SAKAL READER CONNECT INITIATIVE

एप्रिल २०२३

हिंजवडी-वाकड यात्रा विशेषांक

मजक�� ू र - �� �हातोबा महाराज ����ा�या �ा��बा ���ा�ा ��ा��ा हा��क ����ा �ा����������� �ा..!! ��ा

मजक�� ू र - �� �हातोबा महाराज ����ा�या �ा��बा ���ा�ा ��ा��ा हा��क ����ा �ा����������� �ा..!! ��ा

संपादक संचालक

संकल्पना

वितरण

श्रीराम जयसिंगराव पवार

मिलिं द भुजबळ

मुद्रक, प्रकाशक व संपादक

संपादन सहाय्य

आदी कुचकर, संदीप वाघ, दीपक महाडीक, परशुराम सैद

*सम्राट अविनाश फडणीस

बेलाजी पात्रे, रमेश मोरे

कार्यकारी संपादक

पेज डिझाइन

शीतल पवार

संपादन जयंत जाधव, सहयोगी संपादक, पिं.चिं. शंकर टेमघरे , पीतांबर लोहार

जाहिरात संकलन बेलाजी पात्रे

सुनील शंकर पाटील सूर्यकांत उद्धव दासिमे

जाहिरात संकलन अमोल गुळुंबे, निशांत खैरे, आदित्य पठारे , प्रशांत बोऱ्हाडे , रोशन पठाडे , अमोल पैलवान, शरद खंडागळे , दिनेश गायकवाड

छायाचित्रे संतोष हांडे , प्रतिक शिंदे

विशेष सहकार्य समस्त ग्रामस्थ हिंजवडी-वाकड व उत्सव समिती किसन साखरे -पाटील, ह.भ.प. मच्छिंद्र जांभुळकर वसंत कलाटे , कालिदास कलाटे , ह.भ.प शेखरमहाराज जांभुळकर, संदीप साखरे -पाटील

अंकात प्रसिद्ध झालेल्या लेखनातील मते ही त्या लेखकांची आहेत. संपादक, प्रकाशक, मुद्रक त्यांच्याशी सहमत असतीलच असे नाही.- संपादक

4

5

संपादक संचालक

संकल्पना

वितरण

श्रीराम जयसिंगराव पवार

मिलिं द भुजबळ

मुद्रक, प्रकाशक व संपादक

संपादन सहाय्य

आदी कुचकर, संदीप वाघ, दीपक महाडीक, परशुराम सैद

*सम्राट अविनाश फडणीस

बेलाजी पात्रे, रमेश मोरे

कार्यकारी संपादक

पेज डिझाइन

शीतल पवार

संपादन जयंत जाधव, सहयोगी संपादक, पिं.चिं. शंकर टेमघरे , पीतांबर लोहार

जाहिरात संकलन बेलाजी पात्रे

सुनील शंकर पाटील सूर्यकांत उद्धव दासिमे

जाहिरात संकलन अमोल गुळुंबे, निशांत खैरे, आदित्य पठारे , प्रशांत बोऱ्हाडे , रोशन पठाडे , अमोल पैलवान, शरद खंडागळे , दिनेश गायकवाड

छायाचित्रे संतोष हांडे , प्रतिक शिंदे

विशेष सहकार्य समस्त ग्रामस्थ हिंजवडी-वाकड व उत्सव समिती किसन साखरे -पाटील, ह.भ.प. मच्छिंद्र जांभुळकर वसंत कलाटे , कालिदास कलाटे , ह.भ.प शेखरमहाराज जांभुळकर, संदीप साखरे -पाटील

अंकात प्रसिद्ध झालेल्या लेखनातील मते ही त्या लेखकांची आहेत. संपादक, प्रकाशक, मुद्रक त्यांच्याशी सहमत असतीलच असे नाही.- संपादक

4

5

म्हातोबाच्या नावानं चांगभलं ... म्हातोबाच्या नावानं चांगभलं............................................ शीतल पवार ‘आयटी’ अन् ग्रामसंस्कृतीचा अपूर्व ‘संगम’............................. अरुण देशमुख वाकडकर पोलीस पाटलांची कर्तव्यदक्षता............................... राम वाकडकर ‘सामाजिक ऐक्याचे प्रतिक’ म्हातोबा उत्सव............................. वसंत कलाटे साखरे पाटलांची परंपरा आणि यात्रेतील मानकरी........................ किसन साखरे पाटील सोन्याची नगरी हिंजवडी!................................................ ह.भ.प. शेखरमहाराज जांभुळकर धामारीतील मंदिर जीर्णोद्धाराचे सौभाग्य !............................... बाळासाहेब विनोदे हिराई-सीताई देवींचे महात्म्य............................................ गणेश पारखी (माळी) वाकडमधील अद्भुत प्राचीन शिलालेख.................................. सुवर्णा गवारे श्री म्हातोबा बारपे, हिंजवडी, वाकड, चासकमान व धामारीत.......... किसन साखरे पाटील श्रद्धा व परंपरेतून जपलेला म्हातोबा देवाचा उत्सव...................... धनाजीराव विनोदे श्री म्हातोबा मंदिर जीर्णोद्धार व उद्‌घाटन सोहळा........................ संतोष भगवान साखरे श्रद्धेची प्रचिती म्हणजे म्हातोबा देव..................................... मोहन दादा भुमकर भक्तांचे रक्षणकर्ते म्हातोबा!............................................. बाळासाहेब वामन गुरव, जयसिंग काकडे माघ पौर्णिमा, नवरात्र उत्सव व ग्रंथ वाचन.............................. काळुराम जांभुळकर छबिना अन्‌शेलेकऱ्यांना खाक देण्याचा सोहळा......................... प्रशांत कलाटे पाटील अमाप उत्साहात शेलेकऱ्यांचा प्रवास.................................... वसंत जांभुळकर सहास व खडतर प्रवासाचे शेल.े ........................................ सुरेश हुलावळे देवाच्या बगाड रथाची उभारणी.......................................... दोन्हीगावातील मानाचे सुतार परिवार गळकऱ्याची निवड आणि धार्मिक विधी................................. संदीप साखरे-पाटील खांदेकऱ्याचा मान....................................................... संतोष (दादा) साखरे, कैलास साखरे म्हातोबाची काठी........................................................ श्रीरंग हुलावळे चैत्रीचे दैनंदिन स्वरूप, बगाड मिरवणूक व धार्मिक घडामोडी........... ह.भ.प. राजाराम जांभुळकर काट्याची पालखी एक अनोखी परंपरा................................... घनश्‍याम कलाटे गळकऱ्याची दिनचर्या अन्‌मानकऱ्यांना अन्न प्रसाद..................... आनंद जांभुळकर यात्रा उत्सवातून जपला कुस्तीचा आखाडा.............................. पै. विशाल कलाटे 6

7 8 12 14 16 20 22 24 26 28 32 34 37 38 39 40 42 44 46 48 50 51 52 53 54 55

शीतल पवार

न

दीच्या काठावरचं टुमदार गाव. गावाबाहेर म्हातोबा महाराजांचं देऊळ. नदीच्या काठावर आणि गावातही झाडं. पसरलेली शेती. मंदिरात कीर्तन. गावाची एक संथ लय. वर्षानुवर्षे. मग आयटी पार्क आलं. गावाचं स्वरूप बदललं आणि शेतजमिनीचंही. जमिनीचे भाव आकाशाला भिडले. उंचच उंच इमारती उभ्या राहिल्या. राज्याच्या कानाकोपऱ्यातूनच नव्हे, तर देशभरातली माणसं कामानिमित्ताने रहायला आली. गावाचं शहर झालं. मेट्रो शहर बरं का! शेती अपुर्वाई वाटावी, असं स्वरूप या शहराला आलं...पण; म्हातोबा मात्र आहे तिथेच आहेत. म्हातोबा - ग्राम दैवत! गावाची रक्षा करणारा, गावाला निसर्ग संकटांपासून वाचवणारा म्हातोबा देव. ग्रामदैवतांच्या लोकदेवतांच्या स्थापनेचा निश्चित असा इतिहास नसतो; पण त्यामागे दीर्घ सामाजिक आणि सांस्कृतिक प्रक्रिया असते. गावातील तात्कालिक परिस्थिती जसे स्थलांतर, एकत्रीकरणविकेंद्रीकरण, गावाचा विकास - नैसर्गिक संकटे, सामाजिक - धार्मिक संदर्भ यातून ग्रामदेवतांच्या संकल्पना आकाराला येतात आणि विकसित होतात. देवतांना मान्यता मिळते. मग परंपरा सुरू होतात. अशा परंपरा

सातत्यानं अक्षरशः पिढ्यांपिढ्या जपल्या जातात आणि हळूहळू त्या गावाच्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक जीवनाचा अविभाज्य बनून जातात. बगाड हा असाच एक ग्राम उत्सव. गावांची शहर होतांना शहरातील अनेक गावांचा इतिहास क्षेत्रपाल देवता, उत्सव परंपरा व कथांनी व्यापला आहे. या ग्रामदैवतांशी स्थानिक स्तरावर अनेक कथा दंतकथा, चालीरीती, परंपरा जोडलेल्या आहेत. आपली गावं स्वयंपूर्ण होती, असं आपण आज वाचतो, एेकतो. ही स्वयंपूर्णता बगाडसारख्या यात्रेच्या परंपरेतून समोर येते. बगाडाची उभारणी करणारे कारागीर, यात्रेसाठीची सारी सामग्री-तयारी ही गावातूनच व्हायची प्रथा. आजही या प्रथांच्या रूपानं परंपरा टिकून आहे. गळकरी, खांदेकरी, गळ टोचणं, मानाची कावड, होळी पायथा मैदान, बगाड, मिरवणूक या साऱ्या प्रथा-परंपरा देखण्या. यामागं गावकऱ्याच्या परस्पर सहकार्याची, पंचक्रोशीसोबतच्या संबंधांची भावना आहे. आजचं हिंजवडी, वाकड देशाच्या नकाशावर ठळक आहे. जगाचा माहिती तंत्रज्ञान उद्योग इथून चालतो. ही टुमदार गावं आजची चकचकीत कॉस्मोपॉलिटन शहरं आहेत. गावांची शहरं बनवताना इथल्या गावकऱ्यांनी आपली परंपराही जपलीय. या परंपरेचा साक्षीदार होण्याचा, भागीदार होण्याचा आजचा दिवस. त्यासाठी आजच्या बगाड उत्सवाच्या आनंदात सहभागी व्हायलाच हवं.

7

म्हातोबाच्या नावानं चांगभलं ... म्हातोबाच्या नावानं चांगभलं............................................ शीतल पवार ‘आयटी’ अन् ग्रामसंस्कृतीचा अपूर्व ‘संगम’............................. अरुण देशमुख वाकडकर पोलीस पाटलांची कर्तव्यदक्षता............................... राम वाकडकर ‘सामाजिक ऐक्याचे प्रतिक’ म्हातोबा उत्सव............................. वसंत कलाटे साखरे पाटलांची परंपरा आणि यात्रेतील मानकरी........................ किसन साखरे पाटील सोन्याची नगरी हिंजवडी!................................................ ह.भ.प. शेखरमहाराज जांभुळकर धामारीतील मंदिर जीर्णोद्धाराचे सौभाग्य !............................... बाळासाहेब विनोदे हिराई-सीताई देवींचे महात्म्य............................................ गणेश पारखी (माळी) वाकडमधील अद्भुत प्राचीन शिलालेख.................................. सुवर्णा गवारे श्री म्हातोबा बारपे, हिंजवडी, वाकड, चासकमान व धामारीत.......... किसन साखरे पाटील श्रद्धा व परंपरेतून जपलेला म्हातोबा देवाचा उत्सव...................... धनाजीराव विनोदे श्री म्हातोबा मंदिर जीर्णोद्धार व उद्‌घाटन सोहळा........................ संतोष भगवान साखरे श्रद्धेची प्रचिती म्हणजे म्हातोबा देव..................................... मोहन दादा भुमकर भक्तांचे रक्षणकर्ते म्हातोबा!............................................. बाळासाहेब वामन गुरव, जयसिंग काकडे माघ पौर्णिमा, नवरात्र उत्सव व ग्रंथ वाचन.............................. काळुराम जांभुळकर छबिना अन्‌शेलेकऱ्यांना खाक देण्याचा सोहळा......................... प्रशांत कलाटे पाटील अमाप उत्साहात शेलेकऱ्यांचा प्रवास.................................... वसंत जांभुळकर सहास व खडतर प्रवासाचे शेल.े ........................................ सुरेश हुलावळे देवाच्या बगाड रथाची उभारणी.......................................... दोन्हीगावातील मानाचे सुतार परिवार गळकऱ्याची निवड आणि धार्मिक विधी................................. संदीप साखरे-पाटील खांदेकऱ्याचा मान....................................................... संतोष (दादा) साखरे, कैलास साखरे म्हातोबाची काठी........................................................ श्रीरंग हुलावळे चैत्रीचे दैनंदिन स्वरूप, बगाड मिरवणूक व धार्मिक घडामोडी........... ह.भ.प. राजाराम जांभुळकर काट्याची पालखी एक अनोखी परंपरा................................... घनश्‍याम कलाटे गळकऱ्याची दिनचर्या अन्‌मानकऱ्यांना अन्न प्रसाद..................... आनंद जांभुळकर यात्रा उत्सवातून जपला कुस्तीचा आखाडा.............................. पै. विशाल कलाटे 6

7 8 12 14 16 20 22 24 26 28 32 34 37 38 39 40 42 44 46 48 50 51 52 53 54 55

शीतल पवार

न

दीच्या काठावरचं टुमदार गाव. गावाबाहेर म्हातोबा महाराजांचं देऊळ. नदीच्या काठावर आणि गावातही झाडं. पसरलेली शेती. मंदिरात कीर्तन. गावाची एक संथ लय. वर्षानुवर्षे. मग आयटी पार्क आलं. गावाचं स्वरूप बदललं आणि शेतजमिनीचंही. जमिनीचे भाव आकाशाला भिडले. उंचच उंच इमारती उभ्या राहिल्या. राज्याच्या कानाकोपऱ्यातूनच नव्हे, तर देशभरातली माणसं कामानिमित्ताने रहायला आली. गावाचं शहर झालं. मेट्रो शहर बरं का! शेती अपुर्वाई वाटावी, असं स्वरूप या शहराला आलं...पण; म्हातोबा मात्र आहे तिथेच आहेत. म्हातोबा - ग्राम दैवत! गावाची रक्षा करणारा, गावाला निसर्ग संकटांपासून वाचवणारा म्हातोबा देव. ग्रामदैवतांच्या लोकदेवतांच्या स्थापनेचा निश्चित असा इतिहास नसतो; पण त्यामागे दीर्घ सामाजिक आणि सांस्कृतिक प्रक्रिया असते. गावातील तात्कालिक परिस्थिती जसे स्थलांतर, एकत्रीकरणविकेंद्रीकरण, गावाचा विकास - नैसर्गिक संकटे, सामाजिक - धार्मिक संदर्भ यातून ग्रामदेवतांच्या संकल्पना आकाराला येतात आणि विकसित होतात. देवतांना मान्यता मिळते. मग परंपरा सुरू होतात. अशा परंपरा

सातत्यानं अक्षरशः पिढ्यांपिढ्या जपल्या जातात आणि हळूहळू त्या गावाच्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक जीवनाचा अविभाज्य बनून जातात. बगाड हा असाच एक ग्राम उत्सव. गावांची शहर होतांना शहरातील अनेक गावांचा इतिहास क्षेत्रपाल देवता, उत्सव परंपरा व कथांनी व्यापला आहे. या ग्रामदैवतांशी स्थानिक स्तरावर अनेक कथा दंतकथा, चालीरीती, परंपरा जोडलेल्या आहेत. आपली गावं स्वयंपूर्ण होती, असं आपण आज वाचतो, एेकतो. ही स्वयंपूर्णता बगाडसारख्या यात्रेच्या परंपरेतून समोर येते. बगाडाची उभारणी करणारे कारागीर, यात्रेसाठीची सारी सामग्री-तयारी ही गावातूनच व्हायची प्रथा. आजही या प्रथांच्या रूपानं परंपरा टिकून आहे. गळकरी, खांदेकरी, गळ टोचणं, मानाची कावड, होळी पायथा मैदान, बगाड, मिरवणूक या साऱ्या प्रथा-परंपरा देखण्या. यामागं गावकऱ्याच्या परस्पर सहकार्याची, पंचक्रोशीसोबतच्या संबंधांची भावना आहे. आजचं हिंजवडी, वाकड देशाच्या नकाशावर ठळक आहे. जगाचा माहिती तंत्रज्ञान उद्योग इथून चालतो. ही टुमदार गावं आजची चकचकीत कॉस्मोपॉलिटन शहरं आहेत. गावांची शहरं बनवताना इथल्या गावकऱ्यांनी आपली परंपराही जपलीय. या परंपरेचा साक्षीदार होण्याचा, भागीदार होण्याचा आजचा दिवस. त्यासाठी आजच्या बगाड उत्सवाच्या आनंदात सहभागी व्हायलाच हवं.

7

‘आयटी’ अन् ग्रामसंस्कृतीचा अपूर्व ‘संगम’ पुणे व पिंपरी-चिंचवडच्या वेशीला लागून असले ली हिंजवडी-वाकड ही गावे ! तशी इतर गावांसारखीच. मात्र, काही दशकांपूर्वी हिंजवडी परिसरात ‘आयटी पार्क’ची उभारणी झाली. अन् पहाता पहाता हिंजवडी गाव जगाच्या नकाशावर जाऊन पोचले . आयटी क्षेत्रातील ‘सिलिकॉन व्हॅ ली’च जणू...एकीकडे अत्याधुनिक युगाकडे जात असताना हिंजवडी, वाकड गावांनी स्वतःचे ग्रामसंस्कृतीचे वैभव आवर्जून जपले आहे . या गावांतील तरुण पिढी देखील ही ग्रामसंस्कृती टिकविण्यात योगदान देत आहेत. आधुनिक माहिती-तंत्रज्ञान क्षेत्र आणि प्राचीन समृद्ध ग्रामीण संस्कृतीचा अपूर्व ‘संगम’ इथे झाल्याचा पहायला मिळतो.

अरुण देशमुख

निवृत्त बँक अधिकारी

हिं

जवडी हे नाव आता जगाच्या नकाशावर ठळकपणे दिसून येते. त्याचे कारण म्हणजे इथले राजीव गांधी आयटी पार्क! या पार्कमुळे इथला चेहरा-मोहरा बदलला गेला आहे. अनेक देशी-विदेशी आयटी कंपन्या, औषध कंपन्या, प्रक्रिया करणाऱ्या कंपन्या इथे स्थापन झाल्या आहेत. तेथील माळरान जमिनीला चांगला भाव मिळाला म्हणून बहुतेक साऱ्याच घरात ‘लक्ष्मीची पावले’ उमटली आहेत. आजूबाजूच्या वाकड, बाणेर, बालेवाडी, पिंपळे सौदागर परिसरात टोलेजंग इमारती, पंचतारांकित हॉटेल उभी राहिली आहेत. इथल्या जमिनीला सोन्याचा भाव मिळत आहेत. आयटी कंपन्यांतील बुद्धिमान व कुशल अभियंते आणि इतर पांढरपेशा वर्ग इथे वस्तीला आला आहेत. त्यांच्यावर झालेले आधुनिक संस्कार देखील इथली स्थानिक तरुण पिढी सजग होऊन आता स्विकारत आहे.

समृद्ध सांस्कृतिक वारशाची जपणूक हिंजवडी-वाकडची अशी समृद्धीकडे वाटचाल होत असताना इथल्या स्थानिकांचे पाय अजून जमिनीवर स्थिर आहेत. आपला समृद्ध वारसा आणि परंपरा टिकवून आहेत. नुसता टिकवून नव्हे तर त्यात जाणीवपूर्वक भर घालत आहेत. हिंजवडीच्या डोंगरमाथ्यावरील म्हातोबा मंदिर हे आता केवळ श्रद्धास्थान न राहता एक नयनरम्य ठिकाण झाले आहे. अजूनही तेथे बांधकाम चालूच आहे. तशीच कहाणी वाकडच्या म्हातोबाची. हे मंदिर सुद्धा गर्द झाडीत मुळा माईच्या काठावर डौलाने उभे आहे. आजूबाजूला महापालिकेची बाग आहे. नदीला सुंदर घाट

आहे. कुस्त्या-तालमीचे मैदान आहे. ‘विकेंड’ला लांब कुठे जाण्याऐवजी एखादा रविवार वाकड-हिंजवडीत घालायला हरकत नाही, अशी इथली शिकली सवरली तरुणाई म्हणत आहे. याचे श्रेय स्थानिकांना द्यायलाच हवे. आयटी कंपन्यांतील तरुणाई, त्यांच्याकडे सेवा करणारी ग्रामीण मंडळी यांच्यासाठी सुद्धा आता हा सगळाच परिसर ‘हब’ झाला असून तो वाढतच आहे. अशा या हिंजवडी-वाकड परिसरात केवळ म्हातोबा यात्रा भरत नाही तर ‘चैतन्य यात्रा’च जणू फुलत असते असे म्हटले तर वावगे ठरू नये.

आयटी �ा��� �हंजवडी-वाकडसह �ं������ी� �ा���क��ा

उत्सव नव्हे ‘आनंद यात्रा’! चाळीस वर्षांपूर्वीच्या ‘जत्रा’ या उत्सवाचे प्रातिनिधिक दर्शन ! ती जत्रा पुण्याजवळच्या खेड्यातील असो की विदर्भ-मराठवाड्यातील दूरच्या गावातील. थोडाफार तपशील वगळला तर तिचे ‘आनंद यात्रा’ हेच खरे स्वरूप.. या दिवशी साऱ्याचा ‘हॅपीनेस इंडेक्स’ परमोच्च बिंदूला पोहोचलेला असतो. दु:खे घराच्या आढणीला टांगून हर्षोल्हासाने उत्सवाचे स्वागत केले जाते. तसे पाहिले तर या उत्कर्ष बिंदूच्या वेळा वर्षातून दोनच. एक खरिपाच्या पेरण्या झाल्यावर आषाढातील पंढरीच्या वारीची दुसरी रब्बीची सुगी झाल्यावरच्या चैत्र-वैशाखातील यात्रेची.

हिंजवडी-वाकडचे ग्रामदैवत ‘म्हातोबा’ काही काही गावांच्या ‘भाळी’ सटवाईने वेगळेच सुख लिहून ठेवलेले असते. तिथे ‘राव’ आणि ‘रंक’ सारेच सुखी-समाधानी दिसून येतात. त्यांना कधी कुणाची दृष्ट 8

ǏΠǻȁҴǮҴǴΗ ǿȁҳǬɹǛ ɲȄdzȉͶȁ

‘आयटी’ अन् ग्रामसंस्कृतीचा अपूर्व ‘संगम’ पुणे व पिंपरी-चिंचवडच्या वेशीला लागून असले ली हिंजवडी-वाकड ही गावे ! तशी इतर गावांसारखीच. मात्र, काही दशकांपूर्वी हिंजवडी परिसरात ‘आयटी पार्क’ची उभारणी झाली. अन् पहाता पहाता हिंजवडी गाव जगाच्या नकाशावर जाऊन पोचले . आयटी क्षेत्रातील ‘सिलिकॉन व्हॅ ली’च जणू...एकीकडे अत्याधुनिक युगाकडे जात असताना हिंजवडी, वाकड गावांनी स्वतःचे ग्रामसंस्कृतीचे वैभव आवर्जून जपले आहे . या गावांतील तरुण पिढी देखील ही ग्रामसंस्कृती टिकविण्यात योगदान देत आहेत. आधुनिक माहिती-तंत्रज्ञान क्षेत्र आणि प्राचीन समृद्ध ग्रामीण संस्कृतीचा अपूर्व ‘संगम’ इथे झाल्याचा पहायला मिळतो.

अरुण देशमुख

निवृत्त बँक अधिकारी

हिं

जवडी हे नाव आता जगाच्या नकाशावर ठळकपणे दिसून येते. त्याचे कारण म्हणजे इथले राजीव गांधी आयटी पार्क! या पार्कमुळे इथला चेहरा-मोहरा बदलला गेला आहे. अनेक देशी-विदेशी आयटी कंपन्या, औषध कंपन्या, प्रक्रिया करणाऱ्या कंपन्या इथे स्थापन झाल्या आहेत. तेथील माळरान जमिनीला चांगला भाव मिळाला म्हणून बहुतेक साऱ्याच घरात ‘लक्ष्मीची पावले’ उमटली आहेत. आजूबाजूच्या वाकड, बाणेर, बालेवाडी, पिंपळे सौदागर परिसरात टोलेजंग इमारती, पंचतारांकित हॉटेल उभी राहिली आहेत. इथल्या जमिनीला सोन्याचा भाव मिळत आहेत. आयटी कंपन्यांतील बुद्धिमान व कुशल अभियंते आणि इतर पांढरपेशा वर्ग इथे वस्तीला आला आहेत. त्यांच्यावर झालेले आधुनिक संस्कार देखील इथली स्थानिक तरुण पिढी सजग होऊन आता स्विकारत आहे.

समृद्ध सांस्कृतिक वारशाची जपणूक हिंजवडी-वाकडची अशी समृद्धीकडे वाटचाल होत असताना इथल्या स्थानिकांचे पाय अजून जमिनीवर स्थिर आहेत. आपला समृद्ध वारसा आणि परंपरा टिकवून आहेत. नुसता टिकवून नव्हे तर त्यात जाणीवपूर्वक भर घालत आहेत. हिंजवडीच्या डोंगरमाथ्यावरील म्हातोबा मंदिर हे आता केवळ श्रद्धास्थान न राहता एक नयनरम्य ठिकाण झाले आहे. अजूनही तेथे बांधकाम चालूच आहे. तशीच कहाणी वाकडच्या म्हातोबाची. हे मंदिर सुद्धा गर्द झाडीत मुळा माईच्या काठावर डौलाने उभे आहे. आजूबाजूला महापालिकेची बाग आहे. नदीला सुंदर घाट

आहे. कुस्त्या-तालमीचे मैदान आहे. ‘विकेंड’ला लांब कुठे जाण्याऐवजी एखादा रविवार वाकड-हिंजवडीत घालायला हरकत नाही, अशी इथली शिकली सवरली तरुणाई म्हणत आहे. याचे श्रेय स्थानिकांना द्यायलाच हवे. आयटी कंपन्यांतील तरुणाई, त्यांच्याकडे सेवा करणारी ग्रामीण मंडळी यांच्यासाठी सुद्धा आता हा सगळाच परिसर ‘हब’ झाला असून तो वाढतच आहे. अशा या हिंजवडी-वाकड परिसरात केवळ म्हातोबा यात्रा भरत नाही तर ‘चैतन्य यात्रा’च जणू फुलत असते असे म्हटले तर वावगे ठरू नये.

आयटी �ा��� �हंजवडी-वाकडसह �ं������ी� �ा���क��ा

उत्सव नव्हे ‘आनंद यात्रा’! चाळीस वर्षांपूर्वीच्या ‘जत्रा’ या उत्सवाचे प्रातिनिधिक दर्शन ! ती जत्रा पुण्याजवळच्या खेड्यातील असो की विदर्भ-मराठवाड्यातील दूरच्या गावातील. थोडाफार तपशील वगळला तर तिचे ‘आनंद यात्रा’ हेच खरे स्वरूप.. या दिवशी साऱ्याचा ‘हॅपीनेस इंडेक्स’ परमोच्च बिंदूला पोहोचलेला असतो. दु:खे घराच्या आढणीला टांगून हर्षोल्हासाने उत्सवाचे स्वागत केले जाते. तसे पाहिले तर या उत्कर्ष बिंदूच्या वेळा वर्षातून दोनच. एक खरिपाच्या पेरण्या झाल्यावर आषाढातील पंढरीच्या वारीची दुसरी रब्बीची सुगी झाल्यावरच्या चैत्र-वैशाखातील यात्रेची.

हिंजवडी-वाकडचे ग्रामदैवत ‘म्हातोबा’ काही काही गावांच्या ‘भाळी’ सटवाईने वेगळेच सुख लिहून ठेवलेले असते. तिथे ‘राव’ आणि ‘रंक’ सारेच सुखी-समाधानी दिसून येतात. त्यांना कधी कुणाची दृष्ट 8

ǏΠǻȁҴǮҴǴΗ ǿȁҳǬɹǛ ɲȄdzȉͶȁ

लागत नाही. कारण, कुणाच्यातरी द्रष्टेपणाची नजर त्यांच्यावर पडलेली असते. ही गावे म्हणजे पुण्याच्या वेशीलगतची ‘हिंजवडी’ आणि ‘वाकड’. तशीही अजून अनेक गावे आहेत, पण केवळ या गावांचा उल्लेख अशासाठी की, ती जणू जुळी भावंडे असावी. कारण, दोन्ही गावांचे दैवत एकच. म्हातोबा! दोन्ही गावांत या दैवतांचीच मंदिरे. गावांच्या जत्रा एकाच दिवशी. त्या म्हणजे चैत्र शुद्ध पौर्णिमेला. उत्सव एकत्रच साजरा होणार. त्याच्या पूजा

पद्धती सारख्याच... साजरा करताना कुठे वाद नाही की भांडण तंटा नाही. नव्या काळात राजकारणामुळे किती तरी गट-तट पडले. पण, दोन्ही गावांवर ‘म्हातोबा’ची कृपादृष्टी असल्याने उत्सवाला कुठेही गालबोट लागत नाही. म्हातोबा म्हणजे क्षेत्रपाल- गावाचे रक्षण करणारा. भारतीय संस्कृती नुसार एकूण ४९ क्षेत्रपाल आहेत. त्यापैकीच म्हातोबा एक! (शब्दांकन : बेलाजी पात्रे) 10

मा. राहु�दादा क�ाटे मा. नगरसेवक / गटनेता िपंपरी-िचंचवड महानगरपािलका

लागत नाही. कारण, कुणाच्यातरी द्रष्टेपणाची नजर त्यांच्यावर पडलेली असते. ही गावे म्हणजे पुण्याच्या वेशीलगतची ‘हिंजवडी’ आणि ‘वाकड’. तशीही अजून अनेक गावे आहेत, पण केवळ या गावांचा उल्लेख अशासाठी की, ती जणू जुळी भावंडे असावी. कारण, दोन्ही गावांचे दैवत एकच. म्हातोबा! दोन्ही गावांत या दैवतांचीच मंदिरे. गावांच्या जत्रा एकाच दिवशी. त्या म्हणजे चैत्र शुद्ध पौर्णिमेला. उत्सव एकत्रच साजरा होणार. त्याच्या पूजा

पद्धती सारख्याच... साजरा करताना कुठे वाद नाही की भांडण तंटा नाही. नव्या काळात राजकारणामुळे किती तरी गट-तट पडले. पण, दोन्ही गावांवर ‘म्हातोबा’ची कृपादृष्टी असल्याने उत्सवाला कुठेही गालबोट लागत नाही. म्हातोबा म्हणजे क्षेत्रपाल- गावाचे रक्षण करणारा. भारतीय संस्कृती नुसार एकूण ४९ क्षेत्रपाल आहेत. त्यापैकीच म्हातोबा एक! (शब्दांकन : बेलाजी पात्रे) 10

मा. राहु�दादा क�ाटे मा. नगरसेवक / गटनेता िपंपरी-िचंचवड महानगरपािलका

गावातील यात्रा (उरूस) असो वा वर्षभरातील धार्मिक, संप्रदायायिक, सार्वजनिक कार्यक्रम असोत वा सणसूद असोत या सर्व शुभ कार्यात देखरे ख करत कायदा व सुव्यवस्था राखण्यासाठी गावातील वाकडकर पोलीस पाटलांच्या कामांचे निश्चितच स्मरण होते. ही जबाबदारी श्री म्हातोबा देवाच्या उत्सवात आणखी वाढते. उत्सव निर्विघ्नपणे पार पाडण्यासाठी समाज आणि प्रशासन यातील दुवा म्हणून वाकडकर पोलीस पाटील परिवार कार्यरत असतो.

राम वाकडकर

भाजपा शहर उपाध्यक्ष

वाकडकर पोलीस पाटलांची कर्तव्यदक्षता

वा

कडकर पोलीस पाटील घराण्याला एक मोठी परंपरा लाभली आहे. श्री म्हातोबा देवाची बगाड मिरवणूक हिंजवडीतून वाकडमधील जमदाडे वस्ती येथे दाखल होताच वाकडकर परिवाराच्या वतीने बगाड रथाचे भव्य स्वागत केले जाते. पुष्पवृष्टी केली जाते. भक्तांना पेढे वाटप केले जातात. ही परंपरा आजही या घराण्याने कायम ठेवली आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळापासून हे पोलीस पाटीलकीचे काम सुरू असल्याचे आमचे पूर्वज सांगायचे. नंतर ब्रिटिशांच्या कालखंडात मोडी लिपीतील पत्राद्वारे पोलीस पाटीलकीची नेमणूक करण्यात आल्याचे दाखले आहेत. त्यानंतर, अनेक पिढ्या पोलीस पाटीलकीची जबाबदारी वाकडकर परिवाराकडे आहे. वर्षभर बारा बलुतदे ारांचे कमी-जास्त पाहण्याची जबाबदारीही या परिवाराकडे आहे. शेलक े री रवाना होताना भेटीसाठी वाकडकर परिवाराची हजेरी असते. शेले आणताना पूजा-अर्चा करताना परिवाराची उपस्थिती असते.

गळाची टोचणी करतेवळ े ी सुताराबरोबर हिंजवाडीला वाकडकर पोलीस पाटील परिवार प्रस्थान करतो. म्हातोबा देवाच्या कृपा शिर्वादाने आमच्या पंचक्रोशीचा कायापालट झाला आहे. सर्वांना देवाने सुख-समृद्धी बहाल केली आहे. आमच्या गावाची यात्रा म्हटले की, सर्वांसाठी एक आनंदाची पर्वणी असते. संपर्णू परिसर आनंदाने आणि उत्साहाने भारून जातो. मित्र मंडळी, नातेवाईक, पै-पाहुणे, सासुरवाशीण बहिणी, बाळांच्या माहेरी येण्याने घरे गजबजून जात असतात. सर्वत्र कसे चैतन्यमय आणि उत्साहाचे वातावरण असते. सणा-सुदीच्या किंवा उत्सवाचे पावित्र्य राखतानाच गावातील एकोपा व सदभावना कायम राखण्यावरही वाकडकर पोलीस पाटील परिवाराचा भर असतो. उत्सव कमिटीचे पदाधिकारी, मानकरी, प्रतिष्ठित मंडळी आणि सर्व ग्रामस्थांचे या कामात त्यांना सहकार्य नेहमीच मिळत आले आहे. तसेच यापुढहे ी मिळत राहील, यात शंका नाही. शब्दांकन : रमेश मोरे 12

The rhytm of life is here !

Live the Extraordinary

Dazzling 2 BHks @ Wakad

Premium 2BHK Homes @ Hinjewadi

मा. रामभाऊ वाकडकर डकर उपा���� भाजपा िपं.िचं. शहर

गावातील यात्रा (उरूस) असो वा वर्षभरातील धार्मिक, संप्रदायायिक, सार्वजनिक कार्यक्रम असोत वा सणसूद असोत या सर्व शुभ कार्यात देखरे ख करत कायदा व सुव्यवस्था राखण्यासाठी गावातील वाकडकर पोलीस पाटलांच्या कामांचे निश्चितच स्मरण होते. ही जबाबदारी श्री म्हातोबा देवाच्या उत्सवात आणखी वाढते. उत्सव निर्विघ्नपणे पार पाडण्यासाठी समाज आणि प्रशासन यातील दुवा म्हणून वाकडकर पोलीस पाटील परिवार कार्यरत असतो.

राम वाकडकर

भाजपा शहर उपाध्यक्ष

वाकडकर पोलीस पाटलांची कर्तव्यदक्षता

वा

कडकर पोलीस पाटील घराण्याला एक मोठी परंपरा लाभली आहे. श्री म्हातोबा देवाची बगाड मिरवणूक हिंजवडीतून वाकडमधील जमदाडे वस्ती येथे दाखल होताच वाकडकर परिवाराच्या वतीने बगाड रथाचे भव्य स्वागत केले जाते. पुष्पवृष्टी केली जाते. भक्तांना पेढे वाटप केले जातात. ही परंपरा आजही या घराण्याने कायम ठेवली आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळापासून हे पोलीस पाटीलकीचे काम सुरू असल्याचे आमचे पूर्वज सांगायचे. नंतर ब्रिटिशांच्या कालखंडात मोडी लिपीतील पत्राद्वारे पोलीस पाटीलकीची नेमणूक करण्यात आल्याचे दाखले आहेत. त्यानंतर, अनेक पिढ्या पोलीस पाटीलकीची जबाबदारी वाकडकर परिवाराकडे आहे. वर्षभर बारा बलुतदे ारांचे कमी-जास्त पाहण्याची जबाबदारीही या परिवाराकडे आहे. शेलक े री रवाना होताना भेटीसाठी वाकडकर परिवाराची हजेरी असते. शेले आणताना पूजा-अर्चा करताना परिवाराची उपस्थिती असते.

गळाची टोचणी करतेवळ े ी सुताराबरोबर हिंजवाडीला वाकडकर पोलीस पाटील परिवार प्रस्थान करतो. म्हातोबा देवाच्या कृपा शिर्वादाने आमच्या पंचक्रोशीचा कायापालट झाला आहे. सर्वांना देवाने सुख-समृद्धी बहाल केली आहे. आमच्या गावाची यात्रा म्हटले की, सर्वांसाठी एक आनंदाची पर्वणी असते. संपर्णू परिसर आनंदाने आणि उत्साहाने भारून जातो. मित्र मंडळी, नातेवाईक, पै-पाहुणे, सासुरवाशीण बहिणी, बाळांच्या माहेरी येण्याने घरे गजबजून जात असतात. सर्वत्र कसे चैतन्यमय आणि उत्साहाचे वातावरण असते. सणा-सुदीच्या किंवा उत्सवाचे पावित्र्य राखतानाच गावातील एकोपा व सदभावना कायम राखण्यावरही वाकडकर पोलीस पाटील परिवाराचा भर असतो. उत्सव कमिटीचे पदाधिकारी, मानकरी, प्रतिष्ठित मंडळी आणि सर्व ग्रामस्थांचे या कामात त्यांना सहकार्य नेहमीच मिळत आले आहे. तसेच यापुढहे ी मिळत राहील, यात शंका नाही. शब्दांकन : रमेश मोरे 12

The rhytm of life is here !

Live the Extraordinary

Dazzling 2 BHks @ Wakad

Premium 2BHK Homes @ Hinjewadi

मा. रामभाऊ वाकडकर डकर उपा���� भाजपा िपं.िचं. शहर

‘सामाजिक ऐक्याचे प्रतिक’ म्हातोबा उत्सव म्हातोबा देवाच्या उत्सवात प्रत्येक समाजाला विशिष्ट मान देण्यात आला आहे . ही परं परा वर्षानुवर्षे सुरूच आहे . राग, लोभ, ईर्ष्या, हेवेदावे, वाद, तंटे सर्व काही विसरून मागील अनेक दशकांपासून सर्वधर्मीय ग्रामस्थ एकत्र येत गुण्या-गोविंदाने, मोठ्या श्रद्धेने, भक्तिभावाने म्हातोबाचा उत्सव साजरा करत असतात. त्यामुळेच, सर्वधर्मियांना सामावून घेणारा प्रत्येक समाजाला मानाचे स्थान असणारा म्हातोबा देवाचा हा उत्सव खऱ्या अर्थाने गावाच्या एकीसह सामाजिक ऐक्याचेही प्रतिक बनला आहे .

