Edición especial del Instituto Central Meteorológico y Geofísico de Chile VOCABULARIO LENGUA RAPA-NUI POR

Edición e s p e c i a l del Instituto Central M e t e o r o l ó g i c o y Geofísico de Chile VOCABULARIO DE LA LENGUA RAPA-NUI ISLA DE PASCUA POR

14 downloads 71 Views 1MB Size

Story Transcript

Edición e s p e c i a l del Instituto Central M e t e o r o l ó g i c o y Geofísico de Chile

VOCABULARIO DE

LA

LENGUA RAPA-NUI ISLA DE

PASCUA

POR

EDGARDO

MARTINEZ

SANTIAGO DE CHILE S e c c i ó n I m p r e s i o n e s d e l Instituto M e t e o r o l ó g i c o 1913

INTRODUCCION Si algún mérito tiene el trabajo que emprendí en la Isla de Pascua durante mi estadía en ella de más de un año, al tratar de formar un vocabulario iíapa Nui, o pequeña gramática, (si es que se le puede dar éste nombre), es indudablemente el procurar no se pierda por completo todo vestigio de un dialecto que 60 o 70 años atrás constituía un verdadero idioma, distinto al de las otras islas Polinésicas, como eran también sus costumbres, trabajos manuales, y, en una palabra, su civilización, de la que quedan aún tan grandiosos restos. Esta desaparición o transformación paulatina que ha ido sufriendo el idioma -Rapa Nui, se debe, a no dudarlo, a las siguientes causas, que dada la inteligencia de los isleños y su asombrosa facilidad para asimilarse palabras extranjeras, no han podido menos que bastardear por completo su propia lengua: a) Las innumerables visitas hechas a la isla, desde hace siglos, por naves extranjeras, entre las cuales son las mas importantes por su frecuencia y tiempo de estadías las verificadas por buques franceses e ingleses; b) El rapto llevado a cabo por piratas peruanos de miles de indígenas, cuya mayor parte fué llevada a las huaneras de las islas Chinchas, pero otra fué abandonada en Tahití y Gambier, estando completamente comprobado que muchos de aquellos infelices pudieron volver a su tierra natal; c) El establecimiento en la isla de misioneros franceses, los qué, para poder comunicarse con los naturales no trepidaron en hacer uso del dialecto tahitiano, enseñándoles todas las prácticas religiosas y aún a leer, a muchos de ellos, en aquella lengua, enseñanza que los canacas que aún sobreviven no han olvidado, y que se trasmiten hoy dia;

IV

d) La permanencia entre los isleños, en años anteriores, de numerosos empleados ingleses y chilenos durante largos espacios de tiempo, y e) Los viajes, más o menos periódicos, que efectúan a aquella tierra nuestras naves de guerra. Es por las causas arriba citadas, que cada año que trascurre se hace más difícil para el investigador, poder decidir que palabras, del dialecto que actualmente hablan, son verdaderamente canacas, cuales tahitianas y cuales han sido tomadas de los idiomas francés, inglés o español. Calculo que el vocabulario formado, apesar del inmenso trabajo que me tomé para tratar de averiguar el origen de cada palabra, todavia contiene un 3 0 X de frases tahitianas, un 5 X de inglesas y un 10% de palabras tomadas del español y francés, sin que me haya sido posible prescindir de ellas. Hay que agregar, todavia, que careciendo la isla de vegetación, (propiamente tal), de aves, animales, ríos, fuentes etc. es decir, de todo aquello que pudiera herir vivamente la imaginación de los indígenas, forzosamente su lenguaje tenia que ser muy pobre, y, como desconocían casi por completo toda manufactura extranjera, bastando a sus necesidades los poquísimos toscos y primitivos utensilios que poseían y su aún más primitivo traje, es natural que al ir conociendo nuevos objetos, fueran aumentando su fraseología con palabras tomadas de diferentes idiomas, y que ellos arreglaban a su sabor para facilitar la pronunciación.

No me decidí a emprender la formación de este vocabulario hasta después de una estadía de 5 meses en la isla, dedicándome en este tiempo a aprender el mayor número de frases «pascuinas» para poder interrogar en su propia lengua, y con mayor eficacia, a los isleños. También inicié a los pocos dias de mi llegada la enseñanza del español, tomaudo como discípulos a 4 o 5 isleños, entre

y ellos dos mujeres: Luisa Nicoláo y Renga Hito Tauraá. La primera tenia ya algunos conocimientos del castellano por haber sido, a los 9 años de edad, sirviente de un señor Sánchez, Administrador que fué de la isla, años atrás. En cuanto a la. otra, demostró clara inteligencia al poderse esplicar inteligiblemente en aquel idioma a los pocos meses. (1) Con esta valiosa y eficaz ayuda para mis estudios, principié mis tareas, las que duraron, más o menos 6 meses, dedicándoles 2 o 3 horas diarias. Este largo período de tiempo que parecerá excesivo si se toma en cuenta las cortas proporciones de mi trabajo, no lo es, en realidad, si se aquilatan las dificultades, molestias y malos ratos porque tuve que pasar para obtener el modesto resultado que presento. Si bien, los naturales de la Isla de Pascua son de carácter benévolo y sumiso, y si se quiere, del todo deferentes a los deseos del extranjero, conservan, sinembargo, algunos de los defectos innatos a la raza, dos de los cuales son la rapiña y la mentira llevados a sus mayores extremos. Es por ésto que el extranjero (2) (los chilenos no somos considerados tales, pues se nos aprecia) tropieza en primer lugar con el prurito que tiene el pascuense de mentir a todo lo que se le pregunta, considerándose entre ellos que el engañar a un extraño a su raza, es una muestra fehaciente de clara e ingeniosa mentalidad. Dadas estas dificultades que me fueron pronto conocidas, cada vez que trataba de obtener datos lengíiísticos de los isle(1) E s indudable que las m u j e r e s poséen una inteligencia y vivacidad muy superior a la de los hombres. (2) H a reinado siempre u n a verdadera animosidad entre los pascuenses contra los extranjeros, debido a que se trasmiten de generación en generación las relaciones de atrocidades i>or ellos cometidas en otras épocas. Aun para los actuales visitantes de la Isla, no existe muy buena voluntad, pues dicen los isleños que éstos nada bueno o aprovechable para sus intereses les dejan en sus visitas.

VI

ños, convocaba a dos ancianos, dos personas de regular edad y a las dos mujeres citadas, las que, en caso de duda, podian servirme de fieles intérpretes. Sin embargo, todas nuestras sesiones terminaban por no entendernos, por disgustarse los pascuenses, por declararme «roro piro», es decir «imbécil», ya que no podia comprender las explicaciones tan claras (a su juicio) que me daban, y por fin se marchaban, sin atender a mis súplicas amistosas para continuar la interrogación. Excusado es decir, que las reiteradas preguntas que les hacia fatigaban por completo sus débiles cerebros, incapaces de soportar esta labor mental, y es por esto que concluian por enfadarse y considerarme de una inteligencia igual o inferior a la de ellos. Curioso es también consignar, que tanto los viejos como los jóvenes y niños varones de la época actual, no demuestran el menor interés en aprender otro idioma que el «_Rapa nui,» y si no íaera que oyeran a sus ascendientes o descendientes, respectivamente, no llegarían a sus oidos otras novedades de lenguaje que aquellas pocas palabras que comentan y balbucean con insistencia infantil las personas de edad viril. (1) Debo también constatar que los isleños, en general, me declararon «tener muy buena lengua,» es decir, que mi pronunciación de su idioma era casi igual a la de ellos, en oposición a los vocabularios que hay en inglés y francés (muy restringidos) que les leí, y que no entendieron en absoluto,, apesar de que yo, conociendo ambos idiomas, les daba su verdadera pronunciación y en parte la indígena. La repetición visible.de ciertas palabras, la traducción de las mismas a nuestro idioma vulgar, la contradicción entre los mismos vocablos y un sin número de errores que al parecer existen en este vocabulario, se deben a innumerables motivos que me seria imposible demostrar en este corto trabajo. No obstante, para dar una ligera esplicación sobre las dificultades con (1) E n la Isla casi todos son parientes cercanos.

