगावेच लागते असा अनभ ु व आहे . त्याचे उदाहरण म्हणजे मी या नावाने काही कर्म स्वतःहुन केले नसले तरी एखादा अपघात दस ु ीमळ ु े घडुन दःु ख किंवा त्याचे वाईट ु ऱ्याच्या चक फळ मी लाच भोगावे लागते. या ठिकाणी मी चा काहीच दोष नसतो पण दःु खद फळ भोगावे लागते म्हणन ु मी आत्मा आहे याबाबत शंका निर्माण होते. दस रे ठळक उदाहरण म्हणजे सध्या जगात आतं क वादाम ळ े हजारो लोक ु ु मरण पावतता, भक ु ं पामळ ु े , परु ामळ ु े , तीव्र वादळामळ ु े आणि इतर नैसर्गिक आपत्तीमळ ु े मी नाव असलेल्या अनेकांचा मत्ृ यु मग हा मत्ृ यु मी चा आहे का आत्म्याचा आहे . आत्मा अमर असेल तर मी जातो. 82 कुठे ? आणि दःु ख होते कोणाला? आत्मा तर दःु ख विरहीत आहे आणि मी दःु ख-सख ु दोन्हीही भोगतो म्हणन ु या ठिकाणी कर्ता आणि भोगता एकच आहे त की दोन आहे त अशी शंका निर्माण होण्याचे आणखीन कारण म्हणजे मी ला याची झोपेत स्वप्न पडतात त्यावेळी स्वप्नाची अवस्था असते तो पर्यंत स्वप्नातील मी सख ु दख ु भोगतो आणि स्वप्नातन ु जागे झाल्यावर मी तर पर्वी ु जसा होतो तसाच आहे मग प्रश्न येतो की, मी दोन आहे त का? माझ्यामध्ये जो आत्मा आहे तो एकच आहे कारण शंका यापर्वी ु दे खील आलेली आहे . तरीपण माझा मी चा शोध घेताना पन् ु हा पन् ु हा अनेक प्रकारचे वेगवेगळे विचार येवन ु शेवटी आत्म्याजवळ येऊनच विराम पावतात. म्हणन ु मी म्हणजे आत्मा आहे हे मान्य झाले तरी मी नावाचा मानव सकाळी वेगळा वागतो, दप ु ारी वेगळा वागतों, संध्याकाळी वेगळा वागतो आणि झोपेतन उठल्यावर एकदम स्वच्छ असतो. हे वे ग ळे प ण आणि घटके घटकेला वेगवेगळे वागण्याची ू पध्दत त्या आत्म्याची आहे का मिनाची आहे या में दम ु ध्ये येण्याऱ्या विविध विचारांची आहे हा गोंधळ कायमच राहतो. त्यामळ ु े माझा मी चा शोध सतत चालु रहात आहे . अशा गोंधळाच्या परिस्थीतीत मी नावाच्या आत्म्याने काय केले पाहिजे हे सांगणारा तो आत्माच आहे असे महात्मे, संत तत्पज्ञानी सांगतात. त्यांचे म्हणणे खरे आहे हे चिंतनातन ू खरे वाटते पण या जगाच्या व्यवहारात आल्यावर पन् ु हा गोंधळ व संभ्रम निर्माण होतो. म्हणन ु च मी चा शोध घ्यायचा आहे , असेही सांगितले जाते की, या जगाच्या व्यवहारापासन मनाला द र ठे व न त्या रिकाम्या मनाला ु ु ु

आत्म्याशी संलग्न करावे. म्हणजे भी ची ओळख होईल आणि दस ु ा असेही सांगितले जाते की, या चंचल ु ऱ्या बाजल मनाला आत्म्यापासन ू दरु करा म्हणजे आत्म्यावर साचलेले किंवा आलेलेदरू गलिच्छ विचाराचे ढगाळ आलेले वातावरण गढ़ ु होईल व स्वच्छ आत्मा म्हणजे मी आत्मा आहे हे दिसन ु येईल. यापर्वी ु पन ु र्जन्म हा आत्मा घेतो असा उल्लेख आहे . म्हणजेच मी पन् ु हा पन् ु हा जन्म घेतो आणि संत महात्मे सांगतात की, मी ने पन् ु हा पन् ु हा जन्म घेवु नये म्हणन ु परमेश्वराची भक्ती करा की, मक् ु ती मिळण्यासाठी साधना करावी मक् ु ती दे खील चार प्रकारची सांगितली आहे आणि मला तर वाटते मी माझ्या मी चा शोध घ्यावा. हे सगळे कसे जमणार ? हे जमण्यासाठी किंवा करण्यासाठी परत सांगितले जाते की, प्रकरणात जी साधन प्रक्रिया सांगितली आहे ती प्रक्रिया केली पाहिजे. पण अशा प्रकारची प्रक्रिया अनेकांनी दे शप्रकारची सांगितली आहे . त्यामळ ु े कोणता मार्ग स्विकारावा याचा संभ्रम निर्माण होतो. या संदर्भात आणखी असेही सांगितले जाते की, तम् ही साधना ु करा या साधनेतन ु तम् ु हाला प्रचिती येईल. तो मार्ग किंवा ती प्रक्रिया साधनेसाठी योग्य आहे असे समजन ु त्या प्रक्रियेद्वारे साधना चालु ठे वावी हे सांगणे सोपं आहे . पण रोजच्या व्यवहारातन ू वेळ काढुन साधना कोणत्या प्रकारची करावी याचे चिंतन करण्यासाठी दे खील वेळच यावा लागणार आहे . वेळचा सदप ु योग आणि दरु ु पयोग याबाबतही अगोदर मनाला पटवावे लागणार आहे . म्हणजे आपल्याकडुन यार्च होणारा पेल उपयोगी किंवा निरुपयोगी याचा निर्णय आपल्याला दे ता येत नाही कारण आपण स्वत: वेळेचा उपयोगच करतो असे म्हणावे वाटते. पण याचा निर्णय त्या वेळेचा झालेल्या कामाच्या परिणामावर वेळेचा उपयोग ठरतो. यासाठी पन् ु हा चितनाची किंवा आपल्या मार्गदर्शन करणायाची गरज असते. या ठिकाणी इतरांची गरज आहे हे दिसन ु येत.े आणि मी तर आत्मा असल्यामळ ु े स्वयंभु जाणता मी आहे मग या मी ला इतरांची गरज का भासावी ? माझा आत्मा आणि इतरांचा आत्मा. सारखाच आहे असे म्हणले जाते म्हणजे त्या आत्म्याचे ज्ञान आणि माझ्या आत्म्याचे ज्ञान सारखेच असले पाहिजे पण प्रत्यक्षात तसे नसते. मग सर्व आत्मे सारखेच असतात असे का म्हणावे? सारखे असतात हे संत महात्म्यांनी सांगितली आहे . त्यांना खोटे ठरविता येणार नाही. म्हणन ु खरे काय हा संभ्रम शिल्लक रहातो. यामळ ु े च माझा मी चा शोध चालु ठे वावा लागत आहे . हा शोध चालु ठे वताना जे पढ ु े सापडते ते चांगलेच असल्यामळ ु े शोध घेण्यास त्रास वाटत नसन ु उलट आणखी पढ ु े पढ ु े जात शोध घेण्याची प्रेरणा वाढत रहाते आणि एक प्रकारचा आनंद मिळतो. दस रा एक लिहित लाभ म्हणजे हे विचार विहते असलेले मन त्या आत्म्याकडे ओढले ु जात असावे असे वाटते. कारण मी म्हणजे आत्मा त्या संलग्न असलेल्या मनातील विचार मी मांडत आहे . म्हणजे आणि मन जवळ येत आहे त असे म्हणावयास हरकत नाही. हे साझा जेव्हा मन आणि आत्मा आणखी जवळ जवळ ज्ञात जेव्हा एकच / एकजीव होतील तेव्हा मी आत्मा आहे हे कळे ल असे सांगितले जाते. म्हणन ु हा मार्ग सोपा वाटत आहे . दस ु दरु ठे वणे. या मार्गावरुन चालताना मनाला ु रा जो मार्ग आहे तो म्हणजे मनाला आत्म्यापासन आत्म्यापासन ु दरु ठे वण्यासाठी अगोदर मनाला मिळणाऱ्या आत्म्याच्या उर्जेपासन ु दरु ठे वावे लागणार आहे . उर्जाच मिळाली नाही तर मन काहीच काम करु शकणार नाही. तरीपण ही प्रक्रिया सध्या थोडी अवघड वाटत आहे . कारण संताच्या सांगण्याप्रमाणे मनाला शांत ठे वन ु मौन घडवन ु करायचे का? का मनाला आत्म्याच्या सक्ष ु उर्जेपासन ु दरु ठे वायचे हाही संभ्रम आहे च. हा संभ्रम (सख ) बाट शकतो. पण मी जे व् हा माझा मी कोण आहे त्याचा शोध घे त राहतो ु ू तेव्हा त्या शोधाच्या मार्गात अशा अनेक परस्पर विरोधी गोष्टी दिसन ु येतात. त्यामळ ु े संभ्रम निर्माण होतो. हा माझा संभ्रम म्हणताना मनाचा संभ्रम म्हणावे का आत्म्याचा संभ्रम म्हणावे ? संत महात्मे, तत्वज्ञानी त्यांच्या म्हणण्यानस ु ार आत्म्याला संभ्रम ठे वु शकत नाही. म्हणन ु मनाचा संभ्रम आहे असे म्हणावे लागेल. पण माझा मी चा शोध घेताना मनाद्वारे च मी चा शोध घ्यावा लागणार आहे . मन हे प्रत्येक गोष्टीचे द्वारच आहे . हे आपल्याला कबल ु करावे लागणार कारण मनात विचार आल्याशिवाय काही कळत नाही व काही शकत नाही. हे खरे आहे . म्हणन ु मनात निर्माण झालेला संभ्रम दरू करण्यासाठी त्या मनाचेच सहाय्य घ्यावे लागणार आहे . म्हणजे हा शोध घेण्यासाठी मनाचे महत्व नाकारता येणार नाही. हे महत्व जाणताना एक गोष्ट लक्षात येते की, मनातील विचाराचे तरं ग याचा वेग स्थल मनाच्या वेगापेक्षा अधिक असतो. मनाले स्थल ू व जड मनाला म्हणणे सोपे आहे . तरी ते अतिसक्ष् ू म असते. त्या अतिसक्ष् ु म मनाच्या विचाराचे तरं ग त्यापेक्षा किती तरी सक्ष् ु म असन ु त्याचा वेग अतिवेगवान असतो. हा वेग आणखी नवाढवण्यासाठी मनाला शांत करावे लागते म्हणजे मनाला निर्वीचार व निर्विकार केले पाहिजे. त्या निर्विकारातील अतिसक्ष् ु म निर्विचारातन ु माझा मी चा शोध लागू शकेल असे वाटते,