वसंत कलाटे

ज्येष्ठ ग्रामस्थ वाकड

‘म्हा

तोबा’ देव हा बारा बलुतदे ारांचा आहे. त्याची अनेक गावात ठाणी आहेत. मुळशी धरणाजवळील आडगाव-बारपे, हिंजवडी, वाकड येथे ‘म्हातोबा’चे ठाणे आहे. बऱ्याच ठिकाणी म्हातोबाची मंदिरेही आहेत. ‘म्हातोबा’ देवाचा उत्सव जवळपास वीस गावे मोठ्या उत्साहाने साजरा करत असतात. वाकड, हिंजवडी, ताथवडे, थेरगाव, कोथरूड, काळाखडकसह खेड तालुक्यातील चासकमान, शिरूर तालुक्यातील धामारी गावांसह महाराष्ट्रातील अनेक जिल्ह्यांत ‘म्हातोबा’ हे दैवत आहेत. सुमारे अर्ध्या खेड तालुक्यातील लाखो ग्रामस्थांसह हिंजं वडी-वाकड येथील ग्रामस्थ आणि भाविक या उत्सवात मोठ्या भक्तिभावाने सहभागी होत असतात. हिंजवडीचे साखरे-पाटील आणि वाकडचे गराडे सुतार परिवार यांच्याकडे गळकऱ्याला गळ टोचण्याचा मान असतो. बगाडाचा गळकरी होण्याचा मान केवळ जांभळ ु कर परिवारातील तीन वाड्यांपैकी क्रमाने ठरलेल्या नियमाने एका विवाहित सदस्याला असतो, तर मातंग समाजातील लोक देवापुढे काठी आणि ध्वज घेऊन आरोळी घेत असतात. त्यांच्याच कुटुंबातील विवाहित दांपत्याकडून लाल टिळा गळकऱ्याला लावला जातो. ‘म्हातोबाचं चांगभलं’ अशी आरोळी दिली जाते. म्हातोबा देवाची यात्रा जवळपास १३ दिवस चालते. त्यासाठी सर्व भाविक हिंजवडी-वाकडला जमतात. वाकडला घटस्थापनेप्रमाणे पूजा अर्चा होऊन देवाची प्रतिष्ठापना होते. रोज आरती व रात्री नऊ वाजता छबिना निघतो. या छबिना मिरवणुकीत बारा

बलुतदे ारांसह सर्व ग्रामस्थ भाविक मोठ्या भक्तिभावाने आणि उत्साहाने सहभागी होत असतात. पूर्वापारपासून माळी समाजाकडे देवाला हार घालण्याचा मान आहे. त्यांच्याकडेच छबिन्यासमोर झांज वाजविण्याचा मान आहे. छबिन्यासोबत हिलाल (टेंब)े धरण्याचा मान, रामोशी, तेली समाजाकडे असतो. त्यात काही मराठा आणि माळी समाजातील कुटुंबहे ी सहभागी होत असतात. बगाडासाठी शेले (लाकूड) तोडण्याचा पहिला मान बौद्ध समाजाला देण्यात आला आहे. मुस्लीम समाजाला छबिन्यापुढे ताशा वाजविण्याचा मान मिळाला आहे. पौर्णिमेला गळकऱ्याचा गळ काढल्यावर माळी समाजाकडे गळकऱ्याला महाप्रसाद देण्याचा मान देण्यात आला आहे. नाभिक समाजातील वाळुंजकर कुटुंबीय गळकऱ्याचा गळ काढल्यावर तेथे गरम पोटीसचा शेक देण्याची सेवा करतात. उत्सवाच्या निमित्तान,े पौर्णिमेला देवाला सर्व समाजातील शाकाहारी नैवद्ये दाखविला जातो. नवस बोलणारे भाविक नारळाचे तोरण वाहतात. पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी सकाळच्या वेळसे सीताई देवी मंदिरापासून म्हातोबा मंदिरापर्यंत भाविक दंडवत घालतात. वाकड-हिंजवडीत १३ दिवस चालणारा हा उत्सव दोन्हीही गावातील ग्रामस्थ मिळून मोठ्या भक्तिभावाने साजरा करतात. उत्सवाच्या सुरुवातीपासून ते उत्सवाची सांगता होईपर्यंत प्रत्येक विधी व परंपरेला त्या-त्या समाजाला मान देण्यात आला आहे. जो तो न सांगता न बोलावता आपोआप देवासाठी हजर असतो. ही परंपरा हजारो वर्षपां ासून अव्याहतपणे सुरूच आहेत. त्यामुळ,े गावातील एकोपा आणि जिव्हाळा कायम आहे. आम्हा सर्वांचे रक्षणकर्ते म्हातोबादेव आहेत, अशी भावना हिंजवडी-वाकड पंचक्रोशीतील ग्रामस्थांच्या मनात असून सर्वांच्या मनात म्हातोबा देवांप्रती ठायी ठायी श्रद्धा पहायला मिळते. 14

�ी. �ी���ा� उफ� �ीभाऊ ��ाटे ��� : उ��� �म� मंडळ

‘सामाजिक ऐक्याचे प्रतिक’ म्हातोबा उत्सव म्हातोबा देवाच्या उत्सवात प्रत्येक समाजाला विशिष्ट मान देण्यात आला आहे . ही परं परा वर्षानुवर्षे सुरूच आहे . राग, लोभ, ईर्ष्या, हेवेदावे, वाद, तंटे सर्व काही विसरून मागील अनेक दशकांपासून सर्वधर्मीय ग्रामस्थ एकत्र येत गुण्या-गोविंदाने, मोठ्या श्रद्धेने, भक्तिभावाने म्हातोबाचा उत्सव साजरा करत असतात. त्यामुळेच, सर्वधर्मियांना सामावून घेणारा प्रत्येक समाजाला मानाचे स्थान असणारा म्हातोबा देवाचा हा उत्सव खऱ्या अर्थाने गावाच्या एकीसह सामाजिक ऐक्याचेही प्रतिक बनला आहे .

वसंत कलाटे

ज्येष्ठ ग्रामस्थ वाकड

‘म्हा

तोबा’ देव हा बारा बलुतदे ारांचा आहे. त्याची अनेक गावात ठाणी आहेत. मुळशी धरणाजवळील आडगाव-बारपे, हिंजवडी, वाकड येथे ‘म्हातोबा’चे ठाणे आहे. बऱ्याच ठिकाणी म्हातोबाची मंदिरेही आहेत. ‘म्हातोबा’ देवाचा उत्सव जवळपास वीस गावे मोठ्या उत्साहाने साजरा करत असतात. वाकड, हिंजवडी, ताथवडे, थेरगाव, कोथरूड, काळाखडकसह खेड तालुक्यातील चासकमान, शिरूर तालुक्यातील धामारी गावांसह महाराष्ट्रातील अनेक जिल्ह्यांत ‘म्हातोबा’ हे दैवत आहेत. सुमारे अर्ध्या खेड तालुक्यातील लाखो ग्रामस्थांसह हिंजं वडी-वाकड येथील ग्रामस्थ आणि भाविक या उत्सवात मोठ्या भक्तिभावाने सहभागी होत असतात. हिंजवडीचे साखरे-पाटील आणि वाकडचे गराडे सुतार परिवार यांच्याकडे गळकऱ्याला गळ टोचण्याचा मान असतो. बगाडाचा गळकरी होण्याचा मान केवळ जांभळ ु कर परिवारातील तीन वाड्यांपैकी क्रमाने ठरलेल्या नियमाने एका विवाहित सदस्याला असतो, तर मातंग समाजातील लोक देवापुढे काठी आणि ध्वज घेऊन आरोळी घेत असतात. त्यांच्याच कुटुंबातील विवाहित दांपत्याकडून लाल टिळा गळकऱ्याला लावला जातो. ‘म्हातोबाचं चांगभलं’ अशी आरोळी दिली जाते. म्हातोबा देवाची यात्रा जवळपास १३ दिवस चालते. त्यासाठी सर्व भाविक हिंजवडी-वाकडला जमतात. वाकडला घटस्थापनेप्रमाणे पूजा अर्चा होऊन देवाची प्रतिष्ठापना होते. रोज आरती व रात्री नऊ वाजता छबिना निघतो. या छबिना मिरवणुकीत बारा

बलुतदे ारांसह सर्व ग्रामस्थ भाविक मोठ्या भक्तिभावाने आणि उत्साहाने सहभागी होत असतात. पूर्वापारपासून माळी समाजाकडे देवाला हार घालण्याचा मान आहे. त्यांच्याकडेच छबिन्यासमोर झांज वाजविण्याचा मान आहे. छबिन्यासोबत हिलाल (टेंब)े धरण्याचा मान, रामोशी, तेली समाजाकडे असतो. त्यात काही मराठा आणि माळी समाजातील कुटुंबहे ी सहभागी होत असतात. बगाडासाठी शेले (लाकूड) तोडण्याचा पहिला मान बौद्ध समाजाला देण्यात आला आहे. मुस्लीम समाजाला छबिन्यापुढे ताशा वाजविण्याचा मान मिळाला आहे. पौर्णिमेला गळकऱ्याचा गळ काढल्यावर माळी समाजाकडे गळकऱ्याला महाप्रसाद देण्याचा मान देण्यात आला आहे. नाभिक समाजातील वाळुंजकर कुटुंबीय गळकऱ्याचा गळ काढल्यावर तेथे गरम पोटीसचा शेक देण्याची सेवा करतात. उत्सवाच्या निमित्तान,े पौर्णिमेला देवाला सर्व समाजातील शाकाहारी नैवद्ये दाखविला जातो. नवस बोलणारे भाविक नारळाचे तोरण वाहतात. पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी सकाळच्या वेळसे सीताई देवी मंदिरापासून म्हातोबा मंदिरापर्यंत भाविक दंडवत घालतात. वाकड-हिंजवडीत १३ दिवस चालणारा हा उत्सव दोन्हीही गावातील ग्रामस्थ मिळून मोठ्या भक्तिभावाने साजरा करतात. उत्सवाच्या सुरुवातीपासून ते उत्सवाची सांगता होईपर्यंत प्रत्येक विधी व परंपरेला त्या-त्या समाजाला मान देण्यात आला आहे. जो तो न सांगता न बोलावता आपोआप देवासाठी हजर असतो. ही परंपरा हजारो वर्षपां ासून अव्याहतपणे सुरूच आहेत. त्यामुळ,े गावातील एकोपा आणि जिव्हाळा कायम आहे. आम्हा सर्वांचे रक्षणकर्ते म्हातोबादेव आहेत, अशी भावना हिंजवडी-वाकड पंचक्रोशीतील ग्रामस्थांच्या मनात असून सर्वांच्या मनात म्हातोबा देवांप्रती ठायी ठायी श्रद्धा पहायला मिळते. 14

�ी. �ी���ा� उफ� �ीभाऊ ��ाटे ��� : उ��� �म� मंडळ

साखरे पाटलांची परं परा आणि यात्रेतील मानकरी साखरे -पाटील परिवाराला शेलकऱ्यांची निवड करणे, शेलकऱ्यांना सूचना करणे, बगाड मिरवणुकीत गळकऱ्याच्या निवडीचा मान आहे . ही त्यांची पाचवी पिढी असून, पूर्वी परशुराम साखरे -पाटील, तुकाराम साखरे -पाटील, निवृत्ती साखरे -पाटील, किसन निवृत्ती साखरे -पाटील व सध्या संदीप साखरे पाटील व राहुल साखरे पाटील हे पाचव्या पिढीत उत्सवाचे काम पाहत आहेत. मोठ्या श्रद्धेने व भक्तिभावाने साखरे पाटलांची पाचवी पिढी पंचक्रोशीतील भाविक नागरिकांसाठी गावकऱ्यांसह उत्सवाचे नियोजन करतात.

किसन साखरे पाटील उत्सव प्रमुख

ग्रामदैवत श्री म्हातोबा देवाच्या उत्सवािनिमत्त सवार्ंना हािदर्क शुभेच्छा...!

�ी. स��न नामदेव ज�भुळकर

सौ. ��य� ���त वाघमारे

�ी. बी. आर. पाटी�

�ी. गणे� ब�ी�ा� ज�भुळकर

�ी. �व�म वसंत साखरे

�ी. �व�ा� ��ण साखरे

�ी. ��वनाथ �दगंबर ज�भुळकर

�ी. ��दप छबु वाघमारे

सौ. म�नषा जय�स ंग हु�ावळे

सौ. �ुभ�गी सुरज साखरे

सौ. ��वानी ��भषेक ज�भुळकर

(सरपंच)

(मा. सरपंच/िव�मान सद�य)

हिं

जवडी गावचे गावपण आणि एकोपा कायम अखंडित राहावा यासाठीच जणू पूर्वीपासून सर्व जाती धर्मीय, समस्त गावकऱ्यांना या उत्सवात विविध मान व जबाबदाऱ्या वाटून देण्यात आलेल्या आहेत. यामुळे एकोपा, श्रद्धा, भक्ती अन् शक्ती यांचा अपूर्व संगम या चैत्री पौर्णिमेला यात्रेत पाहायला मिळतो. दिलेल्या मानाच्या जबाबदाऱ्या श्रद्धेने पार पाडल्या जातात. यामुळे हिंजवडी-वाकड गावकऱ्यांचे एकोप्याचे दर्शन घडते. देवाच्या कृपने े आम्हा साखरे पाटील परिवाराला यात्रेत वडिलोपार्जित परंपरेनसु ार गळकऱ्यांची निवड करण्याचा आणि एक गळ टोचण्याचा विशेष मान आहे. उत्सवाच्या काळात सगळ्या गोष्टींचा विचार करून देखरेख करून कमी पडू नये याची काळजी घेतली जाते. सध्या ही सर्व प्रक्रिया आम्ही म्हातोबाच्या कृपा आशीर्वादाने पार पाडत असून आमच्या परिवाराची पाचवी पिढी कार्यरत आहे. सध्या संदीप साखरे पाटील व राहुल साखरे पाटील हे म्हातोबा देवाच्या सेवते आहेत यात आम्हाला आनंद आहे.

वाकड मंदिराच्या जीर्णोद्धारासाठी खोदकाम करताना १६६५ असा उल्लेख असलेला एक शिलालेख सापडला. त्यामुळे १६६५ पासून या भागात देवाचे अस्तित्व असल्याचे ग्रामस्थ मानतात. येथील उत्सवाबाबत एक दंतकथा जुनजे ाणते गावकरी सांगतात. ती म्हणजे अशी कि, यात्रेला गावातील जांभळ ु कर परिवारातील पुरुषांची शिर द्यायची प्रथा होती. यात जांभळ ु कर परिवारातील सर्वच पुरुष संपले. केवळ एका घरात एक लहानगा नातू राहिला होता परिवारातील एक आजी व तिचा एकमेव नातू उरले असताना आजीने नातवाच्या प्रेमापोटी आता पुढे जांभळ ु कर परिवारातील एकही वंशज राहणार नाही, या भीतीने तिने रात्री गाव सोडून जाण्याचा निर्णय घेतला. कडेवर नातवाला घेऊन ती निघाली. रस्त्यात तिला म्हातोबा देवांनी घोड्यावर दर्शन देत हटकले देवाने तिच्या चेहऱ्यावरील भीती पाहून ‘ये म्हातारे तु कुठे चाललीस,’ अशी विचारणा केली. आजीने तिची कैफियत देवापुढे मांडली. यावर म्हातोबादेवांनी ‘म्हातारे जा परत गावी, तुझा परिवार सुखी राहील. काळजी करू नकोस. यापुढे देवाला फक्त 16

�ी. म��ं� बबन हु�ावळे (मा. सरपंच/िव�मान सद�य)

सौ. रे खा सं�दप साखरे

(मा. उपसरपंच/िव�मान सद�या)

(उपसरपंच)

(मा. सरपंच/िव�मान सद�य)

�ी. मयुर राज�� साखरे (िव�मान सद�य)

सौ. ��त�ा ��वाजी घोटकु�े (मा. उपसरपंच/िव�मान सद�या)

(�ामिवकास अिधकारी)

(मा. सरपंच/िव�मान सद�य)

(िव�मान सद�य)

(मा. उपसरपंच/िव�मान सद�या)

(मा. सरपंच/िव�मान सद�य)

(मा. उपसरपंच/िव�मान सद�या)

(मा. उपसरपंच/िव�मान सद�या)

* �ुभे�ुक *

सौ. प�वी स��न गंगावणे (मा. उपसरपंच/िव�मान सद�या)

सौ. आरती वैभव ब��े (िव�मान सद�या)

सौ. �दपा�ी �रद ज�भुळकरर (िव�मान सद�या)

सम� �ाम� �हंजवडी

साखरे पाटलांची परं परा आणि यात्रेतील मानकरी साखरे -पाटील परिवाराला शेलकऱ्यांची निवड करणे, शेलकऱ्यांना सूचना करणे, बगाड मिरवणुकीत गळकऱ्याच्या निवडीचा मान आहे . ही त्यांची पाचवी पिढी असून, पूर्वी परशुराम साखरे -पाटील, तुकाराम साखरे -पाटील, निवृत्ती साखरे -पाटील, किसन निवृत्ती साखरे -पाटील व सध्या संदीप साखरे पाटील व राहुल साखरे पाटील हे पाचव्या पिढीत उत्सवाचे काम पाहत आहेत. मोठ्या श्रद्धेने व भक्तिभावाने साखरे पाटलांची पाचवी पिढी पंचक्रोशीतील भाविक नागरिकांसाठी गावकऱ्यांसह उत्सवाचे नियोजन करतात.

किसन साखरे पाटील उत्सव प्रमुख

ग्रामदैवत श्री म्हातोबा देवाच्या उत्सवािनिमत्त सवार्ंना हािदर्क शुभेच्छा...!

�ी. स��न नामदेव ज�भुळकर

सौ. ��य� ���त वाघमारे

�ी. बी. आर. पाटी�

�ी. गणे� ब�ी�ा� ज�भुळकर

�ी. �व�म वसंत साखरे

�ी. �व�ा� ��ण साखरे

�ी. ��वनाथ �दगंबर ज�भुळकर

�ी. ��दप छबु वाघमारे

सौ. म�नषा जय�स ंग हु�ावळे

सौ. �ुभ�गी सुरज साखरे

सौ. ��वानी ��भषेक ज�भुळकर

(सरपंच)

(मा. सरपंच/िव�मान सद�य)

हिं

जवडी गावचे गावपण आणि एकोपा कायम अखंडित राहावा यासाठीच जणू पूर्वीपासून सर्व जाती धर्मीय, समस्त गावकऱ्यांना या उत्सवात विविध मान व जबाबदाऱ्या वाटून देण्यात आलेल्या आहेत. यामुळे एकोपा, श्रद्धा, भक्ती अन् शक्ती यांचा अपूर्व संगम या चैत्री पौर्णिमेला यात्रेत पाहायला मिळतो. दिलेल्या मानाच्या जबाबदाऱ्या श्रद्धेने पार पाडल्या जातात. यामुळे हिंजवडी-वाकड गावकऱ्यांचे एकोप्याचे दर्शन घडते. देवाच्या कृपने े आम्हा साखरे पाटील परिवाराला यात्रेत वडिलोपार्जित परंपरेनसु ार गळकऱ्यांची निवड करण्याचा आणि एक गळ टोचण्याचा विशेष मान आहे. उत्सवाच्या काळात सगळ्या गोष्टींचा विचार करून देखरेख करून कमी पडू नये याची काळजी घेतली जाते. सध्या ही सर्व प्रक्रिया आम्ही म्हातोबाच्या कृपा आशीर्वादाने पार पाडत असून आमच्या परिवाराची पाचवी पिढी कार्यरत आहे. सध्या संदीप साखरे पाटील व राहुल साखरे पाटील हे म्हातोबा देवाच्या सेवते आहेत यात आम्हाला आनंद आहे.

वाकड मंदिराच्या जीर्णोद्धारासाठी खोदकाम करताना १६६५ असा उल्लेख असलेला एक शिलालेख सापडला. त्यामुळे १६६५ पासून या भागात देवाचे अस्तित्व असल्याचे ग्रामस्थ मानतात. येथील उत्सवाबाबत एक दंतकथा जुनजे ाणते गावकरी सांगतात. ती म्हणजे अशी कि, यात्रेला गावातील जांभळ ु कर परिवारातील पुरुषांची शिर द्यायची प्रथा होती. यात जांभळ ु कर परिवारातील सर्वच पुरुष संपले. केवळ एका घरात एक लहानगा नातू राहिला होता परिवारातील एक आजी व तिचा एकमेव नातू उरले असताना आजीने नातवाच्या प्रेमापोटी आता पुढे जांभळ ु कर परिवारातील एकही वंशज राहणार नाही, या भीतीने तिने रात्री गाव सोडून जाण्याचा निर्णय घेतला. कडेवर नातवाला घेऊन ती निघाली. रस्त्यात तिला म्हातोबा देवांनी घोड्यावर दर्शन देत हटकले देवाने तिच्या चेहऱ्यावरील भीती पाहून ‘ये म्हातारे तु कुठे चाललीस,’ अशी विचारणा केली. आजीने तिची कैफियत देवापुढे मांडली. यावर म्हातोबादेवांनी ‘म्हातारे जा परत गावी, तुझा परिवार सुखी राहील. काळजी करू नकोस. यापुढे देवाला फक्त 16

�ी. म��ं� बबन हु�ावळे (मा. सरपंच/िव�मान सद�य)

सौ. रे खा सं�दप साखरे

(मा. उपसरपंच/िव�मान सद�या)

(उपसरपंच)

(मा. सरपंच/िव�मान सद�य)

�ी. मयुर राज�� साखरे (िव�मान सद�य)

सौ. ��त�ा ��वाजी घोटकु�े (मा. उपसरपंच/िव�मान सद�या)

(�ामिवकास अिधकारी)

(मा. सरपंच/िव�मान सद�य)

(िव�मान सद�य)

(मा. उपसरपंच/िव�मान सद�या)

(मा. सरपंच/िव�मान सद�य)

(मा. उपसरपंच/िव�मान सद�या)

(मा. उपसरपंच/िव�मान सद�या)

* �ुभे�ुक *

सौ. प�वी स��न गंगावणे (मा. उपसरपंच/िव�मान सद�या)

सौ. आरती वैभव ब��े (िव�मान सद�या)

सौ. �दपा�ी �रद ज�भुळकरर (िव�मान सद�या)

सम� �ाम� �हंजवडी

पाठ द्या,’ अशी आज्ञा केली आजी नातवाला घेऊन घरी परतली. पुढे बळीची प्रथा परंपरा बंद होऊन पाठीला गळ टोचण्याची प्रथा व परंपरा

सुरू झाली. अशी आख्यायिका असून आजतागायत गळकरी होण्याचा मान सुरू आहे.

घराणे व यात्रेतील महत्वाचे मान होळी पेटविण्याचा मान : पूर्वापार आलेली ही परंपरा सोपान जांभळ ु कर पोलिस पाटील यांच्या परिवाराकडे आहे. पालखीपुढे निशाण आणि देवाची आरोळीचा मान : मातंग समाजातील जाधव परिवार. देवाच्या पालखीला कन्हेरीचे हार फुले वाहण्याचा मान : भुजबळ परिवार. पालखीला मागे अब्दागिरीचा मान : जांभळ ु कर परिवार. पालखीसमोर ताशा वाजविण्याचा मान : मुस्लीम समाजातील शेख परिवार. पालखीसमोर ढोल वाजविण्याचा मान : कलाटे परिवार. पालखी पुढे झांज वाजविण्याचा मान : भुजबळ परिवार. पालखी पुढे हिलाळ (टेंभ)े पकडण्याचा मान : कस्पटे, चिलेकर, देवकर, चव्हाण, भुजबळ परिवार गळकऱ्याला टिळा लावण्याचा मान : मातंग समाजातील परिवार. गळकऱ्याला पोटीस शेकण्याचा मान : नाभिक समाजातील वाळुंजकर परिवार. गळकरी होण्याचा मान : जांभळ ु कर परिवार. गळकऱ्यांच्या निवडीचा मान : साखरे पाटील परिवार. दोन्ही खांदक े ऱ्यांचा मान : साखरे परिवार. बगाडाच्या पुढच्या काठीचा मान : हुलावळे परिवार. बगाड मिरवणुकीतला धटाचा मान : साखरे परिवार.

चाफ्याच्या फुलांची माळ घालण्याचा मान : पारखी (माळी) परिवार. उजवा गळ टोचण्याचा मान : सुतार परिवार, वाकड. डावा गळ टोचण्याचा मान : साखरे पाटील परिवार, हिंजवडी. बगाडापुढे कावड नेण्याचा मान : कोळी परिवार. शेलक े ऱ्यासोबत खाक (अंगारा) नेण्याचा मान : शेले आणायला निघालेल्या शेलक े ऱ्यासोबत खाक नेण्याचा मान आहे. खाक घेवनू च शेलक े री बारपे गावाकडे रवाना होतात त्यांच्यासोबत खाक नेण्याचा मान जांभळ ु कर परिवाराला आहे. कुऱ्हाडीचा मान : बगाडासाठी निवडलेल्या शेले तोडण्यासाठी कुऱ्हाडीचे पहिले पाच घाव घालण्याचा मान बौद्ध समाजातील वाघमारे परिवाराला आहे. काट्याच्या पालखीचा मान : कलाटे-पाटील परिवारातील सून. बगाड रथ बनविण्याचा मान : वाकड हिंजवडीतील गराडे सुतार परिवारातील सदस्य. निरोपाचा मान : सुधीर साखरे परिवार. वर्षानवू र्ष चालत आलेली मानाची परंपरा ही आजतागायत जोपासण्यात आली आहे. म्हातोबादेव हे सर्व कार्य करवून घेतात. वीर रसाने भरलेला हा सोहळा समस्त भाविक भक्तांना एक प्रकारची विशेष उर्जा देतो. या भक्तीतील शक्तीची प्रचिती बगाड उत्सवातून प्रत्येकाला अनुभवायला मिळते. शब्दांकन : बेलाजी पात्रे

KRISALA

Series

Legacy

Accolades

#LIVTHE41

18

19

पाठ द्या,’ अशी आज्ञा केली आजी नातवाला घेऊन घरी परतली. पुढे बळीची प्रथा परंपरा बंद होऊन पाठीला गळ टोचण्याची प्रथा व परंपरा

सुरू झाली. अशी आख्यायिका असून आजतागायत गळकरी होण्याचा मान सुरू आहे.

घराणे व यात्रेतील महत्वाचे मान होळी पेटविण्याचा मान : पूर्वापार आलेली ही परंपरा सोपान जांभळ ु कर पोलिस पाटील यांच्या परिवाराकडे आहे. पालखीपुढे निशाण आणि देवाची आरोळीचा मान : मातंग समाजातील जाधव परिवार. देवाच्या पालखीला कन्हेरीचे हार फुले वाहण्याचा मान : भुजबळ परिवार. पालखीला मागे अब्दागिरीचा मान : जांभळ ु कर परिवार. पालखीसमोर ताशा वाजविण्याचा मान : मुस्लीम समाजातील शेख परिवार. पालखीसमोर ढोल वाजविण्याचा मान : कलाटे परिवार. पालखी पुढे झांज वाजविण्याचा मान : भुजबळ परिवार. पालखी पुढे हिलाळ (टेंभ)े पकडण्याचा मान : कस्पटे, चिलेकर, देवकर, चव्हाण, भुजबळ परिवार गळकऱ्याला टिळा लावण्याचा मान : मातंग समाजातील परिवार. गळकऱ्याला पोटीस शेकण्याचा मान : नाभिक समाजातील वाळुंजकर परिवार. गळकरी होण्याचा मान : जांभळ ु कर परिवार. गळकऱ्यांच्या निवडीचा मान : साखरे पाटील परिवार. दोन्ही खांदक े ऱ्यांचा मान : साखरे परिवार. बगाडाच्या पुढच्या काठीचा मान : हुलावळे परिवार. बगाड मिरवणुकीतला धटाचा मान : साखरे परिवार.

चाफ्याच्या फुलांची माळ घालण्याचा मान : पारखी (माळी) परिवार. उजवा गळ टोचण्याचा मान : सुतार परिवार, वाकड. डावा गळ टोचण्याचा मान : साखरे पाटील परिवार, हिंजवडी. बगाडापुढे कावड नेण्याचा मान : कोळी परिवार. शेलक े ऱ्यासोबत खाक (अंगारा) नेण्याचा मान : शेले आणायला निघालेल्या शेलक े ऱ्यासोबत खाक नेण्याचा मान आहे. खाक घेवनू च शेलक े री बारपे गावाकडे रवाना होतात त्यांच्यासोबत खाक नेण्याचा मान जांभळ ु कर परिवाराला आहे. कुऱ्हाडीचा मान : बगाडासाठी निवडलेल्या शेले तोडण्यासाठी कुऱ्हाडीचे पहिले पाच घाव घालण्याचा मान बौद्ध समाजातील वाघमारे परिवाराला आहे. काट्याच्या पालखीचा मान : कलाटे-पाटील परिवारातील सून. बगाड रथ बनविण्याचा मान : वाकड हिंजवडीतील गराडे सुतार परिवारातील सदस्य. निरोपाचा मान : सुधीर साखरे परिवार. वर्षानवू र्ष चालत आलेली मानाची परंपरा ही आजतागायत जोपासण्यात आली आहे. म्हातोबादेव हे सर्व कार्य करवून घेतात. वीर रसाने भरलेला हा सोहळा समस्त भाविक भक्तांना एक प्रकारची विशेष उर्जा देतो. या भक्तीतील शक्तीची प्रचिती बगाड उत्सवातून प्रत्येकाला अनुभवायला मिळते. शब्दांकन : बेलाजी पात्रे

KRISALA

Series

Legacy

Accolades

#LIVTHE41

18

19

सोन्याची नगरी हिंजवडी! हिंजवडी ‘एक ना एक दिस माझ्या म्हातोबाची हिंजवडी... सोन्याची व्हणार... मुखातून येणारा ‘शब्द’ हा निर्मळ मनातून बाहेर पडला पाहिजे आणि तो सर्व कल्याणाचा असला पाहिजे, मग तो कोणीही उच्चारू त्याला पूर्ण करायची जबाबदारी नियती घेत असते. काहींच्या शब्दाला सत्यत्व प्राप्त होते, त्याचं कारण की त्यांची वाणी सत्यावादाच्या तापाने अलं कृत असते, वैराग्याची जोड असले लं आयुष्य जगावं लागतं तेव्हा कुठे काळ आपल्या वाणीला सत्यता बहाल करतो. अशाच एका भक्ताच्या वाक्याची सत्यता आज अनुभवया मिळत आहे .

ह.भ.प. शेखरमहाराज जांभळ ु कर (युवा किर्तनकार)

विद्च ये े माहेर घर म्हणजे पुनवडी आयटी सोन्याची नगरी हिंजवडी ‘‘एक ना एक दिस माझ्या म्हातोबाची हिंजवडी.....सोन्याची व्हणार...!’’ अनेक वर्षपां र्ू वी हिंजवडी पंचक्रोशीत वावरणारे व श्रीम्हातोबा देवाचे अनन्य भक्त आणि प्रचंड श्रद्धावान असलेले लालजी बाबा (बलकवडे) यांनी एक विधान हिंजवडी गावच्या बाबतीत कित्येक वर्षापर्ू वी केलं होतं. त्यांना लालबाबा म्हणून ओळखलं जातं. तेंव्हा तर भौतिक विकास काहीच नव्हता, कदाचित कॉम्प्युटर देखील तेव्हढा प्रचलित नव्हता, ‘आय. टी.’ हब तर खूप नंतरची गोष्ट. त्यावेळी केलले ्या त्या भक्ताच्या विधानाची दखल श्री म्हातोबा देवाने घेतली आणि ते विधान प्रत्यक्षात आणण्यासाठी भविष्य काळाला आज्ञा दिली असावी म्हणून की काय जगातलं सर्वात चांगल्या दर्जाचं ‘आय. टी. पार्क’ हिंजवडी या ठिकाणी उभारलं गेल.ं ग्रामीण भाग असलेली हिंजवडी आता जगाच्या नकाशावर स्पष्टपणे उमटली. सफेद दाढी, भगवी वस्त्र धारण करून लालबाबा म्हातोबा देवाच्या नावाने भिक्षा मागून अन्न ग्रहण करायचे. नित्य त्याच्याच नामात दंग राहायचे, म्हातोबा टेकडीवर उंबर आणि वड अशी झाडे देखील त्यांनी लावली असे जुने ग्रामस्थ सांगतात. देवाची पूजा झाली की ते नेहमी म्हणत ‘एक ना एक दिस माझ्या म्हातोबाची ही नगरी... हिंजवडी... सोन्याची व्हणार...’ आणि आज त्याची प्रचिती येते आहे. अल्प सल्प कालावधीत झपाट्याने विकास होऊन लाखो, करोडो, अब्जावधींची उलाढाल हिंजवडी गावातून रोज होताना दिसते. ग्रामपंचायत असून देखील एव्हढा मोठा कारभार असणारे महाराष्ट्रातील बहुदा हे पहिलंच गाव असावं.

कमी वेळात झालेला बदल स्विकारून काळाच्या सोबत पाऊले टाकताना हिंजवडीतील तरुणाई तर दिसते आहेच परंतु त्याच्याच जोडीला जुन्या पारंपरिकतेचा वसा वारसा थोरामोठ्यांच्या साहाय्याने पुढे चालवताना दिसत आहे हे विशेष आहे. हिंजवडीमध्ये नवनवीन उपक्रम आणि जुने उत्सव दोन्हीही दिमाखात साजरे केले जातात. त्यात विठ्ठल रुक्मिणी मंदिर, हिंजवडी येथील संत तुकाराम महाराज यांच्या बीजेच्या निमित्ताने सप्ताह असेल, छत्रपती शिवाजी महाराजांची जयंती असेल, हिंजवडी फेस्टिव्हल असेल, वसंत पंचमीच्या दिवशी असलेला म्हातोबा मंदिराचा वर्धापन दिवस असेल, गणेश जयंती, असे एक ना अनेक उत्सव-उपक्रम हिंजवडी गावाला शोभेल असे याच उंचीने साजरे केले जातात. छत्रपती शिवाजी महाराजांचा भव्य पुतळा बसवून त्याचा अनावरण सोहळा खूप मोठ्या दिमाखामध्ये सगळ्या तरुणांनी साजरा केला. जगद्गुरू संत तुकाराम महाराजांच्या एक कन्या ‘गंगाबाई’ या जांभळ ु कर घराण्यात दिल्या होत्या, असा उल्लेख संत तुकाराम महाराजांच्या चरित्रात संत महिपती महाराजांनी केला आहे. ‘‘मोसे (मोझे) गाडे जांभळ ु कर। सोयरे करी वैष्णव वीर।।’’ असा ऋणानुबधं तुकोबारायांचा आणि जांभळ ु कर घराण्याचा हिंजवडी गावचा आहे. त्या तुकोबारायांच्या पालखी सोहळ्यात चालायची संधी आम्हा ग्रामस्थाना आहे. त्या ही दिंडीचे नामकरण ग्रामस्थांनी ‘चांगभले प्रासादिक दिंडी’ असंच केलं आहे. देव म्हातोबा उत्सवाच्या निमित्ताने प्रसिद्ध असणारी बगाड यात्रा ही फक्त हिंजवडी पंचक्रोशीचाच नव्हे तर अवघ्या महाराष्ट्राच्या चर्चेचा विषय आहे. ती देखील निर्विवादपणे पार पाडणे माझे सगळे ग्रामस्थ तरुण बांधव करत असतात. मूळचं हिंजवडी असणारं नाव, नकळत बाहेरच्या लोकांकडून त्याचा अपभ्रंश होऊन हिंजवे ाडी असं झालं होतं, परंतु आमच्या तरुणांनी मोठं आंदोलन करून छोट्या-छोट्या बोर्डावरून ते नाव हटवलं, सगळ्या मंत्र्यांना, 20

याच टेकडीवरील जिर्णोद्धारानंतरचे भव्य म्हातोबा मंदिर.

सुमारे ३० ते ३५ वर्षांपर्ू वीची श्री म्हातोबा देवाची टेकडी व मंदिर. पुढाऱ्यांना, कलेक्टरला, अधिकाऱ्यांना पत्र व्यवहार करून ते मूळचं नाव ‘हिंजवडी’ असंच राहावं यासाठी प्रयत्न केले आणि त्याला म्हातोबा कपृ ने े यशही आमच्या तरुणांना आलं. आज गावात उद्योजक, राजकारणी, वकील, डॉक्टर, इंजिनिअर, कलाकार, कीर्तनकार, सर्पमित्र, वृक्षप्रेमी, ट्क रे र्स, कराटे, कुस्तीप्रेमी असे सगळ्या प्रकारचे तरुण दिसतात. हे करत असताना दान धर्म यातही कोणी ग्रामस्थ मागे पडत नाही. भंडारा डोंगर येथे सुरू असलेल्या संत तुकाराम महाराजांच्या मंदिराला लाखो रुपयांचा मदतीचा ओघ हिंजवडी वाकड ग्रामस्थांचा दिसून येतो, असं अनेक ठिकाणी दान, देणगी देणारं माझं गाव. छोट्याछोट्या नवोदित तरुणांच्या वाढदिवसानिमित्त विविध प्रकारचे कार्यक्रम त्यात आरोग्य शिबिर, रक्तदान शिबिर, स्त्री जागृती अभियान, खेळांच्या स्पर्धा, बहुआयामी व्यक्तित्व विकसन कार्यक्रम राबवले जातात. सोने या धातूला मोल असण्याचे एकमेव कारण आहे की, ‘कितीही काळ जाऊ द्या, कोणतीही परिस्थिती येऊ द्या, सोने कधीच गंजत नाही, ते चमकते म्हणजे चमकतेच.’ चकाकी हा त्याचा गुण आहे तोच त्याला योग्य किंमत आणि मान मिळवून देतो, म्हणून की काय माझी हिंजवडी साधी सुधी असून त्यातल्या जनमानसाचा मानस ओळखून देवाची कपृ ा ओळखून तिला त्या काळात लालबाबा ने ‘सोन्याची हिंजवडी’ म्हणून हाक मारली...माझ्या या हिंजवडीची शान कधीच कमी होणार नाही हे निश्चित. शब्दांकन : बेलाजी पात्रे 21

सोन्याची नगरी हिंजवडी! हिंजवडी ‘एक ना एक दिस माझ्या म्हातोबाची हिंजवडी... सोन्याची व्हणार... मुखातून येणारा ‘शब्द’ हा निर्मळ मनातून बाहेर पडला पाहिजे आणि तो सर्व कल्याणाचा असला पाहिजे, मग तो कोणीही उच्चारू त्याला पूर्ण करायची जबाबदारी नियती घेत असते. काहींच्या शब्दाला सत्यत्व प्राप्त होते, त्याचं कारण की त्यांची वाणी सत्यावादाच्या तापाने अलं कृत असते, वैराग्याची जोड असले लं आयुष्य जगावं लागतं तेव्हा कुठे काळ आपल्या वाणीला सत्यता बहाल करतो. अशाच एका भक्ताच्या वाक्याची सत्यता आज अनुभवया मिळत आहे .

