CHINA Estado de Asia centro−oriental; 9.537.574 km2, 1.225.013.000 habitantes. Capital Pekín. Limita ó leste con Corea del Norte; ó norte con Mongolia e Rusia; ó oeste con Kazajstán, Kirguizistán, Afganistán e Pakistán; e ó sur con India, Nepal, Bhután, Unión de Myanmar (Birmania), Laos e Vietnam.

MAPA POLÍTICO DE CHINA Xeografía física China é o terceiro país do mundo en extensión, só superado por Rusia e Canadá. Unha línea que se extende en dirección suroeste−noreste, dende as mesetas do Yunnan ata os montes do Gran Xingan, divide este inmenso país en duas grandes zonas ben diferenciadas. A China occidental comprende unha sucesión de elevadas mesetas e concas rodeadas por impoñentes cordilleiras montañosas. A meseta do Tibet, a máis elevada do mundo, está integrada por altas montañas (3.000−4.000 m), dominadas polas cordilleiras do Karakoram (oeste), os Kunlun (norte) e o Himalaya (sur), que están separadas por vales e depresións lacustres. O Himalaya é a cordilleira que alcanza a maior altitude, posto que comprende o Everest (8.850 m), a cima máis alta do mundo, situada xunto á fronteira con Nepal. Cara o leste, o bloque tibetano é surcado polos grandes ríos do Sureste asiático (Brahmaputra, Irawadi, Saluén, Mekong), así como polo curso alto do Yangzi Jiang. Ó noroeste da meseta do Tibet, a cordilleira dos Kunlun (6.000 m) separa aquela da cubeta do Tarim (Xinjiang), en cuio sector central háchase o deserto do Takla−Makan, un dos máis áridos do mundo; os Tian Shan (7.000 m) levántanse ó norte da conca do Tarim e a separan da depresión desértica de Dzhungaria, que se extende, no seu sector septentrional, ata o pé de monte dos Altai. Ó noreste do Tibet, os Kunlun tamén dominan, na súa vertente norte, amplias concas (Tsaidam e Qinghai), as cales están separadas, ó leste, do macizo desértico de Alashan pola cordilleira dos Nan Shan. E no extremo noreste desta línea diagonal, elévanse os montes do Gran Xingan, entre o desierto de Gobi, que se extende cara Mongolia e é o segundo de Asia en extensión, por detrás do Arábigo, ó oeste, e a llanura de China do noreste, ó leste. A China oriental comprende, pola súa parte, un conxunto de llanuras e outeiros que descenden de oeste a leste, de forma escalonada, cara ó Pacífico. Entre os escalóns occidental (composto do norte ó sur polo Gran Xingan, as mesetas do Shaanxi, Sichuan e Yunnan) e oriental (Pequeño Xingan, montes do Liaodong e do Shandong, Dabie Shan e Nan Ling), exténdese a depresión central, que comprende, ó norte, a llanura de Manchuria e máis ó sur, os vales dos grandes ríos chinos que desembocan no océano Pacífico: o Huang He (4.845 km), polo mar Amarillo; o 1

Yangzi Jiang (o máis largo de Asia, con 5.980 km), polo mar da China Oriental; e o Xi Jiang (2.000 km), polo mar da China Meridional. O último gran curso fluvial do país, o Amur (4.400 km), discorre ó norte do Pequeno Xingan, traza a fronteira con Rusia e desemboca no mar de Ojotsk. O contraste climático entre a China occidental e a oriental é moi notable. A primera, resgardada polo Himalaya dos monzóns do leste e o sur, caracterízase por un clima extremadamente árido, con marcados contrastes térmicos e escasísimas precipitacións (por exemplo, a fosa de Turfan, en Xinjiang, recibe só 100 mm de chuvias ó ano). A China oriental, pola contra, recibe as influencias marítimas dende o leste (océano Pacífico), o cal evítale a aridez. Ó norte predomina o clima continental, veranos húmidos e invernos fríos, mentres que o resto do territorio está baixo a influencia dos monzóns, cun clima máis húmido e cálido canto máis cara o Sur. Xeografía humana Con máis de 1.200 millóns de habitantes, China é o país máis poboado do mundo. Máis do 90% deste continxente humano é de etnia han (ou china propiamente dita), mentres que o resto, uns 55 grupos étnicos, como tibetanos ou uigures, por exemplo, repártense por diversas áreas do occidente do país. O ritmo de crecemento demográfico descendeu significativamente nas últimas décadas (2,4% de media anual entre 1965 e 1975; 1,3% entre 1989 e 1994), como resultado dunha sensible reducción nas tasas de fecundidad e natalidad (do 37% en 1953 ó 17,1% en 1995), motivada en gran parte pola política de control demográfico levada a cabo dende o estado, a través do fomento do matrimonio tardío, o fillo único ou a residencia distinta do matrimonio. Debido á súa enorme extensión, non pode considerarse que China sexa globalmente un estado superpoblado, pois rexistra unha densidade media de 128,4 habitantes/km2. Sen embargo, o 90% da súa poboación total concéntrase nunha sexta parte do territorio tan só, o cal motivou desequilibros demográficos e económicos. As densidades máis altas rexístranse na maior parte das provincias situadas ó leste do meridiano 90, como Tianjin (814 habitantes/km2), Jiangsu (691), Pekín (654), Shandong (562), Henan (530), Zhejiang (426) ou Anhui (417), con uns valores que contrastan enormemente cos de outras provincias que comprenden grandes rexións inhóspitas, como e o caso do Tibet, no Himalaya (2 habitantes/km2), de Xinjiang, que integra as zonas áridas de Dzhungaria e Takla−Maka, con 9 habitantes/km2, o da Mongolia Interior, que engloba un sector do deserto do Gobi e do Gran Xingan (18 habitantes/km2). O extraordinario volume demográfico deste país plantea unha paradoxa significativa: China, un estado cuia poboación urbana non representa, en términos relativos, máis que un discreto 30,3% do total nacional, aglutina, en cambio, a maior poboación urbana do mundo en términos absolutos, con máis 300 millóns de habitantes, é dicir, moito máis que a poboación total de Estados Unidos, Rusia ou Xapón. Neste sentido, desempeñan un papel destacado as grandes aglomeracións urbanas de Pekín (11 millóns de habitantes), Tianjin (8,8) e Shenyang (4,3) ó noreste; Shanghai (13,3) no sector central do litoral pacífico; Wuhan (3,5) no centro−sureste, ou Cantón (3,3), ó sureste do país, sen esquecer o gran peso que ten a rede de cidades intermedias (máis de 250 urbes superan con holgura os 100.000 habitantes). Xeografía económica China, que ocupaba en 1994 ó noveno lugar mundial polo volumen do seu PNB, con uns 630.202 millóns de dólares, é un país cunha potencialidad de desenrolo económico de tal magnitude que pasa por ser unha das posibles primeiras potencias do século XXI. A actividade agrícola ocupa a casi o 65% da población activa china e representa algo máis do 20% na estructura do PIB. A raíz do triunfo da Revolución china (1949), a producción agrícola experimentou un gran desenrolo, debido, na súa gran parte, á mellora das técnicas tradicionais, dentro dun novo marco de estructura productiva: primeiro, a cooperativa e, dende 1958, as comunas populares. Ademais, a regulación mediante presas de cursos fluviales como o Huang He e o Yangzi Jiang permitiron controla−lo seu caudal, limita−la incidencia das temidas inundacións e desenrola−la irrigación, o cal significou un extraordinario aumento da superficie cultivada. O peso específico de China no ámbito económico dos productos agrarios é moi importante. É o primer productor mundial de cereais (384,4 millóns de Tm en 1990: 19,7% do total mundial), entre os que destacan o 2