कारण निर्वीचार झालेल्या अतिसक्ष् ु म शोध घेण्याचे विचार आपोआप त्या अतिसक्ष् ु म आत्म्यापर्यंत पोहचत असावेत आणि त्यातन ु त्या अतिसक्ष् ु म निर्विचारातील विचाराला आत्म्याची ओळख होवु शकेल. घडु या ठिकाणी मनात शंका येवु शकते की, अतिसक्ष् ु म निर्वीचारातन ु त्यापेक्षा अधिक सक्ष् ु म असलेले विचार कसे निर्माण होणार ? कारण आपण मनाला एकदा निर्विचार केल्यावर त्यातन ु त्यापेक्षा अधिक सक्ष् ु म विचार कसे निर्माण होणार ? यामध्ये खरी गंमत किंवा खरी गोष्ट येथेच असावी असे स्पष्ट दिसते. कारण परमात्मा निराकार व निर्गुण आहे असे म्हणले जाते. आणि त्याच बरोबर साकार व सर्वगण ु संपन्न आहे असेही म्हणले जाते. हे दोन्हीही परस्पर विरोधी वाटत असले तरी ते 86 एकमेकांना आहे . असे संतानी सिध्द केले आहे . म्हणन ू माझा मी या शोध विरोधी घेत असताना अनेक परस्पर (जळ ले ल ी गोष्टी आढळ न ये त ात, अन भ वास ये त ात. त्या एकमेकांना परु क कशा ठरतील याचा शोध घेतल्यास ु ु ु दिसन ु येईल की, खरोखरच त्या परस्पर विरोधी वाटणाऱ्या गोष्टी एकमेकांसाठी परु कच आहे त. मी आत्मा असल्यामळ ु े आणि हा आत्मा परमात्म्याचाच एक भाग असल्यामळ ु े परमात्म्याला लागु असलेले नियम काही प्रमाणात आत्म्याला ही लागु पडतात. काही प्रमाणात म्हणण्याचे कारण म्हणजे परमात्मा सर्वज्ञ आहे आत्मा अल्पज्ञ आहे . हा आत्मा अल्पज्ञ असला तरी त्याचे ज्ञान आपल्या मन व बध् ु दीच्या ज्ञानापेक्षा आत्म्याचे ज्ञान किती तरी अधिक असते आणि ते ज्ञान खोटे कधीच असु शकत नाही. यात ईश्वराकडे खोटे पण नाही यात पन् ु हा संभ्रम निर्माण होतो की, आत्म्याकडे खोटे पण नाही. म्हणजे भी कडे खोटे पणा नाही पण प्रत्यक्षात मी कितीतरी खोटे पणाने वागतो. मग हा खोटे पण मी कडे नाही तर कोणाकडे आहे ? याचा अर्थ मी आत्मा नाही का ? संतानी याचे उत्तर दिले आहे की, भी जेव्हा मनात येणारे विचाराप्रमाणे वागतो तेव्हा खोटे पणाने वागु शकतो. पण मी जेव्हा आत्मा आहे याची जाणीव ठे वन ु वागु लागले तर मी खोटे पणाने कधीच वागु शकणार नाहीत. म्हणजे या ठिकाणी अगोदर खरोखरच आत्मा आहे याची जाणीव करुन घेवन ु वागु लागलो तर या मी कडुन घडणारे प्रत्येक कृत्य त्या आत्म्याकडुन घडत गेल्यास हे निष्काम कर्म होईल आणि निष्काम कर्म झाल्यावर त्याचे फळ तयार होणार नाही आणि फळच तयार न झाल्यावर ते भोगण्याचा प्रश्नच निर्माण होणार नाही. म्हणन ु माझा मी चा शोध घेताना भी म्हणजे आत्म्याच आहे याची पर्ण ु ओळख करुन घेवन ु खाली करून घ्या म्हणजे तम् ु ही परमात्म्याचा एक भाग आहात याची खात्री होईल आणि त्या स्थितीत राहिल्यास जो मी आहे तो त्याचाच होवन ु जाईल असे वाटते. माझा मी चा शोध घेताना इथपर्यंत पोहचलो आहे असे या मनाला वाटते का त्या मी ला वाटते याचाही शोध घ्यावाच लागणार आहे म्हणजे सर्व संभ्रम दरु होईल. 88 माझा मी चा शोध लागन ु भी आत्मा आहे हे पटले आहे , असे म्हणताना अधिक शो अद्याप आपोआपच चालू राहिला आहे . त्यामधन ु जेव्हा जगातील अनेक घडामोडी आणि जागतीक राजकारणातील दऱ्या खोऱ्याचे अथांग घटना पाहिल्यावर मी आत्मा असच ु शकत नाही असे वाटते. कारण आत्मा अशा प्रकारच्या दर्घ ु टना किंवा दर्वि ु चार कधीच करु शकत नाही. आणि मी नावाचे अनेक माणसे अनेक प्रकारचे दष्ु कृत्य रोज करीत आहे त. हे दष्ु कृत्य घडविणारा कोण आहे याचा शोध घेण्याचा प्रयत्न केल्यास कोण नाही हे अगोदर विचारात घ्यावे लागेल. कारण अस की, दष्ु कृत्य परमात्मा किंवा आत्मा करणार नाही आणि तशी बध् ु दीपण दे णार नाही. मग हे दष्ु कृत्य करणारा माणसातील जो मी आहे . त्याचा शोध घेताना असे लक्षात येते की, प्रत्येक माणस ु आपल्या कर्मानस ु ार फळ भोगीत असतो. ते फळ भोगण्यासाठी जे कर्म घडते ते त्या निर्माण होणाचा बध् ु दीतील विचाराद्वारे मनात विचार येवन ू कृती पडते ठिकाणी माणसाच्या मी मधील कृती घडविण्यासाठी मन, बध् ु दी, चित्त, अहं कार आणि त्याच्या पर्वी ु च्या क्रमानस ार तयार झाले ल े प्रारब्ध हे सर्व जबाबदार आहे त . मग प्रश्न होतो निर्माण होत की, हे सर्व मिळ न मी आहे ु ु का? म्हणन ु या मी चा शोध परत परत चालु रहात आहे . हा शोध किती दिवस, महिने, वर्षे किंवा जन्म चालु रहाणार आहे हे आज सांगता येणार नाही आणि हा शोध बंद दे खील होवु शकणार नाही. बंद होवु शकणार नाही याचे कारण म्हणजे या मी चा शोध घेताना जे काही थोडे थोडे सापडते त्यातन ु अधिक पढ ु े पढ ु े जावे अशी उत्सक ु ता या भी च्या मनात सतत जागत ृ असते. या सर्व घडामोडीकडे पाहताना जर आपण स्वतःचा मी सोडुन जयस्थ दृष्टीने

पाहिले तर मोठी गंमत वाटते आणि अचंबाही वाटतो. आणि त्यातन ु हा परमेश्वराचा खेळ आहे का? इतर लोक म्हणतात त्याप्रमाणे त्याची क्रिया आहे काय? याचाही89 विचार सहज मनात येतो. आणि अधिक चिंतन केल्यावर थोडेसे लक्षात येते की, त्या परमेश्वराला अशा प्रकारची क्रिया करण्याची काय गरज आहे . खरोखरच तो सर्व शक्तीमान असल्यामळ ु े व सर्वज्ञानी असल्यामळ ु े त्याला असल्या विचित्र क्रिया करण्याची गरज नाही. मग जे घडते ते घडविणारा कोण मी आहे . याचा शोध घेणे चालु राहिल्यास व मी स्वतः कोणी नसन ु पर्वी ु च्या ज्या घटना त्याला मिळालेल्या साधनांच्या द्वारे घटना घडल्या आहे त त्याचा कर्ता मी म्हणजे आत्मा नसन ु त्या मी च्या पर्वी ु च्या आणि जन्माच्या कृत्याच्या परिणामाचा परिपाक असे म्हणावे लागते. हे समजण्यास थोडे कठीण वाटते. पण अधिक चिंतन केल्यावर लक्षात येते की, कृत्य / कर्म घडण्यासाठी अनेक साधनांची गरज असते. त्यापैकी मन व बध् ु दी प्रमख ु असन ु इतर अवयव कर्म घडण्यासाठी त्या मनाची साधने आहे त. मन हे मी चे साधन आहे . मी हे परमात्म्याचे साधन आहे असे म्हणले गेले तर सत्कृतदर्शनी खरे वाटते पण विचार येतो की, त्या परमात्म्याला मी सारख्या कनिष्ठ दजांचा आत्मा असे नाव दे ण्यान्या साधनांची खरोखरच गरज आहे काय? तो जर सर्व ज्ञानी, सर्व शक्तीमान सर्वव्यापी आहे तर या सष्ृ टीतील प्रत्येक जड व सक्ष् ु म वस्तु परमात्माच आहे . असे गहि ृ त धरावे लागेल. हे गहि ृ त धरणे सत्य असेल तर मी म्हणणाऱ्या आत्म्याच्या अमिता मल् ू य आहे ? ते लक्षात येते की, अगदी क्षुल्लक बाब म्हणजे मी आहे . या क्षुल्लक असणाया मी ला आत्मा सारखे मोठे समजणे किती आहे ? परमात्मा जसा अगदी शन् ु या एवढा आहे आणि ब्रम्हांड एवढा मोठा आहे . तसाच हा मी दे खील क्षुल्लक व मोठा आहे असे म्हणावयाचे का ? अशा प्रकारचे परस्पर विरोधी विधान करणे योग्य आहे काय ? तसेच अशा प्रकारचे परस्पर विरोधी विधान या कामी समजल्या जाणाऱ्या आत्म्याला लागु पडते काय? याबाबत90 चिंतन करुन अधिक खोलात गेल्यावर लक्षात येईल की, भी थे अस्तित्व तर आहे च कारण या मी वरुनच उल्लेख केलेले विचार व्यक्त होत आहे त. म्हणन ू मी चे अस्तील येणार नाही. मी आहे हे मान्य केले तर, मी कोण आहे याचा शोध घेणे आवश्यकच आहे . हा शोध घेत असताना वर उल्लेख केल्याप्रमाणे मी म्हणजे आत्मा आहे हे पन् ु हा पन् ु हा सिध्द होत असले तरी त्याबद्दलचा संभ्रम मनातन ू पर्ण ु पणे दरु होत नाही. त्यालाही कारण म्हणजे आत्मा परमात्म्याचा भाग असल्यामळ े तो वाईट कधीच वाग शकत नाही. पण मी नावाचा प्राणी किती तरी वाईट गोष्टी ु ु करतो. या वाईट गोष्टी घडविणारा आत्मा नाही म्हणजे मी नाही. मग मी वाईट गोष्टी घडविणारा नाही तर मग हा कर्ता कोण आहे ? म्हणन ू च खऱ्या मी चा शोध घेणे आवश्यक आहे . आता आपण वाईट घटना किंवा दष्ु कृत्य घडण्याच्या प्रक्रियेचा विचार करा तेव्हा असे दिसन ु येईल की, अगोदर ं मनात चांगले किवा वाईट विचार येतात. त्या विचाराप्रमाणे इंद्रियाकडुन कृती घडते. म्हणजे याचा अर्थ विचार म्हणजे मी आहे काय ? विचार सक्ष् ु म असले तरी त्याला जड म्हणले जाते. आणि आत्म्याला चेतन म्हणले जाते. कारण तो परमेश्वराचा भाग आहे . म्हणन ु प्रश्न निर्माण होतो की, जड़ है साधन आहे . आणि कर्ता हा चेतन आहे . चेतनाच्या आज्ञेनस ार जडाकड न कर्म पडते . ही प्रक्रिया मान्य केली तर चेतन म्हणजे आत्मा हा कर्ता ठरतो