ह.भ.प. शेखरमहाराज जांभळ ु कर (युवा किर्तनकार)

विद्च ये े माहेर घर म्हणजे पुनवडी आयटी सोन्याची नगरी हिंजवडी ‘‘एक ना एक दिस माझ्या म्हातोबाची हिंजवडी.....सोन्याची व्हणार...!’’ अनेक वर्षपां र्ू वी हिंजवडी पंचक्रोशीत वावरणारे व श्रीम्हातोबा देवाचे अनन्य भक्त आणि प्रचंड श्रद्धावान असलेले लालजी बाबा (बलकवडे) यांनी एक विधान हिंजवडी गावच्या बाबतीत कित्येक वर्षापर्ू वी केलं होतं. त्यांना लालबाबा म्हणून ओळखलं जातं. तेंव्हा तर भौतिक विकास काहीच नव्हता, कदाचित कॉम्प्युटर देखील तेव्हढा प्रचलित नव्हता, ‘आय. टी.’ हब तर खूप नंतरची गोष्ट. त्यावेळी केलले ्या त्या भक्ताच्या विधानाची दखल श्री म्हातोबा देवाने घेतली आणि ते विधान प्रत्यक्षात आणण्यासाठी भविष्य काळाला आज्ञा दिली असावी म्हणून की काय जगातलं सर्वात चांगल्या दर्जाचं ‘आय. टी. पार्क’ हिंजवडी या ठिकाणी उभारलं गेल.ं ग्रामीण भाग असलेली हिंजवडी आता जगाच्या नकाशावर स्पष्टपणे उमटली. सफेद दाढी, भगवी वस्त्र धारण करून लालबाबा म्हातोबा देवाच्या नावाने भिक्षा मागून अन्न ग्रहण करायचे. नित्य त्याच्याच नामात दंग राहायचे, म्हातोबा टेकडीवर उंबर आणि वड अशी झाडे देखील त्यांनी लावली असे जुने ग्रामस्थ सांगतात. देवाची पूजा झाली की ते नेहमी म्हणत ‘एक ना एक दिस माझ्या म्हातोबाची ही नगरी... हिंजवडी... सोन्याची व्हणार...’ आणि आज त्याची प्रचिती येते आहे. अल्प सल्प कालावधीत झपाट्याने विकास होऊन लाखो, करोडो, अब्जावधींची उलाढाल हिंजवडी गावातून रोज होताना दिसते. ग्रामपंचायत असून देखील एव्हढा मोठा कारभार असणारे महाराष्ट्रातील बहुदा हे पहिलंच गाव असावं.

कमी वेळात झालेला बदल स्विकारून काळाच्या सोबत पाऊले टाकताना हिंजवडीतील तरुणाई तर दिसते आहेच परंतु त्याच्याच जोडीला जुन्या पारंपरिकतेचा वसा वारसा थोरामोठ्यांच्या साहाय्याने पुढे चालवताना दिसत आहे हे विशेष आहे. हिंजवडीमध्ये नवनवीन उपक्रम आणि जुने उत्सव दोन्हीही दिमाखात साजरे केले जातात. त्यात विठ्ठल रुक्मिणी मंदिर, हिंजवडी येथील संत तुकाराम महाराज यांच्या बीजेच्या निमित्ताने सप्ताह असेल, छत्रपती शिवाजी महाराजांची जयंती असेल, हिंजवडी फेस्टिव्हल असेल, वसंत पंचमीच्या दिवशी असलेला म्हातोबा मंदिराचा वर्धापन दिवस असेल, गणेश जयंती, असे एक ना अनेक उत्सव-उपक्रम हिंजवडी गावाला शोभेल असे याच उंचीने साजरे केले जातात. छत्रपती शिवाजी महाराजांचा भव्य पुतळा बसवून त्याचा अनावरण सोहळा खूप मोठ्या दिमाखामध्ये सगळ्या तरुणांनी साजरा केला. जगद्गुरू संत तुकाराम महाराजांच्या एक कन्या ‘गंगाबाई’ या जांभळ ु कर घराण्यात दिल्या होत्या, असा उल्लेख संत तुकाराम महाराजांच्या चरित्रात संत महिपती महाराजांनी केला आहे. ‘‘मोसे (मोझे) गाडे जांभळ ु कर। सोयरे करी वैष्णव वीर।।’’ असा ऋणानुबधं तुकोबारायांचा आणि जांभळ ु कर घराण्याचा हिंजवडी गावचा आहे. त्या तुकोबारायांच्या पालखी सोहळ्यात चालायची संधी आम्हा ग्रामस्थाना आहे. त्या ही दिंडीचे नामकरण ग्रामस्थांनी ‘चांगभले प्रासादिक दिंडी’ असंच केलं आहे. देव म्हातोबा उत्सवाच्या निमित्ताने प्रसिद्ध असणारी बगाड यात्रा ही फक्त हिंजवडी पंचक्रोशीचाच नव्हे तर अवघ्या महाराष्ट्राच्या चर्चेचा विषय आहे. ती देखील निर्विवादपणे पार पाडणे माझे सगळे ग्रामस्थ तरुण बांधव करत असतात. मूळचं हिंजवडी असणारं नाव, नकळत बाहेरच्या लोकांकडून त्याचा अपभ्रंश होऊन हिंजवे ाडी असं झालं होतं, परंतु आमच्या तरुणांनी मोठं आंदोलन करून छोट्या-छोट्या बोर्डावरून ते नाव हटवलं, सगळ्या मंत्र्यांना, 20

याच टेकडीवरील जिर्णोद्धारानंतरचे भव्य म्हातोबा मंदिर.

सुमारे ३० ते ३५ वर्षांपर्ू वीची श्री म्हातोबा देवाची टेकडी व मंदिर. पुढाऱ्यांना, कलेक्टरला, अधिकाऱ्यांना पत्र व्यवहार करून ते मूळचं नाव ‘हिंजवडी’ असंच राहावं यासाठी प्रयत्न केले आणि त्याला म्हातोबा कपृ ने े यशही आमच्या तरुणांना आलं. आज गावात उद्योजक, राजकारणी, वकील, डॉक्टर, इंजिनिअर, कलाकार, कीर्तनकार, सर्पमित्र, वृक्षप्रेमी, ट्क रे र्स, कराटे, कुस्तीप्रेमी असे सगळ्या प्रकारचे तरुण दिसतात. हे करत असताना दान धर्म यातही कोणी ग्रामस्थ मागे पडत नाही. भंडारा डोंगर येथे सुरू असलेल्या संत तुकाराम महाराजांच्या मंदिराला लाखो रुपयांचा मदतीचा ओघ हिंजवडी वाकड ग्रामस्थांचा दिसून येतो, असं अनेक ठिकाणी दान, देणगी देणारं माझं गाव. छोट्याछोट्या नवोदित तरुणांच्या वाढदिवसानिमित्त विविध प्रकारचे कार्यक्रम त्यात आरोग्य शिबिर, रक्तदान शिबिर, स्त्री जागृती अभियान, खेळांच्या स्पर्धा, बहुआयामी व्यक्तित्व विकसन कार्यक्रम राबवले जातात. सोने या धातूला मोल असण्याचे एकमेव कारण आहे की, ‘कितीही काळ जाऊ द्या, कोणतीही परिस्थिती येऊ द्या, सोने कधीच गंजत नाही, ते चमकते म्हणजे चमकतेच.’ चकाकी हा त्याचा गुण आहे तोच त्याला योग्य किंमत आणि मान मिळवून देतो, म्हणून की काय माझी हिंजवडी साधी सुधी असून त्यातल्या जनमानसाचा मानस ओळखून देवाची कपृ ा ओळखून तिला त्या काळात लालबाबा ने ‘सोन्याची हिंजवडी’ म्हणून हाक मारली...माझ्या या हिंजवडीची शान कधीच कमी होणार नाही हे निश्चित. शब्दांकन : बेलाजी पात्रे 21

धामारी येथील श्री म्हातोबा मंदिर. पिंपरी-चिंचवड शहरातील वाकड -हिंजवडी, ताथवडे या पंचक्रोशीतील गावांचे आणि ग्रामस्थांचे म्हातोबा महाराज रक्षणकर्ते आहेत. प्रत्येक संकटातून ते आपल्या भक्ताला बाहेर काढतातच, अशी प्रचंड श्रद्धा आणि आस्था आम्हा सर्व ग्रामस्थांची आहे . म्हातोबा देवाच्या महात्म्याच्या अनेक कथा- आख्यायिका आहेत. काळ बदलला तशी माणसेही बदलली. मात्र, या तंत्रज्ञानाच्या आधुनिक व विज्ञान युगातही म्हातोबा देवावर आमची नितांत श्रद्धा कायम आहे . म्हातोबा देवाची महती वर्णावी तेवढी कमीच आहे . देवाच्या अनुबंधाची प्रचिती पदोपदी आम्हा ग्रामस्थांना येत असते. अशीच एक घटना माझ्या आयुष्यात नुकतीच घडली.

बाळासाहेब विनोदे

संचालक, संत तुकाराम सह. साखर कारखाना

धामारीतील मंदिर जीर्णोद्धाराचे सौभाग्य !

मी

वाकडचा भूमिपुत्र! म्हातोबा देवाच्या आश्रयाखाली वाढलो, घडलो, मोठा झालो. देवाच्या अनेक कहाण्या, महात्मे ऐकत मोठा झालो. मी म्हातोबा देवाच्या पूजाअर्चना, आराधनेत कुठेही अन्‌ कधीही खंड पडू दिला नाही. मात्र, गेल्या दोन वर्षांपूर्वी असा एक चमत्कारिक योगायोग घडला; की ज्याने आजही विचार केला तर मनाला एक सुखद अनुभूती मिळते. मी जमीन खरेदी करण्यासाठी प्रयत्नात होतो. अचानक एका मित्राने मला धामारी येथील जमीन विकायची असल्याचे सांगत ती पाहण्यासाठी बोलावले. लागलीच मी देखील जमीन पाहायला गेलो. योगायोग तो असा जमीन आवडली आणि दोन चार दिवसांत व्यवहार आणि सर्व सोपस्कार पार पडले. दोन दिवसांनी काही कामानिमित्त व जमिनीची पाहणी करण्यासाठी मी धामारी येथे गेलो होतो. जमिनीची पाहणी करता असताना अगदी माझ्या जमिनीला लागूनच

नुकतेच एक बांधकाम सुरू झाले होते. मी सहज उत्सुकतेने तेथील ग्रामस्थांना विचारले ; की हे कशाचे बांधकाम सुरू आहे? तेव्हा, ते म्हणाले, ‘‘हे म्हातोबा देवाच्या मंदिराचे काम सुरू आहे.’’ हे वाक्य ऐकून जणू मला काही तरी भास झाल्याचा अनुभव आला. मी काही चुकीचे तर ऐकले नाही ना? असे म्हणत मी त्यांना परत म्हणालो की, ‘‘कुठल्या मंदिराचे काम सुरू आहे?’’ तेव्हा, त्यांनी परत सांगितले की, हे म्हातोबा देवाचे मंदिर आहे; जे वाकड आणि हिंजवडीला आहे. हे ऐकताच मला काहीही सुचेना! हे स्वप्न तर नाही ना! याची मी पुन्हा पुन्हा खात्री केली आणि वास्तवाची जाणीव झाली तेव्हा, आणखी उत्सुकतेने गावकऱ्यांना विचारू लागलो की ‘‘हे कसे काय शक्य आहे? देव इकडे कधी व कसे आले?’’ तेव्हा, जुन्या जाणत्या ग्रामस्थांनी मला सांगितले की, ‘‘देव प्रवास करत असताना एके दिवशी रात्री धामारीत आले. रात्र असल्याने त्यांनी येथे मुक्काम केला. 22

चूल पेटवून भात केला आणि भाताचे ग्रहण करून ते झोपी गेले. दुसऱ्या दिवशी पहाटे मार्गस्थ झाले. काही दिवसांनी झुडपातील त्या जागेत आपोआप स्वयंभू तांदळा (शिळा) प्रकटल्याने देवाचं

महात्म्य आणि प्रचिती ओळखून गावकऱ्यांनी येथे देवाची पूजाअर्चना सुरू केली. कालांतराने तेथे छोटे मंदिर बांधून त्या शिळा स्थापित करण्यात आल्या. काही वर्षांनी मंदिराची पडझड झाल्याने ग्रामस्थांनी लोकसहभागातून जीर्णोद्धार सुरू केला.’’ हे ऐकून माझ्या तोंडून आपसूक निघाले, की ‘‘मी काही मदत करू शकतो का?’’ तेव्हा, गावातील ज्येष्ठ मंडळींनी यथाशक्ती काहीही मदत करू शकता? असे सांगितले. त्यामुळे, देवाची सेवा करण्याची संधी मला देवानेच प्राप्त करून दिल्याने मंदिर जीर्णोद्धाराला हातभार लावण्याचे सौभाग्य माझ्या सारख्या भक्ताला लाभले. पूर्वी आमचे वडील सांगत की, पहाटे किंवा रात्री देवाची पालखी जाते. ही पालखी या गावांच्या शीवेने जात असे. त्या पालखी पुढे चालणारे लोक, त्यांचा हातातील हिलाळाचा (मशाल) उजेड व त्यांच्या पावलांचा आवाज स्पष्ट जाणवत असे. केव्हा, केव्हा देवाच्या काठीचा आणि घुंगरांचा ही आवाज येत. पूर्वी दळणवळणाची साधने नव्हती, दवाखाने विविध उपचार केंद्रे अस्तित्वात नव्हती. तेव्हा, कोणाला सर्पदंश, विंचू दंश झाला अथवा आजारपण आले किंवा अपघात झाला या सर्वांवर उपचार केवळ देवाच्या मंदिरातच होत असे. तेव्हा, म्हातोबा मंदिराचाच सर्वांना प्रमुख आधार होता. संबंधित व्यक्तीला घेऊन ते कुटुंब म्हातोबा मंदिरात दाखल होत. येथे त्या जखमेवर देवाची खाक (अंगारा) लावली जात त्यानंतर, पूजा-अर्चा आणि अभिषेक होतं, आणि चमत्कार तो असा होत असे; की तो व्यक्ती ठणठणीत बरा होत असे. शब्दांकन : बेलाजी पात्रे

�ीी �ातो �ातोबा �ात ोोबा देवा�ा ��वा�न��� ��वा�न �व�ना �ी� �व �व�ा� ��कर वाकडकर उपा�य� �य� : रा��वादी युवक काँ�ेस, महारा�� �देश मा शहरा�य� रा��वादी युवक काँ�ेस मा.

सौ. अ��व�ी�ा� �व�म वाघमारे मा. न��से�वका / स��ा, ���� मंडळ िपंप����चंचवड म�ान��पा��का

�ी. �व�म भा�र वाघमारे युवा नेते

23

धामारी येथील श्री म्हातोबा मंदिर. पिंपरी-चिंचवड शहरातील वाकड -हिंजवडी, ताथवडे या पंचक्रोशीतील गावांचे आणि ग्रामस्थांचे म्हातोबा महाराज रक्षणकर्ते आहेत. प्रत्येक संकटातून ते आपल्या भक्ताला बाहेर काढतातच, अशी प्रचंड श्रद्धा आणि आस्था आम्हा सर्व ग्रामस्थांची आहे . म्हातोबा देवाच्या महात्म्याच्या अनेक कथा- आख्यायिका आहेत. काळ बदलला तशी माणसेही बदलली. मात्र, या तंत्रज्ञानाच्या आधुनिक व विज्ञान युगातही म्हातोबा देवावर आमची नितांत श्रद्धा कायम आहे . म्हातोबा देवाची महती वर्णावी तेवढी कमीच आहे . देवाच्या अनुबंधाची प्रचिती पदोपदी आम्हा ग्रामस्थांना येत असते. अशीच एक घटना माझ्या आयुष्यात नुकतीच घडली.

बाळासाहेब विनोदे

संचालक, संत तुकाराम सह. साखर कारखाना

धामारीतील मंदिर जीर्णोद्धाराचे सौभाग्य !

मी

वाकडचा भूमिपुत्र! म्हातोबा देवाच्या आश्रयाखाली वाढलो, घडलो, मोठा झालो. देवाच्या अनेक कहाण्या, महात्मे ऐकत मोठा झालो. मी म्हातोबा देवाच्या पूजाअर्चना, आराधनेत कुठेही अन्‌ कधीही खंड पडू दिला नाही. मात्र, गेल्या दोन वर्षांपूर्वी असा एक चमत्कारिक योगायोग घडला; की ज्याने आजही विचार केला तर मनाला एक सुखद अनुभूती मिळते. मी जमीन खरेदी करण्यासाठी प्रयत्नात होतो. अचानक एका मित्राने मला धामारी येथील जमीन विकायची असल्याचे सांगत ती पाहण्यासाठी बोलावले. लागलीच मी देखील जमीन पाहायला गेलो. योगायोग तो असा जमीन आवडली आणि दोन चार दिवसांत व्यवहार आणि सर्व सोपस्कार पार पडले. दोन दिवसांनी काही कामानिमित्त व जमिनीची पाहणी करण्यासाठी मी धामारी येथे गेलो होतो. जमिनीची पाहणी करता असताना अगदी माझ्या जमिनीला लागूनच

नुकतेच एक बांधकाम सुरू झाले होते. मी सहज उत्सुकतेने तेथील ग्रामस्थांना विचारले ; की हे कशाचे बांधकाम सुरू आहे? तेव्हा, ते म्हणाले, ‘‘हे म्हातोबा देवाच्या मंदिराचे काम सुरू आहे.’’ हे वाक्य ऐकून जणू मला काही तरी भास झाल्याचा अनुभव आला. मी काही चुकीचे तर ऐकले नाही ना? असे म्हणत मी त्यांना परत म्हणालो की, ‘‘कुठल्या मंदिराचे काम सुरू आहे?’’ तेव्हा, त्यांनी परत सांगितले की, हे म्हातोबा देवाचे मंदिर आहे; जे वाकड आणि हिंजवडीला आहे. हे ऐकताच मला काहीही सुचेना! हे स्वप्न तर नाही ना! याची मी पुन्हा पुन्हा खात्री केली आणि वास्तवाची जाणीव झाली तेव्हा, आणखी उत्सुकतेने गावकऱ्यांना विचारू लागलो की ‘‘हे कसे काय शक्य आहे? देव इकडे कधी व कसे आले?’’ तेव्हा, जुन्या जाणत्या ग्रामस्थांनी मला सांगितले की, ‘‘देव प्रवास करत असताना एके दिवशी रात्री धामारीत आले. रात्र असल्याने त्यांनी येथे मुक्काम केला. 22

चूल पेटवून भात केला आणि भाताचे ग्रहण करून ते झोपी गेले. दुसऱ्या दिवशी पहाटे मार्गस्थ झाले. काही दिवसांनी झुडपातील त्या जागेत आपोआप स्वयंभू तांदळा (शिळा) प्रकटल्याने देवाचं

महात्म्य आणि प्रचिती ओळखून गावकऱ्यांनी येथे देवाची पूजाअर्चना सुरू केली. कालांतराने तेथे छोटे मंदिर बांधून त्या शिळा स्थापित करण्यात आल्या. काही वर्षांनी मंदिराची पडझड झाल्याने ग्रामस्थांनी लोकसहभागातून जीर्णोद्धार सुरू केला.’’ हे ऐकून माझ्या तोंडून आपसूक निघाले, की ‘‘मी काही मदत करू शकतो का?’’ तेव्हा, गावातील ज्येष्ठ मंडळींनी यथाशक्ती काहीही मदत करू शकता? असे सांगितले. त्यामुळे, देवाची सेवा करण्याची संधी मला देवानेच प्राप्त करून दिल्याने मंदिर जीर्णोद्धाराला हातभार लावण्याचे सौभाग्य माझ्या सारख्या भक्ताला लाभले. पूर्वी आमचे वडील सांगत की, पहाटे किंवा रात्री देवाची पालखी जाते. ही पालखी या गावांच्या शीवेने जात असे. त्या पालखी पुढे चालणारे लोक, त्यांचा हातातील हिलाळाचा (मशाल) उजेड व त्यांच्या पावलांचा आवाज स्पष्ट जाणवत असे. केव्हा, केव्हा देवाच्या काठीचा आणि घुंगरांचा ही आवाज येत. पूर्वी दळणवळणाची साधने नव्हती, दवाखाने विविध उपचार केंद्रे अस्तित्वात नव्हती. तेव्हा, कोणाला सर्पदंश, विंचू दंश झाला अथवा आजारपण आले किंवा अपघात झाला या सर्वांवर उपचार केवळ देवाच्या मंदिरातच होत असे. तेव्हा, म्हातोबा मंदिराचाच सर्वांना प्रमुख आधार होता. संबंधित व्यक्तीला घेऊन ते कुटुंब म्हातोबा मंदिरात दाखल होत. येथे त्या जखमेवर देवाची खाक (अंगारा) लावली जात त्यानंतर, पूजा-अर्चा आणि अभिषेक होतं, आणि चमत्कार तो असा होत असे; की तो व्यक्ती ठणठणीत बरा होत असे. शब्दांकन : बेलाजी पात्रे

�ीी �ातो �ातोबा �ात ोोबा देवा�ा ��वा�न��� ��वा�न �व�ना �ी� �व �व�ा� ��कर वाकडकर उपा�य� �य� : रा��वादी युवक काँ�ेस, महारा�� �देश मा शहरा�य� रा��वादी युवक काँ�ेस मा.

सौ. अ��व�ी�ा� �व�म वाघमारे मा. न��से�वका / स��ा, ���� मंडळ िपंप����चंचवड म�ान��पा��का

�ी. �व�म भा�र वाघमारे युवा नेते

23

हिराई-सीताई देवींचे महात्म्य म्हातोबा देवाबरोबरच हिंजवडी येथे मुळा नदीच्या काठावरील हिराई-सीताई देवींचे मंदिर असंख्य भाविकांचे श्रद्धास्थान आहे . हिंजवडी-वाकड या दोन्ही गावाच्या वेशीवर हे मंदिर वसले आहे . या मंदिरात ‘साती आसरा’चे सात तांदळे आहेत. दरवर्षी म्हातोबा उत्सव काळात आणि नवरात्रात शेकडो भाविक देवींचा मानपान करणे तसेच ओटी भरण्यासाठी आवर्जून येत असतात.

गणेश पारखी (माळी) देवीचे सेवक े री

हिं

जवडी येथील मुळा नदीच्या किनारी पारखी (माळी) कुटुंब पिढ्यानपिढ्या शेती करत आहेत. ही शेतजमीन ‘वडमळा’ म्हणून ओळखली जाते. याच कुटुंबाच्या पूर्वजांना म्हातोबा देवाने दृष्टांत दिला होता. त्यात, खेड तालुक्यातील चासकमान येथून देवाने साती आसरांना आणल्याचे म्हटले जाते. मुळा नदीच्या काठालगत डोह आहे. तेथे ‘साती आसरा’ लुप्त झाल्या. हे तेथील एका कोळी आणि परीटाने पाहिले. हे दोघेही देवींसोबत तेथे लुप्त झाल्याची अख्यायिका सांगितली जाते. पारखी कुटुंबातील पूर्वजांना शेतात म्हणजे ‘वडमळ्यात’ सातही देवींच्या म्हणजे ‘साती आसरा’च्या तांदळ्यांबरोबरच त्या कोळी आणि परीटाचेही तांदळे आढळून आले. खेड तालुक्यातील चासकमानला देखील ‘हिराई-सीताई’ देवींचे मंदिर आहे. देवाने माणसाचे रुप घेऊन तेथील स्थानिक ग्रामस्थांना हिंजवडी येथे लुप्त झालेल्या ‘साती आसरा’ बद्दल सांगितल्याची अख्यायिका आहे. त्यामुळे, चासकमान भागातील भाविक येथे दरवर्षी उत्सवात येऊन देवींचा मानपान करून जात असतात. तेथील घरात लग्नकार्य असेल तर नवविवाहित जोडपे इथे देवींच्या पाया पडायला आवर्जून येत असतात. पारखी कुटुंबातील पूर्वजांना देवाने दिलेल्या दृष्टांतानुसार, शेतात देवींचे तांदळे आढळून आले. त्यांनी देवींचे तांदळे सरळ करण्याच्या उद्देशाने आजूबाजूला खड्डे घेतले. परंतु, तांदळे जमिनीत वाढत गेल्याचे दिसून आले. तब्बल १५ फुटांपर्यंत हे तांदळे दिसून आले. त्यामुळे, तांदळे सरळ करण्याचा विचार पारखी कुटुंबाने सोडून दिला. आजही हे तांदळे जसेच्या

तसेच असल्याचे पाहता येते. या ठिकाणी पारखी कुटुंबाच्या पूर्वजांनी दगड-मातीचे पहिले मंदिर बांधले. काही वर्षांनी ते बांधकाम पडले म्हणून मंदिराचे माती-विटांचे बांधकाम केले. हिंजवडी ग्रामस्थ आणि पारखी कुटुंबातील पूर्वजांनी हे बांधकाम केले. त्याचे बांधकाम करत असताना हिंजवडी टेकडीवर असलेल्या म्हातोबाच्या मूर्तीप्रमाणे घोड्यावर बसलेल्या म्हातोबाची छोटी मूर्ती सापडली. ही मूर्ती जशीच्या तशी मंदिरात ठेवण्यात आली. त्यानंंतर, २००२ ते २००४ पर्यंतच्या काळात हिंजवडी-वाकड ग्रामस्थांसह आजूबाजूच्या गावांतील लोकांनी मिळून लोकवर्गणीद्वारे मंदिराचा तिसरा जीर्णोद्धार केला. सध्याचे देवीचे मंदिर हे मोठे असून त्यावर कळस चढविण्यात आला आहे. मंदिराच्या उजव्या बाजूला आणि समोरच्या बाजूला म्हसोबाचे देवस्थान आहे. पूर्वी जेथे तांदळे आढळून आले तेथे पूर्वी दोन मोठी झाडे होती. त्यापैकी, एक झाड मंदिराच्या विस्तारात अडचणीचे ठरत असल्याने काढण्यात आले. मात्र, दुसरे झाड अजूनही तसेच असून वर्षानुवर्षे उभे आहे. हे झाड किमान चारशे ते पाचशे वर्षांपूर्वीचे असल्याचे मानले जाते. नवरात्रात देवींच्या मंदिरात पहिल्या दिवशी घटस्थापना केली जाते. त्याच दिवसापासून नऊ दिवस नवनाथ ग्रंथाचे पारायण केले जाते. जांभुळकर कुटुंबीय त्याचे वाचन करतात. जांभुळकर, साखरे, बेंद्रे, 24

बलकवडे, हुलावळे, भुजबळ, कळमकर, सायकर, कलाटे, देवकर, वाकडकर या परिवारातील प्रतिनिधी पहिल्यापासून आजपर्यंत मंदिरात नऊ दिवस मुक्कामाला असतो. नवरात्रात हिंजवडी-वाकड नऊ दिवस महिला उपवास धरतात. सातव्या माळेला सुमारे दीड हजार महिला उपवासाचा प्रसाद बनवितात. त्यासाठी हिंजवडी-वाकडमधील परगावी दिलेल्या सुवासिनी देवीचा मानपान आणि ओटी भरण्यासाठी येतात. अष्टमीला होम आणि नवमीला होमाची पूर्णाहुती होते. नवमी किंवा दशमीला घट उठतात. दसऱ्याला नऊ कुमार मुले व नऊ कुमारिकांना जेवण दिले जाते. मग, महाप्रसाद होतो. कोजागिरी पौर्णिमेला देवीला दुधाचा नैवेद्य दाखवून जागर केला जातो. नवरात्राला सांगता होते.

पूर्वी, पारखी कुटुंबाचे एक घर होते. आता चार घरे झाली आहे. म्हातोबा उत्सव काळात पहिल्या दिवशी हिराई-सीताई देवींची महाआरती आणि नित्य आरती होत असते. नैवेद्य दाखविला जातो. बगाडाच्या दुसऱ्या दिवशी देवीचा गोंधळाचा कार्यक्रम होतो. हिंजवडी-वाकडमधून बाहेरगावी दिलेल्या सुवासिनी नवस असल्यास किंवा दर्शन घेण्यासाठी देवी मंदिरात येत असतात. आषाढ महिन्यात म्हातोबा देवाची पालखी हिंजवडी वाकड ग्राम प्रदक्षिणासाठी येते. त्यावेळेस देवाची व देवींची भेट होते. त्यादिवशी महाप्रसादाचा कार्यक्रम होतो व महाआरती होते. म्हातोबाला पारखी कुटुंबीयांकडून चाफ्याची माळ वाहिली जाते. तो मान पारखी कुटुंबाला पूर्वापारपासून मिळाला आहे. बारपे येथे शेले आणण्यासाठी जातात. त्या ठिकाणी शेले तोडण्या अगोदर देवाची महापूजा होते. येथे देवाला पहिली चाफ्याची माळ घालण्याचा मान पारखी कुटुंबाला आहे. नंतर शेले (देवाची काठी)ला चाफ्याची माळ घालतात. दुसऱ्या दिवशी सावरगाव येथे सुद्धा सकाळी चाफ्याची माळ याच कुटुंबातील लोक घालतात. हनुमान जयंतीला गळकऱ्यांची निवड झाल्यानंतर त्यालाही पहिली चाफ्याची माळ पारखी कुटुंबीयांकडून घातली जाते. गळकऱ्यांचे हार-बाशिंग, मनगटे, कंबरपट्टा, मुंडावळे, बाजूबंद देखील चाफ्याचे असते. चाफ्याशिवाय, इतर कोणतेही फूल चालत नाही. गळकऱ्याला व खांदेकऱ्यांना माळ घातल्यानंतर हुलावळे यांच्या काठीला व जाधव यांच्या काठीला चाफ्याची माळ घातली जाते. शब्दांकन : बेलाजी पात्रे

�ुभ��ुक

��� सागर मोहनदादा भूमकर मकर Ǐ˥ȍǢǛ

मा. �द�ीप�ेठ बबनराव हु�ावळे मा. सौ. बेबीताई �द�ीपराव हु�ावळे मा. मुळशी तालुका अ�य�, कॉं�ेस किमटी मा. �ामपंचायत सद�या, िहंजवडी

25

हिराई-सीताई देवींचे महात्म्य म्हातोबा देवाबरोबरच हिंजवडी येथे मुळा नदीच्या काठावरील हिराई-सीताई देवींचे मंदिर असंख्य भाविकांचे श्रद्धास्थान आहे . हिंजवडी-वाकड या दोन्ही गावाच्या वेशीवर हे मंदिर वसले आहे . या मंदिरात ‘साती आसरा’चे सात तांदळे आहेत. दरवर्षी म्हातोबा उत्सव काळात आणि नवरात्रात शेकडो भाविक देवींचा मानपान करणे तसेच ओटी भरण्यासाठी आवर्जून येत असतात.

गणेश पारखी (माळी) देवीचे सेवक े री

हिं

जवडी येथील मुळा नदीच्या किनारी पारखी (माळी) कुटुंब पिढ्यानपिढ्या शेती करत आहेत. ही शेतजमीन ‘वडमळा’ म्हणून ओळखली जाते. याच कुटुंबाच्या पूर्वजांना म्हातोबा देवाने दृष्टांत दिला होता. त्यात, खेड तालुक्यातील चासकमान येथून देवाने साती आसरांना आणल्याचे म्हटले जाते. मुळा नदीच्या काठालगत डोह आहे. तेथे ‘साती आसरा’ लुप्त झाल्या. हे तेथील एका कोळी आणि परीटाने पाहिले. हे दोघेही देवींसोबत तेथे लुप्त झाल्याची अख्यायिका सांगितली जाते. पारखी कुटुंबातील पूर्वजांना शेतात म्हणजे ‘वडमळ्यात’ सातही देवींच्या म्हणजे ‘साती आसरा’च्या तांदळ्यांबरोबरच त्या कोळी आणि परीटाचेही तांदळे आढळून आले. खेड तालुक्यातील चासकमानला देखील ‘हिराई-सीताई’ देवींचे मंदिर आहे. देवाने माणसाचे रुप घेऊन तेथील स्थानिक ग्रामस्थांना हिंजवडी येथे लुप्त झालेल्या ‘साती आसरा’ बद्दल सांगितल्याची अख्यायिका आहे. त्यामुळे, चासकमान भागातील भाविक येथे दरवर्षी उत्सवात येऊन देवींचा मानपान करून जात असतात. तेथील घरात लग्नकार्य असेल तर नवविवाहित जोडपे इथे देवींच्या पाया पडायला आवर्जून येत असतात. पारखी कुटुंबातील पूर्वजांना देवाने दिलेल्या दृष्टांतानुसार, शेतात देवींचे तांदळे आढळून आले. त्यांनी देवींचे तांदळे सरळ करण्याच्या उद्देशाने आजूबाजूला खड्डे घेतले. परंतु, तांदळे जमिनीत वाढत गेल्याचे दिसून आले. तब्बल १५ फुटांपर्यंत हे तांदळे दिसून आले. त्यामुळे, तांदळे सरळ करण्याचा विचार पारखी कुटुंबाने सोडून दिला. आजही हे तांदळे जसेच्या

तसेच असल्याचे पाहता येते. या ठिकाणी पारखी कुटुंबाच्या पूर्वजांनी दगड-मातीचे पहिले मंदिर बांधले. काही वर्षांनी ते बांधकाम पडले म्हणून मंदिराचे माती-विटांचे बांधकाम केले. हिंजवडी ग्रामस्थ आणि पारखी कुटुंबातील पूर्वजांनी हे बांधकाम केले. त्याचे बांधकाम करत असताना हिंजवडी टेकडीवर असलेल्या म्हातोबाच्या मूर्तीप्रमाणे घोड्यावर बसलेल्या म्हातोबाची छोटी मूर्ती सापडली. ही मूर्ती जशीच्या तशी मंदिरात ठेवण्यात आली. त्यानंंतर, २००२ ते २००४ पर्यंतच्या काळात हिंजवडी-वाकड ग्रामस्थांसह आजूबाजूच्या गावांतील लोकांनी मिळून लोकवर्गणीद्वारे मंदिराचा तिसरा जीर्णोद्धार केला. सध्याचे देवीचे मंदिर हे मोठे असून त्यावर कळस चढविण्यात आला आहे. मंदिराच्या उजव्या बाजूला आणि समोरच्या बाजूला म्हसोबाचे देवस्थान आहे. पूर्वी जेथे तांदळे आढळून आले तेथे पूर्वी दोन मोठी झाडे होती. त्यापैकी, एक झाड मंदिराच्या विस्तारात अडचणीचे ठरत असल्याने काढण्यात आले. मात्र, दुसरे झाड अजूनही तसेच असून वर्षानुवर्षे उभे आहे. हे झाड किमान चारशे ते पाचशे वर्षांपूर्वीचे असल्याचे मानले जाते. नवरात्रात देवींच्या मंदिरात पहिल्या दिवशी घटस्थापना केली जाते. त्याच दिवसापासून नऊ दिवस नवनाथ ग्रंथाचे पारायण केले जाते. जांभुळकर कुटुंबीय त्याचे वाचन करतात. जांभुळकर, साखरे, बेंद्रे, 24

बलकवडे, हुलावळे, भुजबळ, कळमकर, सायकर, कलाटे, देवकर, वाकडकर या परिवारातील प्रतिनिधी पहिल्यापासून आजपर्यंत मंदिरात नऊ दिवस मुक्कामाला असतो. नवरात्रात हिंजवडी-वाकड नऊ दिवस महिला उपवास धरतात. सातव्या माळेला सुमारे दीड हजार महिला उपवासाचा प्रसाद बनवितात. त्यासाठी हिंजवडी-वाकडमधील परगावी दिलेल्या सुवासिनी देवीचा मानपान आणि ओटी भरण्यासाठी येतात. अष्टमीला होम आणि नवमीला होमाची पूर्णाहुती होते. नवमी किंवा दशमीला घट उठतात. दसऱ्याला नऊ कुमार मुले व नऊ कुमारिकांना जेवण दिले जाते. मग, महाप्रसाद होतो. कोजागिरी पौर्णिमेला देवीला दुधाचा नैवेद्य दाखवून जागर केला जातो. नवरात्राला सांगता होते.

पूर्वी, पारखी कुटुंबाचे एक घर होते. आता चार घरे झाली आहे. म्हातोबा उत्सव काळात पहिल्या दिवशी हिराई-सीताई देवींची महाआरती आणि नित्य आरती होत असते. नैवेद्य दाखविला जातो. बगाडाच्या दुसऱ्या दिवशी देवीचा गोंधळाचा कार्यक्रम होतो. हिंजवडी-वाकडमधून बाहेरगावी दिलेल्या सुवासिनी नवस असल्यास किंवा दर्शन घेण्यासाठी देवी मंदिरात येत असतात. आषाढ महिन्यात म्हातोबा देवाची पालखी हिंजवडी वाकड ग्राम प्रदक्षिणासाठी येते. त्यावेळेस देवाची व देवींची भेट होते. त्यादिवशी महाप्रसादाचा कार्यक्रम होतो व महाआरती होते. म्हातोबाला पारखी कुटुंबीयांकडून चाफ्याची माळ वाहिली जाते. तो मान पारखी कुटुंबाला पूर्वापारपासून मिळाला आहे. बारपे येथे शेले आणण्यासाठी जातात. त्या ठिकाणी शेले तोडण्या अगोदर देवाची महापूजा होते. येथे देवाला पहिली चाफ्याची माळ घालण्याचा मान पारखी कुटुंबाला आहे. नंतर शेले (देवाची काठी)ला चाफ्याची माळ घालतात. दुसऱ्या दिवशी सावरगाव येथे सुद्धा सकाळी चाफ्याची माळ याच कुटुंबातील लोक घालतात. हनुमान जयंतीला गळकऱ्यांची निवड झाल्यानंतर त्यालाही पहिली चाफ्याची माळ पारखी कुटुंबीयांकडून घातली जाते. गळकऱ्यांचे हार-बाशिंग, मनगटे, कंबरपट्टा, मुंडावळे, बाजूबंद देखील चाफ्याचे असते. चाफ्याशिवाय, इतर कोणतेही फूल चालत नाही. गळकऱ्याला व खांदेकऱ्यांना माळ घातल्यानंतर हुलावळे यांच्या काठीला व जाधव यांच्या काठीला चाफ्याची माळ घातली जाते. शब्दांकन : बेलाजी पात्रे

�ुभ��ुक

��� सागर मोहनदादा भूमकर मकर Ǐ˥ȍǢǛ

मा. �द�ीप�ेठ बबनराव हु�ावळे मा. सौ. बेबीताई �द�ीपराव हु�ावळे मा. मुळशी तालुका अ�य�, कॉं�ेस किमटी मा. �ामपंचायत सद�या, िहंजवडी

25

वाकडमधील अद्त भु प्राचीन शिलाले ख

पंचक्रोशीतील वाकड ग्रामस्थांचे मुळानदी काठी असणारे ग्रामदैवत श्री म्हातोबा मंदिर. वाकड आणि हिंजवडी दोन गावांना जोडू न ठे वणारे हे मंदिर. पूर्वी दगडी बांधकामात असले ल्या या मंदिराचे काम केले आहे . या मंदिराच्या बाहेर डावीकडे जुन्या मंदिराच्या बांधकामातील दगडी शिळा रंग देऊन उभी आहे . हा दगड म्हणजे घट्ट सोनेरी रंगातील अद्त भु शिलाले ख आहे . मुळचा हिंजवडीचा असणारा म्हातोबा देव वाकड येथे कशा प्रकारे आला याच्या अनेक दंतकथा या भागात प्रचलित आहेत. तसेच वाकड येथे जुने हिराई सीताई मंदिर आहे . या दोन्ही मंदिरांचा इतिहास प्रचलित आहे .