VII

que se tiene que tropezar al tratar de trasportar a nuestro idioma las frases pascuenses, me voi a permitir citar solo un caso de los muchos con que tuve que luchar. «Se trataba, por mi parte, de buscar-el equivalente de lapa« labra «prestar,» palabra que a mi juicio debia ser muy co« mún entre los isleños, siendo que viven en la más perfecta « sociabilidad. Sinembargo, despues de interrogar a muchísi« mos pascuenses, esplicándoles como podia el: «yo te doy y « despues tú me dás a mi», me convencí de que esa palabra « les era completamente desconocida, y solo un «sabio» de la « Isla, me trató de demostrar que correspondía al «baáimái» « tahitiano. Poniendo por ejemplo la frase : «préstame un plá« taño» un rapa nui verdadero la convierte en «ánda, toma un « plátano, pásamelo y yo -después- te paso a tí el plátano que « es tuyo»; o algo asi por el estilo, que en el más puro pas« cuense equivale a: «Cojomái quinéi, cabai mai te maica qui « áu, apó cabai te maica toócu.» Puédese con este solo ejemplo conocer las facilidades que presta la sintáxis canaca. (1)

Habiéndoseme pedido que publique los datos sobre el idioma ü a p a Nui, tal como los obtuve en la Isla, sin entrar a su análisis lengüístico, de comparación y mucho menos gramatical; me es grato contribuir con esta modesta ofrenda a los trabajos de investigación futura que emprendan personas más preparadas, y en todo caso, a la divulgación de un dialecto que se habla en Territorio Nacional, antes que se extinga por completo aquella raza, para nosotros, por todos conceptos, muy digna de estudio y amparo. Edgardo Martínez. (1) Varias veces he usado la palabra «canaca» al tratar de los isleños, pero conste, que con razón, ellos la rechazan enérgicamente, pues dicen que en su idioma se les debe denominar «.Rapa Nui» y en español «pascuenses» o «chilenos» puesto que lo son, ya que Chile tomó posesión oficial de la Isla en 1888, y antes, moralmente.

YTII

ADVERTENCIA En el lenguaje pascuense no existen las letras de nuestro alfabeto: d , f j s, y mucho menos la x y 2. Tampoco figuran en su vocabulario nuestros sonidos de: ch, II y rr o sus equivalentes; teniéndose siempre en cuenta que la letra r conserva su sonido suave, aún más ligero cuando se vea impresa en cursiva. E n cuanto a la U, puedo casi asegurar que no existe entre los pascuenses, y, si la uso, es por remarcar la pronunciación liviana que dan los indígenas a la y en algunas palabras. La diferencia entre la b y la v, no es sensible en la dicción de los isleños, por lo cual las ocupo indiferentemente, otro tanto sucede con la j y la h. letras cuya pronunciación es casi igual, advirtiendo que la última es siempre aspirada. Las innumerables frases en que figuran la ng o la gn, deben pronunciarse con el sonido fonético (3, (griego), del cual se lia carecido para la impresión. La letra ñ, figura en varias palabras, apesar de que seria más apropiado el uso de la gn francesa y de otros idiomas. El empleo de la K lo he restringido en cuanto me ha sido posible, reemplazándolo casi simpre por la c, que se presta mejor a nuestra lengua y costumbres ortográficas. La Q figura indistintamente. La W la he empleado en dos o tres palabras; debía en realidad haberla suprimido, ya que su uso no obedece a ninguna necesidad de pronunciación para nosotros. Respecto a los verbos, debo dejar constancia que la diferentes formas verbales son desconocidas, diferenciándose, a lo más, una de otras, por el pronombre, y aún éste, en muchas frases, lo suprimen. La formas presentes, préteritas, futuras etc., las construyen caprichosamente o mejor dicho las desconocen, añadiendo simplemente para lo que quieren espresar las palabras: «antes,» después» y «ahora.,» o sus equivalentes, para completar sus frases. La sílaba «Ca,» (imperativo?), sirve para dar fuerza a la espresión o mandato y se usa con todos los verbos.

VOCABULARIO I Li LENGUA I LA ISLA I PASCUA Verbos

á 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Abrazar. Abrir. Abrir un hoyo. Acabar, terminar, concluir. Acostar. Agarrar, (atraer a sí). Amarrar. Andar (ir). Apagar. Aprender, entender, comprender. Apuntar (escribir). Arrancar. Arrodillar. Avergonzar.

1. Hai mai, cahài mai. 2. Caiji, mataki (mas usado). 3. Camaóa. 4. Oti, caóti. 5. Camóe, momoi. 6. Totói. 7. Caére. 8. Gaojo. 9. Catiani. 10. Acarongo. 11. 12. 13. 14.

Puta, caputa. Catére. Catucu, tutóri. Hacamà.

B 1. Bajar (del caballo, de una silla, etc.) .

1. Catópa.

— 2 —

2. Bajar (de una altura o descender.

2. Catúru.

3. Bailar. 4. Barrer con escoba. 5. Beber, tomar.

3. Ori, caóri. 4. Capurúmu. 5. Caúnu.

6. Besar.

6. Hóngui.

7. Bostezar. 8. Botar. 9. Boxear.

7. Acamáma. 8. Cahóa. 9. Cavava.

C 1. Calentar. 2. Callar. 3. Caminar.

1. Acavéra. 2. Camóu. 3. Cateára á.

4. Cansar, cansancio. 5. Cantar.

4. iíóji róji. 5. Cauté, híméne (en la iglesia).

6. 7. 8. 9.

6. 7. 8. 9.

Carnear, descuartizar. Cerrar. Chupar i fumar. Cocer alimentos en lioyo con piedras calientes.

Morenga. Capuro. Caómo, ómo ómo. Catáo.

10. Cojer, agarrar. 11. Comer.

10. Carúnu. 11. Cacai (mucho), cai es comer.

12. Conversar, hablar. 13. Cortar (en jeneral). 14. Cortar el pelo.

12. Bananga, bananga nanga. 13. Cahóre. 14. Cabáru.

15. 16. 17. 18.

15. 16. 17. 18.

Cortar pasto (antiguo). Correr. Coser. Cubrir, tapar.

Caverimái. Tahúti. Cacagüi. Capúa, etápi (poco usado).

— 3 —

D 1. Dar (pasar algo). 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Dar el brazo a una mujer. Defecar. Dejar, soltar. Descansar. Descansar o respirar de alivio Desfallecer Desperdiciar, perder. Despertar. Detener, parar. Dio (verbo dar). Disparar, tirar. Doler. Dormir.

1. Echar afuera. 2. Empezar, principiar. 3. Empujar. 4. Empujar, quitar de delante. 5. Encender. 6. Enfriar. 7. Ensillar (un caballo). 8. Entrar o meter. 9. Envolver, enrollar. 10. Esconder (jente). 11. Esconder (cosas). 12. Escribir. 13. Escribir. 14. Escupir.

1. Cabai i taácu (cabai es mas usado). 2. Ca hái. 3. Ca nenéi. 4. Acarére. 5. Hacaóra. 6. Aumani. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

1. 2. 3. 4. 5.

Coromáki. Marére. Caára. Maróa. Aái. Papakina. Mamái. Cahaúru.

Cahóa quiháho. Amáta, Catono. Caói (mas usado). Acahú.

6. Acataqueo. 7. Cahóre. 8. Caúro. 9. Cabire, (taliitiano) katúru. 10. Capico. 11. Canáa. 12. Mótu rongo rongo. 13. Papaí, (tahitiano). 14. Aánu.

— 4 —

1 . Arínna. 1 . Catéhí.

15. Esperar. 16. Estornudar. F

1. Haca kemo. 2. Acarangaranga. 3. Ca ómo.

1. Finjir. 2. Flotar en el agua (persona). 3. Fumar. G 1. Golpear. 2. Guardar. 3. Gustar, querer.

1. Acatáni. 2. Apáo, caapáo. 3. Cahánga. H 1. Nóho. 2. Haca eke, (antiguo, mui usado). 3. Cabire, anga. 4. Catúnu te cai. 5. Matamine. 6. Eriki te roi. 7. Au fimu,

1. Habitar. 2. Hacer. 3. 4. 5. 6. 7.

Hacer. Hacer la comida, Hacer señas con los ojos. Hacer la cama. Humear (el humo o vapor de la comida). I

1. Ir.

1. Caójo. J

1. Jugar. 2. Jugar a la pelota.

1. Corí. 2. Húra, cahúra.

— 5 —

L 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Lavar (la cara). Lavar (limpiar objetos). Leer. Levantar. Levantar (otro modo). Levantar (cosas). Levantar (a una persona). Limpiar. Llamar. Llevar. Llorar. Llorar haciendo visajes.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Cahópu. Catata. Caúi. Caéa. Acá ava ava. . Acá éa, Acá éa quirunga. Cáha rói. Ca ráñi. Maumái. Táni, catani (ó tagni). Tagni taitáu.