arroz (35% do total mundial aproximadamente), o maíz e o trigo (émbolos dous co 15%), cuio cultivo localízase na Conca Vermella do Sichuan (arroz), no baixo vale do Yangzi Jiang (arroz e trigo) ou no oeste da Llanura do Nordeste (maíz). Segundo productor mundial de algodón (4.250.000 Tm en fibras) e tabaco (2.263.000 Tm en follas), China ocupa tamén un dos primeiros postos do mundo nas produccións de mijo, sorgo e kaoliang, soxa, cacahuetes, té, sésamo, iute, liño, azúcar, patacas e cítricos, cultivados na llanura do noreste ou na China meridional marítima. Na cabana gandeira, destacan os ovinos e caprinos (en total 111,6 millóns de cabezas), xunto cos porcinos (primeiro productor do mundo con 375 millóns de cabezas), e as aves de curral. O subsolo chino atesora unha gran riqueza en minerais e hidrocarburos que, completada coa energía derivada do aproveitamento da súa rede hidrográfica, constitúe unha sólida base para a industria nacional. A localización das fontes de enerxía distribúese en tres grandes ámbitos: as rexións Norte e Noreste son ricas, sobre todo, en carbón, mineral do que China é o primeiro productor mundial con más de 1.000 millóns de Tm anuales, que extráense en Shanxi e Shaanxi (Datong, Yangquan) e no noreste (Fuxin, Hebei, Anhui). Nas rexións sur, sureste e centro concéntrase o 70% da potencia hidroeléctrica instalada do país (sobre todo, gracias ó Yangzi Jiang); por último, ó largo do sector septentrional do país (desde Xinjiang, ó noroeste, ata Heilongjiang, ó noreste) localízanse os xacementos petrolíferos máis importantes: depresión de Turfan (Xinjiang), conca do Tsaidam (Qinghai) e Yumen (Gansu) e, sobre todo, Daqing (Heilongjiang). Sexto productor mundial de petróleo crudo (138 millóns de Tm), a producción china de gas natural é tamén notable (Sichuan), ó cal cabe engadir unha destacadísima producción de ferro (trala desmembración da URSS, é o primeiro productor mundial con 117,3 Tm) en Anshan (Liaoning), Baiyunebo (Mongolia Interior), etc. Entre os metais non ferrosos, China dispón dos xacementos máis ricos do mundo de volframio (Daya, no Jiangxi), antimonio (Hunan) e manganeso (Guangdong e Hunan); ademais, na industria extractiva destaca a obtención de estano, cobre, cinc, plomo, tungsteno e cinabrio, minerales todos eles nos que o país figura entre os primeros productores do mundo. A industria china, todavía alonxada da du sue gran rival asiático, Xapón, conoceu en apenas catro décadas un impulso espectacular, basado nesta abundancia de recursos naturales e humanos. Na actualidade ocupa ó 15,6% da poboación activa, supone o 52% do PIB e o seu gran desenrolo refléxanse na súa posición de vanguardia en produccións industriais como a de cemento (primeiro productor do mundo con 367 TM), o ácido sulfúrico (o segundo, con 13 Tm) ou o aceiro (o tercero, con 89,4 Tm). Dende o primeiro plan quinquenal (1953−1957), os esforzos prioritarios enfocáronse cara a organización dunha potente industria pesada que aínda conserva a súa preeminencia. A siderurxia é a rama principal, con centros destacados en Manchuria (o complexo de Anshan é un dos maiores do mundo), China septentrional (Baotou) e China central (Shanghai, Chongqing). A industria mecánica é o segundo sector manufacturero do país, con destacadas produccións de material de transporte e ferroviario, maquinaria agrícola (Shanghai, Tianjin, Harbin, Wuhan e, sobre todo, Changchun). A industria química, favorecida pola abundancia de sales, fosfatos e xofre, ten tamén gran notoriedade (Shanghai, Shengyang, Chongqing, Jilin, Pekín). No campo da industria de consumo, destaca especialmente a textil (algodón, lana, seda), asentada tanto na tradición artesana como nas grandes fábricas modernas (Xi'an, Shanghai, Pekín, Lanzhou). O comercio exterior chino, monopolizado polo estado, comezou a desenrolarse aceleradamente en 1977, co fin de cubrir unha serie de necesidades internas (adquisición de productos químicos, siderúrxicos e enerxéticos, así como de material de transporte), imprescindibles para completa−la industrialización. Estas compras foron compensadas, paralelamente, cun aumento sensible nas exportacións de carbón e petróleo, ademais dalgúns productos elaborados. Entre os portos marítimos do país, cabe mencionar os de Shanghai, Tianjin, Huangpu e Dalian. Xapón é o seu principal proveedor (17,3% das importaciones) e cliente (15,8% das exportaciones), seguido da UE e de Estados Unidos. A balanza comercial china arroxaba en 1994 un saldo positivo: exportacións por valor de 121.006 millóns de dólares frente ós 115.614 millones de dólares en concepto de importacións. HISTORIA Prehistoria