सुवर्णा गवारे

वा

कड येथील मुळा नदीकाठी असणारे श्री म्हातोबा मंदिराच्या बाहेर जुन्या बांधकामातील एक दगडी रंग दिलेली शिळा उभी आहे. हा दगड म्हणजे सोनेरी रंगातील शिलालेख आहे. तो छत्रपती संभाजी महाराजांच्या १६८१ मधील आहे. त्यावर सहा गावांचा उल्लेख आहे. शहरातील अनेक गावांचा इतिहास क्षेत्रपाल देवता, उत्सव परंपरा व कथांनी व्यापला आहे. त्यातीलच ग्रामदैवता म्हणजे श्री म्हातोबा. ग्रामदैवता व त्यांचे उत्सव, आचार-परंपरा यांनी सबंध ग्रामीण जीवनाच्या सामाजिक व धार्मिक जीवनाचा मोठा इतिहास प्रकाशझोतात आला आहे. या ग्रामदैवतांशी स्थानिक स्तरावर अनेक कथा दंतकथा, चालिरीती, परंपरा जोडलेल्या आहेत. शिलालेखानुसार हिंजवडी गावातील जांभुळकर यांनी वाकडमध्ये येऊन हे मंदिर बांधले आहे. यातून मुळचा हिंजवडीचा असणारा म्हातोबा देव वाकड येथे कशाप्रकारे आला, याच्या अनेक दंतकथा या भागात प्रचलित आहेत. येथील ग्रामस्थांना आजही यात्रेवेळी मान देण्याची परंपरा कायम आहे. जांभुळकर परिवाराला वाकड-हिंजवडी गावातील यात्रेत बगाडाचा मान आहे. या दैवतावर सर्वांत आधी ज्येष्ठ संशोधक दामोदर कोसंबी यांनी प्रकाश टाकला. नंतर ज्येष्ठ भाषा संशोधक विश्वनाथ खैरे यांनीही प्रयत्न केला. त्यानंतर या दैवताविषयी प्रणव पाटील यांनी अभ्यास सुरू केला आहे. म्हातोबा मंदिराचे बांधकाम

1, 2 & 3 BHK @ Ravet Pune

१६७८ मधील फाल्गुन महिन्यात सुरू झाले. ते १६८१ मध्ये संपले. खेडमधील पाबळ, धामारी, चास व मुळशीतील हिंजवडी या गावांची नावे कोरली आहेत. यातील दोन नावे अस्पष्ट आहेत.

असा आहे शिलाले ख वाकड येथे सापडलेला हा शिलालेख ३८ इंच उंच व ११ सेंटिमीटर रुंद आहे. त्यात १६ ओळी आहेत. पहिल्या चार ओळींमध्ये डावीकडच्या बाजूस तो तुटला आहे. आयताकृती शिळा ही जुन्या मंदिराच्या चौकटीचा एक भाग आहे. शिलालेखाची भाषा मराठी असून, त्यात ‘र’ हे अक्षर जुन्या वळणाचे आहे. ‘ल’ऐवजी ‘ळ’ हे अक्षर वापरले आहे.

Site : Near Chandrabhaga Corner, Ravet Pune 412101

| Large Apartments | Broad Views from the Sundeck | Variety of Amenities | Landscape Garden Project By

Office: 318 to 323, 3rd Floor, Laxmi Complex, Old Mumbai - Pune Road, Chinchwad, Pune 411019, E-mail : [email protected] Web: www.lsmehetre.com

9075096850, 9823761333

मा. संदीप (आण्णा) कस्पटे मा. नगरसेवक, िपं.िचं. मनपा

एकल स्वरूपातील स्मृतिशिल्पे हिराई-सीताई या देवी म्हणजे मुळूक घराण्यातील दोन मुली. हे घराणे खेडमधील चासकमान येथे राहणारे. म्हातोबा देवाने त्या मुलींची मागणी घातली; परंतु ती नाकारल्यामुळे या देवाने त्यांना पळवून आणल्याची आख्यायिका वाकडमध्ये आहे. श्री म्हातोबा देवाच्या या दोन बायका होत्या. वाकड येथील डोहात त्या लुप्त झाल्याचे सांगितले जाते. त्यामुळे येथे या देवींचे मंदिर उभे राहिले. अभ्यासकांच्या मते सप्तमातृकांपैकी या दोन देवी असाव्यात, असा अंदाज बांधला जात आहे. मंदिरात असलेली पूर्वजांची प्राचीन स्मृतिशिल्पे ही एकल स्वरूपातील आहेत. चैत्र-पौर्णिमेला मुळूक घराण्याचे भाविक येथे दर्शनासाठी येतात. 26

मा. ��वनाथ ज�भुळकर पाटी� मा. सरपंच, िव. सद�य, िहंजवडी

सौ. ��वानी ��भषेक ज�भुळकर �ी. ��भषेक ज�भुळकर मा. उपसरपंच / िव�मान सद�या, िहंजवडी

सं�थापक, �ी �ुप / युवा नेते)

27

वाकडमधील अद्त भु प्राचीन शिलाले ख

पंचक्रोशीतील वाकड ग्रामस्थांचे मुळानदी काठी असणारे ग्रामदैवत श्री म्हातोबा मंदिर. वाकड आणि हिंजवडी दोन गावांना जोडू न ठे वणारे हे मंदिर. पूर्वी दगडी बांधकामात असले ल्या या मंदिराचे काम केले आहे . या मंदिराच्या बाहेर डावीकडे जुन्या मंदिराच्या बांधकामातील दगडी शिळा रंग देऊन उभी आहे . हा दगड म्हणजे घट्ट सोनेरी रंगातील अद्त भु शिलाले ख आहे . मुळचा हिंजवडीचा असणारा म्हातोबा देव वाकड येथे कशा प्रकारे आला याच्या अनेक दंतकथा या भागात प्रचलित आहेत. तसेच वाकड येथे जुने हिराई सीताई मंदिर आहे . या दोन्ही मंदिरांचा इतिहास प्रचलित आहे .

सुवर्णा गवारे

वा

कड येथील मुळा नदीकाठी असणारे श्री म्हातोबा मंदिराच्या बाहेर जुन्या बांधकामातील एक दगडी रंग दिलेली शिळा उभी आहे. हा दगड म्हणजे सोनेरी रंगातील शिलालेख आहे. तो छत्रपती संभाजी महाराजांच्या १६८१ मधील आहे. त्यावर सहा गावांचा उल्लेख आहे. शहरातील अनेक गावांचा इतिहास क्षेत्रपाल देवता, उत्सव परंपरा व कथांनी व्यापला आहे. त्यातीलच ग्रामदैवता म्हणजे श्री म्हातोबा. ग्रामदैवता व त्यांचे उत्सव, आचार-परंपरा यांनी सबंध ग्रामीण जीवनाच्या सामाजिक व धार्मिक जीवनाचा मोठा इतिहास प्रकाशझोतात आला आहे. या ग्रामदैवतांशी स्थानिक स्तरावर अनेक कथा दंतकथा, चालिरीती, परंपरा जोडलेल्या आहेत. शिलालेखानुसार हिंजवडी गावातील जांभुळकर यांनी वाकडमध्ये येऊन हे मंदिर बांधले आहे. यातून मुळचा हिंजवडीचा असणारा म्हातोबा देव वाकड येथे कशाप्रकारे आला, याच्या अनेक दंतकथा या भागात प्रचलित आहेत. येथील ग्रामस्थांना आजही यात्रेवेळी मान देण्याची परंपरा कायम आहे. जांभुळकर परिवाराला वाकड-हिंजवडी गावातील यात्रेत बगाडाचा मान आहे. या दैवतावर सर्वांत आधी ज्येष्ठ संशोधक दामोदर कोसंबी यांनी प्रकाश टाकला. नंतर ज्येष्ठ भाषा संशोधक विश्वनाथ खैरे यांनीही प्रयत्न केला. त्यानंतर या दैवताविषयी प्रणव पाटील यांनी अभ्यास सुरू केला आहे. म्हातोबा मंदिराचे बांधकाम

1, 2 & 3 BHK @ Ravet Pune

१६७८ मधील फाल्गुन महिन्यात सुरू झाले. ते १६८१ मध्ये संपले. खेडमधील पाबळ, धामारी, चास व मुळशीतील हिंजवडी या गावांची नावे कोरली आहेत. यातील दोन नावे अस्पष्ट आहेत.

असा आहे शिलाले ख वाकड येथे सापडलेला हा शिलालेख ३८ इंच उंच व ११ सेंटिमीटर रुंद आहे. त्यात १६ ओळी आहेत. पहिल्या चार ओळींमध्ये डावीकडच्या बाजूस तो तुटला आहे. आयताकृती शिळा ही जुन्या मंदिराच्या चौकटीचा एक भाग आहे. शिलालेखाची भाषा मराठी असून, त्यात ‘र’ हे अक्षर जुन्या वळणाचे आहे. ‘ल’ऐवजी ‘ळ’ हे अक्षर वापरले आहे.

Site : Near Chandrabhaga Corner, Ravet Pune 412101

| Large Apartments | Broad Views from the Sundeck | Variety of Amenities | Landscape Garden Project By

Office: 318 to 323, 3rd Floor, Laxmi Complex, Old Mumbai - Pune Road, Chinchwad, Pune 411019, E-mail : [email protected] Web: www.lsmehetre.com

9075096850, 9823761333

मा. संदीप (आण्णा) कस्पटे मा. नगरसेवक, िपं.िचं. मनपा

एकल स्वरूपातील स्मृतिशिल्पे हिराई-सीताई या देवी म्हणजे मुळूक घराण्यातील दोन मुली. हे घराणे खेडमधील चासकमान येथे राहणारे. म्हातोबा देवाने त्या मुलींची मागणी घातली; परंतु ती नाकारल्यामुळे या देवाने त्यांना पळवून आणल्याची आख्यायिका वाकडमध्ये आहे. श्री म्हातोबा देवाच्या या दोन बायका होत्या. वाकड येथील डोहात त्या लुप्त झाल्याचे सांगितले जाते. त्यामुळे येथे या देवींचे मंदिर उभे राहिले. अभ्यासकांच्या मते सप्तमातृकांपैकी या दोन देवी असाव्यात, असा अंदाज बांधला जात आहे. मंदिरात असलेली पूर्वजांची प्राचीन स्मृतिशिल्पे ही एकल स्वरूपातील आहेत. चैत्र-पौर्णिमेला मुळूक घराण्याचे भाविक येथे दर्शनासाठी येतात. 26

मा. ��वनाथ ज�भुळकर पाटी� मा. सरपंच, िव. सद�य, िहंजवडी

सौ. ��वानी ��भषेक ज�भुळकर �ी. ��भषेक ज�भुळकर मा. उपसरपंच / िव�मान सद�या, िहंजवडी

सं�थापक, �ी �ुप / युवा नेते)

27

श्री म्हातोबा बारपे, हिंजवडी, वाकड, चासकमान व धामारीत सर्व व्यापी परमेश्वर म्हातोबा देव चरा चरात आहेत. देवाला शांतता हवी म्हणून बारपेच्या घनदाट जंगलात गेले. अन जणू हिंजवडी-वाकडसह पंचक्रोशितील ग्रामस्थांच्या असंख्य पिढ्यांचा उद्धार करण्यासाठी देव या भूमीवर अवतले . देवांच्या पदस्पर्शाने पावन झाल्याने या भूमीचाही उद्धार अन कायापालट झाला. हिंजवडी वाकडसह श्री म्हातोबा देवांचे बारपे, शिरूर मधील धामारी, खेड तालुक्यातील चासकमान या गावांसह महाराष्ट् रातील अनेक ठिकाणी अधिष्ठान आहे .

किसन साखरे पाटील उत्सवातील प्रमुख मानकरी

ना

थ पंथातील काळभैरनाथाचा अवतार असलेले श्री म्हातोबा महाराज जागृत देवस्थान असून म्हातोबा देवांचे पुण्यातील आडगाव बारपे हे मूळ ठाणे. सर्वांचा रक्षण कर्ता आणि संकटात धावून येणारे, नवसाला पावणारे असे कडक देवस्थान अशी महती देवाची आहे. म्हणूनच पंचक्रोशीतील भाविक भक्त देवाची परंपरागत भक्तिभावाने पूजाअर्चा करतात. आडगाव बारपे, हिंजवडी, वाकड, चासकमान, धामारी या गावात देवाचे अस्तित्व आहे. या दरम्यान देव जिथे जिथे थांबले तिथे देवाच्या पादुका व मंदिरे झाली आहेत. श्री म्हातोबा देव हे पश्चिमेकडून आल्याच्या अनेक आख्यायिका आहेत. बारपे आडगाव येथून प्रस्थान करत देव हिंजवडी गावठाणात आले, जान पाटलांच्या वाड्यात आले. तेथून ते म्हातोबा टेकडीवर गेले. मात्र, तेंव्हा हिंजवडीत पाण्याचे दुर्भिक्ष होते. अन्‌नंतर पाण्यासाठी नदीच्या दिशेने देव वाकडला मुळा नदीकाठी गेले. देव वाकडला आल्यावर भाविकांची लोकांची गर्दी जमू लागली. यात्रा उत्सव कधी सुरू झाला याची नक्की माहिती येथील कुणालाही सांगता येत नाही. मात्र पिढ्या न पिढ्या परंपरागत यात्रा उत्सवाचा वारसा हिंजवडीवाकडकर गावकऱ्यांनी श्रद्धेने जतन केला आहे. पंचक्रोशीतील भाविकांची मांदियाळी या उत्सवाला पाहायला मिळते.

चासकमाण (खेड) येथील श्री म्हातोबा मंदिर.

चासकमानला गेली होती. वाकड-हिंजवडीच्या यात्रेत दरवर्षी चासकमानचे हजारो भाविक मुक्कामी येतात. आणि ते येथे देवदेव करून माघारी जातात देवांचा धामारी मुक्काम, स्वयंभू शिळा आणि मंदिर जीर्णोद्धार देव प्रवास करताना रात्री शिरूर तालुक्यातील धामारी गावी पोहचले रात्र असल्याने त्यांनी त्या गावात मुक्काम करण्याचे ठरविले एका झुडपाजवळ चूल पेटवून भात शिजवून ग्रहण केला अन्‌त्यांनी तीथे विश्रांती केली. दुसऱ्या दिवशी देव तेथून निघून गेले मात्र, काही दिवसांनी त्या जागेत स्वयंभू तांदळा (शिळा) प्रकटली. त्यामुळे धामारी ग्रामस्थांना पदोपदी देवाची प्रचिती येत राहिले देवाचे महात्म्य गावकऱ्याच्या लक्षात आल्याने त्यांनी देवाची भक्ती करता यावी म्हणून एक लहानसे मंदिर बांधून देवाची मूर्ती अन्‌ तांदळा येथे स्थापित केल्या. हे लहानसे मंदिर अनेक वर्षे होते त्याची पडझड झाल्याने धामारी ग्रामस्थांच्या पुढाकारातून व योगदानातून व दानशुरांच्या मदतीद्वारे मंदिराचा जीर्णोद्धार करण्यात आला आहे आता इथे सुंदर आणि पक्के मंदिर भक्तांसाठी खुले आहे. शब्दांकन : बेलाजी पात्रे

धामारी (शिरूर) येथील श्री म्हातोबा मंदिर. चासकमानहून येताना देवाने घोड्यावर हिराई-सीताई देवींना सोबत आणल्याच्या अनेक कथा आहेत. देवाने त्यांना मुळेच्या डोहात अदृश्य केले अशी कथा आहे. म्हणूनच येथील नदीच्या डोहाला हिराईसीताई डोह असे नाव प्रचलित झाले आहे. मुळा नदीकाठी हिराई-सीताई मातेचे मंदिरही आहे. ग्रामस्थ देवीची मनोभावे भक्ती करतात, पूजा करतात. चासकमान येथे देवाचे मंदिर आहे. येथील मंदिराचा जीर्णोद्धार देखील झाला आहे. वर्षभरापूर्वी वाकड-हिंजवडीकरांची पालखी देखील 28

मा. �ी. धनाजीराव �वनोदे

�ं��ापक -अ�य� : जयिहंद अब�न को. ऑफ. बॅँक, िल. (वाकड) िपंपरी-िचंचवड

�ी. ��ज�� धनाजीराव �वनोदेदे चेअरमन - अ�य� : जयिहंद अब�न को. ऑफ. बॅँक, िल. (वाकड) िपंपरी-िचंचवड

29

श्री म्हातोबा बारपे, हिंजवडी, वाकड, चासकमान व धामारीत सर्व व्यापी परमेश्वर म्हातोबा देव चरा चरात आहेत. देवाला शांतता हवी म्हणून बारपेच्या घनदाट जंगलात गेले. अन जणू हिंजवडी-वाकडसह पंचक्रोशितील ग्रामस्थांच्या असंख्य पिढ्यांचा उद्धार करण्यासाठी देव या भूमीवर अवतले . देवांच्या पदस्पर्शाने पावन झाल्याने या भूमीचाही उद्धार अन कायापालट झाला. हिंजवडी वाकडसह श्री म्हातोबा देवांचे बारपे, शिरूर मधील धामारी, खेड तालुक्यातील चासकमान या गावांसह महाराष्ट् रातील अनेक ठिकाणी अधिष्ठान आहे .

किसन साखरे पाटील उत्सवातील प्रमुख मानकरी

ना

थ पंथातील काळभैरनाथाचा अवतार असलेले श्री म्हातोबा महाराज जागृत देवस्थान असून म्हातोबा देवांचे पुण्यातील आडगाव बारपे हे मूळ ठाणे. सर्वांचा रक्षण कर्ता आणि संकटात धावून येणारे, नवसाला पावणारे असे कडक देवस्थान अशी महती देवाची आहे. म्हणूनच पंचक्रोशीतील भाविक भक्त देवाची परंपरागत भक्तिभावाने पूजाअर्चा करतात. आडगाव बारपे, हिंजवडी, वाकड, चासकमान, धामारी या गावात देवाचे अस्तित्व आहे. या दरम्यान देव जिथे जिथे थांबले तिथे देवाच्या पादुका व मंदिरे झाली आहेत. श्री म्हातोबा देव हे पश्चिमेकडून आल्याच्या अनेक आख्यायिका आहेत. बारपे आडगाव येथून प्रस्थान करत देव हिंजवडी गावठाणात आले, जान पाटलांच्या वाड्यात आले. तेथून ते म्हातोबा टेकडीवर गेले. मात्र, तेंव्हा हिंजवडीत पाण्याचे दुर्भिक्ष होते. अन्‌नंतर पाण्यासाठी नदीच्या दिशेने देव वाकडला मुळा नदीकाठी गेले. देव वाकडला आल्यावर भाविकांची लोकांची गर्दी जमू लागली. यात्रा उत्सव कधी सुरू झाला याची नक्की माहिती येथील कुणालाही सांगता येत नाही. मात्र पिढ्या न पिढ्या परंपरागत यात्रा उत्सवाचा वारसा हिंजवडीवाकडकर गावकऱ्यांनी श्रद्धेने जतन केला आहे. पंचक्रोशीतील भाविकांची मांदियाळी या उत्सवाला पाहायला मिळते.

चासकमाण (खेड) येथील श्री म्हातोबा मंदिर.

चासकमानला गेली होती. वाकड-हिंजवडीच्या यात्रेत दरवर्षी चासकमानचे हजारो भाविक मुक्कामी येतात. आणि ते येथे देवदेव करून माघारी जातात देवांचा धामारी मुक्काम, स्वयंभू शिळा आणि मंदिर जीर्णोद्धार देव प्रवास करताना रात्री शिरूर तालुक्यातील धामारी गावी पोहचले रात्र असल्याने त्यांनी त्या गावात मुक्काम करण्याचे ठरविले एका झुडपाजवळ चूल पेटवून भात शिजवून ग्रहण केला अन्‌त्यांनी तीथे विश्रांती केली. दुसऱ्या दिवशी देव तेथून निघून गेले मात्र, काही दिवसांनी त्या जागेत स्वयंभू तांदळा (शिळा) प्रकटली. त्यामुळे धामारी ग्रामस्थांना पदोपदी देवाची प्रचिती येत राहिले देवाचे महात्म्य गावकऱ्याच्या लक्षात आल्याने त्यांनी देवाची भक्ती करता यावी म्हणून एक लहानसे मंदिर बांधून देवाची मूर्ती अन्‌ तांदळा येथे स्थापित केल्या. हे लहानसे मंदिर अनेक वर्षे होते त्याची पडझड झाल्याने धामारी ग्रामस्थांच्या पुढाकारातून व योगदानातून व दानशुरांच्या मदतीद्वारे मंदिराचा जीर्णोद्धार करण्यात आला आहे आता इथे सुंदर आणि पक्के मंदिर भक्तांसाठी खुले आहे. शब्दांकन : बेलाजी पात्रे

धामारी (शिरूर) येथील श्री म्हातोबा मंदिर. चासकमानहून येताना देवाने घोड्यावर हिराई-सीताई देवींना सोबत आणल्याच्या अनेक कथा आहेत. देवाने त्यांना मुळेच्या डोहात अदृश्य केले अशी कथा आहे. म्हणूनच येथील नदीच्या डोहाला हिराईसीताई डोह असे नाव प्रचलित झाले आहे. मुळा नदीकाठी हिराई-सीताई मातेचे मंदिरही आहे. ग्रामस्थ देवीची मनोभावे भक्ती करतात, पूजा करतात. चासकमान येथे देवाचे मंदिर आहे. येथील मंदिराचा जीर्णोद्धार देखील झाला आहे. वर्षभरापूर्वी वाकड-हिंजवडीकरांची पालखी देखील 28

मा. �ी. धनाजीराव �वनोदे

�ं��ापक -अ�य� : जयिहंद अब�न को. ऑफ. बॅँक, िल. (वाकड) िपंपरी-िचंचवड

�ी. ��ज�� धनाजीराव �वनोदेदे चेअरमन - अ�य� : जयिहंद अब�न को. ऑफ. बॅँक, िल. (वाकड) िपंपरी-िचंचवड

29

श्रद्धा व परं परे तून जपले ला म्हातोबा देवाचा उत्सव हिंजवडी वाकड गावाचे आराध्य ग्रामदैवत म्हातोबा महाराज उत्सव म्हणजे श्रद्धा, परं परा व आध्यात्मिक वारसा लाभले ले शक्तिपीठ आहे . जागृत देवस्थान म्हणून पंचक्रोशीतील भाविकांचे श्रद्धास्थान असले ल्या म्हातोबा महाराजांची कृपादृष्टी चराचरावर असते अशी श्रद्धापूर्वक धारणा आहे .

धनाजीराव विनोदे चेअरमन

वा

कड हिंजवडी हा पुर्वीपासून सधन शेतीचा पट्टा राहिलेला आहे. पंचक्रोशीत या गावांची सधन शेतकऱ्याचे गाव अशी ओळख राहिलेली आहे. म्हातोबा महाराजांच्या कृपेनेच उत्तरोत्तर समृद्ध गाव ते आयटी हब ही ओळख जगभरात झाली आहे. हिंजवडी आयटी हब मुळे झपाट्याने या दोन्ही गावांचा विकास झाला आहे. भारत व विविध प्रांत, देश विदेशातील नागरिक येथे वास्तव्यास आलेले आहेत. आजच्या आधुनिक झगमगाटातही परंपरेनुसार आलेला म्हातोबा महाराज यात्रा उत्सव नियमांचे काटेकोर पालन करत व श्रद्धापूर्वक साजरा करण्यात येतो. यात्रेतील प्रत्येक गोष्ट प्रत्येकावरील दिलेल्या जबाबदाऱ्या पार पाडल्या जातात असे म्हणण्याऐवजी म्हातोबा महाराज त्या कृपादृष्टीने करून करवून घेतात याची गावकऱ्यांना प्रचिती आहे. हिंजवडी व वाकड गावची नाळ म्हातोबा महाराज देवामुळे हजारो वर्षांपासून जोडली गेलेली आहे. पिढ्या दर पिढ्यांपासून सुरू असलेल्या उत्सवाला सालाबादप्रमाणे प्रमाणे भव्यता येत राहिली. बगाड यात्रा पाहाण्यासाठी व त्यातील निर्मळ श्रद्धा मनात ठेवून हजारोंच्या संख्येने भाविक नागरिक सहभागी होतात.

सामाजिक ऐक्याचे प्रतिक इथं कुणी छोटा नाही की मोठा नाही. इथं कुठलाही मतभेद नाही की मनभेद नाही. पूर्वापार आलेली एकतेची परंपरा कायम अबाधित टिकून राहिली आहे. अशी ती अविरतपणे पुढे अशीच सुरू राहणार आहे. सर्व धर्म पंथातील नागरिक मनोभावे या उत्सवात सहभागी

होतात. सर्वजण मिळून हा यात्रा सोहळा साजरा करतात. आजची तरूण पिढी यात हिरीरीने भाग घेते. सदृढ निरामय व आनंदी जिवनासाठी सात्त्विकतेचे पालन या भक्ती पर्वात केले जाते. या यात्रा भक्तिपर्वात समस्त गावकरी चैतन्यमय भक्तीने भारून निघालेले असतात. प्रत्येक कुटुंबातील एक तरी व्यक्ती या पर्वात उपवास करतात. छबिना, धार्मिक कार्यक्रम, बगाड यात्रा, आखाडा, मनोरंजनात्मक कार्यक्रम आदी कार्यक्रमांची रेलचेल असते. गावात या काळात पै पाहुण्यांची उपस्थित असतात. भक्ती, चैतन्य व उर्जा आडगाव बारपे जंगलातून शेला आणण्यासाठी जायला निघालेल्या शेलेकऱ्यांना खडतर प्रवास करावा लागतो. यात्रेच्या मुख्य दिवसाच्या दहा दिवस आधी देव बसतात प्रथेप्रमाणे या पर्वकाळात उपवास रोज सायंकाळी वाकड येथे छबिना वृत्तवैकल्याच्या महतीने बगाड उत्सवाची सुरुवात केली जाते. शेलेकरी शेले आणायला जायच्या आधी त्यांना मंदिरातील विभूती खाक दिली जाते. चार दिवसांच्या पायी प्रवासाने या उत्सवाच्या तयारीची सुरुवात होते साधारण वीस गावांमधून औक्षण करून भक्ती भावाने तसेच मोठ्या उत्साहात स्वागत केले जाते. म्हातोबाचे चांगभलं नावाच्या जयघोषात वाकड हिंजवडी ग्रामस्थ आडगाव बारपेकडे रवाना होतात. शेलेकऱ्यांना प्रथेप्रमाणे वाकड गावातील म्हातोबा मंदिरात सायंकाळी देवाचा छबिना पालखी झाल्यानंतर रात्री साडेनऊच्या सुमारास गुरव पुजारी यांच्याकडून खाक दिली जाते. त्यानंतर दुसऱ्या दिवशी हिंजवडी शिवाजी चौकातून सर्व ग्रामस्थ संध्याकाळी पाचच्या सुमारास शेलेकऱ्यांना साखर मिठाई देत आनंदाश्रू नयनाने निरोप देतात. 32

सौ. रे खाताई संदीप साखरे (पाटी�� मा. उपसरपंच व िव�मान सद�या �ी. संदीपभाऊ साखरे (पाटी�� सद�य� �हातोबा उ�सव किमटी

�ी. �द��जय युवराज हु� �ावळे ाव मा���य�-मुळशी तालुका युवक काँ�ेस

श्री म्हातोबहा उत्सवहानिनित्त हहार्दिक शुभेच्हा..! : शुभेच्ुक :

नविो्े -वहाकडकर इन्फ्हास्ट्र क्चर

��. म�ार���� साखर� मा उपसरपंच िहंजवडी मा.

33

श्रद्धा व परं परे तून जपले ला म्हातोबा देवाचा उत्सव हिंजवडी वाकड गावाचे आराध्य ग्रामदैवत म्हातोबा महाराज उत्सव म्हणजे श्रद्धा, परं परा व आध्यात्मिक वारसा लाभले ले शक्तिपीठ आहे . जागृत देवस्थान म्हणून पंचक्रोशीतील भाविकांचे श्रद्धास्थान असले ल्या म्हातोबा महाराजांची कृपादृष्टी चराचरावर असते अशी श्रद्धापूर्वक धारणा आहे .

धनाजीराव विनोदे चेअरमन

वा

कड हिंजवडी हा पुर्वीपासून सधन शेतीचा पट्टा राहिलेला आहे. पंचक्रोशीत या गावांची सधन शेतकऱ्याचे गाव अशी ओळख राहिलेली आहे. म्हातोबा महाराजांच्या कृपेनेच उत्तरोत्तर समृद्ध गाव ते आयटी हब ही ओळख जगभरात झाली आहे. हिंजवडी आयटी हब मुळे झपाट्याने या दोन्ही गावांचा विकास झाला आहे. भारत व विविध प्रांत, देश विदेशातील नागरिक येथे वास्तव्यास आलेले आहेत. आजच्या आधुनिक झगमगाटातही परंपरेनुसार आलेला म्हातोबा महाराज यात्रा उत्सव नियमांचे काटेकोर पालन करत व श्रद्धापूर्वक साजरा करण्यात येतो. यात्रेतील प्रत्येक गोष्ट प्रत्येकावरील दिलेल्या जबाबदाऱ्या पार पाडल्या जातात असे म्हणण्याऐवजी म्हातोबा महाराज त्या कृपादृष्टीने करून करवून घेतात याची गावकऱ्यांना प्रचिती आहे. हिंजवडी व वाकड गावची नाळ म्हातोबा महाराज देवामुळे हजारो वर्षांपासून जोडली गेलेली आहे. पिढ्या दर पिढ्यांपासून सुरू असलेल्या उत्सवाला सालाबादप्रमाणे प्रमाणे भव्यता येत राहिली. बगाड यात्रा पाहाण्यासाठी व त्यातील निर्मळ श्रद्धा मनात ठेवून हजारोंच्या संख्येने भाविक नागरिक सहभागी होतात.

सामाजिक ऐक्याचे प्रतिक इथं कुणी छोटा नाही की मोठा नाही. इथं कुठलाही मतभेद नाही की मनभेद नाही. पूर्वापार आलेली एकतेची परंपरा कायम अबाधित टिकून राहिली आहे. अशी ती अविरतपणे पुढे अशीच सुरू राहणार आहे. सर्व धर्म पंथातील नागरिक मनोभावे या उत्सवात सहभागी

होतात. सर्वजण मिळून हा यात्रा सोहळा साजरा करतात. आजची तरूण पिढी यात हिरीरीने भाग घेते. सदृढ निरामय व आनंदी जिवनासाठी सात्त्विकतेचे पालन या भक्ती पर्वात केले जाते. या यात्रा भक्तिपर्वात समस्त गावकरी चैतन्यमय भक्तीने भारून निघालेले असतात. प्रत्येक कुटुंबातील एक तरी व्यक्ती या पर्वात उपवास करतात. छबिना, धार्मिक कार्यक्रम, बगाड यात्रा, आखाडा, मनोरंजनात्मक कार्यक्रम आदी कार्यक्रमांची रेलचेल असते. गावात या काळात पै पाहुण्यांची उपस्थित असतात. भक्ती, चैतन्य व उर्जा आडगाव बारपे जंगलातून शेला आणण्यासाठी जायला निघालेल्या शेलेकऱ्यांना खडतर प्रवास करावा लागतो. यात्रेच्या मुख्य दिवसाच्या दहा दिवस आधी देव बसतात प्रथेप्रमाणे या पर्वकाळात उपवास रोज सायंकाळी वाकड येथे छबिना वृत्तवैकल्याच्या महतीने बगाड उत्सवाची सुरुवात केली जाते. शेलेकरी शेले आणायला जायच्या आधी त्यांना मंदिरातील विभूती खाक दिली जाते. चार दिवसांच्या पायी प्रवासाने या उत्सवाच्या तयारीची सुरुवात होते साधारण वीस गावांमधून औक्षण करून भक्ती भावाने तसेच मोठ्या उत्साहात स्वागत केले जाते. म्हातोबाचे चांगभलं नावाच्या जयघोषात वाकड हिंजवडी ग्रामस्थ आडगाव बारपेकडे रवाना होतात. शेलेकऱ्यांना प्रथेप्रमाणे वाकड गावातील म्हातोबा मंदिरात सायंकाळी देवाचा छबिना पालखी झाल्यानंतर रात्री साडेनऊच्या सुमारास गुरव पुजारी यांच्याकडून खाक दिली जाते. त्यानंतर दुसऱ्या दिवशी हिंजवडी शिवाजी चौकातून सर्व ग्रामस्थ संध्याकाळी पाचच्या सुमारास शेलेकऱ्यांना साखर मिठाई देत आनंदाश्रू नयनाने निरोप देतात. 32

सौ. रे खाताई संदीप साखरे (पाटी�� मा. उपसरपंच व िव�मान सद�या �ी. संदीपभाऊ साखरे (पाटी�� सद�य� �हातोबा उ�सव किमटी

�ी. �द��जय युवराज हु� �ावळे ाव मा���य�-मुळशी तालुका युवक काँ�ेस

श्री म्हातोबहा उत्सवहानिनित्त हहार्दिक शुभेच्हा..! : शुभेच्ुक :

नविो्े -वहाकडकर इन्फ्हास्ट्र क्चर

��. म�ार���� साखर� मा उपसरपंच िहंजवडी मा.

33

श्री म्हातोबा मंदिर जीर्णोद्धार व उद‌घ ् ाटन सोहळा हिंजवडी वाकड व पंचक्रोशीतील भाविकांचे आराध्य दैवत असले ले श्री म्हातोबा मंदिर देवस्थान हे हिंजवडी गावाच्या पश्चिमेला एका उं च टेकडीवर वसले ले आहे . वाकड येथील एका शिलाले खात १६३५ असा उल्लेख आढळले ला आहे . सोळाव्या शतकातील हे मंदिर आहे . महाराष्ट् राचे आराध्य दैवत जेजुरीचे खंडोबा मंदिराच्या धर्तीवर या मंदिराची रचना प्रतिकृती म्हातोबा टेकडीवर साकारण्यात आले ली आहे . पंचक्रोशीतील भाविक भक्त, पर्यटक,आयटीयन्स येथे हजेरी लावतात.

संतोष भगवान साखरे म्हातोबा देवाचे नि:स्सिम भक्त

हिं

जवडी वाकड व पंचक्रोशीतील भाविक भक्तांचे आराध्य दैवत जागृत देवस्थान म्हातोबा देव हिंजवडीतील एका टेकडीवर विराजमान आहेत. सभोवताली विविध वृक्षांची वनराई,पक्ष्यांचा किलबिलाट व मुळशी तालुक्याचे प्रवेशद्वार असलेल्या हिंजवडीची भूमी म्हातोबा देवाच्या जागृत ठाण्यामुळे पावन झालेली आहे. गावाच्या पश्चिमेला असलेल्या या म्हातोबा टेकडीवरून पुणे शहर व पिंपरी चिंचवड शहर दृष्टीपथात येते. संपूर्ण शहराचे विहंगम दिसणाऱ्या दृश्याचे भाविक पर्यटक येथून अनुभूती घेतात. या आधी येथे जुने म्हातोबा मंदिर होते. तीस उंबरा असलेले आधीचे गाव आता आयटीमुळे ग्लोबल स्वरूप धारण केलेले एक सधन गाव ते उपनगर अशी ख्याती मिळवलेले गाव म्हणून हिंजवडी कडे पाहिले जाते. आयटीमुळे हिंजवडी गावाने जगभर आपली ओळख निर्माण केली असली तरी सध्याच्या आधुनिक काळातही म्हातोबा देवाची परंपरागत आलेली श्रद्धा शक्तीचा अपूर्व संगम येथे पाहायला मिळतो. गावकरी म्हातोबा देवाची निष्ठेने सेवा करतात. जुन्या मंदिराची पुनर्बांधणी जीर्णोद्धार १५ फेब्रुवारी २०१३ च्या वसंत पंचमीला करवीर पिठाचे शंकराचार्य यांच्या हस्ते करण्यात आलेला आहे. गणेश जयंतीला भव्य मिरवणूक काढण्यात आली. जेजुरी येथील महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत खंडोबा मंदिराच्या धर्तीवर मंदिराची प्रतिकृती आहे.