आणि ु ू इतर सर्व जड समजले जाणारे विचार, मन, बद् ु धी, इंद्रिय वगैरे ही सर्व त्या घेतनास मिळालेली साधने आहे त. या साधनाद्वारे चेतनेच्या आज्ञेप्रमाणे कर्म घडते. म्हणन ू मी आत्मा आहे या केंद्रावर ठाम विश्वास ठे वावा लागतो. म्हणन काही त्याला द ष् क त्याचा कर्ता म्हणता ये ण ार नाही. मग दष्ु कृत्य करणारा वेगळा आणि सत्कृत्य करणारा ू ु ृ वेगळा म्हणजे आत्मा आहे असे म्हणावयाचे काय ? याबाबत अधिक चिंतन केल्यावर असेही दिसन ु येईल की, सत्कृत्य घडण्यासाठी आत्मा जबाबदार आहे किंवा कर्ता आहे आणि दष्ु कृत्य घडण्यासाठी आत्म्याच्या उपस्थितीत म्हणजे आल्यापासन ू मिळणाया उर्जेमधन ु मनामध्ये जे विविध प्रकारचे विचार येतात त्या प्रकारच्या विचारातन ु मनाकडुन इंद्रीयांना आदे श मिळतो आणि इंद्रियामधन ु कृती घडते. हे मान्य केले तर मी म्हणजे सत्कृत्य घडविणारा आत्मा आणि दष्ु कृत्य घडविणारा मन असे आहे असे म्हणावे लागेल. याचा अर्थ मी एक नसन ु दोन होतात. पण प्रत्यक्षात मी फक्त एकच आहे . या मध्ये दे खील मौनात जाऊन अधिक चिंतन केल्यास आढळुन येईल की, मी एकच तो ही आत्माच आहे पण जेव्हा हा आत्मा म्हणजे मी मनाला आत्म्यापासन ु दरु करुन अलग ठे वीन तेव्हा या आत्म्याकडुन कर्म घडणार नाही. आणि

नंतर मन संलग्न झाल्यावर सरु ु वातीला मनामध्ये सद्विचारथ येथन ू सत्कृत्य घडेल आणि कितीही वेळा नंतर मन जेव्हा या मौलीक भौजी जगात इतर गोष्टींशी संलग्न होईल तेव्हा त्या इतर गोष्टीच्या सहचरणामळ ु े मनात अनेक ं प्रकारचे विविध विचार मनात येतात. आणि त्या विचारानस ार कर्म घडते . हे कर्म वाईट कि वा चां ग ले असु शकते. हे ु मनाला पटते. म्हणन ु असे म्हणावे लागते की, मी म्हणजे आत्मा आहे , हे मान्य करुन या आत्म्याला साधनेद्वारे मनाला काही वेळ दरु ठे वावे आणि नंतर त्याला मिळालेली साधने जिवंत ठे वन ु म्हणजे त्यात प्राण घालन ु (प्राणवाय)ु कार्यरत ठे वावे लागते. ही प्रक्रिया दिवसातन ु अनेकवेळा करुन जड आणि चेतन दोन्हीलाही कार्यरत ठे वण्यासाठी जशी संलग्नता हवी आहे तसेच त्याला एकमेकापासन ु दरु ठे वणे दे खील आवश्यक आहे . या प्रक्रियेचा वापर आपल्या गरजेनस ु ार ती आपल्या आवश्यकतेनस ु ार करणे गरजेचे आहे . त्यासाठी परमात्म्याने आपल्याला मनासोबत बध् ु दी आणि विवेक ही साधने दिली आहे त. त्याचा वापर करणे 92 आवश्यक आहे . आता याचा वापर करण्यासाठी दे खील या भी ला म्हणजे आत्म्याला आपल्या आतच विवेक जागत ृ करण्यासाठी एक आतला आवाज नावाची प्रक्रिया प्राप्त झालेली आहे . या प्रक्रियेचा वापर करुन आपल्या आतील आवाजाच्या सच ु नेप्रमाणे विवेकाला जागत ृ करुन योग्य निर्णय झाल्यास केवळ सत्कृत्यच घडेल. आणि त्याचा कर्ता मी म्हणजे आत्माच आहे . याचाच अर्थ परमात्म्याने मला सत्कृत्यच करण्यासाठी सर्व साधने दिलेली आहे त. वर उल्लेख केल्याप्रमाणे सर्व साधने मला दिली आहे त, असे मी म्हणणे आणि मी म्हणजे आत्मा आहे तर तो साधने आत्म्याला दिली आहे . काय? आत्मा हे साधन आहे का स्वतंत्र आहे त्याचा विचार केल्यावर आत्मा स्वतंत्र आहे असे गहि ृ त धरले तर त्याला जो साधने दिली आहे त त्या साधनाचा वापर तो की जी योग्यच करावयास पाहिजे. पण साधनांचा वापर अनेक अयोग्य गोष्टीसाठी केला जात आहे हे आपण रोज पहातो. मग प्रश्न पडतो की, या साधनांचा वापर मी करतो म्हणजे आत्मा करतो काय? आत्मा करीत नसेल तर जो 'मी' वापर करतो तो आत्म्यापेक्षा वेगळा आहे काय म्हणजे मी वेगळा आणि आत्मा वेगळा असे आहे काय? मला आत्मा मिळाला आहे का आत्म्याला मी नावाचे साधन मिळाले आहे याबाबत खात्री पटणे आवश्यक आहे . तसेच मी स्वतंत्र असन ु मला मिळालेल्या साधनांचा वापर स्वतंत्ररित्या करु शकतो हे गहि त धरले तर आत्मा हा क े वळ उर्जा स्त्रोत आहे एवढे च ृ ठरे ल आणि अधिक चिंतनातन ू हे च खरे आहे असेही वाटे ल. कारण आत्मा स्वतः काही वाईट कृत्य/ कर्म करु शकत नाही म्हणन ु तो केवळ उजा दे णारा साक्षीभाव आहे हे त्या मी नावाच्या कर्त्याला पटु शकते. आता या ठिकाणी कर्ता आणि भोगता भी आहे म्हणजे आत्म्याहून निराळा मी ठरतो. पण ते विधान भगवतगीता किंवा ज्ञानेश्वरीला मान्य होवु शकणार नाही. म्हणन ु खरा मी कोण याचा 93 ऊन शोध घ्याचा लागतो. याबाबत आणखी अधिक खोलवर गेल्यास आत्माच मी आहे येथे येवन ु पोहचतो. हे पोहचणे मी चे आहे म्हणजे आत्म्याचे आहे का आणखी कोणाचे आहे . हा विचार उत्पन्न होवन ु पन् ु हा चिंतन वाढते आणि त्या वाढलेल्या चिंतनातन ू संभ्रम निर्माण होतो. आणि परत मी चा शोध सरु ु होतो. असे परत परत होणे हे योग्य नाही असे त्या मी लाच वाटते म्हणन काय शोध थां ब वायचा का? प न् हा तोच मी म्हणतो की अरे वेडया तल ु ु ु ा जी अनेक साधने मिळाली आहे त त्या सर्वांचा योग्य वापर करुन मी चा शोध घेणे अत्यावश्यक आहे . अत्यावश्यक आहे असे म्हणण्याचे कारण म्हणजे जर तल ु ा मी कोण आहे हे माहितच नसेल तर तु रोज कर्म करतो, जो विचार करतो, जे चिंतन करतो, ज्याचा शोध घेतो, जे चांगले किंग वाईट कर्म करतो, जे निती नियमाला धरुन वागतो किंवा जे अनियतीचे कर्म करतो किंवा आणखी जे जे चित्र विचीत्र कर्म करतो त्या सर्व प्रकारच्या कर्माचा कर्ता व भोगता तोच मी आह आणि त्या सर्व कर्माचे मळ ु भोगणारा दे खील तोच मी आहे आणि जर तो मी कोण आहे हे त्यालाच माहित नसेल तर तझ् या या जगण्याला व कर्माला काही अर्थ आहे . काय? या सर्वाचा विचार करण्याची गरज नाही असेही ु काही मी, ला वाटु शकेल पण असे वाटणाऱ्या मी ला त्या परमात्म्याने आत्म्याच्या स्वरुपात या जगात कशा करता पाठविले आहे हे जाणणे आवश्यक नाही काय? जर मी ला मी कोण आहे हे माहीत करुन घ्यावयाचे नसेल तर तो मी जसा या जगात आला तसाच आपल्या कर्मा चे फळ घेऊन काही वर्षांनंतर त्या कर्माचे फळ भोगण्यासाठी तो मी पन् ु हा जन्म घेईल आणि परत कर्माचे फळ भोगत भोगत दःु खात जीवन जगत नवीन कर्म करुन कर्मफळ तयार करील आणि जन ु े व नवीन कर्माचे फळ भोगण्यासाठी परत जन्म घ्यावा लागणार आणि परत दःु खात नवीन जन्म

परमात्म्याने दिलेले आयष्ु य जगत जगत मत्ृ यल ु ा प्राप्त होवन ु पन् ु हा कर्म फळ भोगण्यासाठी जन्म घ्यावा लागणार हा जन्मतः मत्ृ यच ु ा फेरा टाळण्यासाठी परमात्म्याने आत्मा व परमात्मा ओळखण्यासाठी साधना करुन मी ला जाणन घ्यावे यासाठी सर्व साधने दिलेली आहे त. त्या साधनांचा वापर करुन जो आत्मा आनंदस्वरुप आहे त्या ु आत्म्याला आनंदातच ठे वण्यासाठी केवळ आनंददायकच कर्म केले पाहिजे. पण हे आनंददायी कर्म करतेवेळी कर्म घडताना इतरांना जास व दःु ख न होता आनंदच वाटला पाहिजे असेच कर्म त्या मी कडुन घडले पाहिजे. माझा मी चा शोध घेताना मी हा आनंद स्वरुप आत्मा आहे . म्हणन ू मी आनंद घेण्याचेच कर्म केले पाहिजे असे वर म्हणले आहे . पण त्यासाठी आनंदाचे कर्म कोणते हे अगोदर समजन ु घ्यावे लागेल आनंद घेणे, सख ु वाटणे, मनाला बरे चाटणे, मनात सख ु दायक तरं ग निर्माण होणे आणि सर्वात महत्वाचे म्हणजे यापैकी खरे व शाश्वत कोणते हे लवकर समजन ु येत नसल्यामळ ु े मी म्हणजे आनंद स्वरुप आत्मा आहे हे कसे पटणार? या आधी सख ु आणि आनंद यातील फरक उल्लेखलेला आहे . पण तरी मनामध्ये अनेक प्रकारचे सख ु दायक विचार येतात त्याला आनंदाची जोड ं कशी द्यायची हे समजन घ्यावे लागणार आहे . बोलताना कि वा लिहीताना सहज चा सोपे वाटते. पण प्रत्यक्ष ु अनभ ु त ु ी घ्यायची म्हणले तर कठीण जाते. म्हणन ु च मी म्हणजे आनंद स्वरुप आत्मा आहे . याचा शोध घ्यावा लागतो. हा शोध घेताना या पर्वी ु उल्लेख केल्याप्रमाणे मी म्हणजे केवळ आत्मा नसन ु जीवात्मा आहे का केवळ जीव आहे . याचा विचार करताना चिंतनातन लक्षात ये त े जी अने क ग्रं थ ात न उल्ले ख केल्याप्रमाणे मी म्हणजे