3

O territorio de China estivo habitado dende tiempos moi remotos. O Sinanthropus pekinensis (home de Pekín), cuio primeiro resto foi hachado na cova de Zhoukoudian en 1920, é uno dos homínidos máis antigos dos que se ten constancia, pois viviu fai 500.000 anos aproximadamente. O posterior descubrimento de outros xacementos arqueolóxicos (como el home de Mapa, na provincia de Guangdong) permitíu estudiar unha serie de sinántropos e as súas culturas paleolíticas respectivas. O neolítico, que penetrou en China cara o IV milenio a.X.C., presenta as súas primeras manifestacións culturais ó norte do país e, especialmente, na conca media do Huang He (culturas de Yangshao ou da alfarería vermella, e de Longshan ou da alfarería negra). Según a tradición, os primeros soberanos foron Yao, Shun e Yu, este último fundador da dinastía dos Xia, a finais do III milenio a.X.C. A esta civilización, de marcado carácter agrícola e patriarcal, atribúeselle a formación do primeiro estado chino, que tivo a súa capital en Anyi e que abarcou unha parte das actuais provincias de Shanxi e de Henan. Dos Shang ós Han Coa dinastía Shang (c. 1770−c. 1050 a.X.C.), que tivo o seu centro na región do actual Anyang (Henan), o pobo chino entrou na historia. Esta etapa representa a idade do bronce china, no transcurso da cal surxíu a escritura ideográfica (c. 1100 a.X.C.) xunto a unha serie de cultos relixiosos. A dinastía Zhou (c. 1050−c. 221 a.X.C.) foi fundada polo rey Wu Wang, caudillo do principado de Zhou, establecido no vale do Wei e con capital en Sian. Nunha primeira fase (a dos Xi Zhou ou Zhou do Oeste), a sociedade china quedou organizada segundo os esquemas feudales, baixo a autoridade do rey (ou wang). Pero a invasión dos bárbaros do norte (c. 770 a.X.C.) obligou os Zhou a trasladar a súa antigua capital a Luoyang (provincia de Henan), iniciándose a etapa de declive do poder real, que se víu confirmada ó longo do período seguinte, o dos Dong Zhou ou Zhou do Leste, chamado tamén das `'primaveras e os outonos'' (722−481 a.X.C.). Os señores establecidos nas áreas marxinais do reino Zhou, apoiados por pobos bárbaros, aumentaron gradualmente a súa independencia con respecto a aquél, sentando as bases dos poderosos estados autónomos de Qin (provincia de Shaanxi), Jin (Shanxi), Qi (Shandong), Chu (Hubei) e Song (Henan), que serían coñecidos como os «cinco supremos». Desta época data o surximento dos grandes movementos filosóficos chinos (confucionismo, taoísmo). Entre 481−221 a.X.C. tivo lugar o período «dos reinos combatentes», no que se desvaneceu a idea dun wang principal (a dinastía Zhou abdicou en 249 a.X.C.), ó tempo que proliferaban as guerras de anexión por parte dos grandes reinos (o Qin, ó noroeste, e o Zhou ó sur) sobre os estados máis débiles. Dende finais do século IV a.X.C., os príncipes de Qin, establecidos en Shaanxi, extenderon os seus dominios dende Mongolia ata máis ó sur do Yangzi Jiang. A ocupación en 221 a.X.C. do reino de Qi marcou o final do sistema feudal e o inicio do primeiro imperio chino, baixo o mandato de Qin Shi Huangdi (221−210 a.J.C.). Éste ordenou levantar na súa fronteira norte a Gran Muralla de máis de 2.000 km de longitud, co fin de defenderse dos bárbaros xiongnu. Pero os seus principais aportacións plasmáronse na organización política do estado, na que destacou o gran ministro Li Si, da escola dos legalistas. A creación dunha burocracia centralizada, o debilitamento da nobreza, A división do imperio en 36 provincias, a fixación de fronteiras, a supresión de aduanas internas, A represión política e cultural (quema en 213 a.X.C. de libros «clásicos») e a unificación da escritura, foron medidas impostas dende a capital, Xianyang, para unificar o imperio. Pero á morte do emperador (210 a.X.C.), a dinastía Qin non tardou en disolverse. Nun contexto de vacío de poder, Liu Bang, un gran hacendado agrícola, fíxose proclamar emperador (Han Gaozu, 206−195 a.X.C.), fundando unha nova linaxe (os Han) e reunificando o imperio en torno á capital Chang'an (actual Xi'an). Dentro da dinastía dos Han hai que distinguir dous períodos. Os Qian Han, Han anteriores ou occidentales, reinaron entre 206 a.X.C e 23 d.X.C. O emperador máis importante foi Wudi (140−87 a.X.C.), que reforzou o carácter centralista do estado coa creación de «conselleiros» en cada un dos principados locais e a designación de funcionarios por concurso, dando así orixe ó mandarinato. Por outro lado, o confucianismo foi recoñecido como doctrina oficial gracias ó filósofo 4

Dong Zhongshu. O imperio alcanzou durante este reinado a súa maior expansión territorial, abarcando dende Tonkín (ó sur) ata Corea septentrional (ó noreste) e Ferganá, en Uzbekistán (ó oeste). Conseguíuse asimismo o dominio da ruta da seda, ó ser vencidos os xiongnu en 119 a.X.C. Trala breve usurpación do poder por parte de Wang Mang (9 d.X.C.−23 d.X.C.), Guang Wudi reinstaurou a estirpe dos Han, denominada Hou Han (Han posteriores ou orientais, 23−220), e trasladou a capital Chang'an a Luoyang (Henan). Gracias á ruta da seda, o imperio Han consolidou o seu comercio exterior, entablando relacións con Europa e a civilización hindú (penetración do budismo). A invención do papel, xunto ós avances en campos diversos do saber como a astronomía, a alquimia, a medicina e a ciruxía, completan a visión global desta etapa de esplendor cultural que coincidíu co reinado de Mingdi (finais do século I d.X.C) e na que tamén destacaron as campañas militares que levou a cabo o xeneral Ban Chao polo Asia central. Dos Tres reinos ós Song Co derrumbamento da dinastía Han («revolta dos turbantes amarelos»), abríuse unha fase de loitas políticas, coñecida como o período dos Tres reinos (220−316). O imperio quedou fragmentado en tres partes: o reino de Shu Han (ó suroeste), o de Wei (ó norte) e o de Wu (ó sureste). O intento de unificación por parte da estirpe dos Xi Jin (procedente do reino de Wei), en torno ó ano 280, quedou truncado polas invasións dos xiongnu que, dende o norte, penetraron ata o recodo do Huang He. No ano 308, un destes xefes bárbaros proclamouse emperador e tres anos máis tarde o emperador Xi Jin foi apresado. Dende entonces (ano 311), o imperio circuncribíuse á China meridional, con capital en Nankín. Durante a época das Seis dinastías (anos 316−581), China mantivo unha marcada dicotomía. O norte estivo ocupado por pobos bárbaros, xa de orixe turcomogol (os xiongnu ata 352), ou ben turcotungú (os xianbei, ata 507), tamén coñecidos como tabghach, que foron os que fundaron o reino Bei Wei (anos 386−556), famoso pola aceptación que tivo nel a cultura budista (santuario rupestre de Yungang). O sur, pola súa parte, vivíu un relevo contínuo de familias reais: no ano 420 os Xi Jin foron sustituidos polos Song (anos 420−479) e estes polos Qi (anos 479−502). No ano 502, subíu ó poder a linaxe dos Liang, que reinou ata o ano 577, en que foi derrocado pola familia Cheng (anos 577−589). A dinastía Sui (581−618), instalada no norte de China, foi a encargada de recompone−la unidade do imperio, unha vez completou a conquista do sur no ano 589. Wendi e Jangdi, o seu fillo e sucesor, levaron a cabo unha política de expansión cara Asia central e Corea, ó tiempo que reforzaron a cohesión interna coa apertura do Gran canal, que conectaría o Huang He e o Yangzi Jiang. Pero o fracaso da campaña de Corea ocasionou unha revolta xeral (ano 616) e o fin desta estirpe. Nun contexto de anarquía xeneralizada, Li Yuang fundou a dinastía dos Tang (anos 618−907), inaugurando un dos períodos más brillantes da historia de China, no que ésta convertíuse na principal potencia económica, política e cultural de Asia, alcanzando a súa poboación os 50 millóns de individuos e chegando a súa capital, Chang'an, a albergar dous millóns de almas. Durante o imperio de Taizong (anos 627−649), desenrolouse o comercio (té) ó hilo da expansión da economía monetaria (creación de bancos e das primeras formas de moeda fiduciaria) e as ciudades do sur adquiriron un rango económico e cultural ata agora nunca coñecido. En tempos de Xuangzong (anos 712−755), a vida artística floreceu e as letras coñeceron un momento de renovado impulso da man de poetas como Du Fu, Bo Juyi ou Li Bo. En política exterior, Xuangzong intentou prolongar−la expansión de Taizong polo Tibet (conca de Tarim) e, deste modo, ocupou a meseta do Pamir (anos 747−750); asimesmo, acudíu en axuda dos reis de Ferganá, Samarcanda e Bactriana frente ó empuxe árabe (anos 715), ata caer derrotado na batalla de Talás (anos 751). En 755 foi derrocado por un golpe militar que deu paso a una etapa de guerra civil cuios efectos a nivel socioeconómico repercutiron de forma negativa no período de restauración do poder Tang (ano 763). Vacías as arcas do estado, implantouse un sistema tributario opresor sobre campesiños y mercaderes, que tivo como resultado a xeneralización dos motines, a reducción masiva de propietarios agrícolas e o desenrolo dun feudalismo de tipo hereditario. O malestar popular manifestouse violentamente na revolta campesiña encabezada por Wang Xianzhi e Huang Chao (ano 874), este último protagonista da toma de Chang'an (ano 881) que obligou ó emperador a huir cara Sichuan. Unha vez suprimida a linaxe dos Tang no ano 907, os 5