M 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Mariscar. Martillar, golpear. Matar. Mentir. Meter. Mirar. Mirar. Mondar (pelar). Morder. Morir.

1. Haháki. 2. Tíngui tíngui. 3. Catiáni, tingai(mas usado). 4. Aváre. 5. Caaháo, acaúro. 6. Uimái. 7. Caúi. 8. Hóni hóni. 9. Cagnáu. 10. Camáte. N 1. Poreco. 2. Cáu.

1. Nacer. 2. Nadar. O 1. Orinar.

1. Camími.

Quirunga. Hono hono. Toomái. Taácu, (pascuense), cabamai. 5. Pasar escondido algo. 5. Acanócu. 6. Pasear. 6. Haére, cahaére. 7. Pegar (golpear). 7. Púa púa. 8. Peinar. 8. Caháhári. 9. Camoto. 9. Pelear. 10. Manáu, camanáu. 10. Pensar (creer). 11. Nangaro á. 11. Perder un objeto. 12. Pescar (sacar arriba el pez). 12. Ica kato omái. 13. Toomái te ica. 13. Pescar (traer pescado). 14. _Róa á. 14. Pillar, cojer una persona. 15. Penetúli. 15. Pintar. 16. Cauri. 16. Planchar. 17. Baaimái (tahitiano). 17. Prestar. 18. Caáu. 18. Pujar. 1. 2. 3. 4.

1. 2. 3. 4.

Parar, pararse, Parchar, remendar. Pasar (en sentido de traer). Pasar, dar.

Q 1. Caói, háro, cariti.

1. Quitar. R 1. 2. 3. 4.

Rabiar. Rascar. Razgar, partir leña. Reflotar (saür a la superficie del agua). 5. Reir. 6. Reir mucho.

1. Capóhi. 2. Au áu. 3. Húca húca pao pao. 4. Capucó. 5. Cata. 6. .Cata cata.

— 7 —

7. 8. 9. 10.

7. 8. 9. 10.

Cacata. Cahóe. Ngare perépe. Cahinga, poro reco (dar un resbalon). 11. Hàngu. 12. Capure. 13. Gongóro.

Reir despacio. Remar. Remojar. Resbalar.

11. Respirar. 12. Rezar. 13. Roncar. S 1. Sacar (muí usado). 2. Sacar (poco usado). 3. Salir. 4. Saltar. 5. Saludar (antiguo). 6. Sanar, curar. 7. Secar. 8. Sentarse. 9. Sepultar. 10. Silbar. 11. Sobar. 12. Sonarse. 13. Sondear, buscar, mirar el mar en busca de pescado. 14. Soplar (antiguo). 15. Subir (antiguo). 16. Subir, montar. 17. Sujetar.

1. Tirar el anzuelo. 2. Tirar el anzuelo.

1. Capàtu. 2. Acapiti. 3. Cahóa. 4. Carére. 5. Cacoia. 6. iiiva à. 7. Aca paca paca. 8. Canójo. 9. Muràki. 10. Puhi gnùtu. 11. Cahóra hóra. 12. Cahorói. 13. Acapàri te ica. 14. 15. 16. 17.

Pupu hi, hahàu. Caliiti. Caéke, capike. Camàu.

1. Cahí (Acción de lanzarlo). 2. Cahóa te róu.

— 8 —

3. 4. 5. 6. 7.

Tirar, botar. Toser. Trabajar. Traer. Tragar.

3. 4. 5. 6. 7.

1. Venir.

Háro, caliáro. Oatúmu. Anga. Maumái, toomái. Cahóro.

1. Cojomái, (se dice también pero mal dicho cajomái). 2. Caúi. 3. Caúru.

2. Ver. 3. Vestir. Z

1. Erúku.

1. Zabullir.

Sustantivos, etc.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

A, también, para (prep.) Abdomen Abuelo-a Aceite Adiós, (jeneral) Adiós (vaya Ud. bien) Agallas Agonía Agua Agua salada Agua de olor (florida etc.) Aguja para ropa

1. Qui 2. Manava 3. Tupuna 4. Hinu 5. Yorànna 6. Caójo, (Yorànna, talliti) 7. Méa 8. Aca mingo mingo 9. Bài 10. Bai cava 11. Monói 12. Ibi caui càhu

— 9 —

13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

Aguja para tatuar Agujero, cerradura Ahogado Ahora Aire Ají Alemán Aletas de los peoes Alfiler Alga marina Alma Almohada Almohada (piedra u otro objeto)

13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43.

Altar Alto Amargo Amarillo Amigo Ancho Angosto Anguila (blanca) Anguila (negra) Anjel Ano Anoche Anteayer Antebrazo Anteojo Antes Anzuelo de piedra Anzuelo de huesos humanos

26. Fata 27. Roa roa, también ü u n g a 28. Meéta eriva, au óre 29. Togua mamari, páva 30. Hóva 31. Acá ano ano 32. Vaca vaca 33. Koiro 34. Coréja 35. Meráji 36. Caúja 37. Anga pó 38. Anga tai áji éra 39. Héru, turi rima 40. Hío ú i mata 41. "Vaha (antiguo) 42. Mangai maéa 43. Mangai ibi tagnata

44. Anzuelo (moderno)

Eúji tacona Putabire Tagnata mate iroto i te bái Anéi rá, (antiguo) Haháu Opóro Purutía Tutúu Acaráu áro (pini, tahití) Miritónu Cuháne Gnarúliá (turúa, tahitiano) iüaangúa

44. Bóu

— 10 —

45. Año 46. Aquellos 47. Araña 48. Arbol 49. Arbol del coco 50. Arbusto 51. Arcilla 52. Arena 53. Aretes de hueso de pescado 54. Arisco, indócil 55. Aros para las orejas 56. Arpillera, igual a saco 57. Arriba 58. Arriba 59. Arteria 60. Asientos de canoas 61. Ataúd 62. Atravesado 63. Ausente 64. Ayer 65. Ayuda 66. Azúcar 67. Azul

45. Táu 46. iüána á (antiguo) 47. Nanái 48. Miro, túpu 49. Níu 50. Miro táca taca (antiguo) 51. Oóne bái 52. One 53. Ibi hé éu 54. Mánu 55. Ai taringa 56. Putó 57. Quirunga 58. iíunga 59. Ua nóho toto 60. Pepe 61. Avakáta 62. Hacarava 63. Ngaro 64. Anga tai áji 65. Hauú 66. Chota (tahitiano), móna móna nene (canaca) 67. Ni nam (Ere ère, tahití) B

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Bacalao Babia Baile Bajío Bajo (en el suelo) Ballena Baño Barba

1. Toremo 2. Paconga 3. Hóco hóco 4. Cotóti 5. Yráro 6. Taoraja 7. Hópu 8. Oauáe

- 11 —

9. Barba, patilla 10. Barbiquejo 11. Barro, lodo 12. Batalla, guerra 13. Batir las manos (palmotear) 14. Beber agua 15. Bien parado, derecho 16. Bifurcación cola del pez 17. Bigote 18. Blanco 19. Boca 20. Bofe (pulmón) 21. Bofetada 22. Bonito, lindo ( t a m b i é n bueno) 23. Bonito, hermoso (tahiti) 24. Botalon 25. Botavara 26. Bote 27. Botella 28. Boton 29. Boya 30. Brazo 31. Bueno 32. Buen viento 33. Buque 34. Burla 35. Burro

9. Vére 10. Nave 11. Oóne héke liéka 12. Tana 13. Hétu hétu 14. Caúnu táa bai 15. Hakanojo riva riva 16. Magnganga, manganga 17. Vére mútu 18. Tea tea 19. Háha 20. Ate ánu ánu 21. Capóco erima 22. iüiva riva 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35.

Neje néje Veo taguaka Acarava A^aca póe póe ípu Heréo Kéte (igual a canasto) Oréco .Riva riva (le añaden maitai) ü i v a riva matái Miro (pahí, tahiti) Háca réca Múni

C 1. 2. 3. 4.

Caballo. Cabeza. Cabezaso. Cabo, cordel (en jeneral).

1. 2. 3. 4.

Hói Puóco Titán ai puóco Taúra húti

— 12 —

5. 6. 7. 8.

Cabo (promontorio). Cabra. Cabrón Cacareo de la gallina al poner el huevo

5. 6. 7. 8.