प्रथम ू ू कोणीच नाही, दस ु रे म्हणजे मी आत्मा आहे , तिसरे म्हणजे मी जीवात्मा आहे . चौथे म्हणजे केवळ जीव आहे . आणि पाचवे म्हणजे मी स्वतः परमतत्व ईश्वर आहे , सहावे म्हणजे मी मन, बध् ु दी, चित्त, अहं कार सहीत शरीर आहे . याशिवाय सातवे म्हणजे भी केवळ परमेश्वराचे प्रगट रुपापैकी एक घटक आहे . सर्वसामान्य मनाला हे सातही घटक खरे आहे असे वाटते. पण प्रत्यक्षात खरा मी घटकु कोण आहे याची खात्री पटत नसल्यामळ ु े मी चा शोध घ्यावा लागतो. हा शोय घेण्याचे आणखी एक कारण म्हणजे वेद, उपनिषेदामधील श्वेताश्वर, भगवतगीता, भागवत कथा, सत्यार्थ प्रकाश, स्वामी विवेकानंदाचे साहित्य, परु ाणकथा अशा विविध धार्मिक व अध्यात्मीक ग्रंथातन ु तसेच शास्त्रकडुन मान्य झालेल्या सहा शास्त्रातन ु मी म्हणजे वेगवेगळ्या प्रकारचे वर्णन आहे . त्यामध्ये सामान्य मनाला परस्पर विरोधी विधाने वाटतात. त्यामळ ु े गोंधळ उडतो. याबाबत आणखी अधिक चिंतन केल्यास सहज लक्षात येते की, मी म्हणजे अति अति अगदी सक्ष् ु म कोणी तरी आहे . कोणीतरी आहे हे नक्की पटते. कारण मी लिहतो, बोलतो, ऐकतो, वाचतो इ. कामे करतो. खरे व खोटे बोलतो, चांगले आणि वाईट कृत्यही करतो. आणि या सगळयासाठी मी ला साधने ही उपलब्ध करुन दिलेली आहे त. ती साधने म्हणजे शारिरिक सर्व अवयव आणि अंतरिक सक्ष् ू म बद् ु धी, मन याचबरोबर प्रकृतीमधील सज ृ नात्मक स्वतःची प्रकृती ही सगळे साधने, ही मी ला आहे त. याउलट अशा प्रकारची साधने परमात्म्याला ला नसली तरी तो ऐकतो, बोलतो, मी लिहतो, वाचतो कामे करणे आणि खोटे बोलतो असे सर्व गहि ृ त धरले तरी कोणत्याही साधनाशिवाय परमात्मा काहीही करु शकतो. हे सिध्द होत आहे . कारण प्रत्यक्ष तसा अनभ ु व व अनभ ु त ु ी साधनेतन ु अनेक साधकांना प्राप्त झाली आहे . हा विषय सक्ष् ु म असल्यामळ ु े आपण दे खील आपल्या मी ला आणखी सक्ष् ु म करुन त्याची अनभ ु त ू ी घेता येऊ शकते. याचे छोटे से उदाहरण म्हणजे सर्व सामान्यपणे माणस ु आपल्या डोळयाने पाहतो. कानाने ऐकतो, वगैरे पण असेही पहाण्यात येते की, शरीरावर डोळे दिसत असन ु दे खील काही लोक आंधळे असतात.न राहता आपल्या आत मध्ये अतचक्षु आहे त ते पाहतात है था अवस्थेत राहील्याच आत्मा शिल्लक राहणे आणि मन वगैरे सर्व इंद्रिय अलग होवन ु स्तब्ध रहातात तेव्हा आत्म्याची अनभ ु त ु ी येत.े अशाउलट सल ु ट विचारामळ ु े मनात संभ्रम निर्माण होतो आणि परत मी म्हणजे आत्मा आहे हे कसे ओळखायचे याचा शोध सरु ु होतो हा शोध घेणे काहींना अनावश्यक वाटे ल पण आता या स्थीतीत मला तरी अनावश्यक वाटत नाही. एवढे च नव्हे तर अत्यंत आवश्यक वाटत आहे .. कारण मला मीच कोण आहे हे माहित नसेल तर माझ्याकडुन आतापर्यंत जे जे कर्म फल घडले आहे याचा परिणाम होवन ु त्याचे जे मळ ु े तयार झालेले आहे ते मळ ु े याच फ शास्त्रीय सिद्धांतानस ु ार मलाच भोगावे लागणार आहे . हे जर खरे असेल तर मला भोगावे लागणार म्हणजे कोणाला भोगावे लागणार आहे ? आणि त्याचा आनंद किंवा सख ु दःु ख कोण स्विकारणार आहे याचा विचार आपणच करावयास पाहिजे का नको? हा विचार करणे आवश्यक आहे असे आज याच मनाला वाटते हे वाटणे योग्य किंवा अयोग्य याचा विचार केल्यावर याच मनाला वाटते की, आपण आपले अस्तित्व मान्य करतो तर या सर्व गोष्टींचा विचार करणे आवश्यक नाही काय ? आवश्यक असेल तर मी माझा शोध घेणे आवश्यकच ठरते म्हणन ु च माझे अस्तित्व म्हणजे कोणाचे अस्तित्व आहे . कारण बाहय दृष्टीने जे शरीर व इंद्रिये अवयव दिसतात ती सर्व माझीच साधने आहे त. यातन ू माझे केवळ अस्तित्व दिसते. पण यात मी

दिसत नाही. भी तर आहे हे खरे आहे पण दिसत नाही हे ही खरे आहे . हे जर मी नाही तर दस ु रे कसे ओळखणार? हा अशा प्रकारचा शोध घेते की जे जे सापडते त्यातन ु शोध घेण्याची प्रवत्त ु अधिक जिज्ञासा ृ ी अधिक वाढते. त्यातन निर्माण होते. ही जिज्ञासा सख दाय व आनं द दायक वाटते . म्हण न माझा मी चा शोध घे ण े चाल ु ु ु ठे वणे योग्य आहे असेही वाटते. योग्य आहे असे वाटल्यामळ ु े च हा शोध चालू ठे वणे बंद कर87 नये किंवा थांबवु नये असे तिव्रतेने वाटते. आणि याचबरोबर असेही वाटते की, आपल्याला मिळालेल्या सर्व प्रकारच्या साधनांचा या शोध कार्यासाठीच वापर करावा म्हणजे केव्हा तरी मी कोण आहे याची जाणीव होईल व अनभ ु त ु ी येईल. यापर्वी ु उल्लेख केल्याप्रमाणे माझा मी चा शोध घेताना काही विद्वान तत्ववेत्यांनी प्रतिपादन केले आहे की, माझे मन हे जे साधन आहे , या मनाला आतील आत्म्यापर्यंत पोचवन ू त्या मनाला आत्म्यात विलीन करावे आणि काही तत्ववेत्ते सांगतात की, या मनरुपी साधनाला आत्म्यापासन ु अगदी वेगळे केले पाहिजे कारण मन हे अनेक विचारांनी मलिन झालेले असते. त्यामळ ु े आतील आत्मा दिसत नाही आणि आत्मा दिसल्याशिवाय आत्मिक आनंद कळत नाही. हे दोन्ही परस्पर विरोधी वाटत असले तरी आत्म्याचा शोध घेताना लक्षात आले की या दोन्हीही गोष्टी खन्या आहे त. कारण मन आत्म्यात विलीन झाल्यावर वेगळे मन शिल्लक रहात नाही. आणि आत्म्यापासन ू मनाला अलग करून वेगळे केले म्हणजे त्या मनातील अनेक विचाराचे मलीन जाळे आत्म्यापासन ु दरु होतात. त्या परिस्थीतीत शध् ु द आनंदमय आत्मा आतमध्ये दिसतो. म्हणजेच दोन्हीही प्रक्रिया योग्यच आहे त हे दिसन ु येते आणि या प्रक्रिया करण्यासाठी मन या साधनाचा वापर करुन त्याला विलीन करा किंवा एकदम दरू ठे वा यावरुन दिसन ु येते की, नन या साधनेचा उपयोग तर आहे च म्हणन ु त्याचा सदप ु योग करुन आत्मबोध घेण्यासाठी साधना केली पाहिजे. हे लिहीत असताना याच मनाला एक गमतीदार प्रसंग आठवतो की आत्मबोध होतो तो याच मनाला कळाला पाहिजे कारण सध्या आपला जो खटाटोप चालू आहे तो या मनाला आत्मबोध होण्यासाठीच आहे . अशावेळी चिंतनशील तत्यवे सांगतात की, आत्मबोध हा त्याआत्म्यालाच होत असतो. कारण आत्मबोधाच्या वेळी मनाचे वेगळे अस्तित्व शिल्लक रहात नसते. पण म्हणन ु पन् ु हा शंका निर्माण होते की, मनाशिवाय केवळ आत्मा काहीच करु शकत नसावा असे वाटते. कारण हे वाटण्यासाठी किंवा बांध होण्यासाठी किंवा काहीही कर्म घडण्यासाठी त्या त्या साधनांची आवश्यकता असते. साधनाशिवाय कर्म घडु शकत नाही हे आपण रोज पाहतो व अनभ ु वतो. हे खरे वाटत असताना माझा मी चा शोध घेताना चिंतन वाढवले म्हणजे लक्षात येते की, काही गोष्टी किंवा काही कर्म स्थल साधनाशिवाय अतिसक्ष् ु म या डोळ्याला न दिसणाऱ्या साधनाशिवाय दे खील कर्म घडुन येतात. याचे छोटे से उदाहरण म्हणजे आपल्या झोपेतील अवस्थेत म्हणजे जागत ु ृ ी अवस्था नसताना स्वप्नामधन कर्म घडते. हे स्वप्नातील कर्म सक्ष् ु म शक्तीच्या द्वारे स्थल ु इंद्रियावरदे खील परिणाम करु शकतात. हे दिसन ु आलेले आहे . याचे उदाहरण म्हणजे स्वप्नामध्ये जागत ु चालतो व घराच्या दाराची कडी ृ अवस्था नसताना माणस उघडुन बाहे र जाऊ शकतो पण त्यावेळी त्याचे मन जागत नसते . यावे ळ ी प्रश्न निर्माण होतो की, ही क्रिया ृ घडविणारा कोण आहे ? याचा शोध घेताना माझा मी चा शोध घेणे आवश्यकच वाटते. कारण अशी क्रियादे खील माझ्याकडुनच घडली गेलेली असते. म्हणजे माझ्याकडुन घडली गेलेली असते. म्हणजे माझ्याकडुन क्रिया घडते पण मला माहित नाही. ही कशी गंमत आहे . गंमत म्हणन ु पाहताना आपोआपच चिंतन वाढते आणि त्या चिंतनातन ू आणखी प्रश्न निर्माण होतो की मी एक आहे का दोन आहे ? कारण स्वप्नात चालणारा मी आणि मी चालत आहे माहित असणारा मी आणि मी चालत आहे याची जाणीव नसणारा मी मीच आहे असे तीन मी आहे त का? का दोन आहे त ? का खरा एकच आहे ? याचा शोध घेताना मला माझा मीचा शोध घ्यावा असे पन् ु हा पन् ु हा वाटते. आणि हे वाटत असतानाच पन् ु हा पन् ु हा त्या99 शरीरावर कान असन ु दे खील काही बहिरे असु शकतात, जीभ व मख ु असन ु दे खील बोलता येत नाही वगैरे या उलट कोणतेही साधन नसताना व बाहे र काही दिसत नसताना परमात्मा सर्व काही कसे करु शकतो याचा विचार केल्यावर लक्षात येते की, तो परमात्मा अति सक्ष् ु म व अति विराट दे खील आहे आणि त्याला तशाच प्रकारचे सक्ष् ु म