príncipes feudales recuperaron os sus feudos e iniciouse unha fase de anarquía e atomización do poder, coñecida como período «das cinco dinastías» ou Wu Dai (ano 907−978). A nova reunificación levada a cabo pola dinastía Song (anos 960−1279), fundada en Kaifeng por Zhao Guangyin, apoiouse nunha ideoloxía neoconfucianista marcadamente autoritaria, que se plasmou nun ríxido despotismo imperial. Conquistados entre os anos 963 e 979 tódolos reinos chinos, salvo o de Khitan de Pekín, o novo emperador recuperou os valores tradicionais e deu un novo impulso ó mandarinato. O centro de gravedad do imperio estableceuse nas cidades comerciais do Seste, en cuio seno adquiriron cada vez maior notoriedad social os «capitalistas» dos gremios comerciales. Xa no século XI, e nun contexto de crisis agrícola, o emperador Wang Anshi (anos 1021−1086) e os seus conselleiros «innovadores» intentaron aumenta−la producción do campo cunha reducción de impostos, pero esta política reformista chocou coa oposición do mandarinato conservador, defensor dos intereses dos grandes latifundistas. Foi ó largo deste século cando tiveron lugar grandes descubrimentos como os da pólvora, a brúxula ou o compás magnético. Os Song non levaron a cabo ningunha conquista en Asia; en cambio, no ano 1126 as invasións de tribus mogolas e tártaras, xunto á creación do reino Kin, motivou o traslado da capital dende Kaifeng a Lin'an (actual Hangzhou), ó sur do Yangzi Jiang. No ano 1206, a coalición de tribus turcomongolas baixo a égida de Gengis Kan marcou o inicio dunha etapa de terror sobre China: no ano 1215 Pekín quedou arrasada; en 1233 Kaifeng foi tomada e eno 1234 o reino Kin desaparecía. Entre 1258 y 1279 completouse a ocupación da China dos Song, baixo o mando de Qubilay Kan, neto de Gengis Kan, que recibíu na súa corte a Marco Polo. Dos mongoles ós manchúes No 1280, Qubilay Kan proclamouse emperador de China e instaurou a dinastía Yuan (anos 1280−1368) na nova capital Khanbalik (actual Pekín), o que significou o primeiro triunfo dunha estirpe extranxeira en China. O país hachábase asolado polas guerras. A población china tiña descendido de 100 millones a tan só 60 millones de individuos. Intentouse reconstrui−la economía cola recuperación das rutas comerciais (creación dunha zona de libre cambio, relanzamiento da ruta da seda a través do imperio mogol), a reconstrucción do Gran canal, o uso do papel moneda e a lexislación do Código dos Yuan, que favorecía ós máis pobres; pero fracasou e a fame asolou o país, que terminou por sublevarse (rebelión dos «turbantes vermellos», no 1351) e acabou finalmente coa dinastía mogol no 1368. A revolta popular entroniou a Zhu Yuanzhang, un campesiño que, co nome de Hongwu, reinou entre o 1368 e o 1398, implantando unha nova linaxe, a Ming (anos 1368−1644). En prevención de novos ataques mongoles, recontruíuse a Gran Muralla e tasladouse a capital de Pekín a Nankín, máis ó sur. O gobierno dos Ming, e en especial o do emperador Yongle (nos 1403−1424), quen no 1409 devolveu a capitalidade a Pekín, caracterizouse pola corrupción, o luxo e a opulencia. Durante esta era, a ampliación do funcionariado, xa no circunscrito tan só á aristocracia terrateniente, redundou de maneira negativa sobre as clases populares que tiveron que soportar maiores cargas fiscales. A agricultura experimentou un renovado impulso gracias a unha serie de medidas tales como o establecemento dos graneiros públicos, a asignación de terras ós soldados, a extensión dos regadíos e a obligatoriedade do cultivo do algodón (no 1394). A riqueza do comercio chino atraeu a atención dos piratas xaponeses, cuias incursións sobre as costas do leste e do sur se prolongáronse ata finais do século XV. Por outro lado, nas décadas iniciais do século XVI rexistrouse a chegada dos primeros europeos (portugueses) e, algo máis tarde, asistíuse á fundación por primeira vez de establecementos con carácter comercial (Macao, 1557). Anos despois, durante o mandato de Wanli (1573−1620), foron autorizadas oficialmente as misións extranxeiras (Mateo Ricci, 1582). O noreste do imperio Ming estableceuse no século XVII un potente reino manchú. As dimensións internas dos chinos facilitaron a penetración dos manchúes. Éstes ocuparon Pekín en 1644 e proclamaron unha nova estirpe, a dos Qing (1644−1840), que foi recoñecida en toda China quince anos máis tarde. Un dos seus emperadores máis célebres foi Kangxi (anos 1662−1722), impulsor das letras, as ciencias (matemáticas, cartografía) e as artes (reconstrucción da ciudad imperial de Pekín). Ó largo do seu reinado, que foi un dos máis largos da historia china, o imperio equiparouse técnicamente a Europa. Kangxi emprendeu unha importante transformación do campo, expropiando grandes propiedades e parcelando as tierras, e tivo que afrontar asimesmo as revoltas