म्हातोबा मंदिर हे निसर्गाच्या सान्निध्यात म्हातोबा टेकडीवर वसले आहे. वसंत पंचमीला श्री गुरू ह‌.भ.प. चैतन्य महाराज देगलूरकर श्री क्षेत्र पंढरपूर यांचे कीर्तन झाले. यावेळी भुतो न भविष्यती अशी भव्य मिरवणूक काढण्यात आली होती. भाविक नागरिकांची गर्दी व मुखात ‘म्हातोबा देवाचे चांगभले’च्या जयघोषाने आसमंत दुमदुमून गेला होता. हा सोहळा इतका भव्य व दैदीप्यमान करण्यात आला होता की याआधी पूर्वी झाला नाही व भविष्यात यापुढे होणार नाही. असे गावकरी सांगतात. लाखो भाविक भक्तांनी या सोहळ्याला हजेरी लावून देवाप्रती असणारी श्रद्धा भक्तीची पंचक्रोशीतील भाविकांनी अनुभूती घेतली होती. या सोहळ्याला मंदिरावर हेलिकॉप्टरमधून पुष्पवृष्टी करण्यात आली होती. म्हातोबा टेकडी पायथ्यापासून ते शिखरापर्यंत विविध देशी विदेशी फुलांनी मंदिराची सजावट करून आरास करण्यात आली होती. दोन दिवस ही फुले बदलण्यात आली होती. फुलांची ही आरास साधारण पंधरा ते विस टन फुलांनी करण्यात आली होती. याचबरोबर पायथ्यापासून ते शिखरापर्यंत विद्यूत रोषणाई करण्यात आली होती. सभोवताली वनराई उंच टेकडीवरील मंदिर फुलांची केलेली आरास, विद्यूत रोषणाईमुळे मंदिर, मंदिर परिसर, मंदिरावरील सोनेरी कळस व परिसर उजळून निघाला होता. सुरेख भव्य दगडी मंदिराचे बांधकाम नविन असले तरी मंदिराची रचना कलाकृती ही जुन्या प्राचीन धाटणीची आहे. कातळ, पाषाण दगडांपासून केलेले घडीव दगडी काम,पायऱ्या, प्रवेशद्वार,सभामंडप, गर्भगृह,मंदिर प्रदक्षिणा परिसराचा भव्य परिसर त्या बाजूला विविध जातींच्या 34

वसंत पंचमी, श्री गणेश जयंती व म्हातोबा मंदिर वर्धापदिन सोहळा

वृक्ष वेलींची लागवड व केलेले संगोपन यामुळे येथील भक्तीत आल्हाददायक वातावरण भर घालते. येथे साधारण साडेतीनशे वर्षांचा वटवृक्ष देवाच्या महात्म्यांची जणू ओळख सांगत उभा आहे. परिसरात विविध झाडे वेली वृक्षांनी हा परिसर नटलेला आहे. येथील कोरीव नक्षीदार कमानी, भव्य प्रवेशद्वार, प्रवेशद्वारावरील दगडी द्वारपालाच्या मूर्तींना सोनेरी रंग दिल्याने दगडी करड्या रंगावर द्वारपाल अधिकच खुलून दिसतात. प्रवेशद्वार कमानीवर श्री म्हातोबा देवाचे मंदिर ही अक्षरे आहेत. मंदिर परिसरात जांभुळकर पूर्वजांची मूर्ती बसविण्यात आली आहे. मूर्ती मंदिरासमोर १६३५ जांभुळकर पूर्वज असा उल्लेख असलेला नामफलक लावण्यात आलेला आहे. अर्ध्या दगडी पायऱ्या चढून गेल्यावर देवाचे निस्सीम भक्त राहिबाई

मा. राहु� �वनोदे

�ो��. िवनोदे �े������ �� ���त उ�� िपंटू �वनोदे ��त�ान, �वनोदे नगर, वाकड

श्री म्हातोबा मंदिर देवस्थानात वसंत पंचमी व श्री गणेश जयंती व मंदिराचा वर्धापन दिन मोठ्या उत्साहात साजरा करण्यात येतो. पंचक्रोशीतील भाविक नागरिक या सोहळ्यास मोठ्या श्रद्धेने हजारोंच्या संख्येने उपस्थित राहतात.वर्धापन दिनानिमित्त मंदीराला फुलांची आरास, विद्युत रोषणाई करून सजविण्यात येते. महाराष्ट्रातील नामवंत किर्तनकार किर्तन सेवा करतात. गावकऱ्यासह सर्व धर्म पंथातील नागरिक आबाल वृद्ध, बाळ गोपाळांसह वर्धापन दिन व म्हातोबा देवाचा उत्सव एकोप्याने साजरा करतात. काकडे यांच्या पादुका आहेत. अर्धे अंतर चढून गेल्यावर एका टप्प्यावर सुंदर फुलांचे नक्षीकाम करण्यात आलेले आहे. मंदिरात जाण्यासाठी भव्य दगडी पायऱ्या चढून जाव्या लागतात. तर अर्ध्या अंतरावर वाहन नेण्याची सोयही उपलब्ध आहे. येणाऱ्या भक्तगण व पर्यटकांचे लक्ष वेधून घते. गर्भहाच्या पाठीमागे दत्त मंदिर, एका बाजूला महादेवाचे मंदीर आहे. गर्भगृहात मुख्य

��� �व �व�� वसंतराव साखरे मा. सर सरपंच, िव�मा� स���, िहंजवडी

35

श्री म्हातोबा मंदिर जीर्णोद्धार व उद‌घ ् ाटन सोहळा हिंजवडी वाकड व पंचक्रोशीतील भाविकांचे आराध्य दैवत असले ले श्री म्हातोबा मंदिर देवस्थान हे हिंजवडी गावाच्या पश्चिमेला एका उं च टेकडीवर वसले ले आहे . वाकड येथील एका शिलाले खात १६३५ असा उल्लेख आढळले ला आहे . सोळाव्या शतकातील हे मंदिर आहे . महाराष्ट् राचे आराध्य दैवत जेजुरीचे खंडोबा मंदिराच्या धर्तीवर या मंदिराची रचना प्रतिकृती म्हातोबा टेकडीवर साकारण्यात आले ली आहे . पंचक्रोशीतील भाविक भक्त, पर्यटक,आयटीयन्स येथे हजेरी लावतात.

संतोष भगवान साखरे म्हातोबा देवाचे नि:स्सिम भक्त

हिं

जवडी वाकड व पंचक्रोशीतील भाविक भक्तांचे आराध्य दैवत जागृत देवस्थान म्हातोबा देव हिंजवडीतील एका टेकडीवर विराजमान आहेत. सभोवताली विविध वृक्षांची वनराई,पक्ष्यांचा किलबिलाट व मुळशी तालुक्याचे प्रवेशद्वार असलेल्या हिंजवडीची भूमी म्हातोबा देवाच्या जागृत ठाण्यामुळे पावन झालेली आहे. गावाच्या पश्चिमेला असलेल्या या म्हातोबा टेकडीवरून पुणे शहर व पिंपरी चिंचवड शहर दृष्टीपथात येते. संपूर्ण शहराचे विहंगम दिसणाऱ्या दृश्याचे भाविक पर्यटक येथून अनुभूती घेतात. या आधी येथे जुने म्हातोबा मंदिर होते. तीस उंबरा असलेले आधीचे गाव आता आयटीमुळे ग्लोबल स्वरूप धारण केलेले एक सधन गाव ते उपनगर अशी ख्याती मिळवलेले गाव म्हणून हिंजवडी कडे पाहिले जाते. आयटीमुळे हिंजवडी गावाने जगभर आपली ओळख निर्माण केली असली तरी सध्याच्या आधुनिक काळातही म्हातोबा देवाची परंपरागत आलेली श्रद्धा शक्तीचा अपूर्व संगम येथे पाहायला मिळतो. गावकरी म्हातोबा देवाची निष्ठेने सेवा करतात. जुन्या मंदिराची पुनर्बांधणी जीर्णोद्धार १५ फेब्रुवारी २०१३ च्या वसंत पंचमीला करवीर पिठाचे शंकराचार्य यांच्या हस्ते करण्यात आलेला आहे. गणेश जयंतीला भव्य मिरवणूक काढण्यात आली. जेजुरी येथील महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत खंडोबा मंदिराच्या धर्तीवर मंदिराची प्रतिकृती आहे.

म्हातोबा मंदिर हे निसर्गाच्या सान्निध्यात म्हातोबा टेकडीवर वसले आहे. वसंत पंचमीला श्री गुरू ह‌.भ.प. चैतन्य महाराज देगलूरकर श्री क्षेत्र पंढरपूर यांचे कीर्तन झाले. यावेळी भुतो न भविष्यती अशी भव्य मिरवणूक काढण्यात आली होती. भाविक नागरिकांची गर्दी व मुखात ‘म्हातोबा देवाचे चांगभले’च्या जयघोषाने आसमंत दुमदुमून गेला होता. हा सोहळा इतका भव्य व दैदीप्यमान करण्यात आला होता की याआधी पूर्वी झाला नाही व भविष्यात यापुढे होणार नाही. असे गावकरी सांगतात. लाखो भाविक भक्तांनी या सोहळ्याला हजेरी लावून देवाप्रती असणारी श्रद्धा भक्तीची पंचक्रोशीतील भाविकांनी अनुभूती घेतली होती. या सोहळ्याला मंदिरावर हेलिकॉप्टरमधून पुष्पवृष्टी करण्यात आली होती. म्हातोबा टेकडी पायथ्यापासून ते शिखरापर्यंत विविध देशी विदेशी फुलांनी मंदिराची सजावट करून आरास करण्यात आली होती. दोन दिवस ही फुले बदलण्यात आली होती. फुलांची ही आरास साधारण पंधरा ते विस टन फुलांनी करण्यात आली होती. याचबरोबर पायथ्यापासून ते शिखरापर्यंत विद्यूत रोषणाई करण्यात आली होती. सभोवताली वनराई उंच टेकडीवरील मंदिर फुलांची केलेली आरास, विद्यूत रोषणाईमुळे मंदिर, मंदिर परिसर, मंदिरावरील सोनेरी कळस व परिसर उजळून निघाला होता. सुरेख भव्य दगडी मंदिराचे बांधकाम नविन असले तरी मंदिराची रचना कलाकृती ही जुन्या प्राचीन धाटणीची आहे. कातळ, पाषाण दगडांपासून केलेले घडीव दगडी काम,पायऱ्या, प्रवेशद्वार,सभामंडप, गर्भगृह,मंदिर प्रदक्षिणा परिसराचा भव्य परिसर त्या बाजूला विविध जातींच्या 34

वसंत पंचमी, श्री गणेश जयंती व म्हातोबा मंदिर वर्धापदिन सोहळा

वृक्ष वेलींची लागवड व केलेले संगोपन यामुळे येथील भक्तीत आल्हाददायक वातावरण भर घालते. येथे साधारण साडेतीनशे वर्षांचा वटवृक्ष देवाच्या महात्म्यांची जणू ओळख सांगत उभा आहे. परिसरात विविध झाडे वेली वृक्षांनी हा परिसर नटलेला आहे. येथील कोरीव नक्षीदार कमानी, भव्य प्रवेशद्वार, प्रवेशद्वारावरील दगडी द्वारपालाच्या मूर्तींना सोनेरी रंग दिल्याने दगडी करड्या रंगावर द्वारपाल अधिकच खुलून दिसतात. प्रवेशद्वार कमानीवर श्री म्हातोबा देवाचे मंदिर ही अक्षरे आहेत. मंदिर परिसरात जांभुळकर पूर्वजांची मूर्ती बसविण्यात आली आहे. मूर्ती मंदिरासमोर १६३५ जांभुळकर पूर्वज असा उल्लेख असलेला नामफलक लावण्यात आलेला आहे. अर्ध्या दगडी पायऱ्या चढून गेल्यावर देवाचे निस्सीम भक्त राहिबाई

मा. राहु� �वनोदे

�ो��. िवनोदे �े������ �� ���त उ�� िपंटू �वनोदे ��त�ान, �वनोदे नगर, वाकड

श्री म्हातोबा मंदिर देवस्थानात वसंत पंचमी व श्री गणेश जयंती व मंदिराचा वर्धापन दिन मोठ्या उत्साहात साजरा करण्यात येतो. पंचक्रोशीतील भाविक नागरिक या सोहळ्यास मोठ्या श्रद्धेने हजारोंच्या संख्येने उपस्थित राहतात.वर्धापन दिनानिमित्त मंदीराला फुलांची आरास, विद्युत रोषणाई करून सजविण्यात येते. महाराष्ट्रातील नामवंत किर्तनकार किर्तन सेवा करतात. गावकऱ्यासह सर्व धर्म पंथातील नागरिक आबाल वृद्ध, बाळ गोपाळांसह वर्धापन दिन व म्हातोबा देवाचा उत्सव एकोप्याने साजरा करतात. काकडे यांच्या पादुका आहेत. अर्धे अंतर चढून गेल्यावर एका टप्प्यावर सुंदर फुलांचे नक्षीकाम करण्यात आलेले आहे. मंदिरात जाण्यासाठी भव्य दगडी पायऱ्या चढून जाव्या लागतात. तर अर्ध्या अंतरावर वाहन नेण्याची सोयही उपलब्ध आहे. येणाऱ्या भक्तगण व पर्यटकांचे लक्ष वेधून घते. गर्भहाच्या पाठीमागे दत्त मंदिर, एका बाजूला महादेवाचे मंदीर आहे. गर्भगृहात मुख्य

��� �व �व�� वसंतराव साखरे मा. सर सरपंच, िव�मा� स���, िहंजवडी

35

पितळी सिंहासनावर देव म्हातोबा विराजमान आहेत. त्यांच्या शेजारी विघ्नहर्ता श्री गणेश व देवी जोगेश्वरी माता विराजमान आहेत. गर्भगृहाच्या छताला सुंदर आकर्षक झुंबर बसविण्यात आलेले आहे. हे झुंबर गर्भगृह व मंदिराच्या सौंदर्यात भर घालते. याच बरोबर मंदिर परिसरातील भिंतीवर मशाली लावण्यात आलेल्या आहेत. विद्यूत मशालींच्या रोषणाईने रात्री हा परिसर लख्ख प्रकाशाने उजळून निघतो. मंदिर परिसरात येणाऱ्या भाविकांसाठी ध्यानमंदीर बांधण्यात आले आहे. असंख्य भाविक देवाच्या सान्निध्यात म्हातोबा देवाची ध्यानधारणा करतात. संशोधक, वाचक भक्तांसाठी मंदिर परिसरातच भव्य अद्यावत ग्रंथालय उभारण्यात आलेले आहे. असंख्य भक्तगण व वाचक या ग्रंथालयाचा लाभ घेतात. मंदिराचे बांधकाम सन २००६-०७ घ्या सुमारास सुरू करण्यात आले. बांधकाम पुर्ण व्हायला सहा ते सात वर्षे लागली. दरवर्षी मंदिराचा वर्धापन दिन उत्साहात साजरा करण्यात येतो. महाराष्ट्रातील प्रख्यात कीर्तनकार येथे कीर्तन सेवा करतात. मंदिराजवळच असलेला आयटी कंपन्यांचा

परिसर, गावकऱ्यांनी जपलेलं गावपणातील सर्व उत्सव येथे मोठ्या भक्तिभावाने व उत्साहात साजरे केले जातात. मंदिराच्या पायथ्याशी म्हातोबा क्रीडा संकुलाची उभारणी केलेली आहे. गावपण ते पंक्रोशीतील आयटी कंपन्यांच्या परिसरातील हिंजवडीने सधन उपनगर अशी ख्याती जगभर मिळवली आहे. औद्यौगिकनगरीत येथे संपूर्ण भारतातील व जगभरातील लोक या भागात वास्तव्यास आहेत. आयटी परिसराच्या दैनंदिन धावपळीतून आयटीयन्स म्हातोबाच्या दर्शनासाठी मंदिरात येतात. म्हातोबा मंदिर परिसर आयटीयन्समुळे नेहमी गजबजलेला असतो. रोजच्या धकाधकीच्या जीवनातून आत्मिक सुख व जीवनातील समाधानासाठी म्हातोबारायांची कृपादृष्टी व्हावी या हेतूने आयटीयन्स सह पंचक्रोशीतून भाविक म्हातोबाच्या चरणी माथा टेकवतात. उत्सव काळात येथे लाखोंच्या संख्येने आलेली भक्तगणांची मांदियाळी पाहायला मिळते. म्हातोबाच्या नावाने चांगभले हा जयघोष येथे नित्य पाहायला मिळतो. शब्दांकन : रमेश मोरे

म्हातोबा देवस्थान हे हिंजवडी वाकड भूमीतील जागृत देवस्थान आहे . पिढ्यानपिढ्यांपासून याची अनुभूती व प्रचिती येथील गावकऱ्यांना आहे . निष्ठा व श्रद्धेने केले ल्या भक्तिला म्हातोबा महाराजांनी फळ दिले ले आहे . चांगल्या कर्माला कृपादृष्टी केले ली आहे . म्हातोबाची महती खूप उदात्त व मोठी आहे . येथे वास्तव्यास असले ल्या प्रत्येकाला येथील अनुभूती मिळतेच. हे शब्दात मांडणे कठीण आहे . येथील श्रद्धेची गाथा अपरं पार आहे . सत्य आणि केवळ सत्य येथील वचन आहे .

मोहन दादा भुमकर माजी स्वीकृत सदस्य

भ

श्रद्धेची प्रचिती म्हणजे म्हातोबा देव

गवंत चांगल्या कर्माचे चांगले फळ देतो. तसेच वाईट कर्माचा हिशोबही येथेच प्रचितीने दिला जातो. अशी अगणित उदाहरणे गावकऱ्यांनी अनुभवली आहेत. एखादी आपत्ती असो की,व्यक्तिगत संकट म्हातोबा देव ते सगळे तारून नेतात ही जनमानसातील गाढ श्रद्धा आहे. पूर्वी सर्पदंश झालेल्या व्यक्तीला म्हातोबा मंदिरात न्यायची प्रथा होती. तिथे विषबाधा उतरली जायची. सर्पदंश झालेली व्यक्ती ठणठणीत बरी व्हायची. सर्पदंश झालेला व्यक्ती मंदिरात घेऊन गेल्यावर दगावल्याची आजतागायत एकही घटना नाही. पूर्वापार चालत आलेल्या या श्रद्धेला आज खंड पडला असला तरी भाविक गावकऱ्यांची निस्सीम

36

भक्ती प्रत्येकाच्या ठायी आहे‌. मग गावातील भांडण तंटे असोत भाऊबंदकीच्या वाद तंटे असोत इथेच सुटले जातात. न सुटणाऱ्या तंट्याला म्हातोबांची शपथ घ्यायला लावतात. कुणीही तंटेकरी शपथ घेत नाही. म्हातोबाची शपथ घ्या म्हणल्याबरोबर तंटे सुटून मतभेद मिटून जातात. अशी असंख्य उदाहरणे आहेत. खोट्या शपथा घेणाऱ्याला ही देव शिक्षा करतो. अशी असंख्य उदाहरणे आहेत. येथील महती खूप मोठी असून त्या महतीचे महत्त्व आजतागायत टिकून आहे, व ते असेच कायम पुढे टिकून राहील. सामाजिक एकोप्याचे दर्शन येथील समाजमनात खोलवर रुजलेले आहे. इथं कुठलेही अंतर व भेदाला थारा दिला जात नाही. या भूमीतील सर्वजण एकरूप होवून म्हातोबा देवाची श्रद्धा पूर्वक भक्तिभावाने आराधना करतात. यात्रा उत्सव काळातील एकतेचे रूप पंचक्रोशीत पाहायला मिळते. म्हातोबाच्या नावाने चांगभले...!! शब्दांकन : रमेश मोरे 37

पितळी सिंहासनावर देव म्हातोबा विराजमान आहेत. त्यांच्या शेजारी विघ्नहर्ता श्री गणेश व देवी जोगेश्वरी माता विराजमान आहेत. गर्भगृहाच्या छताला सुंदर आकर्षक झुंबर बसविण्यात आलेले आहे. हे झुंबर गर्भगृह व मंदिराच्या सौंदर्यात भर घालते. याच बरोबर मंदिर परिसरातील भिंतीवर मशाली लावण्यात आलेल्या आहेत. विद्यूत मशालींच्या रोषणाईने रात्री हा परिसर लख्ख प्रकाशाने उजळून निघतो. मंदिर परिसरात येणाऱ्या भाविकांसाठी ध्यानमंदीर बांधण्यात आले आहे. असंख्य भाविक देवाच्या सान्निध्यात म्हातोबा देवाची ध्यानधारणा करतात. संशोधक, वाचक भक्तांसाठी मंदिर परिसरातच भव्य अद्यावत ग्रंथालय उभारण्यात आलेले आहे. असंख्य भक्तगण व वाचक या ग्रंथालयाचा लाभ घेतात. मंदिराचे बांधकाम सन २००६-०७ घ्या सुमारास सुरू करण्यात आले. बांधकाम पुर्ण व्हायला सहा ते सात वर्षे लागली. दरवर्षी मंदिराचा वर्धापन दिन उत्साहात साजरा करण्यात येतो. महाराष्ट्रातील प्रख्यात कीर्तनकार येथे कीर्तन सेवा करतात. मंदिराजवळच असलेला आयटी कंपन्यांचा

परिसर, गावकऱ्यांनी जपलेलं गावपणातील सर्व उत्सव येथे मोठ्या भक्तिभावाने व उत्साहात साजरे केले जातात. मंदिराच्या पायथ्याशी म्हातोबा क्रीडा संकुलाची उभारणी केलेली आहे. गावपण ते पंक्रोशीतील आयटी कंपन्यांच्या परिसरातील हिंजवडीने सधन उपनगर अशी ख्याती जगभर मिळवली आहे. औद्यौगिकनगरीत येथे संपूर्ण भारतातील व जगभरातील लोक या भागात वास्तव्यास आहेत. आयटी परिसराच्या दैनंदिन धावपळीतून आयटीयन्स म्हातोबाच्या दर्शनासाठी मंदिरात येतात. म्हातोबा मंदिर परिसर आयटीयन्समुळे नेहमी गजबजलेला असतो. रोजच्या धकाधकीच्या जीवनातून आत्मिक सुख व जीवनातील समाधानासाठी म्हातोबारायांची कृपादृष्टी व्हावी या हेतूने आयटीयन्स सह पंचक्रोशीतून भाविक म्हातोबाच्या चरणी माथा टेकवतात. उत्सव काळात येथे लाखोंच्या संख्येने आलेली भक्तगणांची मांदियाळी पाहायला मिळते. म्हातोबाच्या नावाने चांगभले हा जयघोष येथे नित्य पाहायला मिळतो. शब्दांकन : रमेश मोरे

म्हातोबा देवस्थान हे हिंजवडी वाकड भूमीतील जागृत देवस्थान आहे . पिढ्यानपिढ्यांपासून याची अनुभूती व प्रचिती येथील गावकऱ्यांना आहे . निष्ठा व श्रद्धेने केले ल्या भक्तिला म्हातोबा महाराजांनी फळ दिले ले आहे . चांगल्या कर्माला कृपादृष्टी केले ली आहे . म्हातोबाची महती खूप उदात्त व मोठी आहे . येथे वास्तव्यास असले ल्या प्रत्येकाला येथील अनुभूती मिळतेच. हे शब्दात मांडणे कठीण आहे . येथील श्रद्धेची गाथा अपरं पार आहे . सत्य आणि केवळ सत्य येथील वचन आहे .

मोहन दादा भुमकर माजी स्वीकृत सदस्य

भ

श्रद्धेची प्रचिती म्हणजे म्हातोबा देव

गवंत चांगल्या कर्माचे चांगले फळ देतो. तसेच वाईट कर्माचा हिशोबही येथेच प्रचितीने दिला जातो. अशी अगणित उदाहरणे गावकऱ्यांनी अनुभवली आहेत. एखादी आपत्ती असो की,व्यक्तिगत संकट म्हातोबा देव ते सगळे तारून नेतात ही जनमानसातील गाढ श्रद्धा आहे. पूर्वी सर्पदंश झालेल्या व्यक्तीला म्हातोबा मंदिरात न्यायची प्रथा होती. तिथे विषबाधा उतरली जायची. सर्पदंश झालेली व्यक्ती ठणठणीत बरी व्हायची. सर्पदंश झालेला व्यक्ती मंदिरात घेऊन गेल्यावर दगावल्याची आजतागायत एकही घटना नाही. पूर्वापार चालत आलेल्या या श्रद्धेला आज खंड पडला असला तरी भाविक गावकऱ्यांची निस्सीम

36

भक्ती प्रत्येकाच्या ठायी आहे‌. मग गावातील भांडण तंटे असोत भाऊबंदकीच्या वाद तंटे असोत इथेच सुटले जातात. न सुटणाऱ्या तंट्याला म्हातोबांची शपथ घ्यायला लावतात. कुणीही तंटेकरी शपथ घेत नाही. म्हातोबाची शपथ घ्या म्हणल्याबरोबर तंटे सुटून मतभेद मिटून जातात. अशी असंख्य उदाहरणे आहेत. खोट्या शपथा घेणाऱ्याला ही देव शिक्षा करतो. अशी असंख्य उदाहरणे आहेत. येथील महती खूप मोठी असून त्या महतीचे महत्त्व आजतागायत टिकून आहे, व ते असेच कायम पुढे टिकून राहील. सामाजिक एकोप्याचे दर्शन येथील समाजमनात खोलवर रुजलेले आहे. इथं कुठलेही अंतर व भेदाला थारा दिला जात नाही. या भूमीतील सर्वजण एकरूप होवून म्हातोबा देवाची श्रद्धा पूर्वक भक्तिभावाने आराधना करतात. यात्रा उत्सव काळातील एकतेचे रूप पंचक्रोशीत पाहायला मिळते. म्हातोबाच्या नावाने चांगभले...!! शब्दांकन : रमेश मोरे 37

माघ पौर्णिमा, नवरात्र उत्सव व ग्रंथ वाचन

भक्ती आणि शक्तीचा अभूतपूर्व सोहळा म्हणजे श्री म्हातोबा देवाची यात्रा ! ‘करता करविता तोची’ ही अस्सीम धारणा येथील चराचरात पाहायला मिळते. भक्ती, साहस, उपवास व दैवी छत्रछायेखाली सुरू झाले ले हे भक्ती-शक्तीचे पर्व पिढ्या दर पिढ्या अविरत सुरू आहे . गावकऱ्यांसह पंचक्रोशीतील माणसांनी हे श्रद्धापूर्वक जपले आहे . सर्वांचे रक्षणकर्ते म्हातोबाराय ही धारणा व भक्ती येथे पाहायला मिळते. हिंजवडी-वाकडकरांचे ग्रामदैवत श्री म्हातोबा देवाच्या साधना काळात हनुमान जयंतीच्या अगोदर दहा दिवस उपवास सुरू होतात.

बाळासाहेब वामन गुरव, जयसिं ग काकडे

भक्तांचे रक्षणकर्ते म्हातोबा!

म्हा

तोबा देव मच्छिंद्रनाथ यांचा अवतारं मानला जातो. हिंजवडी, चास, धामारी आदी ठिकाणी देवाच्या शिळा आहेत. मात्र, त्यापैकी, वाकड हे मुख्य स्थान मानले जाते. हिंजवडी-वाकडला मच्छिंद्रनाथ यांचा चरणस्पर्श झाला आहे. मच्छिंद्रनाथ हे काशीहून पंचवटी (नाशिक), धामारी, चासकमान, भीमाशंकर मार्गे येताना त्यांचा वाकड परिसराला पदस्पर्श झाल्याची भावना भाविकांत आहे. हिंजवडी-वाकडकरांचे ग्रामदैवत श्री म्हातोबा देवाच्या साधना काळात हनुमान जयंतीच्या अगोदर दहा दिवस उपवास सुरू होतात. देवाचे धार्मिक विधी, अभिषेक, खाक देणे, शेले आणण्यासाठी जायला निघालेल्या शेलेकऱ्यांना खाक देऊन प्रस्थान करणे अशा अनेक क्रिया व नियोजनबद्ध उत्सव पूर्वीपासून समस्त ग्रामस्थ साजरा करतात. हिंजवडीतील म्हातोबा मंदिरात तळी भरली जाते. तळी भरल्यानंतर जांभुळकर, साखरे परिवार व ग्रामस्थांकडून तळी भरून झेंडा घेऊन वाकडाला मार्गस्थ होतात. पुढे वाकडच्या मंदिरात विधीवत अभिषेक केला जातो. देवळाभोवती प्रदक्षिणा घातली जाते. यात हिंजवडी वाकडकर समस्त ग्रामस्थ सहभागी होतात. पहिल्या दिवशी देवाचा छबिना होतो. पाच दिवस आरती होते. शेलेकऱ्यांना खाक

दिली जाते. या दिवशीही छबिना काढला जातो. शेलेकरी शेले आणायला जाताना खाक दिली जाते. गावकरी कुटुंबातील एक तरी व्यक्ती या पर्वात उपवास करतात. म्हातोबा मंदिराला विद्युत रोषणाई, फुलांची आरास, मंडप टाकून सजविण्यात येते. अभिषेक, खोबऱ्याची तळी भंडारा, पालखी प्रदक्षिणा, छबिना, थोरला छबिना, वाजत गाजत दंडवत, मिरवणूक असे विविध धार्मिक कार्यक्रम होतात. गळकऱ्यांचे गळ निघाल्यावरच उपवास सोडले जातात. पुढे एक महिन्याने गळकरी अन्नप्रसाद करतात. अर्थात गळकरी गावाला पै पाहुण्यांना निमंत्रण देऊन गाव जेवण देतात. म्हातोबा देवाचा हा परंपरागत आलेला हा उत्सव सर्व गावकरी मोठ्या भक्तिभावाने व एकोप्याने पार पाडतात. बगाड यात्रा पाहण्यासाठी हिंजवडी-वाकड गावचे रस्ते गर्दीने फुलून जातात. देवाला खोटे चालत नाही. खाक घेणारा खोटे बोलत नाही. येथील जागृत देवस्थान म्हातोबा खोट्यांना त्याची जागा अनेक प्रसंगांमधून दाखवत आलेले आहेत. देवाचे नियम श्रद्धापूर्वक पाळले जातात. भक्तिभावाने सरळ मार्गाने केलेल्या भक्तिला म्हातोबा देव पाठीशी राहून त्यांच्यावर कृपादृष्टी करतात. सत्य आणि सत्यवचनी ही म्हातोबाची महती आहे. शब्दांकन : रमेश मोरे 38

ग्रंथ वाचणे ही परमात्म्याची वाचिक साधना आहे . ती केल्याने आत्मिक भाव जागृत होतो. ग्रंथपारायणाने मंगलमय वातावरण होवून जाते. ही सारी अनुभूती वाकडमधील म्हातोबारायाच्या पारायण सोहळ्यात भाविकांना येते. त्यामुळेच शेकडो वर्षांपासून सुरू असले ली ही भक्तिसाधना अखंडपणे सुरू आहे . समाजातील नकारात्मक वृत्ती दूर करून सकारात्मक भाव निर्माण करण्यासाठीचा हा पवित्र पर्वकाळ समजला जातो.

काळुराम जांभळ ु कर

ह

नुमान जयंतीपासून होणाऱ्या म्हातोबारायांच्या यात्रेला सुरुवात होते. यात्रा ग्थरं वाचन, घटस्थापना करून भक्तिभावाने पूजन करून घट बसवले जातात. म्हातोबाचा घट, देवी-देवतांची घटस्थापना करण्यात येत.े शेंदरू लावून काळ्या मडक्यांमधून धान्याची रास भरली जाते. प्राचीन काळापासूनच घटस्थापना पावित्र्य पर्व साजरे केले जाते. घट म्हणजे परमात्म्याचेच स्वरूप आहे, अशी भक्तिमय धारणा धरून नऊ दिवसांचा उपवास, देवाची पूजा, आराधना केली जाते. भाविक घरांमधून घट बसवितात. भक्ती व नामस्मरणाचा हा पवित्र काळ मानला जातो. नऊ दिवस नवनाथांच्या चाळीस अध्यायांचे पारायण होते. या पर्व काळात पारायणाचा हजारो भाविक लाभ घेतात. पहाटेपासून पूजन विधी करून ग्थरं ाचे पारायण करण्यात येत.े पूजचे े नियम असे आहेत की, सगळ्यात आधी तुमचे शरीर हे आतून आणि बाहेरून पवित्र असले पाहिजे. हे नियम काटेकोरपणे पाळले जातात. प्राचीन काळापासून परंपरा चालत आली आहे. पारायण सोहळ्यातून सुख, शांती आणि समाधानाची अनुभतू ी येत.े परमानंदाची प्राप्ती मिळते. त्यातून कलह नष्ट होवून सात्त्विक वातावरण निर्माण होते. नकारात्मक भाव नष्ट होतात. माघ पौर्णिमेला गावकरी भाविक बारपे येथे जाऊन संपर्णू नवनाथ ग्थरं ाचे ४० अध्याय एकदिवसीय पारायण करतात. माघ पौर्णिमेपासून दोन महिन्यांवर देवाचा उत्सव म्हणजेच चैत्र पौर्णिमा (हनुमान जयंती) राहते, त्याची नकळतपणे ही पूर्व तयारी म्हणायला देखील हरकत नाही. प्राचीन काळात खूप मोठे यज्ञ व्हायचे,

अखंड नऊ दिवस ते यज्ञ सुरू असायचे. त्यात खूप प्रकारच्या जडीबुटी असायच्या, औषधी असायच्या ऋषिमुनी त्या यज्ञातनू च उर्जा घेत असत. असे केल्याने ते निरोगी राहत असत. त्यांची आरोग्यशक्ती वाढत असे. सगळीकडे सकारात्मक उर्जा पसरत असे, म्हणून याग-यज्ञ केले जात असत. नऊ दिवस ग्थरं ाचे पारायण केल्याने मंगलमय वातावरण तयार होते. त्यातून संपर्णू प्रकृती शुद्ध होत असते. हे नऊ दिवस ग्रंथाचे पारायण चालते. यात माझा सक्रीय सहभाग असतो. पारायणाचे पठण मी ही करतो. भाविकांनी नवनाथांच्या चाळीस अध्यायातील ओव्या, श्लोकांचा सुलभ अर्थ उपस्थित भक्त भाविकांना उलगडून सांगतात. वाकड, हिंजवडीतील म्हातोबा मंदिर परिसराला फुलांची आरास केली जाते. तसेच सोबत मंदिराला आकरक ्ष विद्तयु रोषणाई केली जाते. दहा दिवस भक्तिमय होवून जाते. अशा भक्तिमय वातावरणात घट बसतात. दहाव्या दिवशी अन्नप्रसाद ग्रहणाने उपवास सोडला जातो. ग्थरं पूजन, शेंदरू लावणे, महाप्रसाद, छबिना विविध धार्मिक सांस्कृतिक कार्यक्रम, कुस्त्यांचा आखाड्याने उत्सवाची सांगता होते. या संपर्णू काळात म्हातोबाचं चांगभले घोष सुरू असतो. शब्दांकन ः रमेश मोरे 39

माघ पौर्णिमा, नवरात्र उत्सव व ग्रंथ वाचन

भक्ती आणि शक्तीचा अभूतपूर्व सोहळा म्हणजे श्री म्हातोबा देवाची यात्रा ! ‘करता करविता तोची’ ही अस्सीम धारणा येथील चराचरात पाहायला मिळते. भक्ती, साहस, उपवास व दैवी छत्रछायेखाली सुरू झाले ले हे भक्ती-शक्तीचे पर्व पिढ्या दर पिढ्या अविरत सुरू आहे . गावकऱ्यांसह पंचक्रोशीतील माणसांनी हे श्रद्धापूर्वक जपले आहे . सर्वांचे रक्षणकर्ते म्हातोबाराय ही धारणा व भक्ती येथे पाहायला मिळते. हिंजवडी-वाकडकरांचे ग्रामदैवत श्री म्हातोबा देवाच्या साधना काळात हनुमान जयंतीच्या अगोदर दहा दिवस उपवास सुरू होतात.

बाळासाहेब वामन गुरव, जयसिं ग काकडे

भक्तांचे रक्षणकर्ते म्हातोबा!

म्हा

तोबा देव मच्छिंद्रनाथ यांचा अवतारं मानला जातो. हिंजवडी, चास, धामारी आदी ठिकाणी देवाच्या शिळा आहेत. मात्र, त्यापैकी, वाकड हे मुख्य स्थान मानले जाते. हिंजवडी-वाकडला मच्छिंद्रनाथ यांचा चरणस्पर्श झाला आहे. मच्छिंद्रनाथ हे काशीहून पंचवटी (नाशिक), धामारी, चासकमान, भीमाशंकर मार्गे येताना त्यांचा वाकड परिसराला पदस्पर्श झाल्याची भावना भाविकांत आहे. हिंजवडी-वाकडकरांचे ग्रामदैवत श्री म्हातोबा देवाच्या साधना काळात हनुमान जयंतीच्या अगोदर दहा दिवस उपवास सुरू होतात. देवाचे धार्मिक विधी, अभिषेक, खाक देणे, शेले आणण्यासाठी जायला निघालेल्या शेलेकऱ्यांना खाक देऊन प्रस्थान करणे अशा अनेक क्रिया व नियोजनबद्ध उत्सव पूर्वीपासून समस्त ग्रामस्थ साजरा करतात. हिंजवडीतील म्हातोबा मंदिरात तळी भरली जाते. तळी भरल्यानंतर जांभुळकर, साखरे परिवार व ग्रामस्थांकडून तळी भरून झेंडा घेऊन वाकडाला मार्गस्थ होतात. पुढे वाकडच्या मंदिरात विधीवत अभिषेक केला जातो. देवळाभोवती प्रदक्षिणा घातली जाते. यात हिंजवडी वाकडकर समस्त ग्रामस्थ सहभागी होतात. पहिल्या दिवशी देवाचा छबिना होतो. पाच दिवस आरती होते. शेलेकऱ्यांना खाक

दिली जाते. या दिवशीही छबिना काढला जातो. शेलेकरी शेले आणायला जाताना खाक दिली जाते. गावकरी कुटुंबातील एक तरी व्यक्ती या पर्वात उपवास करतात. म्हातोबा मंदिराला विद्युत रोषणाई, फुलांची आरास, मंडप टाकून सजविण्यात येते. अभिषेक, खोबऱ्याची तळी भंडारा, पालखी प्रदक्षिणा, छबिना, थोरला छबिना, वाजत गाजत दंडवत, मिरवणूक असे विविध धार्मिक कार्यक्रम होतात. गळकऱ्यांचे गळ निघाल्यावरच उपवास सोडले जातात. पुढे एक महिन्याने गळकरी अन्नप्रसाद करतात. अर्थात गळकरी गावाला पै पाहुण्यांना निमंत्रण देऊन गाव जेवण देतात. म्हातोबा देवाचा हा परंपरागत आलेला हा उत्सव सर्व गावकरी मोठ्या भक्तिभावाने व एकोप्याने पार पाडतात. बगाड यात्रा पाहण्यासाठी हिंजवडी-वाकड गावचे रस्ते गर्दीने फुलून जातात. देवाला खोटे चालत नाही. खाक घेणारा खोटे बोलत नाही. येथील जागृत देवस्थान म्हातोबा खोट्यांना त्याची जागा अनेक प्रसंगांमधून दाखवत आलेले आहेत. देवाचे नियम श्रद्धापूर्वक पाळले जातात. भक्तिभावाने सरळ मार्गाने केलेल्या भक्तिला म्हातोबा देव पाठीशी राहून त्यांच्यावर कृपादृष्टी करतात. सत्य आणि सत्यवचनी ही म्हातोबाची महती आहे. शब्दांकन : रमेश मोरे 38

ग्रंथ वाचणे ही परमात्म्याची वाचिक साधना आहे . ती केल्याने आत्मिक भाव जागृत होतो. ग्रंथपारायणाने मंगलमय वातावरण होवून जाते. ही सारी अनुभूती वाकडमधील म्हातोबारायाच्या पारायण सोहळ्यात भाविकांना येते. त्यामुळेच शेकडो वर्षांपासून सुरू असले ली ही भक्तिसाधना अखंडपणे सुरू आहे . समाजातील नकारात्मक वृत्ती दूर करून सकारात्मक भाव निर्माण करण्यासाठीचा हा पवित्र पर्वकाळ समजला जातो.