आणि विरात स्वरुपाचे ज्ञान दे खील आहे . परमात्म्याचे स्वरुप लघु व विभु असे म्हणन ु त्याला सर्व समजते म्हणन ु तो सर्व ज्ञानी आहे . असे सर्वजणच म्हणतात. पण या मी आत्मा असलेल्या माणसाला हे सहज का कळत नाही. हा मोठा गहण पण अत्यावश्यक प्रश्न आहे . याबाबत यापर्वी ु अनेक वेळा उल्लेख झालेला आहे . तरी पण हे पन ु ः पन ु ः तेच तेच सांगावे लागते कारण या मनात त्याचा उपाय तोच तोच पन ु ः पन ु ः सांगितल्याशिवाय या मनात घट्ट साठुन बसल्याशिवाय तो मनाला पटत नाही. आणि मनाला खात्रीपर्व ू क पटल्याशिवाय मन ते कबल ु करत नाही. हे मनाने कबल ु केल्याशिवाय अंतर मनापर्यंत पोहचत नाही. अंर्तमनाच्या पलीकडे आणखी कोणी तरी आत्मा नावाची वस्तु आहे याची जाणीव मनाला होत नाही. आणि मनाला जाणीव झाल्याशिवाय मी म्हणजे आत्मा आहे हे कसे पटणार ? म्हणन ु च पन ु ः पन ु ः तेच तेच लिहुन मी म्हणजे आत्मा आहे याचा शोध घ्यावा लागणार आहे . याचे कारण म्हणजे काही विद्वान संत, महात्मे, सांगतात की, अशाप्रकारची साधना करण्यासाठी चा बाहय मनाला अंर्तमनाच्या मार्गातन ु आत्म्यात विलीन करणे म्हणजे आत्मा कळणे आणि या उलट काही संत, महात्मे सांगतात की, हे मन अति चंचल असल्यामळ ु े या मनाला आत्म्यापासन ु दरु ठे वन ु शांत व स्तब्ध केले म्हणजे ध्यान धारणाद्वारे समाधी लागते. त्यावेळी आत्मा केवळ एकटाच राहतो. त्यावेळी आपल्या अंर्तमनात आल्याचे प्रतिबिंब दिसते. त्या प्रतिबिंबानंतर अधिक प्रमाणात100 आत्म्याभोवतीच मन घोटाळते त्यावेळी पन् ु हा लक्षात येते की, मी तर खरा एकच आहे . त्याच्या आज्ञेनेच सर्व क्रिया घडतात. हे माहित असन ु दे खील खरा मी कोण आहे याची खात्री का पटत नाही हे जेव्हा कळते त्यातन ु च चिंतन अधिक वाढते आणि एक प्रकारचा सप्ु त आनंद मिळतो हा आनंद आतन ु च बाहे र येतो म्हणजे अशाप्रकारचा आनंद आतच असतो हे मान्य करावे लागेल. म्हणन ु या आनंदाचा स्त्रोत शोधतेवेळी चितनातन ु लक्षात येते की, या आनंदाचा स्त्रोत मी ज्याचा शोध घेत आहे तो आत्मा असला पाहिजे. कारण सर्व तत्ववेत्यांनी आत्म्याला आनंदमयी आत्मा म्हटले आहे . हा आत्मा आनंदमय आहे कळते. पण तोच आत्मा म्हणजे मी आहे हे का कळत नाही? हे न कळण्याचे कारण म्हणजे आत्मा आनंदमय असल्यामळ ु े त्याला दःु ख होत नाही किंवा तो दःु ख भोगत नाही. किंवा त्याला मी केलेल्या पर्व ू जन्मीच्या कर्माचे फळ चांगले किंवा वाइट भोगावे लागत नाही. परं तु सध्या हा जो मी आहे या मी ला पर्व ू जन्माचे कर्मफळ भोगावे लागतात. या मी ला दःु ख भोगावे लागते हा मी पढरुपी विकाराने ग्रस्त असतो. म्हणन ु हा मी आत्मा होवु शकेल? या अशा गोंधळामळ ु े च खन्या मी चा शोध घ्यावासा वाटतो. पर्वी ु अनेक धर्म ग्रंथातन ु तत्ववेत्यांनी प्रतिपादन केल्याप्रमाणे मी म्हणजे आत्मा आहे हे नाकारणे साधारणपणे योग्य व चक ु ीचे आहे हे माहित असन ु दे खील जर मी आत्मा असेल तर मी हा आत्मा आणि तत्ववेत्यांनी सांगितलेल्या विद्वान विभत ीचा आत्मा एकच आहे असेही म्हणले जाते. म्हणन ु ु च आवश्यक संभ्रम दरु करणे अनावश्यक वाटते. हा संभ्रम माझा होत आहे असे समजले तर हा संभ्रम मी नावाच्या आत्म्याचा आहे का मनाचा आहे , का मनोमय कोषाचा आहे का आणखी कोणाचा आहे हे दे खील माहित असणे आवश्यकच आहे म्हणन ु च खऱ्या मी चा शोध घेणेदरु ापास्त ठरले आहे . तत्ववेत्यांच्या सांगण्याप्रमाणेच आत्म्याच्या भोक्वाही मनामयील विविध अनेक विचारांचे मळ साचलेले असते. या मळामळ ु े आत्मा दिसत नाही म्हणजे आत्मा आनंद घेवु शकत नाही असे आपण समजायचे काय? आत्म्याला अल्पज्ञानी म्हणले जाते म्हणजे तो पर्ण ु ज्ञानी नाही व अज्ञानी दे खील नाही याचा अर्थ मी अल्पज्ञानी आहे . म्हणजे मला पर्ण ज्ञान मिळण्यासाठी प्रयत्न करावे लागणार आहे त. हे प्रयत्न कोणत्या ु मार्गाने करावयाचे याला विद्वान मान्यवर साधना करणे म्हणतात. या साधनेद्वारे अल्पज्ञानी मी परमात्म्याशी स्वतःला जोडुन घेवन ु संपर्ण ु ज्ञान मिळवु शकतो. तसेच मी जो अल्पज्ञानी आहे हे समजणाऱ्यासाठी दे खील अगोदर मी आत्मा आहे याची खात्री करुन घ्यावी लागणार आहे . सध्या मी स्वतःला आत्म्याशी एकरुप झाले नसल्यामळ ु े मी अल्पज्ञानी नसन ु दे खील केवळ लौकीक व भौतीक वातावरणातच गरु फटुन जावन ु स्वतःला सख ु ी नसताना सख ु ी समजन ु भ्रमात राहुन मळ ु अवस्थेत जगत आहे हे खरे नाही काय ? आता या ठिकाणी मी मळ ु अवस्थेत जगत असल्यामळ ु े मी आत्मा आहे हे विसरुन गेलो आहे . याचा अर्थ मी मळ ु आहे का मी वेगळा आहे काय आणि आत्मा मी आहे तो मी वेगळा आहे काय हा प्रश्न निर्माण होतो. तत्ववेत्यांच्या

म्हणण्यामळ ु े मी एकच आहे आणि तोही आत्माच आहे . मग सध्या मी जो मळ ु अवस्थेत व संशयग्रस्त आहे हा कोण आहे ? मळ ु अवस्था आणि संशय दरु होण्यासाठी सांगितले जाते. आणि परमात्म्याची कृपा होण्यासाठी भक्ती, कर्म व ज्ञान योग या मार्गाने ले साधना करावी लागते. असेही म्हणजे जाते. हे चक्र म्हणजे साधना केल्याशिवाय परमेश्वर कृपा होत नाही आणि परमेश्वर कृपा होण्यासाठी साधना करावी लागते. या ठिकाणी पन ु ः प्रश्न निर्माण होतो की, या दोन्हीपैकी अगोदर काय केले पाहिजे सतत 102 प्रश्नच प्रश्न ही चक ु कोणाची आहे ? माझी चक ु आहे का माझ्या मनाची आहे का मी आत्मा असल्यामळ ु े आत्म्याची चक ु आहे ? याचा शोध घेताना लक्षात येते की, मी आत्मा आहे हे गहि ृ त धरुन हा आत्मा अल्पज्ञानी आहे हे मान्य करावे लागन ु , या मनाद्वारे साधना करुन जर हे मन आत्म्याशी संलग्न केले तर मी अल्पज्ञानी आत्मा आहे हे थोडे थोडे पटु शकेल पर्ण ु पणे पटण्यासाठी या मनाला पर्ण ु पणे त्या आत्म्यामध्ये जोडुन घ्यावे लागणार आहे किंवा आणखी काही तत्ववेत्याच्या सांगण्याप्रमाणे या मनास आत्म्यापासन ु खप ु दरु ठे वावे लागणार आहे याचा शोध घेणे आवश्यक व महत्वाचा वाटतो कारण या सामान्य मनाला आत्म्यात विलीन करावे का त्यापासन ु खप ु दरु ठे वावे हे याच मनाला लवकर कळत नाही. याबाबत अधिक चिंतन केल्यावर आणि अधिक तत्ववेत्यांच्या मतांचा विचार केल्यावर दिसन ु आले आहे की, काही तत्ववेत्ते मी म्हणजे केवळ शध् ु द आत्मा म्हणतात काही केवळ मी म्हणजे जीवात्मा आहे असे म्हणतात तर काहींच्या म्हणण्यानस ु ार मी म्हणजे मनोमय कोष आहे . ज्यामध्ये आत्मा सह अंत:करण चतष्ु टय असते. यापैकी माझ्या सारख्या सामान्य मी ला वरील सर्वच खरे वाटते. मग या वरीलपैकी खरे कोणते आहे याची खात्री कशी पटवन ू घ्यायची ? वरील अनेक बाबींचा विचार करून विश्लेषण व समीक्षण केल्यावर चिंतनातन ू आणि थोडयाश्या साधनेतन ु थोडे थोडे कळुन येते की, आत्म्याचा शोध लागत नसला तरी परमात्म्याचा शोध सापडण्याच्या मार्गावर आपण आहोत असे वाटत आहे . याचे ही कारण म्हणजे हा मी चा शोध घेताना हे लिहणारा कोण? सांगणारा वाचणारा कोण? हे विचार कोणाचे? हे विचार कोणी दिले? या सर्वासाठी में द,ु मन, बध् ु दी वगैरे सक्ष् ु म व जड अवयव / इंद्रिय कोठुन आले आणि कोणी दिले? झोपेतन ु कोण 53 (दर्शनी आणि सर्वसाधारणपणे साधना अगोदर करावी लागते. असे दिसन ु येते आणि हे पटते दे खील पण त्याचबरोबर असेही म्हणले जाते की, अशा प्रकारची सायना घडविण्यासाठी पर्व ू संचित व त्यातन ु निर्माण होणारे प्रारब्ध आपल्यासाठी असावे लागते असेही म्हणले जाते. हे सर्व वाचण्यात येते ऐकण्यात येते वगैरे ठिक आहे पण त्यासाठी कृती करण्याची वेळ आल्यावर मन लवकर तयार होत नाही हे