6

DETALLE DE ESCRITURA MONGOLA internas de Cantón e do Yunnan. No plano exterior, ocupóou a isla de Formosa (no 1683), impuxo un protectorado sobre Mongolia (1696) e Tibet (1720), e fixou as fronteras co imperio ruso (tratado de Niérchinsk, 1689). O continuador da obra de Kiangxi foi Qianlong (1736−1796), que proseguíu a expansión cara Asia central e conseguíu que o seu primeiro imperio igualara en extensión ós das épocas máis gloriosas do pasado chino, as das dinastías Han e Tang: dende o Himalaya a Siberia e do río Vermello ó Pamir. Por outra parte, favoreceu a actividade mercantil con Europa, organizada dende o porto de Cantón (gremio Cohong), confiscou as grandes propiedades e estimulou o reparto de terras. Fomentou tamén a vida artística e cultural. Tras estes dous grandes reinados, iniciouse a etapa de decadencia Qing. Ó longo do século XIX, China pechouse sobre sí mesma e se desfasou técnicamente con respecto a Europa, ó vivir allea á Revolución Industrial. En 1830 foron expulsados os últimos misioneiros e en 1834 prodúxose a primeira intervención británica contra as autoridades chinas, que poñían trabas ó comercio da Compañía das Indias orientais, que ostentaba o monopolio da seda e o té chinos. Dito episodio foi o precedente da guerra do opio (anos 1839−1842), a partir da cal a intromisión europea nos asuntos de estado chinos convertiríase nun fenómeno omnipresente ata entrado o século XX. As interxerencias extranxeiras Ó longo da segunda metade do século XIX, prodúxose a expansión mundial das potencias imperialistas occidentais. A victoria británica na guerra do opio tradúxose nunha serie de vantaxes comerciais, reflexadas no tratado de Nankín (1842): cesión de Hong Kong como base naval e comercial, apertura ó comercio inglés de cinco portos (Cantón, Shanghai, Ningbo, Amoy e Fuzhou), regulación dos dereitos de aduana (que non podían exceder do 5% do valor da mercancía), etc. Outros tratados similares firmáronse con Estados Unidos e Francia, co que China quedou dende entonces a merced dos comerciantes foráneos. En 1851, Hong Xiuquan encabezou o movemento relixioso Taiping (paz celeste): co apoio do campesiñado conseguíu organizar un estado independiente no sur, que se rebelou contra os excesivos impostos e os abusos dos extranxeiros, e que se extendeu cara Nankín (1853), onde situou a súa capital. En 1856 estallou a II guerra do opio, que concluíu co tratado de Tianjin (1858). Pero a non ratificación deste por parte de China provocou unha nova intervención europea (incendio e saqueo do palacio de verano de Pekín, 1860), que forzou a aceptación de novas concesións polo tratado de Pekín: apertura de once novos portos, liberdade de culto, independencia dos extranxeiros respecto á lexislación china, etc. Foi entonces cando os occidentais decidíronse finalmente a apoiar a Pekín na sofocación do movimiento Taiping (1860−1864), que tiña entorpecido notablemente a actividade comercial. Durante o gobierno da emperatriz Ci Xi, que se iniciou de 7

facto xa en 1861, producíronse, por un lado, as contundentes accións represivas sobre o campesiñado do norte e sobre os musulmáns do Yunnan e do Xinjiang, e, por outro, o conflicto armado con Francia (1884−1885) cuio prólogo foi a matanza de Tianjin (1870) nla que pereceron o cónsul francés e dez relixiosas dla mesma nacionalidade. En 1894, e como consecuencia dos intentos chinos por restablece−la súa hexemonía en Corea, desatouse a guerra chino−japonesa. Coa firma, un ano despois, do tratado de Shimonoseki, poñíase fin ó conflicto, no que resultou vencedor Xapón, o cal obtivo de China a isla de Formosa, as islas Pescadores e, nun principio, a península de Liaodong (Port Arthur). A intervención diplomática dos países occidentais, temerosos do empuxe que manifestaba a nova potencia nipona, propiciou que Liaodong fose devolta a China, pero en cambio a China do litoral foi repartida entre aqueles (1897−1898): para Alemaña a bahía de Jiaozhou, para Francia o área de influencia do Yunnan e a bahía de Guangzhouwan, para Gran Bretaña a zona de influencia da cuenca do Yangzi Jiang e a cesión do puerto de Weihaiwei, e para Rusia o arrendamento de Port Arthur e a concesión do ferrocarril transmanchuriano. Nese momento, o país, asolado pola miseria e a corrupción, convirtíuse nun mercado de feroz competencia financieira e comercial. O mandarín Kang Youwei e un grupo de letrados reformistas intentaron reaccionar ante a situación, propoñendo ó emperador Guangxu a Reforma dos Cen Días, necesaria para europeiza−lo país. Pero a emperatriz Ci Xi, axudada polo xeneral Yuan Shikai, retomou o poder e abolíu as reformas, facendo prisioneiro ó propio emperador. Nos años que xalonan o cambio de século, prodúxose un movimento popular, os bóxers, que dende Shandong lanzou unha violenta campaña xenófoba, saldada co asasinato de varios misioneiros e a destrucción de propiedades extranxeiras, e que chegou ata as portas de Pekín. A cidade, asediada, foi controlada polas potencias occidentais, quenes impuxeron unha serie de sancións ó goberno chino, cada vez máis suxeito ás directrices foráneas. Tras deste violento episodio, foi a propia Ci Xi a que encabezou, xunto a Yuan Shikai, unha reforma da ensinanza, o ejército e a administración, segundo patróns occidentais. Á morte de Ci Xi e de Guangxu (1908), Pu Yi foi nomeado emperador con tan só tres anos, anque o período de rexencia aberto dende entonces tan só duró un trienio, posto que a dinastía Qing, a última familia real china, foi derrocada por unha revolución de signo burgués, entre 1911 e 1912. Da república nacional ó socialismo (1911−1949) O movemento revolucionario, iniciado a finais do 1911 polo Partido nacional do pobo (o Guomindang) e dirixido por Sun Yat−sen, extendeuse dende Wuchang ó resto do país, favorecido polo clima de animadversión existente con respecto á dinastía manchú, que simbolizaba o servilismo fronte ós intereses foráneos no país. O 29 de decembro de 1911 Sun Yat−sen foi nomeado presidente da recén creada república e a comezos de 1912 prodúxose a abdicación de Pu Yi, o último emperador chino. Derrocada a monarquía, impoñíase articula−la unidade nacional coa expulsión do colonialismo occidental e moderniza−lo país coa instauración dun réxime democrático e co fomento do desenrolo económico e social. Pero Yuan Shikai, o sucesor de Sun Yat−sen, apoiado polos sectores máis conservadores da sociedade, acabou por impoñer un réxime dictatorial que durou ata a súa morte (1916). Entonces, a anarquía e o desorden se impuxéronse, sobre todo no norte, onde os «señores dla guerra» (os dujun, como Zhang Zuolin en Manchuria) enzarzáronse en cruentas loitas pola hexemonía provincial, rexionalizando o poder e debilitando o papel do estado. No sur, Sun Yat−sen rexeitou o réxime dos dujun e creou un goberno republicano con capital en Cantón (1918). Esta situación de conflictividad interna foi especialmente perxudicial para o campesiñado, aniquilado ó paso dos exércitos, que saqueaban e cobraban onerosos impostos en beneficio dos novos amos provinciais. O 4 de maio de 1919 tivo lugar a primeira revolución cultural china, na que un movemento estudiantil mostrou o seu rexeite ó nepotismo e a os valores tradicionais da sociedade. A principios dos años vinte prodúxose, por un lado, o surgimiento do Partido comunista chino (1921) e, por outro lado, a reorganización do Guomindang (1923), o cal se disgregaría cedo, ó falecer Sun Yat−sen (1925). O seu sector máis moderado, cuia cabeza visible era Chang Kai−shek, rompeu os lazos diplomáticos coa URSS (1927), reorganizou a China do sur (con capital en Nankín) e iniciou a denominada «expedición cara o norte», de signo nacionalista, 8