काळुराम जांभळ ु कर

ह

नुमान जयंतीपासून होणाऱ्या म्हातोबारायांच्या यात्रेला सुरुवात होते. यात्रा ग्थरं वाचन, घटस्थापना करून भक्तिभावाने पूजन करून घट बसवले जातात. म्हातोबाचा घट, देवी-देवतांची घटस्थापना करण्यात येत.े शेंदरू लावून काळ्या मडक्यांमधून धान्याची रास भरली जाते. प्राचीन काळापासूनच घटस्थापना पावित्र्य पर्व साजरे केले जाते. घट म्हणजे परमात्म्याचेच स्वरूप आहे, अशी भक्तिमय धारणा धरून नऊ दिवसांचा उपवास, देवाची पूजा, आराधना केली जाते. भाविक घरांमधून घट बसवितात. भक्ती व नामस्मरणाचा हा पवित्र काळ मानला जातो. नऊ दिवस नवनाथांच्या चाळीस अध्यायांचे पारायण होते. या पर्व काळात पारायणाचा हजारो भाविक लाभ घेतात. पहाटेपासून पूजन विधी करून ग्थरं ाचे पारायण करण्यात येत.े पूजचे े नियम असे आहेत की, सगळ्यात आधी तुमचे शरीर हे आतून आणि बाहेरून पवित्र असले पाहिजे. हे नियम काटेकोरपणे पाळले जातात. प्राचीन काळापासून परंपरा चालत आली आहे. पारायण सोहळ्यातून सुख, शांती आणि समाधानाची अनुभतू ी येत.े परमानंदाची प्राप्ती मिळते. त्यातून कलह नष्ट होवून सात्त्विक वातावरण निर्माण होते. नकारात्मक भाव नष्ट होतात. माघ पौर्णिमेला गावकरी भाविक बारपे येथे जाऊन संपर्णू नवनाथ ग्थरं ाचे ४० अध्याय एकदिवसीय पारायण करतात. माघ पौर्णिमेपासून दोन महिन्यांवर देवाचा उत्सव म्हणजेच चैत्र पौर्णिमा (हनुमान जयंती) राहते, त्याची नकळतपणे ही पूर्व तयारी म्हणायला देखील हरकत नाही. प्राचीन काळात खूप मोठे यज्ञ व्हायचे,

अखंड नऊ दिवस ते यज्ञ सुरू असायचे. त्यात खूप प्रकारच्या जडीबुटी असायच्या, औषधी असायच्या ऋषिमुनी त्या यज्ञातनू च उर्जा घेत असत. असे केल्याने ते निरोगी राहत असत. त्यांची आरोग्यशक्ती वाढत असे. सगळीकडे सकारात्मक उर्जा पसरत असे, म्हणून याग-यज्ञ केले जात असत. नऊ दिवस ग्थरं ाचे पारायण केल्याने मंगलमय वातावरण तयार होते. त्यातून संपर्णू प्रकृती शुद्ध होत असते. हे नऊ दिवस ग्रंथाचे पारायण चालते. यात माझा सक्रीय सहभाग असतो. पारायणाचे पठण मी ही करतो. भाविकांनी नवनाथांच्या चाळीस अध्यायातील ओव्या, श्लोकांचा सुलभ अर्थ उपस्थित भक्त भाविकांना उलगडून सांगतात. वाकड, हिंजवडीतील म्हातोबा मंदिर परिसराला फुलांची आरास केली जाते. तसेच सोबत मंदिराला आकरक ्ष विद्तयु रोषणाई केली जाते. दहा दिवस भक्तिमय होवून जाते. अशा भक्तिमय वातावरणात घट बसतात. दहाव्या दिवशी अन्नप्रसाद ग्रहणाने उपवास सोडला जातो. ग्थरं पूजन, शेंदरू लावणे, महाप्रसाद, छबिना विविध धार्मिक सांस्कृतिक कार्यक्रम, कुस्त्यांचा आखाड्याने उत्सवाची सांगता होते. या संपर्णू काळात म्हातोबाचं चांगभले घोष सुरू असतो. शब्दांकन ः रमेश मोरे 39

प्रवासाला जात असताना प्रत्येकाला ऊर्जेची गरज असते. एक शारीरिक ऊर्जा आणि दुसरी मानसिक. शारीरिक ऊर्जेसाठी प्रवासाला जाणाऱ्या म्हातोबा देवाच्या शेलेकऱ्यांना जागोजागी वाटेतल्या गावकऱ्यांनी सश्रद्धा अंतःकरणाने भोजन प्रसादाची व्यवस्था केले ली असते. परंतु या अवघड आणि खडतर डोंगरदर्‍याच्या प्रवासासाठी एक मानसिक बळ, दैवी ऊर्जेची गरज असते. ती ऊर्जा म्हणजे शेलेकरांच्या सोबत दिली जाणारी म्हातोबा देवाची खाक (भस्म चीमुटी) होय. याच खाकेच्या जोरावर शेलेकरी निर्धास्तपणे घनदाट बारपेच्या जंगलाकडे कूच करतात. खडतर प्रवास करून तेथे पोचतात.

प्रशांत कलाटे पाटील

छबिना अन्‌शेलेकऱ्यांना खाक देण्याचा सोहळा

मा

झ्यासोबत माझ्या प्रवासाला देव जोडीदार आहे, अशी भावना जणू शेलेकरी यांच्या मनामध्ये असते. कसल्याच प्रकारची नकारात्मक ऊर्जा त्यांच्यामध्ये प्रवेश करत नाही. उघड्यावर झोपणे, रात्रीचा काट्याकुपाट्यातला पायी प्रवास त्यात कसल्याही वन्यजीवांचा साप, विंचू वेगवेगळ्या प्राण्यांचा कसलाही त्रास माझा देव मला होऊ देणार नाही, ही भूमिका घेऊन शेलेकरी प्रवास करतात. हनुमान जयंतीच्या सहा दिवस अगोदर वाकड येथील म्हातोबा मंदिरात छबिना म्हणजे देवाची पालखी मंदिर प्रदक्षिणा वाजत गाजत करते. या दिवशी ढोल ताशांच्या गजरामध्ये देवाची मंदिर प्रदक्षिणा केली जाते. वाकड-हिंजवडी पंचक्रोशीतील सर्व ग्रामस्थ, मानकरी महिला, माता-भगिनी, आबालवृद्ध सगळेजण या दिवशी मोठ्या श्रद्धेने मंदीर आवारात एकत्र येतात. वीर रस निर्माण करणाऱ्या वाद्यांच्या गजरात देवाची आरती झाल्यानंतर प्रवासासाठी जाणाऱ्या सर्व शेलेकरांना म्हातोबा देवाची खाक दिली जाते. त्यात प्रथम एक प्रतिनिधी म्हणून सुरवातीला जांभुळकर परिवारातील मानकऱ्याला खाक दिली जाते त्यांच्या पाठोपाठ पुढचा प्रवास सगळे करणार असतात. त्याच्या दुसऱ्या दिवशी सायंकाळी हिंजवडी गावठाण येथील म्हातोबा मंदिर (वाड्यातील म्हातोबा मंदिर) येथून वाजत गाजत शेलेकऱ्याच्या सोबत टेकडी पायथा माण रोड पर्यंत सगळे गावकरी पायी चालतात. माताभगिनी औक्षण करून गूळ, साखर, पेढे वगैरे देऊन तोंड गोड करून शेलेकऱ्यांना निरोप देतात. गावातील साखरे पाटील काही प्रवासाच्या सूचना आणि शुभेच्छा देतात आणि प्रवास सुरू होतो. पुढे दोन दिवस

पायी प्रवास करून म्हातोबाचे मूळ ठाणे बारपे येथे पोचतात. शेले तोडून आरती करून वाकड येथे घेतलेली खाक देवासमोर सोडून तिथली खाक घेऊन ते पुन्हा हिंजवडी गावातील हनुमान मंदिर येथे शेले सुखरूप घेऊन येतात. शेलेकरी परत येण्याची वाट पाहण्याची गावकऱ्याची भाविकांची उत्सुकता पाहण्या सारखी असते. हिंजवडीला शेले सोडून शेलेकरी खाकवाल्या मानकऱ्यासोबत पुन्हा वाकड येथे म्हातोबा मंदिरात जातात. वाकडला म्हातोबा देवाची पालखी छबिना निघाल्यावर पालखीचे दर्शन घेऊन म्हातोबाचे दर्शन घेऊन खाक देवासमोर सोडतात आणि मगच घरी जातात. संपूर्ण प्रवास देवाची खाक सोबत असल्याने प्रवास निर्विघ्न आणि निश्चिंत पार पडतो. ही प्रथा गेली अनेक पिढ्या अन कित्येक वर्षांपासून सुरूच आहे.

करणाऱ्या या शेलेकऱ्यांना मोठ्या भक्तिभावाने व श्रद्धेने निरोप देण्यासाठी वाकड-हिंजवाडीसह पंचक्रोशीतून भक्तगण दाखल होतात. गावातील साखरे पाटील काही प्रवासाच्या सूचना आणि शुभेच्छा देतात. अन्य जानकार ज्येष्ठ मंडळी देखील शेतकऱ्यांना लहान-सहान गोष्टी समजावून सांगतात. त्यानंतर माताभगिनी औक्षण करून गूळ, साखर, पेढे वगैरे देऊन तोंड गोड करून शेतकऱ्यांना निरोप देतात. यावेळी पैंज...पैंज.. म्हातोबाचा चांगभलं!, चांगभलं बोला चांगभलं! या जयघोषाने अवघी आयटी नगरी दुमदुमते. पुढे दोन दिवस पायी प्रवास

करून म्हातोबाचे मूळ ठाणे बारपे येथे शेलेकरी पोचतात. चैत्र पौर्णिमा, हनुमान जयंतीला होणाऱ्या वाकड-हिंजवडीसह तमाम मुळशी तालुक्याचे व पुणे जिल्ह्यातील असंख्य भक्तांचे श्रद्धास्थान असलेल्या श्री म्हातोबा देवाची हजारो वर्षांपासून ऐतिहासिक बगाड मिरवणूक जिल्ह्याचे आकर्षण आहे. ही मिरवणूक पाहण्यासाठी व दर्शनासाठी मुळशी तालुका, पिंपरी चिंचवड शहरासह पुणे जिल्ह्यातून भाविक वाकड हिंजवडीत येतात. शब्दांकन : बेलाजी पात्रे

शेलेकऱ्यांना भक्तिभावाने निरोप हनुमान जयंतीच्या पाच दिवस आधी सायंकाळी पाचच्या सुमारास श्री म्हातोबा महाराजांच्या बगाडासाठी शेले (लाकूड) आणायला बारपेच्या (आडगाव) प्रवासास शेलेकरी सज्ज होतात. त्यांना निरोप देण्यासाठी हजारो ग्रामस्थ व भाविकांनी अभूतपूर्व गर्दी म्हातोबा टेकडी पायथ्याशी जमते. शेलेकरी होण्यासाठी काही वेगळा मान लागत नाही अथवा त्याची काही प्रक्रिया नसते जो शेले आणायला जातो तो प्रत्येकजण शेलेकरी होतो या शेलेकऱ्यात तरुणांचा लक्षणिय सहभाग असतो. शेलेकऱ्यांना निरोप देण्याच्या कार्यक्रमाचे विलोभनीय दृष्य कॅमेऱ्यात कैद करण्यासाठी हजारो आयटीयन्सची चढाओढ सुुरू असते. दिवस-रात्रीचा खडतर पायी प्रवास 40

माा. मयुर ��डु रं ग क�ाटे माा. नगरसेवक, िपं. िचं. मनपा 41

प्रवासाला जात असताना प्रत्येकाला ऊर्जेची गरज असते. एक शारीरिक ऊर्जा आणि दुसरी मानसिक. शारीरिक ऊर्जेसाठी प्रवासाला जाणाऱ्या म्हातोबा देवाच्या शेलेकऱ्यांना जागोजागी वाटेतल्या गावकऱ्यांनी सश्रद्धा अंतःकरणाने भोजन प्रसादाची व्यवस्था केले ली असते. परंतु या अवघड आणि खडतर डोंगरदर्‍याच्या प्रवासासाठी एक मानसिक बळ, दैवी ऊर्जेची गरज असते. ती ऊर्जा म्हणजे शेलेकरांच्या सोबत दिली जाणारी म्हातोबा देवाची खाक (भस्म चीमुटी) होय. याच खाकेच्या जोरावर शेलेकरी निर्धास्तपणे घनदाट बारपेच्या जंगलाकडे कूच करतात. खडतर प्रवास करून तेथे पोचतात.

प्रशांत कलाटे पाटील

छबिना अन्‌शेलेकऱ्यांना खाक देण्याचा सोहळा

मा

झ्यासोबत माझ्या प्रवासाला देव जोडीदार आहे, अशी भावना जणू शेलेकरी यांच्या मनामध्ये असते. कसल्याच प्रकारची नकारात्मक ऊर्जा त्यांच्यामध्ये प्रवेश करत नाही. उघड्यावर झोपणे, रात्रीचा काट्याकुपाट्यातला पायी प्रवास त्यात कसल्याही वन्यजीवांचा साप, विंचू वेगवेगळ्या प्राण्यांचा कसलाही त्रास माझा देव मला होऊ देणार नाही, ही भूमिका घेऊन शेलेकरी प्रवास करतात. हनुमान जयंतीच्या सहा दिवस अगोदर वाकड येथील म्हातोबा मंदिरात छबिना म्हणजे देवाची पालखी मंदिर प्रदक्षिणा वाजत गाजत करते. या दिवशी ढोल ताशांच्या गजरामध्ये देवाची मंदिर प्रदक्षिणा केली जाते. वाकड-हिंजवडी पंचक्रोशीतील सर्व ग्रामस्थ, मानकरी महिला, माता-भगिनी, आबालवृद्ध सगळेजण या दिवशी मोठ्या श्रद्धेने मंदीर आवारात एकत्र येतात. वीर रस निर्माण करणाऱ्या वाद्यांच्या गजरात देवाची आरती झाल्यानंतर प्रवासासाठी जाणाऱ्या सर्व शेलेकरांना म्हातोबा देवाची खाक दिली जाते. त्यात प्रथम एक प्रतिनिधी म्हणून सुरवातीला जांभुळकर परिवारातील मानकऱ्याला खाक दिली जाते त्यांच्या पाठोपाठ पुढचा प्रवास सगळे करणार असतात. त्याच्या दुसऱ्या दिवशी सायंकाळी हिंजवडी गावठाण येथील म्हातोबा मंदिर (वाड्यातील म्हातोबा मंदिर) येथून वाजत गाजत शेलेकऱ्याच्या सोबत टेकडी पायथा माण रोड पर्यंत सगळे गावकरी पायी चालतात. माताभगिनी औक्षण करून गूळ, साखर, पेढे वगैरे देऊन तोंड गोड करून शेलेकऱ्यांना निरोप देतात. गावातील साखरे पाटील काही प्रवासाच्या सूचना आणि शुभेच्छा देतात आणि प्रवास सुरू होतो. पुढे दोन दिवस

पायी प्रवास करून म्हातोबाचे मूळ ठाणे बारपे येथे पोचतात. शेले तोडून आरती करून वाकड येथे घेतलेली खाक देवासमोर सोडून तिथली खाक घेऊन ते पुन्हा हिंजवडी गावातील हनुमान मंदिर येथे शेले सुखरूप घेऊन येतात. शेलेकरी परत येण्याची वाट पाहण्याची गावकऱ्याची भाविकांची उत्सुकता पाहण्या सारखी असते. हिंजवडीला शेले सोडून शेलेकरी खाकवाल्या मानकऱ्यासोबत पुन्हा वाकड येथे म्हातोबा मंदिरात जातात. वाकडला म्हातोबा देवाची पालखी छबिना निघाल्यावर पालखीचे दर्शन घेऊन म्हातोबाचे दर्शन घेऊन खाक देवासमोर सोडतात आणि मगच घरी जातात. संपूर्ण प्रवास देवाची खाक सोबत असल्याने प्रवास निर्विघ्न आणि निश्चिंत पार पडतो. ही प्रथा गेली अनेक पिढ्या अन कित्येक वर्षांपासून सुरूच आहे.

करणाऱ्या या शेलेकऱ्यांना मोठ्या भक्तिभावाने व श्रद्धेने निरोप देण्यासाठी वाकड-हिंजवाडीसह पंचक्रोशीतून भक्तगण दाखल होतात. गावातील साखरे पाटील काही प्रवासाच्या सूचना आणि शुभेच्छा देतात. अन्य जानकार ज्येष्ठ मंडळी देखील शेतकऱ्यांना लहान-सहान गोष्टी समजावून सांगतात. त्यानंतर माताभगिनी औक्षण करून गूळ, साखर, पेढे वगैरे देऊन तोंड गोड करून शेतकऱ्यांना निरोप देतात. यावेळी पैंज...पैंज.. म्हातोबाचा चांगभलं!, चांगभलं बोला चांगभलं! या जयघोषाने अवघी आयटी नगरी दुमदुमते. पुढे दोन दिवस पायी प्रवास

करून म्हातोबाचे मूळ ठाणे बारपे येथे शेलेकरी पोचतात. चैत्र पौर्णिमा, हनुमान जयंतीला होणाऱ्या वाकड-हिंजवडीसह तमाम मुळशी तालुक्याचे व पुणे जिल्ह्यातील असंख्य भक्तांचे श्रद्धास्थान असलेल्या श्री म्हातोबा देवाची हजारो वर्षांपासून ऐतिहासिक बगाड मिरवणूक जिल्ह्याचे आकर्षण आहे. ही मिरवणूक पाहण्यासाठी व दर्शनासाठी मुळशी तालुका, पिंपरी चिंचवड शहरासह पुणे जिल्ह्यातून भाविक वाकड हिंजवडीत येतात. शब्दांकन : बेलाजी पात्रे

शेलेकऱ्यांना भक्तिभावाने निरोप हनुमान जयंतीच्या पाच दिवस आधी सायंकाळी पाचच्या सुमारास श्री म्हातोबा महाराजांच्या बगाडासाठी शेले (लाकूड) आणायला बारपेच्या (आडगाव) प्रवासास शेलेकरी सज्ज होतात. त्यांना निरोप देण्यासाठी हजारो ग्रामस्थ व भाविकांनी अभूतपूर्व गर्दी म्हातोबा टेकडी पायथ्याशी जमते. शेलेकरी होण्यासाठी काही वेगळा मान लागत नाही अथवा त्याची काही प्रक्रिया नसते जो शेले आणायला जातो तो प्रत्येकजण शेलेकरी होतो या शेलेकऱ्यात तरुणांचा लक्षणिय सहभाग असतो. शेलेकऱ्यांना निरोप देण्याच्या कार्यक्रमाचे विलोभनीय दृष्य कॅमेऱ्यात कैद करण्यासाठी हजारो आयटीयन्सची चढाओढ सुुरू असते. दिवस-रात्रीचा खडतर पायी प्रवास 40

माा. मयुर ��डु रं ग क�ाटे माा. नगरसेवक, िपं. िचं. मनपा 41

हिंजवडी वाकड परिसरातील श्री म्हातोबा देवाची बगाड जत्रा दरवर्षी चैत्र पौर्णिमेस हनुमान जयंतीला होते. साडेतीनशे वर्षांपासून आपल्याला पुढे घेऊन चालले ली संस्काररूपी परं परा अखंड सुरू आहे . आधुनिक झगमगाटात ही गावकऱ्यांनी ही परं परा अखंडपणे सुरू ठे वली आहे . कालचक्राच्या एका खांद्यावर झगमगाट असले ला आयटी पार्क आणि दुसऱ्या खांद्यावर श्री म्हातोबा देवाची बगाड परं परा हे पाहताना डोळ्याचे पारणे फेडते.

वसंत जांभळ ु कर

द

अमाप उत्साहात शेलेकऱ्यांचा प्रवास

रवर्षी हनुमान जयंतीपासून तीन दिवस हिंजवडी वाकड गावचे ग्रामदैवत श्री म्हातोबाचा उत्सव असतो. दोन्ही गावात देवाची मंदिर आहेत. हिंजवडी ते वाकड मंदिरापर्यंत होणारी बगाड जत्रा म्हणजे उत्सवाचे मुख्य आकर्षण असते. एक मोठा लाकडी खांब उभा करून त्याला आडवं लांब लाकूड लावून बनवलेला विशिष्ट पद्धतीचा बैलगाडा म्हणजे बगाड. मोठे लाकूड अर्थात ज्याला भाविक मानाचा शेला म्हणतात शेले आणण्यासाठीची परंपरा तर अधिकच चित्त थरारक आहे. मुळशी तालुक्याच्या निसर्गरम्य ताम्हिनी घाट परिसरातील बारपे आडगाव येथील देवाच्या मूळ ठाण्यापासून लागून असलेल्या जंगलातून हे शेले तोडून हिंजवडीपर्यंत मजल दर मजल करत कावडपायी आणण्याची परंपरा आहे. यात सहभागी होणाऱ्यांना शेलकरी म्हणतात. हनुमान जयंतीच्या पाच दिवस आधी श्रीरामनवमीच्या दुसऱ्या दिवशी दपु ारी हिंजवडी व वाकड मधील शेकडो शेलक े रांचे हिंजवडीतील शिवाजी चौकामधून म्हातोबाच्या नावानं चांगभलं असा जयघोष करत आडगावकडे प्रस्थान होतं. सगळा गाव आणि पंचक्रोशीतील भाविक निरोप देण्यासाठी हिंजवडीतील शिवाजी चौकात दपु ारी चारला जमतात. पायी निघालेले शिलेकरी गावालगतच्या मान गावातून बापूजी बुवा मंदिरापासून खिंडीच्या पलीकडे घोटावडे गावच्या गोडांबवे ाडीत रात्री आठ वाजता जेवणासाठी थांबतात.आजदे गावात मुक्कामी मध्यरात्री दीड दोन वाजता पोचतात. दुसऱ्या दिवशी सकाळी साडेसातला ग्रामस्थांकडून जेवण दिले जाते. नंतर पुन्हा लगोलग पुढच्या प्रवासाला मार्गस्थ होतात. डोंगरराच्या दऱ्याच्या कुशीतून गाव रस्त्याने शेरे गावा मार्गे मुळशी धरण बंधाऱ्याकडे निघतात. उन्हाची लाही लाही करणारे चैत्रातील तप्त वातावरण तरीही भाविकांचा उत्साह

कमालीचा असतो. पुढचा प्रवास जिकीरीचा मुळशी धरण होण्यापूर्वी ओढे, नद्या, काटेरी झाडझुडपे आणि जंगलातून दगड धोंड्याचा रस्ता होता. आता धरण झालं तरी मार्ग तसा कठीण खडतर आहे. कारण मुळशी धरणाचा सर्वात मोठा जलाशय त्यातील सर्व खोल ठिकाण असं डोह पार करून पलीकडे जायचं असतं यासाठी आता स्थानिक यांना वापरासाठी मोठ्या नावेची व्यवस्था केलले ी आहे. म्हातोबा रायाचा अखंड जयघोष करत शेलक े रे पुढे जातात. या ध्वनी लहरी विस्तीर्ण जलाशयावर निर्माण होणाऱ्या वाऱ्याने हलक्या लाटा सोबत वाहत जाऊन बाजूच्या डोंगर रांगापर्यंत घुमत राहतात. शेलक े ऱ्यांच्या जयघोषाने जलाशयावर जणू तरंग निर्माण करत निसर्गाच्या वातावरणात वातावरण भक्तिमय होते. नाव मंद हेलकावे घेत घेत भाविकांना जणू अलगद तळ हातावर धरत अखेर मुळशी धरण जलाशयाच्या वायव्येकडील आडगावच्या किनाऱ्यावर संध्याकाळी साडेसहाला पोचते. किनाऱ्यावर पाऊल ठेवताच पुन्हा एकदा चांगभलंचा गजर होतो आणि उंच चढणीची वाट शेलक े री चढू लागतात. काही वेळातच सर्वजण धरणाच्या उशाशी असलेल्या बारपे गावच्या मुक्कामी पोहोचतात. झाडाच्या सावलीत विश्रांतीस थांबतात. थंड पाणी पाण्याने थकवा घालवत ग्रामस्थांनी तयारी करून ठेवलेल्या सारभात या अन्नप्रसादाचा आस्वाद घेतात. ग्रामस्थांनी आधीच तयारी करून ठेवलेल्या सारभात आणि यथाशक्ती बनवलेले पंक्तीची बातच न्यारी. आयटी पार्कमधील एखाद्या आलिशान हॉटेलमधील पंचपक्वानही यापुढे फिके पडावा असा असेल. मातीतल्या चवीचा आणि आस्वाद या पंक्तीत मिळतो. पत्रावळीवर वाढलेल्या प्रत्येक घासागणिक तिथल्या डोंगराळ भागातील मुळशीकर माणसाच्या प्रेमाचा स्पर्श जाणवल्या वाचून राहत नाही. पाहुणचार आणि तृप्त होऊन पुन्हा फवारदरा 42

जंगलाकडे मार्गस्थ होतात. पुढे धरणाच्या फुगवट्याच्या कोरड्या पडलेल्या भागातून व बाजूच्या धावड्याच्या झाडी ओलांडून आपण नैसर्गिक झऱ्याजवळ पोचताच इथे थंड पाण्यात पूर्वी डुबकी हे मारत मारता यायची. उंच कातळ चढून मोकळ्या जागी येतात. भांबर्डे फाट्याजवळ थंड पाण्याचा शेलक े री मनसोक्त आस्वाद घेतात. तुम्हाला मिळतं एक किलोमीटर वर आडगाव हे जेमतेम दोनशे तीनशे लोक वस्ती असलेलं गाव आहे. येथील दहीभाते कुटुंबातील शेतकरी बंधचूं ्या घरी सायंकाळी भाविक विसावतात. कौलारू घरं, घरापुढे जुन्या काळातील भाताच्या शेती अंगणात भरले. माडाची ताडी चोहीकडे मोहराने फुललेल्या रायवळ आंब्याची झाडं एखाद दसु रा फणसाची गर्द हिरवाई असं चित्रकारांना साकारावर असे दृश्य आणि ग्रामीण बाज इथल्या लोकांनी आजवर जपलाय. अंगणातच जेवणाची व्यवस्था केली जाते. तृप्त होऊन सगळेजण रात्रीच्या मुक्कामाच्या तयारीला म्हणजे मोकळ्या आभाळाखाली पडिक माळरानावर झोपायला या तिन्ही बाजूला डोंगर आजूबाजूला घनदाट जंगल, काळोख आजूबाजूला रातकिड्यांचा आवाज, सापांची भीती आणि उषाला दगड आणि पांघरूण नावालाच अशा अवस्थेत रात्र काढून पूर्वजांनीही परंपरा जपली बंगल्यात राहणारे ही एक दिवस ही रीत काही अंशी पाळत आहेत. काही काळ का असेना पण भौतिक ऐहिक सुख सुविधांचा त्याग यानिमित्त करावा असेच संस्कार सांगत असावा. पहाटे लवकरच उठून शेलक े री थंड पाण्याने आंघोळ करतात. लोगोलग सूर्य उदयापूर्वी आडगाव डोंगरातील फवारदारा जंगलात देवाच्या मूळ स्थानाकडे निघतात. पहाटेच घंटा वाजवून गजर होतो. आरती होते. या आरती वेळी हिंजवडी वाकड परिसरातून वाहनांमधून आडगाव गाठलेले हजारो ग्रामस्थ व भाविक आवर्जून येतात यानंतर लगेच लगबग सुरू होते. बगाडसाठी शेला लाकूड शोधण्याची मानकरी यांच्या दिशा निर्देशानुसार सगळेजण त्या दिशेला जंगलात पसरतात. सरळ मजबूत लाकूड आवश्यक असतं तसं ओलं लाकूड असणार झाड मिळताच आवाज देऊन इशारा केला जातो. मग जंगलात पांगलेले सगळे शेलक े री क्षणात तिथं मानकरी कुऱ्हाडीचा एक घाव घालतात. चांगभलं गजर जंगलात घुमतो झटक्यात शेले लाकूड तोडलं जातं त्याचा बुध्या ं पासून तीस फुटापेक्षा जास्त लांब सरळ भाग खांद्यावर घेऊन सगळे एकोप्याने डोंगरावरून खाली उतरतात. यावेळी भाविकांची संख्या अधिकच वाढते. थोडा सपाट भाग लागताच निम सदाहरित गर्द झाडा झुडपातून वाट काढत मुक्काम स्थळी रात्री आठच्या सुमारास पोहोचतात. आता इथे होणाऱ्या महाप्रसाद पंक्तीचा त्याहून अधिक दृश्यांचा अनुभव न चुकता घ्यावा असा असतो. सारभात शाकभाजी हा ठरलेला मेन.ू पण आता सधनता असलेली अनेक भाविक कुटुंब पंचपक्वांनाची शेलकरी व भाविकांसाठी पंक्तीची व्यवस्था करतात. तोपर्यंत बगाडासाठी शेल्याची नीट तयारी करून त्याला मोठ्या बांबचू े आडवे फोक बांधले जातात. चांगभलंचा गजर जंगलात घुमतो. पंगत झाल्यावर आरती होते आणि म्हातोबाच्या नावानं चांगभलं म्हणत वजनदार शेले खांद्यावर घेतलं जातं आणि हजारो शेलक े रांचा समूदाय हिंजवडीकडे क्षणात मार्गस्थ होतो. वायू वेगाने सगळे निघतात. भंडारा उधळल्या सारखाच सर्वत्र धुरळा उडतो. तेव्हाचा

श्रद्धा, भक्तिभाव, साहस, शक्ती, अध्यात्म, संस्कृतीचा अनोखा संगम स्वप्नील भुजबळ

भा

रतीय संस्कृती ही उत्सव आहे. ती जतन करण्यामागे ही अध्यात्म मूळ आहे. उत्सवासोबत जप, तप, ध्यान, योग, खेळ, साहस हे आध्यात्माशी जोडलेली परंपरा हिंजवडी वाकडमध्ये अव्याहतपने सुरु आहे. गाव ते आयटी हब अशी ओळख जपलेल्या हिंजवडी व वाकडच्या गावकऱ्यांची म्हातोबा यात्रा सर्वांसाठी आकर्षणाचा विषय आहे. यात्रेतील बगाड मिरवणुकीची पंचक्रोशीतील हजारो भक्तांना ओढ लागून असते. अबाल वृद्धापासून आयटी हबमधील सारेजण या यात्रेमध्ये भक्तिभावाने सहभागी होऊन विज्ञान युगातही अध्यात्माची अनुभूती घेत आहेत. या त्रेच्या मुख्य दहा दिवसात आधी देव बसतात (प्रतिष्ठापना), प्रथेप्रमाणे या पर्वकाळात उपवास रोज सायंकाळी वाकड येथे छबिना व्रतवैकल्यांने म्हातोबांच्या बगाड उत्सवाची सुरुवात केली जाते. शेलेकरी जायच्या आधी त्यांना मंदिरातील विभूती (खाक) दिली जाते. वसंत जांभुळकर यांना शेलेकऱ्या समवेत खाक घेऊन जाण्याचा मुख्य मान आहे. चार दिवसांच्या पायी प्रवासाने या उत्सवाच्या तयारीची सुरुवात होते. साधारण वीस गावांमधून औक्षण करून भक्तिभावाने मोठ्या उत्साहात शेलेकऱ्यांचे स्वागत केले जाते. म्हातोबाचा चांगभलं नामाच्या जयघोषात वाकडहिंजवडी ग्रामस्थ आडगाव मुळशी धरणाच्या आडमार्गे बारपेकडे (ताम्हिणी घाट, कोकणकडा) रवाना होतात. बगाडाचे लाकूड (शेले) आणण्यासाठी गावकरी पाच दिवस अगोदर आडगावबारपे (ताम्हिणी घाटाशेजारी कोकणकडा) निघतात. उत्साह पाहण्यासारखा असतो. जसा जसा शेला मार्गस्थ होतो तसं झाडाझुडुपातील पक्षांचे लक्ष याकडे वेधले जाते. एरवी माणसे या डोंगर घाटात दुर्लक्ष करतात असे वानरासह अनेक वन्यजीवांचे डोळे आणि आभाळात घेरट्या घालणारे दुर्मीळ मोठे पक्षी आपलं लक्ष नसलं तरी वर्षातनू एकदाच दिसणाऱ्या या माणसांच्या समूदायाकडे निरखून बघत असतात. शेलक े रांचा उत्साह टिपेला पोचलेला असतो. मागून येणारे व खांदा देण्यासाठी पुढे जाऊन थांबणारी शेकडोजण असतात. शेलक े री जंगलातील रानमेवा व औषधीही गोळा करतात. शेल्याचे लाकूड अदलून बदलून खांदा बदलून शेला शक्य तितक्या लवकर पल्ला गाठण्याचा प्रयत्न करतात. पुन्हा नावेतनू प्रवास सावरगाव मार्गे अकोले मुक्कामी येतात. भाविक शेल्याची आतूरतेने वाट पाहत असतात. गावोगावी शेल्याचे उत्साहात स्वागत केले जाते.  (शब्दांकन ः रमेश मोरे) 43

हिंजवडी वाकड परिसरातील श्री म्हातोबा देवाची बगाड जत्रा दरवर्षी चैत्र पौर्णिमेस हनुमान जयंतीला होते. साडेतीनशे वर्षांपासून आपल्याला पुढे घेऊन चालले ली संस्काररूपी परं परा अखंड सुरू आहे . आधुनिक झगमगाटात ही गावकऱ्यांनी ही परं परा अखंडपणे सुरू ठे वली आहे . कालचक्राच्या एका खांद्यावर झगमगाट असले ला आयटी पार्क आणि दुसऱ्या खांद्यावर श्री म्हातोबा देवाची बगाड परं परा हे पाहताना डोळ्याचे पारणे फेडते.

वसंत जांभळ ु कर

द

अमाप उत्साहात शेलेकऱ्यांचा प्रवास

रवर्षी हनुमान जयंतीपासून तीन दिवस हिंजवडी वाकड गावचे ग्रामदैवत श्री म्हातोबाचा उत्सव असतो. दोन्ही गावात देवाची मंदिर आहेत. हिंजवडी ते वाकड मंदिरापर्यंत होणारी बगाड जत्रा म्हणजे उत्सवाचे मुख्य आकर्षण असते. एक मोठा लाकडी खांब उभा करून त्याला आडवं लांब लाकूड लावून बनवलेला विशिष्ट पद्धतीचा बैलगाडा म्हणजे बगाड. मोठे लाकूड अर्थात ज्याला भाविक मानाचा शेला म्हणतात शेले आणण्यासाठीची परंपरा तर अधिकच चित्त थरारक आहे. मुळशी तालुक्याच्या निसर्गरम्य ताम्हिनी घाट परिसरातील बारपे आडगाव येथील देवाच्या मूळ ठाण्यापासून लागून असलेल्या जंगलातून हे शेले तोडून हिंजवडीपर्यंत मजल दर मजल करत कावडपायी आणण्याची परंपरा आहे. यात सहभागी होणाऱ्यांना शेलकरी म्हणतात. हनुमान जयंतीच्या पाच दिवस आधी श्रीरामनवमीच्या दुसऱ्या दिवशी दपु ारी हिंजवडी व वाकड मधील शेकडो शेलक े रांचे हिंजवडीतील शिवाजी चौकामधून म्हातोबाच्या नावानं चांगभलं असा जयघोष करत आडगावकडे प्रस्थान होतं. सगळा गाव आणि पंचक्रोशीतील भाविक निरोप देण्यासाठी हिंजवडीतील शिवाजी चौकात दपु ारी चारला जमतात. पायी निघालेले शिलेकरी गावालगतच्या मान गावातून बापूजी बुवा मंदिरापासून खिंडीच्या पलीकडे घोटावडे गावच्या गोडांबवे ाडीत रात्री आठ वाजता जेवणासाठी थांबतात.आजदे गावात मुक्कामी मध्यरात्री दीड दोन वाजता पोचतात. दुसऱ्या दिवशी सकाळी साडेसातला ग्रामस्थांकडून जेवण दिले जाते. नंतर पुन्हा लगोलग पुढच्या प्रवासाला मार्गस्थ होतात. डोंगरराच्या दऱ्याच्या कुशीतून गाव रस्त्याने शेरे गावा मार्गे मुळशी धरण बंधाऱ्याकडे निघतात. उन्हाची लाही लाही करणारे चैत्रातील तप्त वातावरण तरीही भाविकांचा उत्साह

कमालीचा असतो. पुढचा प्रवास जिकीरीचा मुळशी धरण होण्यापूर्वी ओढे, नद्या, काटेरी झाडझुडपे आणि जंगलातून दगड धोंड्याचा रस्ता होता. आता धरण झालं तरी मार्ग तसा कठीण खडतर आहे. कारण मुळशी धरणाचा सर्वात मोठा जलाशय त्यातील सर्व खोल ठिकाण असं डोह पार करून पलीकडे जायचं असतं यासाठी आता स्थानिक यांना वापरासाठी मोठ्या नावेची व्यवस्था केलले ी आहे. म्हातोबा रायाचा अखंड जयघोष करत शेलक े रे पुढे जातात. या ध्वनी लहरी विस्तीर्ण जलाशयावर निर्माण होणाऱ्या वाऱ्याने हलक्या लाटा सोबत वाहत जाऊन बाजूच्या डोंगर रांगापर्यंत घुमत राहतात. शेलक े ऱ्यांच्या जयघोषाने जलाशयावर जणू तरंग निर्माण करत निसर्गाच्या वातावरणात वातावरण भक्तिमय होते. नाव मंद हेलकावे घेत घेत भाविकांना जणू अलगद तळ हातावर धरत अखेर मुळशी धरण जलाशयाच्या वायव्येकडील आडगावच्या किनाऱ्यावर संध्याकाळी साडेसहाला पोचते. किनाऱ्यावर पाऊल ठेवताच पुन्हा एकदा चांगभलंचा गजर होतो आणि उंच चढणीची वाट शेलक े री चढू लागतात. काही वेळातच सर्वजण धरणाच्या उशाशी असलेल्या बारपे गावच्या मुक्कामी पोहोचतात. झाडाच्या सावलीत विश्रांतीस थांबतात. थंड पाणी पाण्याने थकवा घालवत ग्रामस्थांनी तयारी करून ठेवलेल्या सारभात या अन्नप्रसादाचा आस्वाद घेतात. ग्रामस्थांनी आधीच तयारी करून ठेवलेल्या सारभात आणि यथाशक्ती बनवलेले पंक्तीची बातच न्यारी. आयटी पार्कमधील एखाद्या आलिशान हॉटेलमधील पंचपक्वानही यापुढे फिके पडावा असा असेल. मातीतल्या चवीचा आणि आस्वाद या पंक्तीत मिळतो. पत्रावळीवर वाढलेल्या प्रत्येक घासागणिक तिथल्या डोंगराळ भागातील मुळशीकर माणसाच्या प्रेमाचा स्पर्श जाणवल्या वाचून राहत नाही. पाहुणचार आणि तृप्त होऊन पुन्हा फवारदरा 42