मन लवकर तयार न होण्याचे कारण शोधले असता दिसन ु येते की, मनामध्ये इतर अनावश्यक विचार व गोंधळ अगोदरच खप ु भरलेला असतो. त्यामळ ु े मन नको असलेल्या गोष्टीमध्ये रमन ु त्यातच रें गाळत रहाते. तत्ववेत्ते यासाठी उपाया सांगताना म्हणतात की, हे मन अगोदर रिकामे केले पाहिजे. कारण रिकाम्या मनातच सवि ु चार व सत्कृत्य भरले जावु शकते. जर अनावश्यक विचाराने मन भरलेले असेल तर त्या मनात सवि ु चाराला जागाच शिल्लक नसते. हे याच मनाला पटते पण मन रिकामे करतेवेळी एक नवीन विचार मनात येतो की, अनेक प्रकारच्या विद्वानांकडुन परस्पर विरोधी विधाने केली जातात त्यामळ ु े मनातला नवीन विचार म्हणजे या मनामध्ये रिकाम्या मनात सवि चार व सद्वर्तन अधिक साधना भरावयाची का? किंवा त्या एका मनात आत्म्याचे ु प्रतिबिंब पहायचे कारण आल्याचे प्रतिबिंब पहाण्यासाठी मन रिकामे व स्वच्छ असावे लागते असे म्हणले जाते. रिकाम्या मनात चांगले विचार किंवा चांगल्या कृती भरल्या तर त्या भरलेल्या मनात आत्म्याचे प्रतिबिंब दिसणार नाही हे दे खील खरे आहे . म्हणन ु च मी आत्मा आहे याचा शोध घेताना काय करावे लागते कोणती कृती करावी लागते, कोणती साधना करावी लागते हा प्रश्नदे खील आपोआपच निर्माण होतो. वर उल्लेख केल्याप्रमाणे असेही वाटु शकते की, केवळ हे मन प्रश्नच प्रश्न निर्माण करत आहे , शोधात आहे . हे शोधत असताना दिसन ू येते की,104 आपले अस्तित्व आणि सष्ृ टी व सष्ु टीतील जीवजंतु कोणी वा निर्माण केले पर्वी ु चे ऋषीमन ु ी माणस ु च असताना त्यांना आत्मज्ञान कसे झाले आणि त्यांनी ब्रम्हांडातील सक्ष् म व जड खगोल शास्त्रीय ज्ञान कोठ न ु ू व कसे प्राप्त

केले, अलीकडच्या काळातील स्वामी विवेकानंद स्वामी दयानंद सरस्वती, स्वामी रामकृष्ण परमहं स, अशा अध्यात्मीक विद्वानाची प्रतिपादीत केलेले ज्ञान त्यांना फोन आले वगैरे अशा ज्ञानवान व तत्ववेत्यांच्या ज्ञानाचा विचार केल्यावर परमात्म्याचे अस्तित्व नक्कीच असले पाहिजे अशी झलक दिसन ु येत.े हा परमात्मा पर्ण ु पणे कळण्यासाठी अगोदर आत्मा कळावा असे सांगितले जाते. तरीपण या सामान्य मनाला मी आत्मा आहे हे कळण्याअगोदर परमात्मा नावाचे काही परमतत्वाचे अस्तित्व असले पाहिजे आणि त्या परमतत्वामळ ु े च सष्ृ टीतील व ब्रम्हांडातील सर्व घटना घडत असल्या पाहिजेत असे थोडया खात्रीने वाटते. अधिक प्रमाणात खात्री प्राप्त होण्यासाठी आणखी अधिक ज्ञान प्राप्त करुन घ्यावे लागणार आहे असे वाटत असल्यामळ ु े हा माझा मी चा शोध चालु असताना अनेक बाबींची व मतांची पन ु ार्वती झालेली आह अपरिहार्थ हे कळत असन ु दे खील पन ु आवत्त ृ ी होणे माझ्या दृष्टीने दप ु आवत्त ु ारी आहे . कारण पन ृ ी झाल्याशिवाय मी म्हणजे आत्मा आहे याची खात्री पटणार नाही आणि खात्री पटल्याशिवाय समाधान होणार नाही. आणि समाधान झाल्याशिवाय माझे अस्तित्व आता कशा करीता शिल्लक राहिलेले आहे हे कळणार नाही तसेच अस्तित्व कशा करिता आहे हे कळल्याशिवाय आपले अस्तित्व ठे वणे योग्य किंवा अयोग्य आहे याचाही विचार घेणे आवश्यक आहे . हा विचार म्हणजे मिलेले व असलेले अस्तित्व नाकारणे नव्हे तर अस्तित्वाचा सदप ु योग करुन घेणे आहे . आपले असित्व नाकारणे आपल्यासाठी योग्य नव्हे कारण ते त्या परमतत्त्वाच्या रूपातन मिळाले ले आहे असेम्हणले जाते. त्यामळ ू ु े हे आपले नसन ु याच्यावरचा मालकी हक्क त्याचाच आहे त्याच्या आज्ञेप्रमाणेच पढ ु ील कार्य केले पाहिजे. त्याच्या आज्ञेप्रमाणे कार्य केले पाहिजे हे म्हणणे सोपे आहे पण त्याची आ कशी मिळवायची हे कोठे माहित आहे ? त्याची आज्ञा मिळविण्यासाठी अगोदर तो कोठे आहे याचा शोध घ्यावा लागणार आहे तो सर्वत्र आहे असे म्हणले जाते पण सापडत का नाही तो परमात्मा त्याची आज्ञा मिळविण्यासाठी सापडत नाही असे म्हणत असताना दे खील त्याची थोडीसी झलक, ओळख होत आहे असे वर उल्लेख झालेला आहे . याचा अर्थ मी आत्मा खोटे बोलत आहे काय? मी आत्मा असल्यामळ ु े आत्मा खोटे बोलू शकत नाही. या ठिकाणी मी घर परस्पर विधाने केली आहे त. असे विधाने करणारा मी कोण आहे ? असे विधाने करणारे सध्या काही विद्वान स्वतःला अध्यात्मिक गरु ु म्हणन ू घेणारे अस्तित्वात आहे त. त्यापैकी तीन अध्यात्म गरु ु ं ना हा मी नावाचा आत्मा समक्ष भेटलेला आहे आणि त्यांना मी म्हणजे कोण हा प्रश्न . विचारलेला आहे . त्यापैकी एकाने उद्या सार्वजनिक प्रवचनाच्या वेळी याचे उत्तर दे ता येईल असे सांगितले. ते उत्तर म्हणते दस ु ऱ्या दिवशी ऐकले तेव्हा लक्षात आले की, ते जे काही बोलतात ते आत्मा परमात्म्याचेच शब्द आहे त. आणि प्रत्येक माणस ु हा एक स्वतंत्र आत्माच आहे . अशाप्रकारचे उत्तर गोल गोल व गोड गोड शब्दांत प्रतिपादीत करण्यात आले आहे . चौथे अध्यात्मीक गरु ु उत्तर प्रदे शातील आहे त त्यांनी तर केवल कबीरदास संत कबीर दास, संत गरीबदास, संत ज्ञानदे व आणि स्वतः अशा संतानाच परमात्मा यांच्या मख ु ातन ू बोलत आहे त असे जाहीर प्रवचनातन ू प्रतिपादीत करत अनेक धार्मिक ग्रंथातील श्लोकांचा क्रमांक सांगन ु आपल्या विद्वतेचे प्रदर्शन केले असल्याचे दिसन ु आले आहे . त्यांना खोटे बोलतात असे म्हणता येणार नाही. पण त्यांच्या प्रवचनातील शब्दांवरुन त्यांचे स्वरुप पर्ण ु पणे खरे आहे असे या सामान्य मी म्हणणाऱ्या आत्म्याला लवकर पटत नाही. त्यांचाही आत्मा आणि आपलाही आत्मा हा सारखाच म्हणला जातो. मग हा जो भेद आहे तो कोणातला भेद आहे ? अशा भेदामळ ु े आत्मा मी आहे याचा शोध अधिक चिंतन करुन घ्यावा असे वाटते. या ठिकाणी ज्याला आत्मबोध झाला आहे तो आत्मबोध झाल्याचा अहं कार बाळगत नसावा असे वाटते. कारण आत्मबोध झाल्यानंतर एक प्रकारची समदृष्टी प्राप्त होत असते असे सांगितले जाते. त्यामळ ु े आत्मबोध झालेले संत महात्मे कसल्याच प्रकारचा भेदाभेद मानीत नाहीत व करत नाहीत. त्यामळ ु े सध्या जी अनेक विद्वान अध्यात्मिक गरु ु अस्तित्वात आहे त व अध्यात्मीक ज्ञानाचा प्रचार व प्रसार करीत आहे त. त्यांचे प्रवचन ऐकुन सामान्य माणसे आणि जिज्ञासु व्यक्ती अधिक गोंधळात पडतात. त्यांच्या गोंधळ दरु होण्यासाठी अशाच प्रकारचे धर्मगरु ु विद्वान सांगतात की, कोणत्याही एकाच मार्गाचा अवलंब करुण त्या मार्गावर दृढ विश्वास व श्रध्दा ठे वन ु ं ं निष्ठे ने तो मार्ग नाम जपाचा असु द्या किवा मौन वत ृ धारण करुन ध्यान धार करण्याचा असु द्या किवा योग विद्या मध्ये सांगितल्याप्रमाणे भक्तीयोग, कर्मयोग, ज्ञानयोग, पतंजली योग, रामदे व बाबा योग, किंवा अन्य तत्ववेत्याने सांगितलेला मार्ग असु द्या त्या मार्गावर निष्ठा ठे वन ु चिंतन मनन वगैरे साधना करुन चालत राहिल्यास शेय प्रगती होवन दिवे साध्य होव शक े ल हे सां ग णे सोपे व खरे ही असु शकते. पण सध्या हा जो आत्मा ु ु