e caracterizada pola represión sistemática contra os comunistas. O repliegue destes, guiados por Mao Zedong e Zhou Enlai, cara as montañas do Jiangxi e do Hunan propiciou a impregnación do ideario comunista entre o campesiñado, ávido dunha reforma agraria. Pouco despois de que Chang Kai−shek chegara a Pekín (1928), organizouse unha república soviética no Jiangxi, presidida por Mao Zedong, no mesmo ano en que Xapón ocupaba Manchuria (1931). Pero, atacada polas forzas do Guomindang, a república de Jiangxi tivo que retirarse cara Shensi (a «Larga marcha», de 1934−1935). Dende 1936, e despois de que o seu xefe político, Chang Kai−shek, caera en mans das tropas comunistas, quenes o liberaron por orden de Stalin, o partido do Guomindang cesou na súa ofensiva anticomunista, nun intento de aunar esforzos frente á seria amenaza nipona. Xapón, que tiña penetrado polo norte, chegou ata Pekín en 1937, obligando ó gobierno nacionalista a retirarse, primeiro a Hankou e, unha vez ocupada ésta en 1938, a Chongqing. Pero a intervención xaponesa na segunda guerra mundial (1941−1945) debilitou as súas posicións en China. Unha vez concluida aquela coa súa derrota, comunistas e nacionalistas chinos reanudaron a guerra civil. O triunfo final do comunismo deu lugar á instauración da República Popular de China, proclamada por Mao Zedong o 1 de outubro de 1949, mentres que as forzas nacionalistas de Chang Kai−shek refuxiáronse na isla de Formosa, onde se constituíu o gobierno da China nacionalista (Taiwan). Durante o período no que China vivíu baixo a influencia de Mao Zedong pódense distinguir tres etapas. Na primera delas, que abarcaría dende 1949 ata 1953 o novo rexime sobre a idea dunha verdadeira integración nacional, a partir dun órgano político común a tódolos partidos democráticos, a Conferencia consultiva política do pobo chino. Ésta foi a encargada de elaborar unha lexislación para os órganos administrativos centrais y locais, organiza−la nacionalización de empresas, inicia−la reforma agraria e lanzar unha serie de reformas sociais e consignas morais básicas. Neste sentido, cabe destaca−las campañas das «tres anti» (corrupción, burocratismo y despilfarro) e das «cinco anti» (soborno, fraude fiscal, sabotaxe, roubos de bens estatales, consecución de forma ilegal de segredos de estado), do ano 1952. A segunda etapa (1953−1965) estivo marcada nos seus inicios, ata finais dos años cincuenta, pola influencia soviética. No plano político quedou definida a estructura interna do nuevo estado socialista, dacordo cunha nova constitución (no 1954), de carácter moi centralizado, a imaxe da súa homónima soviética. A partir dla estableceuse unha asamblea única (Congreso Nacional do Pobo), concedeuse certa liberdade relixiosa e unha autonomía parcial ás minorías nacionais («centralismo democrático»). Mao Zedong foi elixido presidente da república (1954−1959) e Zhou Enlai ocupou o cargo de primeiro ministro. Paralelamente ó proceso político levouse a cabo a reconstrucción económica do país que, sobre a base dos plans quinquenais (o primero dos cales abarcou o período 1953−1957), otorgou prioridade ó sector industrial, e dentro deste, á industria pesada, sobre o agrario. O fracaso deste modelo económico deu paso a outras campañas, como as das Cen Flores (1956−1957), a do Gran Salto Adelante (1958−1965) e a das comunas populares. En 1959, Liu Shaoqi sustituíu na presidencia da república a Mao, quen dende entonces dedicouse por enteiro ó seu cargo de xefe do Partido Comunista. Nun contexto de crisis aguda, Liu Shaoqi deu un vuelco á política económica china, ó acentua−la importancia do sector agrario sobre o industrial (contrariamente ó modelo soviético). No mesmo ano, China rompeu as súas relacións coa extinta URSS, que lle retirou o seu apoio militar e técnico (1960), pese ó cal China puido realizar a súa primeira experiencia de explosión nuclear en 1964. A última etapa (1965−1976) estivo presidida pola Revolución Cultural, que naceu como unha necesidade para manter o impulso revolucionario (idea da «revolución permanente») e que quedou plasmada na constitución de 1975. Os seus defensores, pertenecentes ó bando doctrinario (Mao, Lin Biao e Chen Boda), recibiron o apoio dos guardias vermellos e da xuventude china para facer frente ó sector crítico (Liu Shaoqi e Peng Zhen, alcalde de Pekín), que sería depurado tanto nos seus círculos militares como políticos e intelectuales. Tralo intento de golpe de estado e morte de Lin Biao (1971), Zhou Enlai emprendió, dende o seu posto de primeiro ministro, unha política máis moderada que buscou o apaciguamento do país, se ben tivo que enfrentarse ós sectores máis radicais (Jian Qing, esposa de Mao, e os xóvenes de Shanghai) no chamado movimento Pilin Pikong. En 1976, a muerte de Zhou Enlai abríu a crisis política, agravada pouco máis tarde co falecemento de Mao Zedong. En política exterior, a China de Mao buscou a expansión e influencia cara o oeste: anexión do Tibet (1951), protección económica sobre Bhután, intervención en Nepal (1960), guerra coa India (1962). China foi base de apoio para diversas 9