Heiliú (antiguo) Apai oru Bato bato Pacáco

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

Cachimba Cadena Caderas Café Calabaza (enredadera) Caliente Calma Calor Cama Camino, sendero Camisa Camote Campanilla, (vulg.) epiglotes

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

Púhi púhi Bibí Tipi Tóje (tahití) Húe Vera Marie Paáliía Bài Hára acamanga Cacava Cumára iüeva reva

22. Canasto

22. Kéte

23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34.

23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34.

Cangrejo Caníbal Canilla Canoa Canto del gallo Cansancio Cansancio Caña Cañamazo Cañón grande Cañón chico Capa de hojas que tapa el cura.ntro

35. Cara

Piquéa Cai tangáta Cucúmu tóa Yaca Oóa (te móa) Hákahóra y mongoróa Pára (poco usado) Tóa Héki kejo Hángo Hango riqui riqui Taguéve

35. Arinna

— 13 —

36. 37. 38. 39. 40. 41. 42.

Cara larga Caracol Cárcel cueva, calabozo Cardo de leche (?) Carne de vaca (antiguo) Carne Carne cocida en hoyo

43. 44. 45. 46. 47. 48.

Carne cocida en agua Carne asada Carreras de caballo Casa Casa, cueva para pollos Casado-a

49. Cáscara 50. Caspa 51. Cebo blanco de pescado (aceite) 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68.

Cebolla Cejas Celoso-a Cementerio Cementerio Ceniza Ceniza Ceniza de madera Cerilla (vulg.) de oidos Cerro Chaleco Chancho Chanchito (insecto) Chapa, candado Chaqueta Chico, pequeño Chile (antiguo)

36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47.

Arínna roa roa Puré Ana púru Poporo híva Pipo Kiko Kiko oótu Kiko turnu bai Kiko máe Hetéi te hói Háre Ana móa

48. 49. 50. 51.

Ai poipo Kiri líaja Poopó

52. Ani ani (tahiti) 53. Jíji 54. Macota 55. Avagna, menemá 56. Papecóo (mui antiguo) 57. Icubera (antiguo) 58. Eo éo 59. Mári kuni (antiguo) 60. Taquitúri 61. Maunga (montaña) 62. Kakári manava 63. Oru tamaróa (macho) •34. H á j u háju 65. Ponáo 66. Cacáva. 67. Iti 68. Quihiba

— 14 —

69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79.

Chileno 69. Quihíba, papaá Chino 70. Tengtó Chiton (calla) 71. Camóu Choclo (antiguo) 72. Taráke Chueco 73. Baipáu Cielo 74. lid fii Cielo azul 75. Ra ñi ni nam Cigarro 76. Pótu Cigarro puro 77. Moque Cinta para el pelo 78. Hiritóe Cinta al rededor del som79. iüipena brero 80. Cintura 80. Túa ibi 81. Clavo 81. Yéo 82. Clítoris 82. Matakáo 83. Clueca 83. Cáu cáu 84. Cobarde 84. Mahú 85. Cocina 85. Heúmu 86. Codo 86. Túri rima 87. Cogote 87. Ngáo 88. Cojo 88. Baiháti 89. Cola de pescado 89. Hícu 90. Color hoja seca 90. iíito paca paca 91. Color amarillo de madu91. ffito pararáuti rez 92. Mea mea 92. Colorado 93. Lapíti 93. Conejo 94. Tataraápa 94. Confesion 95. Ehéu 95. Constipado 96. Kóa 96. Contento, gozo 97. Conversación 97. Banánga 98. Convólvulo, yedra 98. Tanóa 99. Copa para beber 99. .Rapa rapa 100. Copulación 100. Ay ay, ca áy 101. Corazon 101. Ynanga (mafátu, tahiti)

— 15 —

102. 103. 104. 105. 106. 107. 108.

Corcova Cordel grueso Cordero Corona para el sombrero Corona de flores Correcto Cortar el pelo

109. Cortar en dos o mas partes 110. Cortar las uñas 111. Corto, chico 112. Corvas 113. Cosquillas 114. Costados de la canoa 115. Costillas 116. Cráneo 117. Crepúsculo vespertino 118. Crespo 119. Cresta de gallo, etc. 120. Cruz 121. Cuadernas de canoa 122. Cuando 123. Cucaracha, barata 124. Cucaracho chico 125. Cucaracho chico (hediondo) 126. Cuchara 127. Cuchillo 128. Cuerda (cáñamo indíjena) 129. Cuerda, cordel 130. Cuernos 131. Cuerpo 132. Cuero L33. Cuero cabelludo

102. 103. 104; 105. 106. 107. 108.

Níhi nílii Húti Mamói Héi Héi te áre iíiva máo á Cabáru te puóco, cabáru te aruójo 109. Cahóre hóre 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125.

Cahóre te mai cúcu Poto poto Paónga Acá reca reca Káo káo vaca Cava cava Biribiri puóco Ata áta pó Mahátu /¿crèpe Tatauró Cava cava vaca Aliéa (antiguo) Coca (talliti) Maquére Ataháe

126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133.

Áo Hóe Mahute Taúra Tára Acári Kiri (piel) Kiri puoco

— 16 —

134. Cueva 135. Cueva ó lugar donde antes se enterraba 136. id id formando plataformas 137. Cumulus nimbus, nimbus 138. Cuncuna 139. Cuñado 140. Cudada 141. Cura, saeerdote

134. Ana 135. Aju 136. Aju paegna 137. iüángi uri uri 138. 139. 140. 141.

Ngarára Taoquete Núajini Matúa

D 1. Damajuana, vasija 2. » (en talliti mui usado) 3. Dedal de madera, reempuje 4. Dedo 5. Dedo grande del pié "6. Derecho-a 7. Deseo, ganas 8. Despacio 9. Dia 10. » bueno 11. » caluroso 12. » ardiente 13. Diablo 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

Diente Dintel (marco) de la puerta Dios Diosa Dolor (en jeneral) Dolor de cabeza » de dientes

1. Ipu 2. Tài ia ia . 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

Paóa Manga manga Manga manga tumu Matàu Hàrfga Kóro iti Maliàna Mahàna riva riva Mahàna paàliia Mahàna véa véa Atua (àntes), hoi Tatàne (talliti) 14. Nljo 15. Ajajàre 16. Atua 17. Kiràto 18. Mamàe 19. Garuru 20. Nijo ngàaha,

— 17 —

21. » de barriga 22. » de estómago 23. » al corazon (pena) 24. Dorso de la mano 25. Dulce i también rico 26. Durazno

21. 22. 23. 24. 25. 26.

Manava tabiri Maullúi inanga Marnai mafátu (tahiti) Púku púku erima Nene Péti (tahiti)

E 1. Ebrio (curado) 2. Eclipse de sol 3. » (i tapar la cara con las manos) 4. Edad 5. Encia 6. Enemigo 7. Enfermedad, dolor 8. Embudo 9. Empeine del pie 10. » » » 11. » » » 12. Erizo de mar 13. Escoba 14. Escremento 15. Escroto 16. Espada 17. Espalda 18. Espalda, lomo 19. Espejo 20. Espina dorsal 21. Esposa (mujer) 22. Espuma 23. Esqueleto 24. Estatuas de piedra 25. Estatua (piedra) muigrande

1. Taéro 2. üaácai 3. i2aacái (antiguo) metetu 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

E híá táu (mata hi, tahiti) Acáu Ta éhe ho va Maullúi Húri Kári kári váe (1) Pararáhe váe (2) Péka péka váe (3) Hétuke híba Purúmu Tutáe Kíri maripáu Hóe mutói Otto (véase pulmón) Túa ibi Huirá, hío (tahiti) Ibi tika Nga ble Kuta kuta Ina kiko, Ibi nó Moái Moái núi núi

— 18 —

26. Estela o franjas blancas en el mar 27. Estera tejida 28. Estranjero 29. Estrella 30. Estrella del mar

26. Ara ára 27. 28. 29. 30.

Moegna Papaá Hetúu, féti á (tahiti) Péca péca

F 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Falanje dedos, articulación Farol Feto Fibra de caña Fierro enmohecido Fiesta Flaco Flauta de caña Flor Flotador de canoas Fractus cúmlus Francés Frazada Frente Frió Fuego Fuerza

1. Cacári rima 2. Héra parápa 3. Mata púku 4. Caigna 5. Toto ohío 6. Coro, (ngongoro) 7. Paki róki, papácu (?) 8. Púhi, hio (tahití) 9. Púa, áre 10. Ama 11. Tóto pá te rangi 12. Fráni 13. Pránquete, (tahití ?) 14-, Corái 15. Taqueo 16. Háji 17. Ríri G