मी म्हणविणारा मी आहे तो मी लवकर मान्य करीत नाही. याला काय करावे? याचे उत्तरही दे तात की, एकाच मार्गावर निष्ठे ने काम करीत राहिल्यास हळू हळु अनभ ु व येवु शकेल. आणि परमात्म्याची अनभ ु त ु ी मिळु शकेल. अशाप्रकारे एकाच मार्गाने गेल्यास त्या मार्गाने जाणाऱ्या माणसाच्या मन, बध् दी, आणि चित्तावर तोच ठसा ु उमटुन त्याच प्रकारचा भास म्हणजे एक प्रकारचे अभासदर्शक चित्र दिसणारच आहे . आणि त्यालाच तो खरे समजणारा आहे . कारण त्या मार्गावरील सततच्या ठोक्यामळ ु े तशाच प्रकारचे चित्र त्याला दिसणार आहे . मग हे चित्र त्या परमात्म्याचे समजायचे काय? कारण दस ऱ्या अध्यात्मीक मार्गाने गेल्यावर दस ु ु रे च चित्र निर्माण होणार तसेच तिसऱ्या मार्गाने गेल्यावर तिसरे च चित्र निर्माण होणार अशा प्रकारे वेगवेगळे चित्र तयार झाले तर नवीन निर्माण होणारे चित्र पहिल्या चित्रापेक्षा वेगळे च असते. आणि मनावर त्या त्या वेळी निर्माण झालेले चित्र त्या मनाला खरे च वाटते. कारण मनात जसा भाव असेल तसा दे व दिसतो. या उक्तीप्रमाणे मनात ज्याचे चित्र निर्माण होते तेच खरे आहे असे वाटते. पण प्रत्यक्षात खरे निराळे च असते. त्यामळ ु े आपल्या मनावर झालेले चित्र भास समजायाचा का खरोखर प्रत्यक्ष परमेश्वराचे प्रतिबिंब आहे असे समजायचे? प्रत्यक्ष परमेश्वर समजण्यासाठी ज्या अनेक विविध साधना सांगितल्या आहे त त्यापैकी एकाच साधनेच्या मार्गावर जायचे का अनेक व सर्वत्र मार्गावर जावन ु खरा मार्ग शोधायचा याचे दे खील लवकर आकलन होत नाही. यापर्वी ु उल्लेख केल्याप्रमाणे अनेक संतांनी सांगितल्याप्रमाणे एकाच प्रकारच्या साधनेचा उपयोग करुन साध्य साधले जाईल असे सध्यातरी या सामान्य मनाला वाटत नाही. त्यामळ ु े साधनेचे अनेक मार्ग पाहिले त्यातन ु असे दिसन ु आले की, ते सर्वच मार्ग अयोग्य नाहीत पण शिखर गाठण्यासाठी अद्याप पर्यंत योग्यही ठरलेले नाहीत. या सर्वापैकी पतंजली योग मार्ग सध्या तरी श्रेष्ठ आहे असे वाटत आहे . पण त्यासाठी दे खील त्या मार्गावर चालत राहुन साधना दृढ केली पाहिजे असेही वाटते. यापर्वी ु वर उल्लेख केल्याप्रमाणे साधनेच्या एकाच मार्गाने जावे 108 असे अनेक संताने सांगितले असले तरी त्या संतांचे म्हणणे मान्य करावयास पाहिजे असे वाटत असले तरी त्या संतांचे म्हणणे मान्य करावयास पाहिजे असे वाटत अपने बरी हा जो मी आत्मा आहे तोच त्यांचा आत्मा असन ु दे खील त्यांचे म्हणणे का मान्य करीत नाही आत्म्याच्या भी समजणाऱ्या मी ला प्रश्न पडणे हे गौडबंगाल कसे सोडवायचे हा प्रश्न दे खील त्याच मी ला पडतो. मग या ठिकाणी नवीन प्रश्न निर्माण होतो की, हा मी एक आहे का अनेक आहे त प्रत्यक्षात हा मी एकच दिसतो. हा मी एकच असताना कोणी मी नावाचा आत्मा दे व माणस ु असतो, कोणी मी राक्षस असतो, कोणता मी अत्यंत सख ु भावी व सद्वर्तनी असणे तर तोच मी दष्ु ट च दव ु र्तनी असतो. सर्व मी एकच प्रकारचं आत्मे आहे त तर हे परस्पर विरोधी कसे काय दिसतात बागतात आणि प्रत्यक्षात विविध प्रकारचे वर्तन करतात यामळ ु े च खरा मी कोण आहे त्याचा शोध घ्यावासा वाटतो. खरा मी म्हणजे आत्मा आहे हे वर अनेकवेळा सांगण्यात आले आहे . तरीपण यात आता उल्लेख केल्याप्रमाणे मी घी वर्तवणक ु गंमतीजमती भी आत्मा असे वागु शकत नाही. असे खात्रीने वाटत असल्यामळ ु े खऱ्या मी चा शोध चालच ठे वावा लागणार आहे . ु काही जिज्ञासु अभ्यासकांना असे वाटू शकते की, असा गोंधळ निर्माण करण्यामागे जो कोणी मी आहे तो दस ु दाम स्वतः होवन ु स्वतःच्या मनाचा गोंधळ करुन मनामध्ये विनाकारण गोंधळ निर्माण करत आहे . ु ऱ्याच्या मद् पण या ठिकाणी हा आत्मा म्हणविणारा मी इतरांच्या मनाचा किंवा इतरांच्या मी चा विनाकारण विचार करीत नसन ु किंवा त्यांच्या मनामध्ये गोंधळ निर्माण करण्यासाठी हे विचार प्रतिपादीत करीत नसन ु केवळ माझ्या ं ं मनामधील गोंधळ दरू होवन मन निव्वळ स्वच्छ त्यात आत्मा कि वा परमात्मा कि वा त्याचे प्रतिबिंब दिसते का हे ु पहाण्याचा प्रयत्न करीत आहे . या प्रयत्नाला साधनेची जोड मिळावी आणि कोणती साधना उचीत व फलदायी आहे याचे चिंतन करून तो योग्य मार्ग स्विकारला जावा यासाठी हा सर्व खटाटोप आहे . तसेच स्वतःच्या म्हणजे या भी नावाच्या आत्म्यातील गोंधळ दरू होण्यासाठी हा एक अनेक प्रयत्नापैकी एक प्रयत्न आहे . असे तोच मी समजतो. हे लिहते वेळी लिहणारा मी विचार करणारा मी, चिंतन करणारा मी, गोंधळात जाणारा मी, सन्मार्ग शोधणारा मी हे सर्व मी म्हणविणारे प्रत्यक्षात एकच आहे त हे खात्रीपर्व ू क माहित आहे पण या खात्रीपर्व ू क पणामळ ु े च खरा मी

कोणता आहे हे लवकर लक्षात येत नाही केवळ विद्वानांनी मी आत्मा आहे हे सांगितल्याचे मानावे आणि गप्प बसावे असे वाटत असले तरी तोच मी गप्प बसत नाही. आणि खरा मी शोधन ु काढा असे सतत म्हणत आहे . असे म्हणणारा मी आणखीनच नवीन निर्माण झालेला आहे . अशा गोंधळामळ े मी कोणीच नाही केवळ ईश्वरच सर्व ु करीत आहे . त्यासाठी माझा वापर केवळ साधन म्हणन ु करत आहे . हे दे खील खरे च वाटते. यासाठी अधिक चिंतन करुन खन्या मी चा शोध घेतला खरा मी सापडत नसला तरी जे काही थोडे सापडल्या सारखे वाटत आहे ते अधिक उत्सक ु ता व जिज्ञासा वाढवीत आहे . या जिज्ञासामळ ु े च गप्प बसवत नाही आणि शोध घेण्याच्या कार्यात चिंतनशील होवन ु साधनेद्वारे शीय चालु ठे वावा लागणार आहे . होवन ु आत्मा म्हणजे मी आहे असे आतापर्यंतच्या ऋषी मन ु ींनी व आत्मज्ञान झालेल्या आत्मज्ञानी विद्वांनानी खात्रीपर्व ू क सांगितलेले आहे की, आत्मा म्हणजे मी आहे आणि तो आत्मा त्या आत्म्यालाच ओळखु येतो. कारण आत्मा हा चेतन आहे . व चेतन हे 110 चेतनालाच ओळखु येत.े माणसाचे मन, में द,ु बध् ु दी हे सर्व सक्ष् ु म असले तरी सर्व जड तत्व आहे . त्यामळ ु े जडाला चेतन ओळखु येणार नाही असे सांगितले जाते. हे दे खील खरे आहे असे गहि त धरले तर त्या चे त न आत्म्याला मी ृ आत्मा आहे हे कळाले तर या शोध घेत असलेल्या मन, बध् ु दीला कसे कळणार? कारण त्यांच्या मतानस ु ार जडाला चेतन कळणार नाही. आणि मी चेतन आत्मा असेल तर त्या आत्म्याला कळवन ू या मनाला कसे पटणार? मी आत्मा आहे हे पटण्यासाठी केवळ त्या आत्म्याला पटवन ु चालणार नाही तर त्या आत्म्याला जी साधने मिळाली आहे त त्या साधनेपक ै ी मन व बध् ु दीलाही पटले पाहिजे. मन व बध् ु दीला पटले पाहिजे असे म्हणण्याचे कारण म्हणजे अशा जड तत्यात चेतन तत्वाचे अस्तित्व असलेच पाहिजे कारण चेतन तत्व सर्वत्र पसरलेले आहे व सर्वात भरलेले आहे असे सांगत सांगत चेतन तत्वाशिवाय रतीभर दे खील जागा शिल्लक राहू शकत नाही असे म्हणले जावु शकते या चेतन तत्वालाच ब्रम्हांडातील ब्रम्ह म्हणले गेलेले आहे . आणि ब्रम्हाशिवाय काहीही वेगळे असच ु शकत नाही असेही म्हणले जाते. म्हणजे या मन, बध् ु दी, सक्ष् ु म जडात दे खील अति सक्ष् ु म चेतन तत्व अस्तित्वात आहे . याचाच अर्थ आत्म्यातील चेतन तत्व आणि मन, बध् ु दी सारख्या जड तत्वातील चेतन तत्व एकच आहे . म्हणन च वाटते की, या मन, ब ध् दीतील चे त न तत्वाला आत्मा परमात्म्यातील चेतन तत्व कळाले पाहिजे, ओळखु ु ु आले पाहिजे, समजले पाहिजे, अनभ ु व अनभ ु त ु ी आली पाहिजे आणि या साठीच त्या मी असलेल्या आत्म्याचा शोध घेण्याची तीव्र इच्छा होत आहे : आता ही तीव्र इच्छा त्याच मी ला होत आहे . हे खरे गहि ृ त धरले तर त्याची प्रचिती या मनातील चेतन तत्वाला लवकर का होत नाही. लवकर होण्यासाठी कशाची ची कमतरता आहे हे लवकर ओळखु येत नाही. कशाची कमतरता आहे हे ओळखण्याचे साधन कोणते आहे . आणि ती माहित करुन घेण्यासाठी काय केलं पाहिजे. अशा प्रकारच्या अनेक शंका व प्रश्न त्या मनाला पडतात किंवा त्या मनातील सक्ष् ु म चेतनेला पडतात याचा विचार केल्यावर चिंतनातन ु लक्षात येते की, एका चेतन तत्याला दस ु रे चेतनत्व ओळखु येण्यासाठी अडचण पडावी असे वाटत नाही. कारण दोन्हीतील चेतन तत्व एकच असल्यामळ ु े दोघाही एकमेकाची ओळख लवकर पटु शकते म्हणजे या ठिकाणी मानावे लागेल की, जड तत्व असलेल्या मनाला चेतन तत्व असलेल्या आत्म्याच' ओळख लवकर होत नाही यासाठी अगोदर आपल्या मनातील चेतन तत्याला लागेल, समजन ु घ्यावे लागेल, त्याची प्रचिती घ्यावी लागेल आणि नंतर त्याच्या सहाय्याने चेतन आत्म्याला ओळखावे लागेल हे थोडे थोडे पटते. थांडे थोडे म्हणण्याचे कारण म्हणजे प्रत्येक जड तत्यात चेतन तत्व असते. पण काही ठिकाणी ते गप्ु त अवस्थेत असते, असे म्हणले गेलेले आहे आणि ते खरे ही असावेसे वाटते. कारण चेतन तत्वाशिवाय थोडीही मोकळी जागा नसते हा सिध्दांतच आहे . म्हणजेच माणस ु आपल्या मनातील चेतनाच्या सहाय्याने आत्म्यातील चेतन तत्व पाहु शकतो ओळखु शकतो. हे मान्य झाले पाहिजे.