revolucións socialistas no Oriente asiático: intervención en Corea do Norte (1950−1953), en Vietnam (1947−1954). Nos anos setenta melloraron en xeral as relacións exteriores chinas, cunha certa apertura (admisión na ONU, 1971; mellora das relacións con Estados Unidos e Japón), anque quedaron conxeladas as súas relacións coa URSS, xa deterioradas dende principios dos anos sesenta, chegándose, incluso, ó enfrontamento fronteirizo en 1969. Trala morte de Mao Zedong en 1976, prodúxose unha loita polo poder entre dous principais faccións: o grupo esquerdista de Shanghai e a coalición moderada dirixida por Hua Guofeng. Este último, sucesor de Zhou Enlai e Mao Zedong, detivo en 1976 á «banda dos catro» e impulsou a campaña das catro modernizacións (agricultura, industria, defensa nacional, ciencia e técnica), que preconizaba unha apertura ó exterior, tanto económica como cultural. Ese mesmo ano Deng Xiaoping foi rehabilitado e recuperou as súas funcións no comité central do Partido Comunista. Hua Guofeng foi perdendo influencia ante a facción máis conservadora liderada por Deng Xiaoping e paulatinamente foi desposeído dos seus cargos. Dende finais dos anos setenta asistíuse a unha progresiva occidentalización do réxime. En 1979 decidíuse favorece−la industria de consumo en detrimento da industria pesada. Baixo Deng Xiaoping, convertido en home forte do país, foron rehabilitados os antigos contrarrevolucionarios e iniciouse a «desmaoización» do réxime. Abríuse parcialmente o mercado chino ó capital extranxeiro (fomento de empresas de economía mixta socialista−capitalista e creación de zonas francas e económicas especiais) e levouse a cabo unha reforma do exército. A partir de 1986 a presión popular en favor de maiores liberdades foi en aumento. Sen embargo, as manifestacións foron duramente reprimidas e en 1989 prodúxose a matanza de estudiantes da plaza de Tiananmen. En política exterior, os acontecementos máis significativos durante este período foron a firma dun tratado de paz e amistad con Xapón (1978), o enfrentamiento armado con Vietnam (1979) e o inicio, desenrolo e ampliación de relacións diplomáticas e comerciais con países occidentais e asiáticos (incluidos Vietnam, Corea del Sur e Taiwan) e diversas organizacións internacionais. A firma dun acordo co Reino Unido (1984) fixou a data de devolución de Hong Kong para 1997. En 1991 cheguose a un acordo sobre fronteiras coa URSS. Anque os incidentes de Tian'anmen enfriaron as relacións con occidente, o clima de entendemento recuperouse ante a perspectiva dunha maior apertura do mercado chino, cuias máis importantes empresas comezaron a cotizarse na bolsa de Hong Kong. En 1993 o liderazgo político pasou de Deng Xiaoping a Jiang Zemin, presidente da república, quen en 1995 asumiu os cargos de presidente do partido comunista e da comisión militar central. Ese mesmo ano China realizou manobras militares de carácter intimidatorio ante as costas de Taiwan. En 1997 firmouse un acordo entre China e Taiwan para reabri−las rutas marítimas directas, interrumpidas dende 1949. En xullo dese mesmo ano o enclave de Hong Kong retornou a soberanía china. A Asamblea Nacional Popular de China aprobou en marzo de 1998 a designación de Li Peng como primeiro ministro e ratificou ó máximo líder do Partido Comunista, Jiang Zemin, presidente da República. LITERATURA A historia literaria de China está marcada pola presencia de duas tendencias, cuia prioridade varía según as épocas: unha tendencia moral, política, democrática, que favorece un estilo simple, ligada ó confucianismo, e unha tendencia esteticista e aristocrática, inspirada no espírito taoísta. Durante máis de 20 séculos, a literatura clásica china reduxo o seu propio acervo a uns moldes arcaizantes, gracias ós cales foi capaz de mantener unha sorprendente estabilidade. As primeiras obras significativas son os jing, obras clásicas ou canónicas, que serviron de base na ensinanza e nas escolas imperiais. Os clásicos máis importantes son: Shujing (do século XI ó VII a.X.C.), que inclúe edictos e discursos pronunciados polo soberano ou por altos dignatarios; Shijing, colección de cancións amorosas e de himnos relixiosos recollidos por Confucio; Yiling, manual de arte adivinatoria; Chunqiu, primeira crónica datada, que abarca o período de 722 a 481 a.X.C., e Liji, formulario de ritos e tradicións relixiosas. A estes cinco clásicos agréganse os Catro Libros: Lunyu, recopilación de sentencias orais; Zhong−yong e Daxue, que versan sobre as virtudes que distinguen ó home superior, e Mengzi, alegato en favor das ideas de Confucio. Outros textos importantes deste período son a obra filosófica Zhuangzi (siglo III a.X.C.), de inspiración taoísta, e a antoloxía poética 10

Elexías do país de Chu, que reúne poemas de Qu Yuan, o poeta máis famoso da China antiga. A prosa china alcanzou a súa madurez na época dos Han, con importantes obras históricas, entre as que cabe mencionar o monumental Shiji (Memorias históricas), de Sima Qian, fonte principal para o coñecemento da historia de China e de Extremo Oriente. Pero o xénero que mellor representa este período é a prosa rítmica do fu, cuio máximo expoñente é Sima Xiangru. Os mellores poetas da época, durante a cal apareceu o verso pentasílabo, son Cao Cao, seu fillo Cao Zhi, «os sete sabios da fraga dos bambúes» e, sobre todo, Tao Yuanming. Ó período das seis dinastías corresponden os primeros grandes teóricos da literatura, en especial Liu Xie, coa súa obra Wenxin diaolong. A era Tang foi unha época de florecemento cultural. A poesía, que vivíu unha verdadeira idade de ouro, se caracteriza polo verso regular e pola prosodia difícil e conta con unha importante pléiade de poetas, entre os cales cabe citar a Li Bo, Du Fu, Bo Juyi e Li Shangyin. Os prosistas máis destacados son Han Yu e Liu Zongyuan, creadores da denominada «prosa antiga». A época Song víu surxir o xénero enciclopédico, favorecido pola difusión da imprenta e polo alto nivel cultural acadado. Os eruditos máis notables foron Ouyang Xiu (que dirixíu a Nova Historia dos Tang e a Nova Historia das cinco dinastías), Wang Anshi e Su Dongpo, autor de caligramas, de pinturas, de prosas e de poesías. O período Yuan é notable polo florecemento dun novo xénero, o teatro, cuios antecedentes poden buscarse nas danzas litúrxicas, nos «relatos cantados» e nas pantomimas. O autor máis fecundo e versátil foi Guan Hanqing. A novela histórica Historia Novelada dos tres reinos, de aventuras, A viaje a Occidente, costumbrista, Jin Ping Mei e o teatro, A guitarra son os xéneros por excelencia da época Ming. Os escritores Qing, con anterioridad ó descubrimiento da literatura occidental no século XIX, só sobresaíron no ámbito da novela (O soño nol pabillón vermello) e do teatro que, de modo paulatino, derivou cara o estilo popular da chamada ópera de Pekín (jingxi). A introducción dos estilos e dos temas occidentais conlevou a bipolarización dos escritores en función da súa aceptación ou do seu rexeite dos influxos foráneos. Coa fundación da república, a literatura abríuse á lengua viva, chamada baihua, por oposición á clásica morta. Os principais defensores dsta innovación fueron Hu Shi e, sobre todo, Lu Xun, fundador da nova literatura china, cuios importantes títulos (A verídica historia de Ah Q, O diario dun loco) propiciaron a eclosión de dos notables autores da década dos trinta: Mao Dun (Medianoite), Ba Jin (Familia), Lao She (O mozo do rickshaw), Yu Dafu, Ye Shengtao, Zhang Tinyi e Ding Ling. O teatro deste período aportou a adaptación das obras de estilo occidental (A tormenta, de Cao Yu) que non chegaron, sen embargo, a cuaxar entre o gran público, adepto da xa citada ópera de Pekín. Na poesía dos anos trinta apréciase o influxo francés (Dai Wangshu, Ai Qing), anglosaxón (Xu Zhimo) e clásico (Wen Yiduo). A ocupación xaponesa supuxo o desenrolo dunha literatura patriótica, de resistencia e edificante, sometida ás premisas do realismo socialista e dirigida ás masas. Os seua expoñentes más representativos son Ding Ling, Wang Shiwei e, sobre todo, Zhao Shuli (Os cantos rítmicos de Li Youcai). Esta función ideolóxica da literatura, exposta por Mao Zedong no seu Discurso sobre as artes e a literatura (1942), topou coa oposición dun amplo sector de escritores. Aínda así, a balanza, en especial a partir de 1949, non tardou en inclinarse do lado do poder establecido e a literatura entrou nun claro período de estancamento: ningún xénero quedou a salvo das ríxidas imposicións ideolóxicas e estéticas. A morte de Mao propiciou un tímido clima de apertura: a nova literatura oficial posibilitou o surximiento de obras menos sometidas ás exigencias da Revolución Cultural (cabe citar, por exemplo, a Lin Xinwu). Os últimos trinta anos, sen embargo, non teñen visto o surximiento de figuras verdaderamente destacables. ARTE O arte chino é unha síntesis de equilibrio, de mesura e de sensibilidade. Estas características definitorias veñen impostas por un profundo humanismo e por unha gran capacidade de plasma−lo esencial con poucos medios e dunha forma inmediata, sen recargamentos estéticos superfluos. 11