1. Galleta Gallina 3. Gallo 4. Ganado 5. Gato 6. Gaviota 7. Gordo

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Cáru cáru júe Úja Móa Mearáj i puaca Curí Kía kía Purío, r u r ú

— 19 — 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Gordura (grasa) Gotera (en casa) Grande Granizo Grasa (elaborada) Grito Guerrero Guerra Gusano Gusano

8. Nako 9. Túru háre. 10. Núi 1 ]. Mata matáa ika 12. Móuri 13. Caóju 14. Tagnata matáu 15. Tágua 16. Oiói 17. Anuje (otra clase) H

1. Hambre 2. Harina 3. Hediondo 4. Helecho 5. Hermano, a 6. Hígado 7. Hilo 8. Hilo de mahúte 9. Hoja de camote 10. » » plátano 11. » » higuera 12. » » llama 13. » » d e tarro 14. Hoja 15. Hoja de caña 16. Hombre 17. Hombro 18. Hormiga 19. Hoyo (en jeneral) 20. Hoyo para sepultura 21. Hueso 22. Huevo

1. Maruáki, Eporemo 2. Harágua (Tahití) 3. Piro 4. .Ríku 5. Taina 6. Lepe lépe 7. Táura 8. Háu 9. itau 10. Rito 11. ü á u pa pica 12. .ñau úji 13. iiáu patáro 14. iüáupá 15. Ráu tóa 16. Tagnata (Tañe, tahití) 17. Cápu íbi 18. Róe 19 Pú; también, Umu 20. Rúa, 21. Ibi 22. Mamári

— 20 —

23. Huevo empollado 24. Húmedo 25. Humo

23. Mamári acamóe 24. Bài bái, rári 25. Háu I

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Indice (dedo) Inglés Intestinos Invierno Ir Ir adelante Irse al cielo Irse al infierno Izquierda

1. 2. 3. 4.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

iüima túhi henúa Paratane Néne néne Tongá Caójo Caójo amúa Iri qui te rañi Eojo qui te pó aguáji Maúi

Jente Jente orejas grandes Jente orejas chicas Jente que trabajaba solamente en las estatuas 5. Jente reunida 6. Juventud

1. 2. 3. 4.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

1. Mútu 2. iíépe répe 3. Tóke tóke, ráu rau 4. Moco 5. Úra 6. Hemáma 7. Ú 8. Konúi roa, Boa roa 9. Aréro

Labios Labios estirados Ladrón Lagartija Langosta Lapa (marisco) Leche Lejos Lengua

Tagnata Anáu eépe Anáu rnomoco Tagnata baratarái moái 5. Tagnata píri 6. Cope túngu túngu

ite



10. Libro

21



10. Puka (también: Pára pára, Púta) 11. Bija 12. Cavéi 13. Maamá 14. Matariki 15. Kíhi kíhi 16. Tángi 17. Tabíri

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Liendre Lienza para pescar Lijero (liviano) Lima (herramienta) Liquen Llanto Llave

18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

Llevar (conducir) un muerto 18. Camáu te papácu 19. Úva Lluvia Loco (marisco) 20. Tacatóre pane Loco 21. Níva níva héva Lombriz 22. Anúje Lona (vela) 23. Héki kého Luna 24. Mahína Luz 25. Maéha M

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Madera, tabla Madre Malo-a Malvavisco Manco Mano Manso Mantequilla Mañana (dia siguiente) Mañana Mariposa Martillo Maza corta Maza para baile

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Miro Matúa iíáque ñique Móva Rimaháti Erima Mangaro Cáhu cáhu te ú Apó Popo hánga Pepa Hamára (del Inglés) Páua Áo

— 22 —

15. Maza larga con cabeza figurada 16. Medias 17. Medio 18. Mejilla 19. Mellizos 20. Memoria 21. Mentira 22. Mi marido 23. Mi mujer 24. Mirada 25. Mirar fijamente 26. Mitad 27. Moco (secreción nasal) 28. Moco » » 29. Moderno, nuevo 30. Monja 31. Montaña 32. Montura, silla 33. Mosca 34. Mosquito 35. Mudanza, traslado 36. Muerto 37. Mujer 38. Muñeca (brazo) 39. Músculos 40. Muslo

15. Úa 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40.

Toquíni (del Inglés) Vaénga Cucúmu Aguá Manáu Réo réo (aváre, tahiti) Taácu quénu Taácu bie Mata acahíre Mata úi Momóre Hupée Piro (tahitiano) Oóu anéi Néru Maúnga Pépe Tacaúre Ngao ngao Hákanéke, ragna Máte, papácu Ble (bajini, tahiti) Kakári rima Kiko nána Pápa kóna

N 1. 2. 3. 4. 5.

Naipe Nalgas Nariz Nata Nativo, propietario

1. 2. 3. 4. 5.

Pére Ujo, táki éve Iju Cúta cúta Hóa kóna

— 23 —

6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Negro Nido Niño Niño hombre Niña No Noche Nombre Núa, pintada amarilla con púa Núa blanca Nube, cielo es igual Nuevo Nuez de la garganta

6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Úri úri Ohngáa Póki Poki tamaróa Poki tamajine Ina Anga pó Ingóa Núa. ranu

15. 16. 17. 18.

Núa téa Bá ñi Hoóu Gúru hára

0 1. Ojo 2. Ojo hinchado 3. Ola 4. 5. 6. 7.

1. Mata 2. Mata áju 3. Ea, guáve (del ingles Wave?) 4. Maramita 5. Cocóma 6. Taringa 7. Mea popo (antiguo, no se usa)

Olla Ombligo Oreja Orgulloso

P 1. Padre 2. Papa (antiguo) 3. Paja u hoja seca de plátano 4. Paja (otra para tejidos) 5. Paja (otra para tejer)

1. Matúa (también madre) 2. Póporohíba 3. Cacáca 4. i^áujára 5. Uco coco

— 24 —

6. Palo para vela (mástil) 7. Palos que sujetan flotador canoa 8. Palo fuerte usado como palanca 9. Palo para remover piedra i tierra 10. Palo- para remover tierra (mas débil) 11. Palo toromiro para machacar mahute

6. Etú 7. Kiáto 8. Acaúe 9. Óca 10. Oca caquéri 11. Ique

12. Palma de la mano L3. Paltó 14. Pan 15. Pana (la) vulgar, (intestinos) 16. Pantalón 17. Pantalón (antiguo) 18. Pantorrilla 19. Pañuelo 20. Pañuelo 21. Papel de fumar

12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

Pararáha Lucáu (antiguo) Harágua (tahiti) Ate hio hio Piripó (tahiti) Váe ó Báe Héru /íaupá Horói (tahiti) Pára pára te ómo

22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

Parafina Pared de la choza Paredes laterales Pariente Pasado mañana Pasto Pasto fino Pasto seco Pastilla

22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

Móurí arajo Pini háre Cao cao háre Tagnata háre Apó éra Maúco Turuméa Maúco Vere áa

31. 32. 33. 34.

Pato Pavo real Pechos Peinado

31. 32. 33. 34.

Moráa Piti óte Uroma Háhari

— 25 —

35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45.

Pelea Pelo Pelos de la ingle Pelota Pena, dolor Penas interiores Perdiz Perineuni Perro Peruano Pesado

35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45.

Táua tautúgna, moto Jíau ojo Acavégna. eriki Popó Topa tágni Manáva mate Bibí A^ahanga takitú Pahénga Péru Pangaá

Pesar, dolor Pestañas Pez luna Pez volador Pez con cuernos (?) Pezón, teta Pié Piedra, peso para red de tortuga 54. Piedra que sirve de ancla 55. Piedra lisa para machacar mahute

46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53.

Topa tángi Yéque véque Ibi heliéu Haháve Tutáe moro ariki U Báe Maéa liónu

56. Piedra con escoriaciones blancas formada por la sal marina 57. Piedra forma de formon 58. Piedra caliente 59. Piel leprosa 60. Pierna

56. Kílii kíhi

57. 58. 59. 60.

Toki Maéa vera Kíri oóbi Ú á

61. 62. 63. 63.

61. 62. 63. 63.

Ananá Oútu Pipi pipi (bis) Ibi úja

46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53.