आता याबाबत या स्तरावर सध्या येवन ू पोहचलो आहे की, मी म्हणजे आत्मा आहे आणि त्याला ओळखण्यासाठी या भी समोर ज्या अडचणी व 'अडथळे येतात वे म्हणजे माणसाला मिळालेल्या अनेक साधनापैकी एक प्रमख ु साधन ही प्रकृती आहे . बाहय निसर्गातील प्रकृतीमध्ये जी पंचतत्वे आणि त्रिगण आहे त तशाच प्रकारे मानवाच्या ु प्रकृतीमध्ये पंचतत्व व सत्व रज, तम, हे त्रिगण ु अस्तित्वात आहे त या त्रिगण ु ाच्या कमी जास्त प्रभावामळ ु े मन आत्मबोधाकडे वळले जात नाही. त्यामळ ु े मनाची ओढ आत्मशोधकाकडे वळली जात नाही यासाठी अगोदर प्रकृतीच्या तीन गण ै ी , रजो गण ु ांपक ु आणि तमो गण ु कमी करून, सत्वगण ु ाची वाढ केली पाहिजे. सत्वगण ु वाढल्यामळ ु े दष्ु ट विचार व दष्ु ट प्रवत्त ू मन आपोआप सत ृ ी कमी होते. सद्विचार व सद् वर्तनाची वाढ होते. त्यातन कडे वळले जाते. हे सत सक्ष् ू म व जड असलेल्या मनामध्ये अस्तित्वात असते. या सक्ष् ू मचेतनेला आत्म चेतनेशी जोडावे लागते. याचा अभ्यास साधनेद्वारे करीत असताना प्रत्यक्षात जी थोडी अनभ ु त ू ी आल्यासारखे वाटते. त्या अनभ ु त ू ीची झलक अभ्यास चिंतनातन ू आत्म्याच्या चेतनाशी जळ ु ण्याच्या अगोदर परमात्म्याच्या चेतनेशी जळ ु त असल्याचा अनभ व आपल्याला ये त ो. कारण आपल्या आत्मचे त ने पे क्ष ा परमात्म्याचे चे त न ख प विशाल व विराट ु ू आहे .जे ब्रम्हांडात सर्व व्याप्त असल्यामळ ु े त्याला ब्रह्म म्हटले आहे त्या ब्रह्माशी 'मी' चे अस्तित्व अहम.हे अहम त्या विचार ब्रह्माचे लवकर जळ ु ते.म्हणन ू "अहं ब्रह्मास्मि" असे म्हणतात हे ब्रह्म जेव्हा शरीर धारण करते तेव्हा त्याला आत्मा म्हटले जात असावे,म्हणन ू मी आत्मा आहे हे माझे हे मान्य केलेले तत्व आहे .यामध्ये सर्व व्याप्त असलेले ब्रह्म कधी, आत्मतत्त्व असते,कधी परमात्मा असते, कधी परब्रम असते कधी परमपरु ु ष म्हणन ू ओळखले जाते. त्याच्या अनेक कार्यानस ु ार व गण ु ानस ु ार त्याला वेगवेगळ्या नावाने ओळखले जाते. तोच मी असावा इथपर्यंत समजण्यास हरकत नसावी असे वाटते. कारण या जगात चैतन्य आहे असे अलीकडच्या काळातील अनेक आध्यात्मिक महापरु ु षाकडून त्यांच्या अभ्यासातन ू दिसन ू येत आहे . हा अभ्यास करत असताना ज्याला योगशास्त्रात आत्मानभ ु त ू ी घेण्याची साधना म्हणतात, त्या साधनेतन ू लक्षात येते की ब्रह्मांडाचे जे ब्रह्म आहे ,ते ब्रह्म जेव्हा माझ्या म्हणजे मानवाच्या दे हात असते, तेव्हा त्याला आत्मा हे नाव पडलेले असावे. कारण ते आत मध्ये असते. शरीराच्या बाहे र पडले की ब्रह्म होते. हे दोन्ही एकच आहे त कारण हे दोन्हीही चेतन असन ू त्यात चैतन्य आहे .हे तत्त्व जेव्हा पराकोटीचे असते तेव्हा त्याला परब्रम्ह आणि परमात्मा असे संबोधले जाते.हे परमतत्व म्हणजेच प्रेम तत्व आहे .कारण प्रेम हे च सत्य आहे , आणि या प्रेमामळ ु े च सष्ृ टीचक्र अव्ययंतपणे चालू राहिलेले आहे .म्हणन ू च प्रेम हे च ईश्वर आहे आणि तेच परम स्थितीत असल्यावर परमात्मा बनते. यामध्ये मी आत्मा आहे याचे अनभ ु त ू ी सध्याच्या विचारातन ू तर्क बद् ु धीने मी म्हणजे आत्मा आहे हे पटते. परं तु ज्ञानी विद्वान आत्मानभ ु त ू ी झालेले संत महात्मे सांगतात की, आत्मा हा बद् ु धीने ,मनाने किंवा तर्काने जाणन ू घेऊ शकत नाही,आत्म्याची ओळख आत्म्यालाच होते. असे जेव्हा म्हटले जाते तेव्हा मनात गोंधळ निर्माण होतो, हा गोंधळ दरू करण्यासाठी अधिक साधना झाल्यावर लक्षात येते की, मी ला आत्मा म्हणन ू ओळख पटली नसली तरी दे खील, मी आहे हे कळते मी म्हणजे अहम आहे हे ही कळते.आणि अहं जेव्हा स्वतःकडे कर्तेपणा घेतो तेव्हा त्याला अहं कार म्हणतात.मग कर्ता अहं आहे किंवा नाही? हा प्रश्न निर्माण होतो. आणि मी कर्ता असल्यामळ ु े अहं कर्ता ठरतो. मग हाच अहं आत्मा म्हणन ू ओळखू येणार. जर अहं करता असेल तर त्याला कर्मफळ भोगावे लागणार आहे . म्हणजे आत्म्याला कर्मफळ भोगावे लागते. आत्मा हा केवळ साक्षीभाव नसन ू तो कर्ता आहे असे म्हणावे लागेल. हे आपल्या मनाला पडते कारण मन हे साधन आहे . आत्म्याने आपल्याला ओळखले तरी मनाला पटले पाहिजे असे वाटते. मी कडून घडणाऱ्या प्रत्येक कामास मन जबाबदार आहे हे अनभ ु वाने सिद्ध झाले आहे . याचा अर्थ मी म्हणजे मन अधिक आत्मा इथपर्यंत खात्री पटते. वेदकाळापासन ू आजपर्यंतच्या अध्यात्मिक संतांनी सांगितले आहे की मी म्हणजे आत्मा आहे . हे जाणन घे ण् यासाठी अधिक साधना केली असता लक्षात येते की आत्मा हा स्वयंभू शाश्वत आणि सत्य आहे . ू परमात्मा गरज पडेल तेव्हाच मानवी जीवनात हस्तक्षेप करतो. जेव्हा धर्माला ग्लानी येते आणि अधर्म वाढतो तेव्हा, दष्ु ट प्रवत्त ृ ीचा नाश करण्यासाठी परमात्मा अवतार घेतो.त्याच तत्त्वावर आत्मा हा दे खील अत्यंत गरज असल्यावर केव्हातरी जीवनात हस्तक्षेप करतो आणि इतर वेळी त्याच आत्मतत्त्वाच्या उपस्थितीमध्ये त्याच्या ऊर्जेतन ू मनात निर्माण होणाऱ्या विचारांच्या प्रभावामळ ु े इंद्रयाच्याकडून शरीरा द्वारे जीवनात कर्म घडते. कर्म घडल्यामळ े त्याचे फळकर्त्यास भोगावे लागते . ु

अशा प्रकारे जेव्हा "मी"चा शोध घेतला जातो तेव्हा मी म्हणजे आत्मा आहे ते पटवन ू घ्यावे लागते. असे म्हणण्याचे कारण म्हणजे कितीही साधना केली तरी प्रकृतीच्या त्रिगु णात्मक गण ु ामळ ु े जे कर्म घडते, ते विविध प्रकारचे असते त्यातन जे वाईट कर्म घडते त्याला जबाबदार कर्ता मी आहे , असे म्हटले तर सकृत दर्शनी मी ू करत आहे हे योग्य वाटते.पण मी आत्मा म्हटले तर आत्मा वाईट कर्म कधीच करू शकत नाही हा सिद्धांत खोटा ठरतो. पण सिद्धांत कधीही खोटा ठरू शकत नाही असे म्हटले जाते.म्हणन ू खरा मी कोण आहे याचा शोध आणि चिंतन केल्यावर लक्षात येऊ शकेल की मी आत्माच आहे आणि तोच कर्मास जबाबदार आहे .याबाबत चिंतन मनन ध्यान वाढत गेले त्यातन ू काही समजत चालले आहे .त्यापैकी माझा मी चा शोध चालू आहे .