जंगलाकडे मार्गस्थ होतात. पुढे धरणाच्या फुगवट्याच्या कोरड्या पडलेल्या भागातून व बाजूच्या धावड्याच्या झाडी ओलांडून आपण नैसर्गिक झऱ्याजवळ पोचताच इथे थंड पाण्यात पूर्वी डुबकी हे मारत मारता यायची. उंच कातळ चढून मोकळ्या जागी येतात. भांबर्डे फाट्याजवळ थंड पाण्याचा शेलक े री मनसोक्त आस्वाद घेतात. तुम्हाला मिळतं एक किलोमीटर वर आडगाव हे जेमतेम दोनशे तीनशे लोक वस्ती असलेलं गाव आहे. येथील दहीभाते कुटुंबातील शेतकरी बंधचूं ्या घरी सायंकाळी भाविक विसावतात. कौलारू घरं, घरापुढे जुन्या काळातील भाताच्या शेती अंगणात भरले. माडाची ताडी चोहीकडे मोहराने फुललेल्या रायवळ आंब्याची झाडं एखाद दसु रा फणसाची गर्द हिरवाई असं चित्रकारांना साकारावर असे दृश्य आणि ग्रामीण बाज इथल्या लोकांनी आजवर जपलाय. अंगणातच जेवणाची व्यवस्था केली जाते. तृप्त होऊन सगळेजण रात्रीच्या मुक्कामाच्या तयारीला म्हणजे मोकळ्या आभाळाखाली पडिक माळरानावर झोपायला या तिन्ही बाजूला डोंगर आजूबाजूला घनदाट जंगल, काळोख आजूबाजूला रातकिड्यांचा आवाज, सापांची भीती आणि उषाला दगड आणि पांघरूण नावालाच अशा अवस्थेत रात्र काढून पूर्वजांनीही परंपरा जपली बंगल्यात राहणारे ही एक दिवस ही रीत काही अंशी पाळत आहेत. काही काळ का असेना पण भौतिक ऐहिक सुख सुविधांचा त्याग यानिमित्त करावा असेच संस्कार सांगत असावा. पहाटे लवकरच उठून शेलक े री थंड पाण्याने आंघोळ करतात. लोगोलग सूर्य उदयापूर्वी आडगाव डोंगरातील फवारदारा जंगलात देवाच्या मूळ स्थानाकडे निघतात. पहाटेच घंटा वाजवून गजर होतो. आरती होते. या आरती वेळी हिंजवडी वाकड परिसरातून वाहनांमधून आडगाव गाठलेले हजारो ग्रामस्थ व भाविक आवर्जून येतात यानंतर लगेच लगबग सुरू होते. बगाडसाठी शेला लाकूड शोधण्याची मानकरी यांच्या दिशा निर्देशानुसार सगळेजण त्या दिशेला जंगलात पसरतात. सरळ मजबूत लाकूड आवश्यक असतं तसं ओलं लाकूड असणार झाड मिळताच आवाज देऊन इशारा केला जातो. मग जंगलात पांगलेले सगळे शेलक े री क्षणात तिथं मानकरी कुऱ्हाडीचा एक घाव घालतात. चांगभलं गजर जंगलात घुमतो झटक्यात शेले लाकूड तोडलं जातं त्याचा बुध्या ं पासून तीस फुटापेक्षा जास्त लांब सरळ भाग खांद्यावर घेऊन सगळे एकोप्याने डोंगरावरून खाली उतरतात. यावेळी भाविकांची संख्या अधिकच वाढते. थोडा सपाट भाग लागताच निम सदाहरित गर्द झाडा झुडपातून वाट काढत मुक्काम स्थळी रात्री आठच्या सुमारास पोहोचतात. आता इथे होणाऱ्या महाप्रसाद पंक्तीचा त्याहून अधिक दृश्यांचा अनुभव न चुकता घ्यावा असा असतो. सारभात शाकभाजी हा ठरलेला मेन.ू पण आता सधनता असलेली अनेक भाविक कुटुंब पंचपक्वांनाची शेलकरी व भाविकांसाठी पंक्तीची व्यवस्था करतात. तोपर्यंत बगाडासाठी शेल्याची नीट तयारी करून त्याला मोठ्या बांबचू े आडवे फोक बांधले जातात. चांगभलंचा गजर जंगलात घुमतो. पंगत झाल्यावर आरती होते आणि म्हातोबाच्या नावानं चांगभलं म्हणत वजनदार शेले खांद्यावर घेतलं जातं आणि हजारो शेलक े रांचा समूदाय हिंजवडीकडे क्षणात मार्गस्थ होतो. वायू वेगाने सगळे निघतात. भंडारा उधळल्या सारखाच सर्वत्र धुरळा उडतो. तेव्हाचा

श्रद्धा, भक्तिभाव, साहस, शक्ती, अध्यात्म, संस्कृतीचा अनोखा संगम स्वप्नील भुजबळ

भा

रतीय संस्कृती ही उत्सव आहे. ती जतन करण्यामागे ही अध्यात्म मूळ आहे. उत्सवासोबत जप, तप, ध्यान, योग, खेळ, साहस हे आध्यात्माशी जोडलेली परंपरा हिंजवडी वाकडमध्ये अव्याहतपने सुरु आहे. गाव ते आयटी हब अशी ओळख जपलेल्या हिंजवडी व वाकडच्या गावकऱ्यांची म्हातोबा यात्रा सर्वांसाठी आकर्षणाचा विषय आहे. यात्रेतील बगाड मिरवणुकीची पंचक्रोशीतील हजारो भक्तांना ओढ लागून असते. अबाल वृद्धापासून आयटी हबमधील सारेजण या यात्रेमध्ये भक्तिभावाने सहभागी होऊन विज्ञान युगातही अध्यात्माची अनुभूती घेत आहेत. या त्रेच्या मुख्य दहा दिवसात आधी देव बसतात (प्रतिष्ठापना), प्रथेप्रमाणे या पर्वकाळात उपवास रोज सायंकाळी वाकड येथे छबिना व्रतवैकल्यांने म्हातोबांच्या बगाड उत्सवाची सुरुवात केली जाते. शेलेकरी जायच्या आधी त्यांना मंदिरातील विभूती (खाक) दिली जाते. वसंत जांभुळकर यांना शेलेकऱ्या समवेत खाक घेऊन जाण्याचा मुख्य मान आहे. चार दिवसांच्या पायी प्रवासाने या उत्सवाच्या तयारीची सुरुवात होते. साधारण वीस गावांमधून औक्षण करून भक्तिभावाने मोठ्या उत्साहात शेलेकऱ्यांचे स्वागत केले जाते. म्हातोबाचा चांगभलं नामाच्या जयघोषात वाकडहिंजवडी ग्रामस्थ आडगाव मुळशी धरणाच्या आडमार्गे बारपेकडे (ताम्हिणी घाट, कोकणकडा) रवाना होतात. बगाडाचे लाकूड (शेले) आणण्यासाठी गावकरी पाच दिवस अगोदर आडगावबारपे (ताम्हिणी घाटाशेजारी कोकणकडा) निघतात. उत्साह पाहण्यासारखा असतो. जसा जसा शेला मार्गस्थ होतो तसं झाडाझुडुपातील पक्षांचे लक्ष याकडे वेधले जाते. एरवी माणसे या डोंगर घाटात दुर्लक्ष करतात असे वानरासह अनेक वन्यजीवांचे डोळे आणि आभाळात घेरट्या घालणारे दुर्मीळ मोठे पक्षी आपलं लक्ष नसलं तरी वर्षातनू एकदाच दिसणाऱ्या या माणसांच्या समूदायाकडे निरखून बघत असतात. शेलक े रांचा उत्साह टिपेला पोचलेला असतो. मागून येणारे व खांदा देण्यासाठी पुढे जाऊन थांबणारी शेकडोजण असतात. शेलक े री जंगलातील रानमेवा व औषधीही गोळा करतात. शेल्याचे लाकूड अदलून बदलून खांदा बदलून शेला शक्य तितक्या लवकर पल्ला गाठण्याचा प्रयत्न करतात. पुन्हा नावेतनू प्रवास सावरगाव मार्गे अकोले मुक्कामी येतात. भाविक शेल्याची आतूरतेने वाट पाहत असतात. गावोगावी शेल्याचे उत्साहात स्वागत केले जाते.  (शब्दांकन ः रमेश मोरे) 43

पाचशे मीटर उं चावर असले ले बापूजी बुवांचे ठाणे येथे भीजवस्त्र अवस्थेत पूजा केली जाते. सकाळी आरतीनंतर सूर्योदयाच्या पहिल्या किरणांसोबत (शेला) बगाडासाठी वृक्ष शोधाचे काम सुरू होते. यासाठी बिबवा व बाभूळ सरळ असले ल्या या वृक्षांची निवड केली जाते. यात आणण्यासाठी नऊ शेले, बांबू (पेनं) आणून प्रत्येकी एक बांबू दोन जणांच्या खांद्यावर ठे ऊन शेले मधोमध बांधले जाते. प्रत्येक जण स्वच्छे तेची काळजी घेत असून विशेषतः काही तरुण मुलांचा एक ग्रुप आत्मियतेने सर्व कचरा एकाजागी गोळा करून त्याची विल्हेवाट लावत असून पर्यावरणाचा संदेश देत असतो.

सुरश े हुलावळे सामाजिक कार्यकर्ते

वा

सहास व खडतर प्रवासाचे शेले

कड-हिंजवडी परिसर आयटी पार्कमुळे कायापालट झाला असला तरी ग्रामस्थांनी बंधूभाव जपत शेतीबरोबरच जुनी पारंपरिक बगाड यात्रा जपून स्वतःची विशेष ओळख जपली आहे.

साहस व खडतर प्रवास शेला बगाडासाठी वृक्ष आणताना मुळशी धरणाच्या बॅकवॉटरच्या परिसरातून प्रवास केला जातो. आधारण ८० किलोमीटरचा खडतर प्रवास केला जातो. मग त्यात वाघवाडीतील खिंडीतून होणारा चढण व उतार असेल. खडतर प्रवास शेलेकऱ्यांसाठी साहसाचा असतो. शेलेकरी यासोबतच जंगलातील वनौषधी वनस्पती, जिन्नससोबत आणतात. डंडाळं ९ डंडाळ्यांना ओढायला १८ पुरूष लागतात. उंच सरळ मजबूत लाकडाची निवड केली जाते. परतीच्या प्रवासात माले, शेरे,

आजदे मुक्काम असतो. शेलेकरी येईपर्यंत नागरिक भाविक उपवास करतात. शेलेकरी आल्यावर पूजा अर्चा करून उपवास सोडला जातो. चार वाड्यात घरोघरी अर्जवाने शेलेकऱ्यांना अन्नप्रसादाला ग्रामस्थ घेवून जातात. घोटावडे बोडकेवाडी ग्रामस्थांचा मान असतो.

महाराजांच्या काळातील पेठ पेठते ील बाजारपेठ होती. चिंचाची बाग ते गोडामवाडीत होळीचा माळ येथे शेले टेकवले जातात. गोडामवाडीतील महिलांकडून शेलक े ऱ्यांचे पाद्यपूजा केल्यानंतर दसु ऱ्या गोडामवाडीत अन्नप्रसाद व चांगभलं करत खाणेकरवाडीत पोचविण्याचा मान असतो. मानमध्ये शेले व शेलक े ऱ्यांचे हजारो नागरिक स्वागत करतात. येथे मातंग समाज बांधवांकडून घोंगडी अंथरून पूजा केली जाते. येथनू पुढे मारुती मंदिरात प्रस्थान होते. येथे पुजसे ाठी हजारो नागरिक उपस्थित राहतात. शेलक े री शेले ठेवनू पायी वाकड मंदिरात दर्शनासाठी जातात. शेलक े री वाकड येथे पोचल्यावर छबिना सुरू होतो. दसु ऱ्या दिवशी बगाड बनविण्याची तयारी सुरू होते. हिंजवडी गावातील पाराच्या झाडाखाली बगाडाची तयारी करण्यात येत.े या वेळी समस्त ग्रामस्थांसह भाविक भक्त उपस्थित असतात. याचबरोबर दोन्ही गावचे वाकड हिंजवडीचे सुतार उपस्थित राहून बगाडाची तयारी सुरू होते. बगाडरथ बनविण्याआधी बगाडाचे शेले (लाकूड) पाण्यात भिजवायला ठेवले जाते. बगाड रथासाठी चिंच, बाभळीच्या लाकडाचा उपयोग केला जातो. विशिष्ट रचनेचा बगाडरथ शेले लावले जातात. जांभळ ु कर परिवाराकडून अन्नप्रसाद केला जातो. बगाड बनविल्यावर वाकडचा छबिना सुरू होतो. (शब्दांकन ः रमेश मोरे)

सा

शेलेकऱ्यांचे आगमन

डे तीन दिवसांचा, तीन रात्रिंचा म्हणजे जवळजवळ ७0 तासांचा हा खडतर, कष्टाचा प्रवास करत शेलेकरी हिंजवडीच्या दिशेने येत असतात त्यांना पाहण्यासाठी संपूर्ण गाव आतूरलेले असते. बारपे गावातून निघाल्यापासून येताना प्रत्येक लहान मोठ्या वाडी वस्तीत, गावात खूप प्रेमाने शेले पुजले जाते. शेलेकऱ्यांचे आदरातिथ्य केले जाते. पैंज...चांगभले...अशा देवाच्या नावाच्या वीर रस उत्पन्न करणाऱ्या थकवा दूर करणाऱ्या घोषणा आरोळ्या देत शेलेकरी विसावा घेत, मुक्काम करत घोटवडे गावातील, गोडांबेवाडी मध्ये दाखल होतात. त्या छोट्या वाडीत माताभगिनी सगळ्या शेलेकऱ्यांच्या पायावर पाणी घालून पूजन करतात. केवढा तो पूज्य भाव माझ्या देवाप्रती. सगळे भाविक शेलेकरी साधारण नऊ-दहा वाजता हिंजवडी आयटी पार्क परिसरात दाखल होतात. त्यांच्या स्वागतासाठी खूप सारे गावकरी वेशिजवळ सामोरे जातात. हनुमान मंदिर हिंजवडी गावठाण येथे मंडप कमान रांगोळ्या पुष्प सजावट करून गावातल्या भाविकांची स्वागताची जय्यत तयारी झालेली असते. चांगभले... पैज... या गजरात स्वागत केले जाते. शेले मंदिर समोर ठेवले जाते. शेलेकरी हनुमान मंदीरात दर्शन करून वाकड च्या दिशेने पालखी आणि म्हातोबाच्या दर्शनाला जातात. लेखन - गजानन हरिभाऊ बेंद्,रे पुजारी-शिव, दत्त मंदिर, टेकडी

शेला सुळकावणे शेला सुळकावणे हा साहसाचा खेळ खेळत शेलक े री वैशिष्ट्यपूर्ण रित्या शेला घसरवत (सुळकावणे) सोडत कोरहाळ्याच्या खिंडीतून उतरवले जाते. सावरगाव येथे अन्नप्रसाद होतो. घोटावड्यात खेळ खेळत प्रवास केला जातो. यात शेला रोखून धरणे, त्यावर बसणे इतरांनी साहसाने शेल्याला पुढे पळवणे असे तरुणाईचे साहसी खेळ खेळत शेलक े री प्रवास करतात. नागरिकांना यांची उत्सुकता व ओढ लागलेली असते. घोटावड्यात चिंचचे ्या बागेखाली दोन तास विसावा घेतला जातो. ही छत्रपती शिवाजी 44

श्री. िनिखल बाळासाहेब िवनोदे

कु. प्रसाद बाळासाहेब िवनोदे कु. अिभषेक राजेंद्र िवनोदे

सौ. कुं दाताई बाळासाहेब िवनोदे ममा. संचािलका, �ी संत तुकाराम सहकारी साखर कारखाना

सौ. भारतीताई राजेंद्र िवनोदे

सद�या, महारा�� �द�� भाजपा महीला काय�कार�ी सद�या, महारा�� रा�य िवधुत सिमती

45

पाचशे मीटर उं चावर असले ले बापूजी बुवांचे ठाणे येथे भीजवस्त्र अवस्थेत पूजा केली जाते. सकाळी आरतीनंतर सूर्योदयाच्या पहिल्या किरणांसोबत (शेला) बगाडासाठी वृक्ष शोधाचे काम सुरू होते. यासाठी बिबवा व बाभूळ सरळ असले ल्या या वृक्षांची निवड केली जाते. यात आणण्यासाठी नऊ शेले, बांबू (पेनं) आणून प्रत्येकी एक बांबू दोन जणांच्या खांद्यावर ठे ऊन शेले मधोमध बांधले जाते. प्रत्येक जण स्वच्छे तेची काळजी घेत असून विशेषतः काही तरुण मुलांचा एक ग्रुप आत्मियतेने सर्व कचरा एकाजागी गोळा करून त्याची विल्हेवाट लावत असून पर्यावरणाचा संदेश देत असतो.

सुरश े हुलावळे सामाजिक कार्यकर्ते

वा

सहास व खडतर प्रवासाचे शेले

कड-हिंजवडी परिसर आयटी पार्कमुळे कायापालट झाला असला तरी ग्रामस्थांनी बंधूभाव जपत शेतीबरोबरच जुनी पारंपरिक बगाड यात्रा जपून स्वतःची विशेष ओळख जपली आहे.

साहस व खडतर प्रवास शेला बगाडासाठी वृक्ष आणताना मुळशी धरणाच्या बॅकवॉटरच्या परिसरातून प्रवास केला जातो. आधारण ८० किलोमीटरचा खडतर प्रवास केला जातो. मग त्यात वाघवाडीतील खिंडीतून होणारा चढण व उतार असेल. खडतर प्रवास शेलेकऱ्यांसाठी साहसाचा असतो. शेलेकरी यासोबतच जंगलातील वनौषधी वनस्पती, जिन्नससोबत आणतात. डंडाळं ९ डंडाळ्यांना ओढायला १८ पुरूष लागतात. उंच सरळ मजबूत लाकडाची निवड केली जाते. परतीच्या प्रवासात माले, शेरे,

आजदे मुक्काम असतो. शेलेकरी येईपर्यंत नागरिक भाविक उपवास करतात. शेलेकरी आल्यावर पूजा अर्चा करून उपवास सोडला जातो. चार वाड्यात घरोघरी अर्जवाने शेलेकऱ्यांना अन्नप्रसादाला ग्रामस्थ घेवून जातात. घोटावडे बोडकेवाडी ग्रामस्थांचा मान असतो.

महाराजांच्या काळातील पेठ पेठते ील बाजारपेठ होती. चिंचाची बाग ते गोडामवाडीत होळीचा माळ येथे शेले टेकवले जातात. गोडामवाडीतील महिलांकडून शेलक े ऱ्यांचे पाद्यपूजा केल्यानंतर दसु ऱ्या गोडामवाडीत अन्नप्रसाद व चांगभलं करत खाणेकरवाडीत पोचविण्याचा मान असतो. मानमध्ये शेले व शेलक े ऱ्यांचे हजारो नागरिक स्वागत करतात. येथे मातंग समाज बांधवांकडून घोंगडी अंथरून पूजा केली जाते. येथनू पुढे मारुती मंदिरात प्रस्थान होते. येथे पुजसे ाठी हजारो नागरिक उपस्थित राहतात. शेलक े री शेले ठेवनू पायी वाकड मंदिरात दर्शनासाठी जातात. शेलक े री वाकड येथे पोचल्यावर छबिना सुरू होतो. दसु ऱ्या दिवशी बगाड बनविण्याची तयारी सुरू होते. हिंजवडी गावातील पाराच्या झाडाखाली बगाडाची तयारी करण्यात येत.े या वेळी समस्त ग्रामस्थांसह भाविक भक्त उपस्थित असतात. याचबरोबर दोन्ही गावचे वाकड हिंजवडीचे सुतार उपस्थित राहून बगाडाची तयारी सुरू होते. बगाडरथ बनविण्याआधी बगाडाचे शेले (लाकूड) पाण्यात भिजवायला ठेवले जाते. बगाड रथासाठी चिंच, बाभळीच्या लाकडाचा उपयोग केला जातो. विशिष्ट रचनेचा बगाडरथ शेले लावले जातात. जांभळ ु कर परिवाराकडून अन्नप्रसाद केला जातो. बगाड बनविल्यावर वाकडचा छबिना सुरू होतो. (शब्दांकन ः रमेश मोरे)

सा

शेलेकऱ्यांचे आगमन

डे तीन दिवसांचा, तीन रात्रिंचा म्हणजे जवळजवळ ७0 तासांचा हा खडतर, कष्टाचा प्रवास करत शेलेकरी हिंजवडीच्या दिशेने येत असतात त्यांना पाहण्यासाठी संपूर्ण गाव आतूरलेले असते. बारपे गावातून निघाल्यापासून येताना प्रत्येक लहान मोठ्या वाडी वस्तीत, गावात खूप प्रेमाने शेले पुजले जाते. शेलेकऱ्यांचे आदरातिथ्य केले जाते. पैंज...चांगभले...अशा देवाच्या नावाच्या वीर रस उत्पन्न करणाऱ्या थकवा दूर करणाऱ्या घोषणा आरोळ्या देत शेलेकरी विसावा घेत, मुक्काम करत घोटवडे गावातील, गोडांबेवाडी मध्ये दाखल होतात. त्या छोट्या वाडीत माताभगिनी सगळ्या शेलेकऱ्यांच्या पायावर पाणी घालून पूजन करतात. केवढा तो पूज्य भाव माझ्या देवाप्रती. सगळे भाविक शेलेकरी साधारण नऊ-दहा वाजता हिंजवडी आयटी पार्क परिसरात दाखल होतात. त्यांच्या स्वागतासाठी खूप सारे गावकरी वेशिजवळ सामोरे जातात. हनुमान मंदिर हिंजवडी गावठाण येथे मंडप कमान रांगोळ्या पुष्प सजावट करून गावातल्या भाविकांची स्वागताची जय्यत तयारी झालेली असते. चांगभले... पैज... या गजरात स्वागत केले जाते. शेले मंदिर समोर ठेवले जाते. शेलेकरी हनुमान मंदीरात दर्शन करून वाकड च्या दिशेने पालखी आणि म्हातोबाच्या दर्शनाला जातात. लेखन - गजानन हरिभाऊ बेंद्,रे पुजारी-शिव, दत्त मंदिर, टेकडी

शेला सुळकावणे शेला सुळकावणे हा साहसाचा खेळ खेळत शेलक े री वैशिष्ट्यपूर्ण रित्या शेला घसरवत (सुळकावणे) सोडत कोरहाळ्याच्या खिंडीतून उतरवले जाते. सावरगाव येथे अन्नप्रसाद होतो. घोटावड्यात खेळ खेळत प्रवास केला जातो. यात शेला रोखून धरणे, त्यावर बसणे इतरांनी साहसाने शेल्याला पुढे पळवणे असे तरुणाईचे साहसी खेळ खेळत शेलक े री प्रवास करतात. नागरिकांना यांची उत्सुकता व ओढ लागलेली असते. घोटावड्यात चिंचचे ्या बागेखाली दोन तास विसावा घेतला जातो. ही छत्रपती शिवाजी 44

श्री. िनिखल बाळासाहेब िवनोदे

कु. प्रसाद बाळासाहेब िवनोदे कु. अिभषेक राजेंद्र िवनोदे

सौ. कुं दाताई बाळासाहेब िवनोदे ममा. संचािलका, �ी संत तुकाराम सहकारी साखर कारखाना

सौ. भारतीताई राजेंद्र िवनोदे

सद�या, महारा�� �द�� भाजपा महीला काय�कार�ी सद�या, महारा�� रा�य िवधुत सिमती

45

‘‘आम्ही देवाच्या इच्छे नुसार पिढ्यानपिढ्या परं परे ने बगाड उभारणीचे काम करत आहे . पूर्वीपासून हे चालत आले आहे . वाड-वडील, चुलते-भावांनी हे काम केले आहे . त्यांच्या मागे आम्ही ही देवाची सेवा करत आहोत. त्यामधून, देवासाठी काम करत असल्याचे आम्हाला आत्मिक समाधान मिळते.’’, अशी प्रांजळ भावना बगाडाचे निर्माते पांडु रंग गराडे यांनी व्यक्त केली. देवाचे काम करत असल्याने मी शून्यातून वर आलो आहे . परंतु, आता म्हातोबा देवाच्या कृपेने सर्वकाही मिळाले असल्याची कृतार्थतेची भावनाही ते व्यक्त करतात.

दोन्हीगावातील मानाचे सुतार परिवार

पू

तेलातून बाहेर काढून पायी हिंजवडीला गराडे कुटुंब नेत असतात. गावातील कलाटे कुटुंबातील लोक गराडे यांना गळ टोचण्यासाठी तेथे नेत असतात. गळकऱ्यांच्या पाठीला दोन ठिकाणी गळ टोचला जातो. हिंजवडीतील बगाड आणि गळ टोचण्याचे काम झाल्यावर गराडे कुटुंब बगाडासोबत वाकडला येतात. गळकरी देवळात आल्यावर त्याचा गळ पांडुरंग गराडे हे काढतात. देवाचा मान आल्यापासून गराडे यांनी मांसाहार वर्ज्य केला आहे. गळ्यात तुळशीची माळ घातली आहे. आता त्यांना मांसाहार करण्याची इच्छाही होत नाही. नाथपंथाला देखील मांसाहार वर्ज्य आहे, असे ते म्हणतात.

देवाच्या बगाड रथाची उभारणी

र्वापार वाडवडिलांपासून ‘म्हातोबा’ यात्रेतील बगाड बांधणीचा मान गराडे कुटुंबाकडे आहे. जवळपास सात पिढ्यांपासून हे कुटुंब ‘म्हातोबा’ची या माध्यमातून मनोभावे सेवा करत आहेत. हनुमान जयंतीच्या दोन दिवस अगोदर हिंजवडी-वाकड पंचक्रोशीतील शेलेकरी गराडे कुटुंबाला बगाड उभारणीसाठी ‘शेले’ (लाकूड) आणून देतात. त्यानंतर, गराडे कुटुंबातील हिंजवडीमधील दोघे आणि वाकडमधील तिघेजण हे हिंजवडीत बगाडाची बांधणी करत असतात. आज पांडुरंग गराडे यांच्यासह भगवान गराडे, नामदेव गराडे, पप्पू गराडे, प्रशांत गराडे आणि अतुल गराडे हे बगाड उभारणीची सेवा देत आहेत.

बगाडाची उभारणी साधाणतः २५ ते ३० फूट उंचीच्या बगाडासाठी सागवानासह हर प्रकारचे लाकूड वापरले जाते. देवाचा अंगारा (खाक) टाकल्यावर बगाडासाठी आडगावबारपे येथील लाकूड तोडले जाते.

छबिना अन्‌भक्तिभाव

आडवे दांडके बांधून शेलेकरी हे ओले लाकूड गावात वाहून आणतात. शेलेकऱ्यांनी गराडे कुटुंबाकडे हे शेले म्हणजेच लाकूड दिल्यानंतर खऱ्या अर्थाने गराडे कुटुंबाचे काम सुरू होते. हे लाकूड तासणे, त्याला हवा-तसा आकार देणे अशी कामे दिवसभर चालू राहतात. बगाडाचा चाकांजवळील ‘कणा’ दरवर्षी तयार केला जात नाही. एक वर्षाआड नवीन ‘कणा’ बनविला जातो. मात्र, बगाडाचे उंच लाकूड म्हणजेच ‘शेला’ नवीन बसविला जातो. त्याला रंगरंगोटी केली जाते.

गळ टोचण्याची जबाबदारी गळकऱ्याला गळ टोचण्याचे कामही पांडुरंग गराडे आणि किसन साखरे (पाटील) ही दोन्ही कुटुंबे करत असतात. पांडुरंग गराडे यांचे बंधू वारल्यानंतर, त्यांनी गळ टोचण्यासाठी स्वतःहून पुढाकार घेतला. गळकऱ्यांसाठी साखरे कुटुंबातील लोक खांदेकरी म्हणून काम पाहतात. गळकऱ्यांसाठी पंचधातूपासून ‘गळ’ बनविलेला आहे. तो खोबरेल तेलात बुडवून ठेवला जातो. हनुमान जयंतीला तो 46

म्हातोबा उत्सवासाठी देवाची पालखी (छबिना) गराडे कुटुंबीयांनीच अनेक वर्षांपूर्वी तयार केली. यात्रेच्या काळात दहा दिवस देवळाकडे देवाचा छबिना निघत असतो. देऊळ परिसरातच संध्याकाळी तो फिरविला जातो. तो वाहून नेण्याची जबाबदारी गराडे कुटुंब उचलत असते. देवाने आम्हाला न मागता सर्वकाही दिले आहे. त्यामुळे,‘मागणं’ मागून आम्ही देवाला संकटात टाकत नाही. केवळ, सुखी ठेवण्याची इच्छा आम्ही देवाकडे व्यक्त करतो. माझा मोठा मुलगा प्रशांत यांचेही गराडे यांना बगाड उभारणीत मोलाची मदत होत असते, असेही पांडुरंग गराडे यांनी आवर्जून सांगत असतात.

बगाडाची तयारी दुसऱ्या दिवशी बगाड बनविण्याची तयारी सुरू होते. गावातील पाराच्या झाडाखाली बगाडाची तयारी करण्यात येते. या वेळी समस्थ ग्रामस्थांसह भाविक भक्त उपस्थित असतात. याचबरोबर आम्ही दोन्ही गावचे (वाकड-हिंजवडी) गराडे परिवार बगाडाची तयारी सुरू करतो. बगाडरथ बनविण्याआधी बगाडाचे

शेले (लाकूड) पाण्यात भिजवायला ठेवले जाते. बगाड रथासाठी चिंच, बाभळीच्या लाकडाचा उपयोग केला जातो. विशिष्ट रचनेचा बगाडरथ शेले लावून तयार केला जातो. जांभुळकर परिवाराकडून अन्नप्रसाद केला जातो. बगाड बनविल्यावर वाकडचा छबिना सुरू होतो. (शब्दांकन ः बेलाजी पात्रे) 47

‘‘आम्ही देवाच्या इच्छे नुसार पिढ्यानपिढ्या परं परे ने बगाड उभारणीचे काम करत आहे . पूर्वीपासून हे चालत आले आहे . वाड-वडील, चुलते-भावांनी हे काम केले आहे . त्यांच्या मागे आम्ही ही देवाची सेवा करत आहोत. त्यामधून, देवासाठी काम करत असल्याचे आम्हाला आत्मिक समाधान मिळते.’’, अशी प्रांजळ भावना बगाडाचे निर्माते पांडु रंग गराडे यांनी व्यक्त केली. देवाचे काम करत असल्याने मी शून्यातून वर आलो आहे . परंतु, आता म्हातोबा देवाच्या कृपेने सर्वकाही मिळाले असल्याची कृतार्थतेची भावनाही ते व्यक्त करतात.

दोन्हीगावातील मानाचे सुतार परिवार

पू

तेलातून बाहेर काढून पायी हिंजवडीला गराडे कुटुंब नेत असतात. गावातील कलाटे कुटुंबातील लोक गराडे यांना गळ टोचण्यासाठी तेथे नेत असतात. गळकऱ्यांच्या पाठीला दोन ठिकाणी गळ टोचला जातो. हिंजवडीतील बगाड आणि गळ टोचण्याचे काम झाल्यावर गराडे कुटुंब बगाडासोबत वाकडला येतात. गळकरी देवळात आल्यावर त्याचा गळ पांडुरंग गराडे हे काढतात. देवाचा मान आल्यापासून गराडे यांनी मांसाहार वर्ज्य केला आहे. गळ्यात तुळशीची माळ घातली आहे. आता त्यांना मांसाहार करण्याची इच्छाही होत नाही. नाथपंथाला देखील मांसाहार वर्ज्य आहे, असे ते म्हणतात.

देवाच्या बगाड रथाची उभारणी

र्वापार वाडवडिलांपासून ‘म्हातोबा’ यात्रेतील बगाड बांधणीचा मान गराडे कुटुंबाकडे आहे. जवळपास सात पिढ्यांपासून हे कुटुंब ‘म्हातोबा’ची या माध्यमातून मनोभावे सेवा करत आहेत. हनुमान जयंतीच्या दोन दिवस अगोदर हिंजवडी-वाकड पंचक्रोशीतील शेलेकरी गराडे कुटुंबाला बगाड उभारणीसाठी ‘शेले’ (लाकूड) आणून देतात. त्यानंतर, गराडे कुटुंबातील हिंजवडीमधील दोघे आणि वाकडमधील तिघेजण हे हिंजवडीत बगाडाची बांधणी करत असतात. आज पांडुरंग गराडे यांच्यासह भगवान गराडे, नामदेव गराडे, पप्पू गराडे, प्रशांत गराडे आणि अतुल गराडे हे बगाड उभारणीची सेवा देत आहेत.

बगाडाची उभारणी साधाणतः २५ ते ३० फूट उंचीच्या बगाडासाठी सागवानासह हर प्रकारचे लाकूड वापरले जाते. देवाचा अंगारा (खाक) टाकल्यावर बगाडासाठी आडगावबारपे येथील लाकूड तोडले जाते.

छबिना अन्‌भक्तिभाव

आडवे दांडके बांधून शेलेकरी हे ओले लाकूड गावात वाहून आणतात. शेलेकऱ्यांनी गराडे कुटुंबाकडे हे शेले म्हणजेच लाकूड दिल्यानंतर खऱ्या अर्थाने गराडे कुटुंबाचे काम सुरू होते. हे लाकूड तासणे, त्याला हवा-तसा आकार देणे अशी कामे दिवसभर चालू राहतात. बगाडाचा चाकांजवळील ‘कणा’ दरवर्षी तयार केला जात नाही. एक वर्षाआड नवीन ‘कणा’ बनविला जातो. मात्र, बगाडाचे उंच लाकूड म्हणजेच ‘शेला’ नवीन बसविला जातो. त्याला रंगरंगोटी केली जाते.

गळ टोचण्याची जबाबदारी गळकऱ्याला गळ टोचण्याचे कामही पांडुरंग गराडे आणि किसन साखरे (पाटील) ही दोन्ही कुटुंबे करत असतात. पांडुरंग गराडे यांचे बंधू वारल्यानंतर, त्यांनी गळ टोचण्यासाठी स्वतःहून पुढाकार घेतला. गळकऱ्यांसाठी साखरे कुटुंबातील लोक खांदेकरी म्हणून काम पाहतात. गळकऱ्यांसाठी पंचधातूपासून ‘गळ’ बनविलेला आहे. तो खोबरेल तेलात बुडवून ठेवला जातो. हनुमान जयंतीला तो 46

म्हातोबा उत्सवासाठी देवाची पालखी (छबिना) गराडे कुटुंबीयांनीच अनेक वर्षांपूर्वी तयार केली. यात्रेच्या काळात दहा दिवस देवळाकडे देवाचा छबिना निघत असतो. देऊळ परिसरातच संध्याकाळी तो फिरविला जातो. तो वाहून नेण्याची जबाबदारी गराडे कुटुंब उचलत असते. देवाने आम्हाला न मागता सर्वकाही दिले आहे. त्यामुळे,‘मागणं’ मागून आम्ही देवाला संकटात टाकत नाही. केवळ, सुखी ठेवण्याची इच्छा आम्ही देवाकडे व्यक्त करतो. माझा मोठा मुलगा प्रशांत यांचेही गराडे यांना बगाड उभारणीत मोलाची मदत होत असते, असेही पांडुरंग गराडे यांनी आवर्जून सांगत असतात.

बगाडाची तयारी दुसऱ्या दिवशी बगाड बनविण्याची तयारी सुरू होते. गावातील पाराच्या झाडाखाली बगाडाची तयारी करण्यात येते. या वेळी समस्थ ग्रामस्थांसह भाविक भक्त उपस्थित असतात. याचबरोबर आम्ही दोन्ही गावचे (वाकड-हिंजवडी) गराडे परिवार बगाडाची तयारी सुरू करतो. बगाडरथ बनविण्याआधी बगाडाचे

शेले (लाकूड) पाण्यात भिजवायला ठेवले जाते. बगाड रथासाठी चिंच, बाभळीच्या लाकडाचा उपयोग केला जातो. विशिष्ट रचनेचा बगाडरथ शेले लावून तयार केला जातो. जांभुळकर परिवाराकडून अन्नप्रसाद केला जातो. बगाड बनविल्यावर वाकडचा छबिना सुरू होतो. (शब्दांकन ः बेलाजी पात्रे) 47

हनुमान जयंतीला ग्रामस्थ, मानकरी विठ्ठल रुक्मिणी मंदिरामध्ये जातात तेथे गळकऱ्यांच्या संबंधाने मीटिंग होते. गावातील जांभुळकरांच्या ज्या वाड्याला गळ आहे त्याचे नाव साखरे पाटलांकडू न घोषित केले जाते आणि पुढची तयारी करण्यास सांगितले जाते. संपूर्ण गावातील जांभुळकर परिवार त्यादिवशी घरी भोजन प्रसाद बनवत नाहीत. गावातील साखरे, हुलावळे , बेंद्रे, काकडे, ढवळे परिवार असे अन्य सर्व ग्रामस्थ हे जांभूळकरांना आपल्या घरी देव म्हणून जेवायचे आमंत्रण देतात. तयार झाले ल्या बगाडाला ग्रामस्थ काऊ लावतात रंगरंगोटी करतात सुंदर अशा फुलांनी सजवतात.