O arte chino adquire contornos precisos ó longo do II milenio a.X.C., durante o cal as diferentes mostras das culturas neolíticas hachadas na conca do río Amarelo carcterízanse principalmente pola súa cerámica, clasificada en tres tipos: a de Yangshao, cerámica de arcilla vermella cocida con decoracións simbólicas, a de Longshan, cerámica negra de superficie pulida, e a de Xiaotun, menos labrada que as anteriores e de color gris. As mellores obras da cerámica Yangshao iban destinadas ó culto funerario; nelas e na exquisita cerámica negra se móstranse as primeiras expresións do grande arte oriental. A civilización do bronce tivo a súa orixe durante a dinastía Shang, ou pouco antes, e se desenrolou en época dos Zhou. Os restos conservados máis representativos proceden das excavacións de Zhengzhou, primeira capital Shang, no Henan, e de Anyang, segunda capital Shang: abundante material funerario, cabalos enjaezados, carros, bronces, recipientes de usos rituais, esculturas en mármol e xade e inscripcións adivinatorias sobre óso ou caparazón de tartaruga. No século IX, os Zhou extenderon a civilización do bronce, sen grandes innovacións técnicas nin formais, cara o sur (val do Yangzi Juang) e cara o norte (Mongolia); as súas obras reflexan un empobrecemento decorativo e unha pérdida de elegancia e de equilibrio. Durante a época dos «reinos combatientes», desenrolouse unha intensa actividade artística, caracterizada pola renovación das técnicas, en especial da fundición e do cincelado, e polo afán de luxo e de ornato (bronces, xades, cerámicas, pinturas sobre seda), apreciables na tumba da marquesa Tai. A este período corresponden os primeiros tramos da Gran Muralla, pronto unidos por Qin Shi Huangdi, cuia sepultura, descuberta en 1974, está custodiada por 6.400 figuras de soldados de tamaño natural. O arte dos Han é esencialmente funerario: as tumbas, que reproducían a morada terrestre do difunto, aparecen repletas de obxetos mobiliarios e decorativos nos máis variados materiales (madeira, metal, terracota, laca, etc.); o mellor dos exemplos é a tumba do príncipe Liu Sheng e da súa esposa Dou Wan, descuberta no Hebei en 1968. Durante este período elaborouse unha nova técnica cerámica, a das protoporcelanas, gres pardo, oliváceo ou amarillento cocido a alta temperatura, e as estatuas monumentais de animais comezaron a precede−las sepulturas. A caída dos Han supuxo a desmembración do imperio. No sur, desenrolouse unha importante tarea pictórica, cuias técnicas refléxanse nas obras de Gu Kaizhi; no norte, o budismo conlevou a floración de esculturas e de santuarios, influidos polas tendencias do Asia Central, entre os cales cabe citar os de Yungang e de Longmen. As obras máis notables do período Sui son o Gran Canal e dúas novas capitais, Chang'an e Luoyang, nas que se aprecian novas concepcións urbanísticas, na primeira das cales establecéronse os Tang, durante cuio reinado China vivíu unha importante actividade artística. Os frutos máis notables deste período son as figuras monumentais, os frescos de Dunhuang, as paisajes de Wang Wei, Wu Daozi, Li Sixun e Li Zhaodao e o extraordinario desenrolo das artes decorativas, en especial da orfebrería, da xoiería e da cerámica. As cortes locais da época Song continuaron sendo activos centros pictóricos. Os pintores máis destacados do período foron, no século X, Jing Hao, Dong Yuan, Li Cheng, Fan Kuan; no século XI, Xu Daoning, Guo Xi e, sobre todo, Li Tang, cuio impresionismo paisaxístico e decorativo é o antecedente da corrente lírica de Ma Yuan e Xia Gui no século XIII. A producción cerámica Song, refinada y de gran perfección técnica, se centró en el Hebei, Henan e Shaanxi, co desenrolo das porcelanas blancas, do «craquelé», da decoración floral, dos esmaltes e dos celadones. A dinastía Yuan non aportou grandes innovacións ó arte chino, excepto no campo da pintura, caracterizada por un arcaísmo deliberado e por unha gran economía de medios (Qian Xuan, Zhao Mengfu, Wu Zhen, Huang Gongwang, Ni Zan e Wang Meng) e da cerámica (chegada do azul de cobalto, procedente de Irán). O establecemento dos Ming en Pekín supuxo o desenrolo e o embelecemento da cidade (Cidade Prohibida, Palacio de Verán, Altar do Ceo). Este período constitúe a idade de ouro dos xardíns particulares; destacan os de Pekín, Yangzhou, Nankín, Suzhou e Hangzhou. A pintura seguíu un estilo ecléctico de gran perfección técnica. Aprécianse dúas tendencias: a herdada do paisaxismo Yuan (Shen Zhou, Wen Zengming) e a seguidora dos líricos Song. As artes menores experimentaron tamén un notable desenrolo acadando o seu apoxeo a técnica cerámica dos blancos e dos azuis, a alfarería arquitectónica e o mobiliario de madera dura. 12

A pintura da época Qing, inspirada nos maestros antigos, alcanzou unha gran maestría técnica, palpable nas obras dos «catro Wang» (Wang Shimin, Wang Jian, Wang Hui e Wang Yuanqi), Bada Shanren, Shi Tao, Kun Can, Hongren e Gong Xian, cuias aportacións culminaron, no século XVIII, na exuberancia plástica dos «oito excéntricos de Yangzhou». As artes decorativas, antes de entrar nun período de decadencia, acadaron un último destello de grandeza baixo o reinado de Kangxi. No campo das artes menores rexistrouse un considerable aumento da producción de esmaltes alveolados, cuias formas e gama de cores enriquecéronse, non así a decoración floral, reiterativa e pouco espontánea. Outras aportacións importantes foron o desenrolo da técnica do esmalte pintado, introducida cara 1710, e do traballo do xade e do marfil, materiais que coñeceron unha revitalización formal e técnica, a menudo excesivamente virtuosa. Durante o século XX, as artes menores seguíronse cultivando en China, en particular a raíz da reapertura ó turismo. Na primeira metade de século, a pintura contou con diversas tendencias artísticas que aunaron a tradición (Huang Binhong, Pu Xinyu) e as correntes occidentais (Xu Beihong, chamado Jupeon). Recuperuose tamén interés pola estampa e polo grabado sobre madeira (Luxun, Zheng Zhenduo) e cara fins dos anos cincuenta desenrolouse un arte campesino, marcado polos planteamentos ideolóxicos do realismo socialista. BIBLIOGRAFÍA: −Enciclopedia Temática Planeta de Agostini −Diccionario Enciclopédico Larousse INDICE DATOS ACTUAIS FÍSICOS, ECONOMÓMICOS E HUMANOS DE CHINA Datos físico−políticos de China 1−2 Xeografía humana 2−3 Xeografía economica 3−4 HISTORIA Prehistoria 4−5 Dos Shan ós Han 5−6 Dos Tres Reinos ós Song 6−7 Dos Mongoles ós Manchúes 7−8 As interferencias extranxeiras 8−9 Da República Nacional ó socialismo 9−12 LITERATURA Literatura china 12−13 ARTE Arte china 13−15 13

CIVILIZACIÓN CHINA 2º−ESO−D, nº15 Colexio La Salle

14