Piña Piojo Pito de caña u otro (bis) Pigmeo

54. Acá maéa 55. Maéa tútu mahúte

— 26 —

64. Plancha 65. Planta de nieve (?) 66. Planta 67. Plata, dinero 68. Plátano 69. Plato 70. Playa 71. Plomo, gris plateado 72. Plomo (color) 73. Pluma 74. Pluma de ave, gallina etc. 75. Pollo 76. Polluelos 77. Popa 78. Poroto 79. Poroto seco 80. Polvos para la cara 81. Precipitación 82. Preñada (mujer) 83. Preñez (avanzada) 84. Presa, tajamar 85. Principio de la espalda en la cintura 86. Primavera 87. Primo 88. Proa 89. Próximo 90. Puerro 91. Puerta 92. Puerta 93. Pulga 94. Pulgar 95. Púlmon 96. Pulso 97. Puntapié

64. Aurí 65. Herépo. (mui conocido) 66. Eca héca. 67. Móni (del ingles) 68. Malea 69. Maleti 70. Hánga 71. Pupugná ráju ráju 72. Éju éju 73. Vaero 74. Húru húru móa 75. Maanga 76. Punaca 77. Tú atáu 78. Arico 79. Arico páca páca 80. Pugna éhu 81. Hóro horóu, keo keo 82. Anáutáma bíe 83. Anautáma 84. Kato 85. Túa apapa 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97.

"Vaha hora Taina Poijuíjo Tetáhi Hekekeóhe Opáni (talliti) Papáre Coúra _Rima metúa néa néa Ólita Úa úa naiói Cahóa ai báe

Q 1. 2. 3. 4. 5.

1. 2. 3. 4. 5.

Quede Ud. bien (saludo) Quien Quijada, carretilla Quilla (canoa) Quitasol

Canójo A ái Caguája Tino Hemahía

K 1. Rabia 2. Raíz 3. Raíz de camote 4. Raíz comestible 5. Raíz comestible 6. Rata de la isla 7. Ratón 8. Rayo 9. Recien nacido (niño) 10. Red 11. Red grande 12. Red grande (otra forma) 13. Red para langostas y crustáceos 14. Red para pescados grandes 15. Red redonda 16. Red redonda 17. Red para pescado chico 18. Red para tortuga 19. Rei 20. Relámpago 21. Reloj 22. Remo 23. Remo doble 24. Reunión

1. Polii 2. Áca 3. Véu 4. TJa taro 5. Cápe (ñame?) 6. Co biro 7. Kióre, quióe 8. Homo 9. Poki porecoilio 10. Cupégna 11. Cupégna túku 12. Cupégna maito 13. Cupégna púji 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24.

Cupégna acatahúri Cupégna túku túku Cupégna húra Cupégna paroco Cupégna hónu Ariiki Uira Táca táca Mata cáo, hóe vaca Ao Piri

— 28 —

25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36.

Reunidos Rico (exelente) Rifle Riñones Río Robalo (?) Roca Rodilla Ropa Ropa vieja, rota Rosado (color) Rotura en la ropa

25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36.

Aeapútu Nene Hángo Mocói cói Bai téhe Paquía Yája, mótu Túri Cáhu Moinóre cáhu Enga enga Paiji

S 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

Sábana Saco Sal Salmón (pez parecido) Sangre Sangre de narices Sarna Sartén Seco Sed Sémen Sesos Si Silencioso Sirviente Sobaco Sobar el maliute Sol Solo . Soltero

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

Cáju rói Puté Ka va (miti, tahiti) Atúre, (es chico) Tóto Tóto iju Eca éca~ Porá Páca páca Máte vái Taca tea Eo ro É Páva Pukuránga Aigna Cahóra hora te mahúte iüáa Hoko táji nó Táure aréa

— 29 —

21. Sombrero 21. Háu 22. Soza 22. Hárepepe 23. Suciedad de mosca, insec- 23. Béri (tahiti?) tos etc. 24. Oóne 24. Sucio 25. Húnga bái 25. Suegro-a 26. Héra ki to mea 26. Suerte 27. Héra ki tornea raque raque 27. Suerte mala 28. Péna 28. Suspensores T 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

Tabaco Talón Tambor grande (bombo) Tapa-rabo (trapo) Tapa de botella Tapa (otro modo) Tatuaje Taza Techo Tela hecha de mahute y única ropa antiguamente. Tendón Tenedor Ternero Tetera Tiburón Tiburón (dicen es otro más grande) Tiernamente, cariñoso Tierra colorada Tierra (por el mundo) Tinta

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Paràua, ava ava (tahiti) Reke Hétu liétu nui nùi Hàmi cauja Puru (oréi, tahiti) Tapói (tahiti?) Takóna Àua Càu càu Nua

11. 12. 13. 14. 15. 16.

Nàna Oca oca (patia, tahiti) Puà polii Titata, moco moco Mangóo Niuhi

17. 18. 19. 20.

Còro viti One méa Caina Bai uri uri (nika, tahiti)

— 30 —

21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38.

Tío-a Tobillo Toki redondo Toki en la punta de un palo Tonto Toro Totora, tejida como estera Totora (paja seca) Tortuga Trapo tapa-rabo y amarra de la cintura Trenza de pelo Tripa Tronco de árbol Trueno Tubérculo amarillo como zanahoria Tubérculo, (púa), con que se pintan la cara Tuerto Tumba

21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

Tupúna (igual a abuelo) Púku piíku váe Cautóki Moki ohío Maamá Puájúa Moegna, pehúa, (tahiti) Gnáátu Hónu Hámi úne

31. 32. 33. 34. 35.

Híri Niro niro Tutúma Hátu tiri Púa

36. Quiéa 37. Matakeva 38. Avánga

V 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Vaca Valiente Valle Vaso Vela (buque, canoa) Vello Vena Vencedor Venganza Verano

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Púa bajini (caúva, antiguo) Alto, matáu' Ava moúnga Ipu Cáhu quequého Héu héu Ua úa Matatóa Copéka Hora



B i -

11. Verde (color) 12. Verde claro 13. Vergüenza 14. Vermellon 15. Vid (parra) 16. Vida 17. Viento 18. Viento del E 19. Vientre 20. Vientre (guata) del pez 21. Viga 22. Vino 23. Viudo-a 24. Viruela 25. Volca 26. Vulva

11. Mohána (tahiti), mata 12. Aumóa 13. Hacamá 14. Ura úra 15. ü á u p a vino 16. Po ó 17. Toqueráu 18. Maratojío (antiguo) 19. Kopú máu 20. Kopú 21. Taráva 22. Ava 23. Hóve 24. Mangeó 25. ü a n o 26. Cannútu, comári

U 1. 2. 3. 4.

Univalvo pequeño Uña Uretra Uva

1. 2. 3. 4.

1. Yankee 2. Yegua

Gningóngi Mai cúcu Taguá mími Vino (??)

1. Marite 2. Hói bajini

Z 1. Zapallo 2. Zapato

1. Mautín 2. Kiri báe

— 32 —

Adverbios,

preposiciones,

etc.

Todo-a-os-as Aquí Allá Mucho Poco Léjos Cerca, pequeño Demasiado Bastante Despacio Lijero Luego Todavía Nunca Grande Mas grande Despues, con el significado de mas tarde es igual a espera Más Pronto Cerca

Ananáke, pouró (tahiti) Quinéi Quirá Meará j i Meé iti iti, táe néngo néngo Conuiéra, róa róá, mééra Poto poto Acá iti (?) Ngo á Cora iti Quéo mái E cohíni Caióti Ina ro átu Núi núi Metétu Arínna

Con Para

Coté En algunas frases «mó», en otras «qui» Moócu Maáua Maanaá Morauaá Quí

Para mí Para tí Para él Para todos «A» i «para»

Kiúa Anéi ra néi Túpu áqui, menéi

— 33 —

Él, ella, etc. Ellos Aquellos Mío Tuyo Suyo De ellos, (todos) Qué? Quien Nosotros Yo Tu, usted

la ía á, coía Pouró Igná á Maácu Mo óu Moóna, cocóe Morauáa Quí? . A ái Matóu Au, co áu Cóe, cocóe, to óu, to, maaguá

Nosotros (tratándose de 2 o más) Ustedes, vosotros (muchos) Él El (artículo) Me (vg: pásame) Mi

Matóu Matóu pouró Meéra, ite meéra Te Mái Co áu (?)

Quien sabe! Delante Detras Cómo? Cuando, qué dia? Cuando Qué?, qué cosa? Ua. también Yo también

Ca iti mái, ca iti éu Quimúa, maimúa Quitúa Pehé? E hia mahána? Ahé Ó? Cocóe ána, peráa cóe Co áu ána

— 34 —

Números Cai'dinales 1 Catáji 2 Carúa 3 Catóru 4 Cajá 5 Carima 6 Caóno 7 Cajítu 8 Cabáu 9 Caíba 10 Anga húru 11 Anga húru matáji 12 Anga húru rnarúa 13 Anga húru matóru 14 Anga húru mahá (majá) 15 Anga húru maríma 16 Anga húru maóno 17 Anga húru majítu 18 Anga húru mabáu 19 Anga húru rnaíba 20 Carúa te anga húru

21 Carúa te anga húru mataji 30 Catóru te anga húru 31 Catóru te anga húru mataji 40 Cajá te anga húru 100 Caráu (1) 200 Carúa te ráu 201 Carúa te rau matáji 300 Catóru te ráu 301 Catóru te ráu mataji 400 Cajá te ráu 500 Carima te ráu 1,000 Piére 2,000 Carúa te piére 4,000 Cajá te piére 10,000 Ca mano (2) 100,000 Ca péca 1.000,000 Há rá 1.000,000 o mas, Mingói negói

Ordinales P r i m e r o = Rahé (110 conocen otro)

(1) Los tanacas, en realidad, parece que jamás han conocido mayor número de cifras, sin embargo, un contador de la Marina Norte-Americana, Mr. Thompson, da los nombres de las cifras que siguen hasta llegar al «millón». Interrogué sobre el particular a casi todos los viejos i aunque algunos dijeron haber oido frases algo parecidas, ninguno estaba seguro de ello. (2) E s seguro que se han querido burlar de Mr. Thompson, (a lo que son mui aficionados los canacas), porque éstas palabras no son conocidas ni parecidas al idioma canaca.

— 35 —

Meses, dias de la semana, etc. Año Mes Semana Dia

Táu Avái (tahiti) Tapáti (tahiti) Mahána

Enero Febrero Marzo Abril Mayo Junio Julio Agosto Setiembre Octubre Noviembre Diciembre

Coro Túaháro Tetupú Taraháo Báitu núi Báitu pótu Temáro Anakéna Hora íti Hora núi Tangaroúri Corúti

Canaca Lúnes Mártes Miércoles Jueves Viernes Sábado Domingo

ñáapotaje üáaporúa Jíáapoturu .Ráapohá iüáaporima ./¿áapoono üáapohítu

Tahitiano Moniré Mahána Mahána Mahána Mahána Mahána Mahána

piti tóru máha páe ópu tapáti

Diferentes clases de plantas comestibles Maíca=Plátano Enàki (Indijena) Puràuvino, (Tahiti), grande y grueso Dio (Talliti), chi co Maica tamóa, (Isla de Samoa)

Púca púca (Indígena) Corotea Ejíji Epáju Náhe

id id id id Cumára

Camote

Mári mámu (como yema de huevo) Ehíba (blanco) Mári kia kia (largo) Etúe (blanco) Túi túi cobíro (largo como raíz) Uri uri (negro-morado) iüáu miro (negro) Aropiro (amarillo como man- Epunúa (negro) tequilla) Emacúto (blanco) .Renga móe táhi tea tea Caba tagüeti (blanco) /tenga móe táhi úri úri Caba áca íro íro (blanco) Oke óke (algo colorado) Úre bai (blanco) Páca taéro (morado-negro) Apúca éu (blanco) Tipa tai paca (blanco) Túa tea (blanco) Apúka (blanco) E mine (blanco) Pita (blanco) Eureómo (colorado)

Tóa=Caña de azúcar Túa mamári móa jRuma Qui áta Túa mánu áu áu Paróco Jíagni corobáo

üagni Hára hára copú Hára hára bíti bíti Purucána Túri haróba Atúre úre

-

Táro Táro gnéti Gnéti pára Corornarúi Tutacoréi Baijóiti Veta Túa coíro

37 —

Tarro Quétu ánga mea Quétu tacarúa Gnúha atea Ore óre tapatéa Epía Táro baijí Quia quia

ÍIji=Yama Púa ráu ojo úri Púa ráu ójo tea Púa tibeca Púa áru áru Púa roña Púa báji Eíhe Eíhe rnatáo raja Ije mútu pó Enáje Náje matáa toca Náje re je re je Rábi /lálii uri Eábi tea 7¿abi á cúra cúra Teájo popo Tea raacúna Tea nuji Béri áca táu Moco hája tea

Béri pupúru -Rúa papa Eiúke ipu maquére Etúke tarcúra Túpere uri Túpere tea Moco hícu quéu Papáque tea Apúca éu Cúne cúne Panerére Cucúru toúa Mine Papáque uri Papáque Cáhu cáhu Anáucaho iüabéi iíabéi mánga mánga üabéi paco Ecóca rúa rabéi

— 38 —

Nombres Zoolójicos Peces Paquía (róbalo?) Maháqui Cáji Cacáca Na núe Coquíri Coréba Paóju Coíro Ura (langosta) Ure úre (pez largo) Taremo (bacalao?) Rú ji Majóre Patúqui Taorája (ballena) Ibi hehéu (pez luna?) Tutáe moro aríqui (pez con cuernos?) Copúco áharoa Haháve (pez volador) Eácu Púre maíto

Mangóo (tiburón) Raéa Copúco Atúre (parece salmón chico) Cotejiba Póopóo Morí Cotóti Coréja Marári Totoáma Cána cána Nóju Paróco Húe húe Paratóti Titebe Tóa Gnú Atu

Mariscos Hónu (tortuga) Piquea (cangrejo, jaiva) Máma

Péca péca (estrella de mar) iüimumáma Puré

— 39 —

Pipíri Aúque Parái Mánga rnánga Píqui píqui Pipi

Atúque Miritcmu Tacapú Iriáre Otáque

Ares Quena Macóje Tubi Manutára Curná Bibí (perdiz)

Tabáque Quia quia Cucúru tówa Taíco Tuáo

Diferentes diablos de la Isla (i) Diablo=Tatáne, Diabla=Bie Tatáne Miqui rniqui máca máca (en el Campo) Cote úqui avéro róa (Angapico) Atare táre (en el Campo) Cóje liáju omóco piqui (Tajai-Tope) Cáju maháu (Tajai) Cote moái (Anotai-Mataveri) Apáqui te mocói otáu áo (Angóoúnu) Copépe (Angaróa) Páe páe atarivera (Anaquena). (2) (1) La mayor parte de los nombres de estos demonios, corresponden al de hombres o m u j e r e s que en vida tuvieron costumbres depravadas. Los títulos entre paréntesis corresponden a los lugares de la isla donde efectúan sus apariciones (!!) (2) E s t e diablo anda con una casa de piedra en la mano i la coloca sob r e el viajero, p a r a comérselo después.

— 40 —

Caba áro caba túa. (3) Marénga uca (Angaróa) Mata cúra cúra (Ovaje) Moco moco púa púa (Anaquena) Mata vara vara áju ra ai (Angopuna) Cotúru te aca viri (Tongariki) Pepehú (Acaánga) Mata tutuma (Cóe cóe) Manu méa (Anga tée) Héke makáu (Baijú) Toque te áte (Anga páucura) Bie moko, Bie kena (son dos diablas, hermanas) Coúnu, Horái (también hermanas) jRái copúco (Volcán Bana-Kao) Bie kentea (Mataveri) Moheva héva (Apiña) Maéa (4)

Frases en Jeneral Come bastante camote en la mañana Estoi comiendo todavía Comer despacio El hombre dió camotes Ladrón de camotes, etc. i de comida Come caña Lleno de agua Tráeme el cuchillo

Cai áu ngo cumara popohanga Caioti te cai Cai cora íti Te táne aái te cumara Táre i?apahana Cacái tóa Cuía te bai Toómai te hóe

(3) E s mujer. Se lleva a un cerro, solo a los hombres, para matarlos. (4) Piedra diabólica. Se entierra para obtener b u e n a crianza de pollos, etc. o buenas cosechas de camotes, yamas, cañas i otras.

— 41 —

Plantas indíjenas comestibles

Guarda la comida Escama el pescado Descuera el pescado Descuera la vaca Pelar el chancho (sacar el pelo) Hace la comida Calienta la comida Pón la olla al fuego Cuece los camotes (en hoyo) Pela (monda) los camotes Matar un chancho Abre el hoyo de la comida Saca brevas Baja brevas Bota las brevas Enciende el fuego Apaga el fuego Pilla una gallina •Suelta (deja) la gallina

Se fué, se marchó violentamente Venga XJd. luego Venga Ud. luego Anda lejos (mandato) Quítate de delante (id) Póngase atras (id) Párate, levántate

Taro, Úji (yama), Ti, Manota (se hace chuño), Pú naco naco (semilla colorada) Apáo te cái Unáhi te ica Báru báru te ica Acahá te puáca Carára te óru Catúnu te cái Acavéra te cai Acaéque te pañi quirunga qui te háji Catáo te cumara Hóni hóni te cumara Catiáni te óru Camaóa te úmu Níóre more te pica Acatópa te pica Cahóa mai te pica Acahú te háji Catiáni te háji Caáru mai te móa Acatére te móa

Caójo ía Cojoniái cóe é cohini Cojomái cóe quéo mai Caójo cóe conuiéra Caói cóe maimúa Cabári cóe quitúa Caéa cóe quirunga

— 42 —

Póngase boca abajo «Adiós» i «anda» Buenos dias i venga Adonde va Ud? Vamonos a acostar Anda para allá Venga acá o aquí Anda a ver la jente que viene para acá Vámos a pa.sear Vámos en la noche a pescar

Araro cóe te áro Caójo Cojomái Qui hé cóe? Momói tawa Cao jo quirá Cojomái quinéi Cao jo caúi tetagnata ágna ojo mai qui nei Mátu. qui ojo qui ahére tawa Tawa quitúru qui tai ite po qui te ica Vámos a rezar Mátu qui te púre Un viejo viene Etáhi rú áu Quiero ir a dormir Anga á mohoúru Tenga lista la canoa para ir a lüiva riva te vaca moéa qui te pescar ica En 20 dias mas me embarco E rúa te angabúru mahána, tóe, ana tu mai te miro é ojo en un buque i me voi a Chile Quihiba

Ropa (en jeneral) Ropa rota Sácate el vestido

Cáhu Cáhu momóre Capátu te cáhu

Eres un tonto Lávate completamente Límpiate bien Ay! ay! ó ayayai!

Bo ro piro cóe (sesos malos) Cahópu pouró tecona Cahópu acamai táki (antiguo) Agüé agüé

— 49 —

Tú eres tonto Hazme un cigarro Pón la mano Quita la mano No tiene Ud. vergüenza Ud. no tiene vergüenza? Espérese Principiemos á conversar (hablar)

Cocóe maámá (tahitiano) Cabire te pótu Acarére te erima Caói te erima Amahóre cóe Ina hacamá cóe? Arínna (vicioso, aníra) Cojomaitawa qui bananga

E ája ta áu? Que tiene (objetos) Ud? E ája to óu mai? Que tiene (siente) Ud? Pehé cóe qui mai ena? Cómo (que) dice Ud? Ma wá Bueno, está bien Qui hé cóe? Que quiere Ud? Camóu Cállate fíiva riva Bueno, bonito Oráha (tahiti)? Que hora es? Uimái áu Yo miro Pepe Silla de montar Capúa te pépe ó te hói Ensilla el caballo Cahére te hoi Amarra Acaún » » Dale agua al Kaéke (kapíke) te hói Súbete Catópa » » Bájate del Camáu » » Sujeta el Máumái, toomai te hói Trae Hói mánu Caballo cliúcaro Hói bajini mánu Yegua chúcara Raíz indij ena de que hacen una especie de almidon=Mañota Raíz o tubérculo como zanahoria de cuyas fibras se hacen «núas» sirviendo el tubérculo para dar color, amarillo o naranja, a los «áos» y a la c a r a = P ú a

- 44 —

Déme o páseme Cabai mái Mujer u hombre vestido del sexo contrario=jRáu iba Yo quiero mucho a mis amigos=Cú anga ráji á áu toócu hova Dar vuelta el sombrero en son de combate. La parte de atrás se pone adelante=Ojo táca tóre Siéntate Cañó jo Anda Caójo Cierra la ventana Capuro te hamára rama rama Mataki te hamára rama rama Abre » » » Levanta la ventana Acá éa te hamára rama rama Cierra la puerta Capuro te opáni Eótiá Se acabó, concluyó, fin Botihá (tahití) Se acabó, concluyó, fin Púa púa cóe Te pego (te golpeo) Todos nosotros vamos a tra- Tatóu ápo caájo qui te anga bajar Mata éro éro Ojos colorados (enfermedad) Andar mal, por defecto de las Apeyurúa tantrá"(tahitiano) piernas o pies Coái tóu ingoa? Como se llama Ud? E hía tóu mata híti? Que edad tiene Ud? Como dice Ud. «sangre» en Pehé te ingoa o te «toto» ite tagnata hiba? chileno? Arínna cabái átu Pásemelo despues • Apó te coro Mañana tengo fiesta Cóe uté riva riva Ud. canta mui bien

Bonita, linda, hermosa Fea Cuando (que dia) nos casamos? No querré nunca á Ud.

iíiva riva, néje néje (es tahitiano) Báque raque E hia mahána ai poipo tawa? Ina áu caihánga átu qui á áu

— 45 —

Me quiere Ud? Lo quiero Ud. es mui bonita » » » fea Quiere casarse conmigo? La abrazo Venga para abrazarla Démosnos el brazo No te quiero Venga aquí cerca para besarla Venga para que nos besemos Todas las mujeres son celosas Reciba mis saludos Yo pienso en Ud. Corazon Mi corazon sufre por Ud. Todos los dias pienso en Ud. Dígame Ud. si me quiere Quiero una joven, estoi cansado de las mujeres viejas Adiós, buenos dias etc. saludo en jeneral Ya se fué Hombre simpático Mujer simpática

Cabanga eòe qui á áu? Cahanga áu qui á cóe Cóe neje neje Cóe raque raque Ai poipo cóe qui áu? Hái mai cóe qui áu Cohomai qui hái mai cóe qui áu Ca hái tawa Ina cahanga cóe Acá tupu áqui mài, eoe qui aú nei, qui hóngui tawa Cohomái qui hóngui tawa Po pouró te bajini macota Arója mai cóe qui áu Manáu qui á cóe Inanga, mafátu (es mas usado, tahitiano) Mamái mafátu cóe Pouró te mahána mamau qui á cóe Caqui mai cóe qui á áu, cahanga cóe qui á áu? Anga áu qui te poki api, au máni (también roji roji) te bie ru áu. Yorána (tahití) Cu ojo á Erépa,, répa Eúca, uca

— 4tí —

Frases sexuales y scatológicas Clitoris Concubitus Fruamus coitu Coitus fictus inter mulieres Coitus contra n a t u r a m per anum Masturbatio virorum Masturbatio feminarurn Mulier devirginata Yestem tibi dabo si rnecum concubueris Mentulam penitus immitte Bonam mentulam habes Sugere mammas Mentulam Vulva Vulva cum odore mala Anus Testiculi Testiculi magni Testes tuos magnos operi Esne avidus Veneris? Pra'be vulvam

Matatúu, tatáki Néne Mátu qui nene Maliéra Ay á te cauja

Pure iré jßinia aháo te cacá Héke bie Cabái cóe te cáhu, momoi tawa Caúro úre quiroto núi Ure riva riva to óu Orno ómo te ú Quinonga, úre (tahitiano) Comári, cacá (tahitiano) Cacá piro Caúja, mahgnúngo Júa Júa raj i E ápi te júa ráji ó te háre Véa vea cóe? Cabái mai (oróa, tahitiano) te cacá Oro óro tawa? Fornicemus? Túqui túqui, ay ay Fornicare I ut ar.um tuum squalidum Caójo cahópu te caúja oóne laves Piro Fcetidus Fcetidissimus Piro piro qué Veniut cubitum camus Cojomai tawa quirunga qui te roi

— 47 —

Cubas upina Expande femora Natos altius tolle Celerius te moveas Actus ejaculandis Mentulam erecta Canis (insulto muy hiriente) Hac nocte domum tuam iré volo ut tibi accumbam Semen Semen in vulvam deponere Decedo ad mejendum Decedo ad cacatum • Flatus Flaum emisisti Pubes Puella virgo

Camóe ararunga Caiji te bae Caea quirunga te cauja Hóni hóni oróu mai E ó ti á Toro á úre Urí puá Ojo ró átu au, qui to oú, háre éra ite ponei quimoe tawa Píi pí Vacu vacu píi pí Je ojo áu é mimi Je ojo áu é nenéi Eve Pntí te éve cóe Púku Níre

O

Get in touch

Social

© Copyright 2013 - 2024 MYDOKUMENT.COM - All rights reserved.