संदीप साखरे-पाटील उत्सव कमिटी सदस्य

दु

गळकऱ्याची निवड आणि धार्मिक विधी

पारी तीनच्या सुमारास हिंजवडी गावठाणात दिमाखात असणारे बगाड गावकरी होळीच्या पायथ्यात घेऊन जातात. होळीचा पायथा म्हणजे विठ्ठल रुक्मिणी मंदिराच्या समोरची ती जागा जेथे होळी पौर्णिमेला होळी पेटवली जाते आणि त्याच जागेवर गळकऱ्याला गळ टोचले जातात. त्याठिकाणी बगाड आणल्यानंतर संपूर्ण बगडावर पाणी मारले जाते. पुन्हा त्याची सगळीकडून तपासणी केली जाते आंबील टाकले जाते वंगण आहे की नाही त्याची तपासणी केली

जाते. आता त्या बगाडावर ज्या बाजूला गळकरी बसणार आहे त्या बाजूला त्याच्या डोक्यावर छत केले जाते त्याला ‘पाल’ असे म्हणतात. सुतार परिवारातील मंडळी हे काम सुंदररित्या पार पाडतात. मानाच्या जांभूळकर घराण्याची बैलजोडी जोडून बागड मळ्यात नेले जाते. बौद्ध समाजाच्या मानकऱ्याने वाकडला जाऊन तिथल्या मानकऱ्यांना निमंत्रण दिलेले असते. ते मानकरी गळ घेऊन चारच्या सुमारास हिंजवडीत दाखल होतात. साखरे परिवारातील विशिष्ट सेवेकरी व्यक्ती 48

‘वाकडचे मानकरी पोचले’ हा निरोप घेऊन बागडाच्या दिशेने येते. आतापर्यंत गुप्तता बाळगलेले गळकऱ्याचे नाव साखरे पाटील घोषित करतात आणि दोन मानाच्या खांदेकऱ्यांना गळकऱ्याला पकडण्याची सूचना देतात. मुख्य निवड झालेला मानाचा गळकरी त्याच्या दोन्ही बाजूला मानाचे खांदेकरी असे त्रिकुट याला ‘जोळं’ असं म्हटलं जातं. असे जोळे पैज पैज... आणि म्हातोबाचा चांगभलेच्या निनादात हनुमान मंदीरात दर्शनासाठी नेले जाते. तिथून पुढे हिंजवडी गावठाणातील म्हातोबा मंदिर म्हणजे वाड्यातले मंदीर होय. कोळ्याची घागर आलेली असते. या वाड्यातल्या मंदिरासमोर जसे नवीन नवरदेवाला आंघोळ करण्यासाठी तयारी केलेली असते तशा प्रकारे तयारी करून गळकऱ्याला स्नान घातले जाते. सुंदर, पारंपारिक, लाल आणि जरीचा पोशाख घातला जातो. विशिष्ट प्रकाराने बनवलेली मानाची पगडी ही त्याच्या मस्तकावर घातली जाते. माळी परिवाराकडून मानाची पहिली चाफ्याची माळ घातली जाते. हातामध्ये सुंदर चाफ्याच्या मनगट्या घालून देवाची तळी भरली जाते. कुंकवाने त्याचा मळवट भरला जातो, गालाला हळद लावली जाते. त्यानंतर गावातील माता भगिनी उपस्थित

सर्व मानकर्यांना, ग्रामस्थांना कपाळावर टिळा आणि गालाला हळद लावत-लावत मंदिराच्या बाहेर पडतात. काठ्यांवर काठ्या आपटत असतात, चांगभले.. चांगभले.. पैज.. पैज.. या निनादाने आसमंत दुमदुमून गेलेला असतो पारंपरिक वाद्यांचा गजरही चालू असतो व आता सगळेजण गळकऱ्याच्या त्या सजलेल्या रूपाच्या दर्शनाची आस करत असतात. धावपळीमुळे त्याला त्रास होऊ नये या उद्देशाने तरूणांकडून एक सुरक्षित गोल कडं केलं जातं. साखरे पाटलांच्या ताब्यात असलेला, सुंदर सजलेला गळकरी पुन्हा वाजत गाजत कड्याच्या आतून लोकांच्या श्रद्धा, भावना, हार, फुले स्वीकारत हनुमान मंदिरामध्ये दर्शनाला जातो. दर्शन प्रदक्षिणा करून होळीच्या पायथ्याला हे जोळे आणले जाते. तोपर्यंत लाखोंचा समाज त्या होळीच्या पायथ्याला भोवती गराडा मारून बसलेला असतो. ठराविक विशिष्ट मानकरी होळीच्या पायथ्यात उपस्थित असतात. गर्दीतून वाट करत त्यांना होळीच्या पायथ्यामध्ये दाखल करतात. साखरे पाटील परिवार आणि सुतार परिवार हे दोन मानकरी गळकऱ्याला गळ टोचतात आणि एकच आरोळी गगनभेदी ठरते ‘म्हातोबाच्या नावानं चांगभलं...!’ (शब्दांकन ः बेलाजी पात्रे) 49

हनुमान जयंतीला ग्रामस्थ, मानकरी विठ्ठल रुक्मिणी मंदिरामध्ये जातात तेथे गळकऱ्यांच्या संबंधाने मीटिंग होते. गावातील जांभुळकरांच्या ज्या वाड्याला गळ आहे त्याचे नाव साखरे पाटलांकडू न घोषित केले जाते आणि पुढची तयारी करण्यास सांगितले जाते. संपूर्ण गावातील जांभुळकर परिवार त्यादिवशी घरी भोजन प्रसाद बनवत नाहीत. गावातील साखरे, हुलावळे , बेंद्रे, काकडे, ढवळे परिवार असे अन्य सर्व ग्रामस्थ हे जांभूळकरांना आपल्या घरी देव म्हणून जेवायचे आमंत्रण देतात. तयार झाले ल्या बगाडाला ग्रामस्थ काऊ लावतात रंगरंगोटी करतात सुंदर अशा फुलांनी सजवतात.

संदीप साखरे-पाटील उत्सव कमिटी सदस्य

दु

गळकऱ्याची निवड आणि धार्मिक विधी

पारी तीनच्या सुमारास हिंजवडी गावठाणात दिमाखात असणारे बगाड गावकरी होळीच्या पायथ्यात घेऊन जातात. होळीचा पायथा म्हणजे विठ्ठल रुक्मिणी मंदिराच्या समोरची ती जागा जेथे होळी पौर्णिमेला होळी पेटवली जाते आणि त्याच जागेवर गळकऱ्याला गळ टोचले जातात. त्याठिकाणी बगाड आणल्यानंतर संपूर्ण बगडावर पाणी मारले जाते. पुन्हा त्याची सगळीकडून तपासणी केली जाते आंबील टाकले जाते वंगण आहे की नाही त्याची तपासणी केली

जाते. आता त्या बगाडावर ज्या बाजूला गळकरी बसणार आहे त्या बाजूला त्याच्या डोक्यावर छत केले जाते त्याला ‘पाल’ असे म्हणतात. सुतार परिवारातील मंडळी हे काम सुंदररित्या पार पाडतात. मानाच्या जांभूळकर घराण्याची बैलजोडी जोडून बागड मळ्यात नेले जाते. बौद्ध समाजाच्या मानकऱ्याने वाकडला जाऊन तिथल्या मानकऱ्यांना निमंत्रण दिलेले असते. ते मानकरी गळ घेऊन चारच्या सुमारास हिंजवडीत दाखल होतात. साखरे परिवारातील विशिष्ट सेवेकरी व्यक्ती 48

‘वाकडचे मानकरी पोचले’ हा निरोप घेऊन बागडाच्या दिशेने येते. आतापर्यंत गुप्तता बाळगलेले गळकऱ्याचे नाव साखरे पाटील घोषित करतात आणि दोन मानाच्या खांदेकऱ्यांना गळकऱ्याला पकडण्याची सूचना देतात. मुख्य निवड झालेला मानाचा गळकरी त्याच्या दोन्ही बाजूला मानाचे खांदेकरी असे त्रिकुट याला ‘जोळं’ असं म्हटलं जातं. असे जोळे पैज पैज... आणि म्हातोबाचा चांगभलेच्या निनादात हनुमान मंदीरात दर्शनासाठी नेले जाते. तिथून पुढे हिंजवडी गावठाणातील म्हातोबा मंदिर म्हणजे वाड्यातले मंदीर होय. कोळ्याची घागर आलेली असते. या वाड्यातल्या मंदिरासमोर जसे नवीन नवरदेवाला आंघोळ करण्यासाठी तयारी केलेली असते तशा प्रकारे तयारी करून गळकऱ्याला स्नान घातले जाते. सुंदर, पारंपारिक, लाल आणि जरीचा पोशाख घातला जातो. विशिष्ट प्रकाराने बनवलेली मानाची पगडी ही त्याच्या मस्तकावर घातली जाते. माळी परिवाराकडून मानाची पहिली चाफ्याची माळ घातली जाते. हातामध्ये सुंदर चाफ्याच्या मनगट्या घालून देवाची तळी भरली जाते. कुंकवाने त्याचा मळवट भरला जातो, गालाला हळद लावली जाते. त्यानंतर गावातील माता भगिनी उपस्थित

सर्व मानकर्यांना, ग्रामस्थांना कपाळावर टिळा आणि गालाला हळद लावत-लावत मंदिराच्या बाहेर पडतात. काठ्यांवर काठ्या आपटत असतात, चांगभले.. चांगभले.. पैज.. पैज.. या निनादाने आसमंत दुमदुमून गेलेला असतो पारंपरिक वाद्यांचा गजरही चालू असतो व आता सगळेजण गळकऱ्याच्या त्या सजलेल्या रूपाच्या दर्शनाची आस करत असतात. धावपळीमुळे त्याला त्रास होऊ नये या उद्देशाने तरूणांकडून एक सुरक्षित गोल कडं केलं जातं. साखरे पाटलांच्या ताब्यात असलेला, सुंदर सजलेला गळकरी पुन्हा वाजत गाजत कड्याच्या आतून लोकांच्या श्रद्धा, भावना, हार, फुले स्वीकारत हनुमान मंदिरामध्ये दर्शनाला जातो. दर्शन प्रदक्षिणा करून होळीच्या पायथ्याला हे जोळे आणले जाते. तोपर्यंत लाखोंचा समाज त्या होळीच्या पायथ्याला भोवती गराडा मारून बसलेला असतो. ठराविक विशिष्ट मानकरी होळीच्या पायथ्यात उपस्थित असतात. गर्दीतून वाट करत त्यांना होळीच्या पायथ्यामध्ये दाखल करतात. साखरे पाटील परिवार आणि सुतार परिवार हे दोन मानकरी गळकऱ्याला गळ टोचतात आणि एकच आरोळी गगनभेदी ठरते ‘म्हातोबाच्या नावानं चांगभलं...!’ (शब्दांकन ः बेलाजी पात्रे) 49

पु म्हातोबा देव बगाड यात्रेतील इतर मानाप्रमाणे खांदेकऱ्यांची मान साखरे पाटील परिवाराकडे आहे . साखरे पाटलांची पाचवी पिढी खांदेकरी म्हणून मानकरी आहेत. गळकरी ठरवणे. उत्सवाचे नियोजन सर्व गावकऱ्यांसह करण्याचा मान साखरे पाटील परिवाराकडे आहे . म्हातोबा यात्रेची सुरुवात दहा दिवसांच्या उपवास व्रताने होते. खांदेकरी होळीच्या पायथ्याशी जमतात. नियोजन व गळकऱ्यांची निवड केली जाते. मुख्य गळकरी कळू नये म्हणून तीन तीन गळकऱ्यांचा जोळ (जोड्या) करून त्यामधोमध गळकरी चालवत होळीच्या पायथ्यापासून सुरुवात केली जाते.

संतोष (दादा) साखरे, कैलास साखरे

खांदेकऱ्याचा मान

ढे विठ्ठल रुक्मिणी मंदिर, हनुमान मंदीरात देव दर्शन करून गावठाणातील म्हातोबा देवस्थान म्हातोबा मंदिराच्या पुढे आणले जाते. येथे दगडाच्या चौरंगावर गळकऱ्यांना स्नान घातले जाते. माळ्यांकडून चाफ्याची माळ घातली जाते. तिथून मंदिरात कपडे बदलली जातात. पायजामा, पगडी घालून माळ्याचा मान परत येतो. खांदेकरी जोळ्याला (गळकऱ्याला) घोंगडी अंथरून गुडघ्यावर बसवून तळकरी, गळकरी तळी भंडारा करतात. तळी भरली जाते. तळीचे ताट बाजूला सारून गळकऱ्यांना भाताचा एक घास (नैवैद्य) भरवून एक घोट पाणी पाजण्यात येते. पुढे देवक धरून जोळ्याला वाजत गाजत वाजंत्री सवाद्य निनादात हनूमान मंदिरात आणले जाते. तिथे भैरवनाथ, महादेव दर्शन केले जाते. हनुमान मंदिरातून जोळ वाजत गाजत होळीच्या (तळी) पायथ्याशी आणले जाते. वाजंत्री बंद करून जोळांना (गळकऱ्यांना) अंगारा खाक दिली जाते. खाक देवून गळकऱ्याला गळ टोचले जातात. एखाद्या सोहळ्याप्रमाणे समस्त गावकरी हा सोहळा साजरा करतात. गळ टोचणीचा मान पांडुरंग गराडे, किसन साखरे, संदिप साखरे या साखरे परिवाराकडे आहे. तत्पूर्वी बगाड मळ्यात आणलेले असते. खांदेकरी समस्त गावकऱ्यांसह जोळांना (गळकऱ्यांनाही) मळ्यात आणले जाते. बगाड अर्थात देवाचा रथ दोऱ्या बांधलेल्या काठ्या, फुलांच्या माळांनी सजवलेला असतो. बगाडाच्या शेल्याला आडवे टिपरू बांधलेलं असतं गळकऱ्यांला शेल्याला बांधून पाच फेरे जागेवर मारले जातात. सर्व विधीवत करून सजलेल्या बगाडासह हजारोंच्या संख्येने उपस्थित भाविकासह बगाड देवाचा रथ यात्रा सुरू होते. वाकडकडे बगाड यात्रेचे प्रस्थान होते. भुजबळ वस्ती रस्त्यात बगाड उभी केली जाते. तिकडून तोपर्यंत वाकडकर मंदिरातून पालखी आलेली असते. भुजबळ शेतात बगाड थांबवले जाते. भेट होवून पुढील धार्मिक परंपरागत विधी

हिं

धटाचा मान धट म्हणजे लाकडी फळी, चौपाई असते. वजन कमी जास्त झाल्यावर बगाड स्थिर राहण्यासाठी या धटाचा म्हणजे लाकडी चौपाईचा उपयोग केला जातो. बैलगाडा कमी जास्त वजनाने उलाळ, ऊरळू नये यासाठी बैलगाडीला मागे टेकवणे लावले जाते त्याला धट हा शब्द परंपरा आहे. बगाड यात्रा उत्सवात बगाडाला धटाचा मान साखरे परिवाराला आहे. गाडा कमी जास्त वजनाने उलाळ, ऊरळू नये यासाठी बैलगाडीला मागे टेकवणे लावले जाते त्याला धट हा परंपरागत शब्द प्रचलित आहे. धट म्हणजे लाकडी फळी, चौपाई असते. वजन कमी जास्त झाल्यावर बगाड स्थिर राहण्यासाठी या लाकडी चौपाईचा उपयोग केला जातो.  उमेश साखरे

म्हातोबा उत्सवामध्ये हुलावळे परिवाराची मानाची काठी वाजत-गाजत मिरविली जाते. हुलावळे परिवाराला हा वडिलोपार्जित मान असून हुलावळे कुटु बं मोठ्या भक्तीभावाने ही सेवा देवाच्या चरणी रूजू करत असतात.

श्रीरंग हुलावळे मानकरी

म्हातोबाची काठी

जवडी-वाकड येथील म्हातोबा उत्सव जसा पुरातन काळापासून चालत आला आहे. या उत्सवातील प्रथा-परंपराही तितक्याच जुन्या आहेत. उत्सवातील निरनिराळ्या मानकर्यांप्रमाणे हुलावळे परिवाराला काठीचा मान पूर्वीपासून मिळाला आहे. ज्योतिबा यात्रेतील सासनकाठी प्रमाणे ही काठी जवळपास ५० फूट इतकी उंच असते. मात्र, सासनकाठीप्रमाणे ही काठी तोलून धरायला कुठलीही दोरी नसते. काठीचा मानकरी बगाडाच्या पुढे खांद्यावर घेऊन काठी पुढे पुढे नेत असतो. ही काठी बांबचू ी असते. तिला भगवे वस्त्र गुडं ाळले जाते. तसेच तिच्या वरच्या टोकावर मोरपंखांचा गुच्छ लावला जातो. साधारणत: ३ ते ४ वर्षे या बांबचू ा काठी म्हणून वापर केला जातो. बगाडाच्या दिवशी सकाळी हुलावळे कुटुंबाच्या घरासमोरच तिला उभी केली जाते. तिचे मनोभावे पूजन केले जाते. दपु ारी तिला बगाडापुढे नेले जाते. जसे बगाड पुढे

पुढे जाते. तशी ही मानाची काठीही पुढे नेली जाते. हिंजवडीतील विठ्ठल-रूक्मिणी मंदिरापासून वाकडमधील म्हातोबा मंदिरापर्यंत ही काठी वाजत-गाजत नेली जाते. ही परंपरा पूर्वापारपासून चालत आली आहे. काठीचा हा मान केवळ हुलावळे कुटुंबालाच असल्याने या कुटुंबातील लोक काठीला खांदा लावत असतात. श्रीरगं हुलावळे, रंगनाथ हुलावळे, सुरशे हुलावळे, दीपक हुलावळे, आदी सदस्य ही काठी नाचवित असतात. हुलावळे कुटुंबातील मानकरी उत्सवानिमित्त दहा दिवस उपवास धरतात. बगाड वाकडला पोहचल्यावर मानाची काठी आणि देवाच्या पालखीची भेट होते. मग, बगाडावरील गळकरी मंदिरात जातो. वाकड येथे उत्सव काळात इतर धार्मिक कार्यक्रमही होतात. देवाच्या छबिन्यापुढे प्रत्येक दिवशी काठीला नाचविले जाते. त्यावेळी, डफ-हलगीच्या गजरात संपर्णू वातावरण चैतन्यमय आणि भक्तीमय बनून जाते. शब्दांकन : बेलाजी पात्रे

केले जातात. खांदेकरी गळकऱ्यांला येथील मातंग समाजाच्या पुरूषाकडून लाल टिळा लावतात. परत खांदेकरी गळकऱ्याला बगाडावर बसवतात. गळकरी बगाडावर बसवले की बगाडाचे वाकड गावातील मुळ म्हातोबा मंदिरासमोर बगाड उभे केले जाते. गळकऱ्यांला खांदेकरी घेवून येतात. येथे पालथे झोपवून गळ काढला जातो. गळावर खाक टाकली जाते. तिघांना दर्शन घेऊन पोशाख पायजमा काढून येथे नविन वस्त्र दिली जातात. श्रीधर वाळुंज यांना पोटीस शेकण्याचा मान असतो. पोटीस म्हणजे गळकऱ्यांना गळ टोचलेल्या जागेवर एका घमेल्यात निखारा करून गव्हाच्या पिठाचे कणीक गरम करून शेक दिला जातो. यानंतर गळकऱ्यांसह उपस्थितांना भुजबळ परिवाराकडून अन्नप्रसाद दिला जातो. दुसऱ्या दिवशी गुळ, पेढे प्रसाद वाटला जातो. पुर्वीपार आलेली परंपरा आजतागायत सुरू आहे. शब्दांकन : रमेश मोरे 50

51

पु म्हातोबा देव बगाड यात्रेतील इतर मानाप्रमाणे खांदेकऱ्यांची मान साखरे पाटील परिवाराकडे आहे . साखरे पाटलांची पाचवी पिढी खांदेकरी म्हणून मानकरी आहेत. गळकरी ठरवणे. उत्सवाचे नियोजन सर्व गावकऱ्यांसह करण्याचा मान साखरे पाटील परिवाराकडे आहे . म्हातोबा यात्रेची सुरुवात दहा दिवसांच्या उपवास व्रताने होते. खांदेकरी होळीच्या पायथ्याशी जमतात. नियोजन व गळकऱ्यांची निवड केली जाते. मुख्य गळकरी कळू नये म्हणून तीन तीन गळकऱ्यांचा जोळ (जोड्या) करून त्यामधोमध गळकरी चालवत होळीच्या पायथ्यापासून सुरुवात केली जाते.

संतोष (दादा) साखरे, कैलास साखरे

खांदेकऱ्याचा मान

ढे विठ्ठल रुक्मिणी मंदिर, हनुमान मंदीरात देव दर्शन करून गावठाणातील म्हातोबा देवस्थान म्हातोबा मंदिराच्या पुढे आणले जाते. येथे दगडाच्या चौरंगावर गळकऱ्यांना स्नान घातले जाते. माळ्यांकडून चाफ्याची माळ घातली जाते. तिथून मंदिरात कपडे बदलली जातात. पायजामा, पगडी घालून माळ्याचा मान परत येतो. खांदेकरी जोळ्याला (गळकऱ्याला) घोंगडी अंथरून गुडघ्यावर बसवून तळकरी, गळकरी तळी भंडारा करतात. तळी भरली जाते. तळीचे ताट बाजूला सारून गळकऱ्यांना भाताचा एक घास (नैवैद्य) भरवून एक घोट पाणी पाजण्यात येते. पुढे देवक धरून जोळ्याला वाजत गाजत वाजंत्री सवाद्य निनादात हनूमान मंदिरात आणले जाते. तिथे भैरवनाथ, महादेव दर्शन केले जाते. हनुमान मंदिरातून जोळ वाजत गाजत होळीच्या (तळी) पायथ्याशी आणले जाते. वाजंत्री बंद करून जोळांना (गळकऱ्यांना) अंगारा खाक दिली जाते. खाक देवून गळकऱ्याला गळ टोचले जातात. एखाद्या सोहळ्याप्रमाणे समस्त गावकरी हा सोहळा साजरा करतात. गळ टोचणीचा मान पांडुरंग गराडे, किसन साखरे, संदिप साखरे या साखरे परिवाराकडे आहे. तत्पूर्वी बगाड मळ्यात आणलेले असते. खांदेकरी समस्त गावकऱ्यांसह जोळांना (गळकऱ्यांनाही) मळ्यात आणले जाते. बगाड अर्थात देवाचा रथ दोऱ्या बांधलेल्या काठ्या, फुलांच्या माळांनी सजवलेला असतो. बगाडाच्या शेल्याला आडवे टिपरू बांधलेलं असतं गळकऱ्यांला शेल्याला बांधून पाच फेरे जागेवर मारले जातात. सर्व विधीवत करून सजलेल्या बगाडासह हजारोंच्या संख्येने उपस्थित भाविकासह बगाड देवाचा रथ यात्रा सुरू होते. वाकडकडे बगाड यात्रेचे प्रस्थान होते. भुजबळ वस्ती रस्त्यात बगाड उभी केली जाते. तिकडून तोपर्यंत वाकडकर मंदिरातून पालखी आलेली असते. भुजबळ शेतात बगाड थांबवले जाते. भेट होवून पुढील धार्मिक परंपरागत विधी

हिं

धटाचा मान धट म्हणजे लाकडी फळी, चौपाई असते. वजन कमी जास्त झाल्यावर बगाड स्थिर राहण्यासाठी या धटाचा म्हणजे लाकडी चौपाईचा उपयोग केला जातो. बैलगाडा कमी जास्त वजनाने उलाळ, ऊरळू नये यासाठी बैलगाडीला मागे टेकवणे लावले जाते त्याला धट हा शब्द परंपरा आहे. बगाड यात्रा उत्सवात बगाडाला धटाचा मान साखरे परिवाराला आहे. गाडा कमी जास्त वजनाने उलाळ, ऊरळू नये यासाठी बैलगाडीला मागे टेकवणे लावले जाते त्याला धट हा परंपरागत शब्द प्रचलित आहे. धट म्हणजे लाकडी फळी, चौपाई असते. वजन कमी जास्त झाल्यावर बगाड स्थिर राहण्यासाठी या लाकडी चौपाईचा उपयोग केला जातो.  उमेश साखरे

म्हातोबा उत्सवामध्ये हुलावळे परिवाराची मानाची काठी वाजत-गाजत मिरविली जाते. हुलावळे परिवाराला हा वडिलोपार्जित मान असून हुलावळे कुटु बं मोठ्या भक्तीभावाने ही सेवा देवाच्या चरणी रूजू करत असतात.

श्रीरंग हुलावळे मानकरी

म्हातोबाची काठी

जवडी-वाकड येथील म्हातोबा उत्सव जसा पुरातन काळापासून चालत आला आहे. या उत्सवातील प्रथा-परंपराही तितक्याच जुन्या आहेत. उत्सवातील निरनिराळ्या मानकर्यांप्रमाणे हुलावळे परिवाराला काठीचा मान पूर्वीपासून मिळाला आहे. ज्योतिबा यात्रेतील सासनकाठी प्रमाणे ही काठी जवळपास ५० फूट इतकी उंच असते. मात्र, सासनकाठीप्रमाणे ही काठी तोलून धरायला कुठलीही दोरी नसते. काठीचा मानकरी बगाडाच्या पुढे खांद्यावर घेऊन काठी पुढे पुढे नेत असतो. ही काठी बांबचू ी असते. तिला भगवे वस्त्र गुडं ाळले जाते. तसेच तिच्या वरच्या टोकावर मोरपंखांचा गुच्छ लावला जातो. साधारणत: ३ ते ४ वर्षे या बांबचू ा काठी म्हणून वापर केला जातो. बगाडाच्या दिवशी सकाळी हुलावळे कुटुंबाच्या घरासमोरच तिला उभी केली जाते. तिचे मनोभावे पूजन केले जाते. दपु ारी तिला बगाडापुढे नेले जाते. जसे बगाड पुढे

पुढे जाते. तशी ही मानाची काठीही पुढे नेली जाते. हिंजवडीतील विठ्ठल-रूक्मिणी मंदिरापासून वाकडमधील म्हातोबा मंदिरापर्यंत ही काठी वाजत-गाजत नेली जाते. ही परंपरा पूर्वापारपासून चालत आली आहे. काठीचा हा मान केवळ हुलावळे कुटुंबालाच असल्याने या कुटुंबातील लोक काठीला खांदा लावत असतात. श्रीरगं हुलावळे, रंगनाथ हुलावळे, सुरशे हुलावळे, दीपक हुलावळे, आदी सदस्य ही काठी नाचवित असतात. हुलावळे कुटुंबातील मानकरी उत्सवानिमित्त दहा दिवस उपवास धरतात. बगाड वाकडला पोहचल्यावर मानाची काठी आणि देवाच्या पालखीची भेट होते. मग, बगाडावरील गळकरी मंदिरात जातो. वाकड येथे उत्सव काळात इतर धार्मिक कार्यक्रमही होतात. देवाच्या छबिन्यापुढे प्रत्येक दिवशी काठीला नाचविले जाते. त्यावेळी, डफ-हलगीच्या गजरात संपर्णू वातावरण चैतन्यमय आणि भक्तीमय बनून जाते. शब्दांकन : बेलाजी पात्रे

केले जातात. खांदेकरी गळकऱ्यांला येथील मातंग समाजाच्या पुरूषाकडून लाल टिळा लावतात. परत खांदेकरी गळकऱ्याला बगाडावर बसवतात. गळकरी बगाडावर बसवले की बगाडाचे वाकड गावातील मुळ म्हातोबा मंदिरासमोर बगाड उभे केले जाते. गळकऱ्यांला खांदेकरी घेवून येतात. येथे पालथे झोपवून गळ काढला जातो. गळावर खाक टाकली जाते. तिघांना दर्शन घेऊन पोशाख पायजमा काढून येथे नविन वस्त्र दिली जातात. श्रीधर वाळुंज यांना पोटीस शेकण्याचा मान असतो. पोटीस म्हणजे गळकऱ्यांना गळ टोचलेल्या जागेवर एका घमेल्यात निखारा करून गव्हाच्या पिठाचे कणीक गरम करून शेक दिला जातो. यानंतर गळकऱ्यांसह उपस्थितांना भुजबळ परिवाराकडून अन्नप्रसाद दिला जातो. दुसऱ्या दिवशी गुळ, पेढे प्रसाद वाटला जातो. पुर्वीपार आलेली परंपरा आजतागायत सुरू आहे. शब्दांकन : रमेश मोरे 50

51

चैत्रीचे दैनंदिन स्वरूप, बगाड मिरवणूक व धार्मिक घडामोडी हिंजवडी गावची यात्रा हनुमान जयंतीच्या दिवशी पहाटे सुरू होते. ग्रामस्थ, वारकरी, ब्राम्हण हे वारकरी भजनाने हनुमंत रायाचा जन्म सोहळा साजरा करतात. गुळ-खोबरे वाटू न आनंदोत्सव साजरा केला जातो. गावातील प्रत्येक घरातील व्यक्ती नारळ फोडण्यासाठी हनुमान मंदिरामध्ये सकाळी हजर असतो. हनुमंत रायाच्या मूर्तीचा अभिषेक पूजा करून मोठ्या जल्लोषात जन्माचे स्वागत होते.

ग

ळकऱ्याला गळ टोचल्यानंतर आता गळकऱ्याला पानाचा विडा दिला जातो. आता हळू हळू पुढे बगडाच्या दिशेने नेले जाते. जाता जाता शेकडो हजारो लोक गळकऱ्याचे श्रद्धेने दर्शन घेतात. बागडाजवळ पोहोचले की पाठीला असलेल्या गळाच्या उर्वरित दोरीची शिस्तीत बांधणी केली जाते त्याला ‘पसंग बांधणी’ म्हणतात. गळकऱ्याच्या अंगावर उपरणे टाकले जाते आणि पाच फेऱ्या मारण्यासाठी त्याला बगाडावर बसवले जाते. देवस्वरुप झालेल्या त्या गळकऱ्याला जेंव्हा बगडावर बसवून उंच वरती केला जातो त्याच दर्शनाची आस लाखो लोकांना असते. हेच सर्व लोभनीय दर्शन घेताना भंडारा खोबऱ्याची उधळण करित चांगभले म्हणा... चांगभले... नाथ साहेबांचा... चांगभले... मोठ्याने म्हणा... चांगभले... अश्या जयघोषाने संपूर्ण आसमंत दुमदुमून जातो. पाच फेऱ्या मारून गळकरी उतरवला जातो आणि बगडावर समोर उभा केला जातो. वाकडच्या दिशेने प्रवास सुरू होतो. भुमकर वस्ती, केमसे वस्ती, देवकर ह.भ.प. राजाराम जांभळ ु कर वस्ती, वाकडकर वस्ती, जमदाडे वस्ती असा प्रवास करत भुजबळ वस्तीतील म्हातोबा देवाचे सेवक सावता माळी मंदिरा समोरून सगळ्यां भाविकांचे स्वागत सत्कार स्वीकारत वाकड कडे बगाड आणले जाते. वाटेत अनेक बैल जोड्यांना मान दिला जातो. धटकरी आपली भूमिका निभावत असतात. बगडासमोर हुलावळे परिवार मानाची काठी घेऊन असतो. ठरलेल्या नियोजित ठिकाणी वाकडच्या म्हातोबा देवाची पालखी आणली जाते आणि बगडावरून गळकरी उतरवून पुन्हा खांडेकरांच्या मार्फत त्याला पालखीच्या दर्शनासाठी नेले जाते.

दर्शन करून पुन्हा बगडावर बसवून वाकड कडे नेले जाते. वाकड हनुमान मंदिर येथे पुन्हा उतरवून मारुतीरायांचे दर्शन करवून प्रदक्षिणा घालून मातंग समाजातील जोडीच्या मार्फत लाल टिळा लावून पुन्हा बगाडावर बसवले जाते आणि वाकड म्हातोबा मंदिराकडे नेले जाते. पोहोचल्यावर पुढे वाकड येथील म्हातोबा मंदिरात देवाच्या समोर गळकरी हजर केला जातो आणि ठरलेल्या मानकरी

लोकांच्याकडून गळ काढले जातात. त्यानंतर नाभिक समाजातील वाळूंजकर परिवारात नेले जाते. गव्हाच्या पिठाचा रोट (पोटीस) करून त्याला साजूक तूप लावून सोसेल अश्या पद्धतीने गरम करून गळकऱ्याच्या पाठीला शेक दिला जातो आणि उपरणे बांधले जाते. यानंतर सगळे मानकरी ग्रामस्थ गळकऱ्याच्या सोबत भुजबळ परिवाराच्या दरात प्रसाद घेतात आणि तृप्त होतात. गळकरी मंदिरात आणला जातो रात्री छबिना आरती होते पुढे दोन दिवस गळकरी मंदिरातच भाविकांना दर्शनासाठी असतो. संपूर्ण वाकड ग्रामस्थ सेवा करण्यासाठी तत्पर असतात. दुसऱ्या दिवशी काट्याची पालखी छबिना होतो. तिसऱ्या दिवशी कुस्ती आखाडा पूजन करून गळकरी हिंजवडीला आणला जातो. शब्दांकन : बेलाजी पात्रे 52

काट्याची पालखी एक अनोखी परं परा हिंजवडी-वाकड येथील म्हातोबाचा उत्सव सर्वत्र बगाडासाठी प्रसिद्ध आहे . या, उत्सवात पिढ्यानपिढ्यांपासून निरनिराळ्या प्रथा, परं परा आणि चालीरितींचे मोठ्या भक्तीभावाने पालन केले जाते. त्यातील एक अनोखी परं परा म्हणजे 'काट्याची पालखी' ! या सोहळ्यात कलाटे कुटु बं ातील नवविवाहित महिले ला पालखीत असले ल्या काट्यांवर झोपविले जाते. म्हातोबा देवाच्या छबिन्याबरोबरच ही पालखी मंदिर प्रदक्षिणेसाठी फिरविली जाते.

घनश्‍याम कलाटे ग्रामस्थ

हिं

जवडीतील होळी पायथा मैदानात म्हातोबा उत्सवासाठी बगाड यात्रा काढली जाते. जमलेल्या लाखो भाविकांच्या उपस्थितीत गळकऱ्याला बगाड रथावर बसविल्यावर पाच गोल रिंगण मारले जातात. यावेळी खोबरे भंडाऱ्याची यथेच्छ उधळण भाविक करतात. त्यामुळ,े संपर्णू परिसर सोनेरी कणांच्या आच्छादाने व्यापून गेल्याचे मनोहारी दृश्य येथे असते. ‘चांगभले’च्या भक्तीमय जयघोषाने परिसर दुमदुमतो आणि क्षणार्धात हातात काठी असलेले मानकरी व ग्रामस्थ पैंज...!!! पैंज...!! अशी स्फुरण व जोशवर्धक आरोळी देत वाकडच्या दिशेने मार्गस्थ होतात. काठीच्या मागे देवाचा बगाड रथ आणि लाखोंचा जनसमुदाय असलेली मिरवणूक यात्रा वाकडकडे कूच करते. दरम्यान, रस्त्यात बगाड रथावर जागोजागी पुष्पवृष्टी होते. पाणी, सरबत, ज्यूस वाटप केले जाते. कस्तुरी चौक, भूमकर वस्ती, देवकर वस्ती, वाकडकर वस्ती, भुजबळ वस्ती, वाकड चौकामार्गे मिरवणूक वाकड गावठाणातील म्हातोबा मंदिरात पोहचते. हनुमान जयंतीच्या दुसऱ्या दिवशी रात्री काट्याची पालखी निघते. रात्री दहा वाजता अगोदर म्हातोबा देवाची पालखी बाहेर येत.े देवाचा छबिना निघतो. त्याला थोरला छबिना असे म्हटले जाते. दोन तास छबिना चालल्यावर तो पाटलांच्या घरासमोर येतो. त्यावेळी, घरातील ज्येष्ठ महिला दिवा लावून देवाला आणि पालखीला ओवाळते. नंतर, नवविवाहित सुनल े ा ओवाळून म्हातोबा देवाचा छबिना आणि

‘काट्याची’ पालखी दोन्ही समांतर चालतात. काट्याच्या पालखीचा मान कलाटे-पाटील कुटुंबाला पूर्वापारपासून मिळाला आहे. या पालखीत मोठे काटे टाकले जातात. त्यावर, कलाटे कुटुंबातील वर्षभरापूर्वी लग्न झालेल्या नवविवाहित महिलेला म्हणजेच सुवासिनीला झोपविले जाते. पालखीत झोपण्याचा मान बहुतांशवेळा फिरून येतो म्हणजे एका महिलेला दोन ते तीन वेळा हा मान मिळत असतो. वाकड

गावठाणामध्ये कलाटे कुटुंबाचा जुना वाडा होता. तेथनू ती पालखी नदीच्याबाजूने म्हातोबा मंदिरापर्यंत नेली जाते. मार्गात असलेल्या लक्ष्‍मीआईच्या मंदिराला ही पालखी प्रदक्षिणा घालते. तत्पूर्वी, ठराविक १०० मीटरच्या अंतरावर मांग समाजाच्या घरासमोर येऊन पालखी येऊन थांबते. तिथे त्या समाजातील महिलेलाही मान दिला जातो. त्या महिलेच्या मनगटाला छेद देऊन तिच्या रक्ताचा टिळा देवाला लावला जातो. लक्ष्‍मीआई मंदिराजवळ पालखीतील सुवासिनी आणि मांग समाजातील महिलेला ओवाळले जाते. तेथे देवाच्या पाया पडले जाते. थोडा वेळ तेथे पालखी थांबवून परत नदीच्या बाजूने म्हातोबा मंदिरात नेली जाते.  शब्दांकन : बेलाजी पात्रे 53

चैत्रीचे दैनंदिन स्वरूप, बगाड मिरवणूक व धार्मिक घडामोडी हिंजवडी गावची यात्रा हनुमान जयंतीच्या दिवशी पहाटे सुरू होते. ग्रामस्थ, वारकरी, ब्राम्हण हे वारकरी भजनाने हनुमंत रायाचा जन्म सोहळा साजरा करतात. गुळ-खोबरे वाटू न आनंदोत्सव साजरा केला जातो. गावातील प्रत्येक घरातील व्यक्ती नारळ फोडण्यासाठी हनुमान मंदिरामध्ये सकाळी हजर असतो. हनुमंत रायाच्या मूर्तीचा अभिषेक पूजा करून मोठ्या जल्लोषात जन्माचे स्वागत होते.

ग

ळकऱ्याला गळ टोचल्यानंतर आता गळकऱ्याला पानाचा विडा दिला जातो. आता हळू हळू पुढे बगडाच्या दिशेने नेले जाते. जाता जाता शेकडो हजारो लोक गळकऱ्याचे श्रद्धेने दर्शन घेतात. बागडाजवळ पोहोचले की पाठीला असलेल्या गळाच्या उर्वरित दोरीची शिस्तीत बांधणी केली जाते त्याला ‘पसंग बांधणी’ म्हणतात. गळकऱ्याच्या अंगावर उपरणे टाकले जाते आणि पाच फेऱ्या मारण्यासाठी त्याला बगाडावर बसवले जाते. देवस्वरुप झालेल्या त्या गळकऱ्याला जेंव्हा बगडावर बसवून उंच वरती केला जातो त्याच दर्शनाची आस लाखो लोकांना असते. हेच सर्व लोभनीय दर्शन घेताना भंडारा खोबऱ्याची उधळण करित चांगभले म्हणा... चांगभले... नाथ साहेबांचा... चांगभले... मोठ्याने म्हणा... चांगभले... अश्या जयघोषाने संपूर्ण आसमंत दुमदुमून जातो. पाच फेऱ्या मारून गळकरी उतरवला जातो आणि बगडावर समोर उभा केला जातो. वाकडच्या दिशेने प्रवास सुरू होतो. भुमकर वस्ती, केमसे वस्ती, देवकर ह.भ.प. राजाराम जांभळ ु कर वस्ती, वाकडकर वस्ती, जमदाडे वस्ती असा प्रवास करत भुजबळ वस्तीतील म्हातोबा देवाचे सेवक सावता माळी मंदिरा समोरून सगळ्यां भाविकांचे स्वागत सत्कार स्वीकारत वाकड कडे बगाड आणले जाते. वाटेत अनेक बैल जोड्यांना मान दिला जातो. धटकरी आपली भूमिका निभावत असतात. बगडासमोर हुलावळे परिवार मानाची काठी घेऊन असतो. ठरलेल्या नियोजित ठिकाणी वाकडच्या म्हातोबा देवाची पालखी आणली जाते आणि बगडावरून गळकरी उतरवून पुन्हा खांडेकरांच्या मार्फत त्याला पालखीच्या दर्शनासाठी नेले जाते.

दर्शन करून पुन्हा बगडावर बसवून वाकड कडे नेले जाते. वाकड हनुमान मंदिर येथे पुन्हा उतरवून मारुतीरायांचे दर्शन करवून प्रदक्षिणा घालून मातंग समाजातील जोडीच्या मार्फत लाल टिळा लावून पुन्हा बगाडावर बसवले जाते आणि वाकड म्हातोबा मंदिराकडे नेले जाते. पोहोचल्यावर पुढे वाकड येथील म्हातोबा मंदिरात देवाच्या समोर गळकरी हजर केला जातो आणि ठरलेल्या मानकरी

लोकांच्याकडून गळ काढले जातात. त्यानंतर नाभिक समाजातील वाळूंजकर परिवारात नेले जाते. गव्हाच्या पिठाचा रोट (पोटीस) करून त्याला साजूक तूप लावून सोसेल अश्या पद्धतीने गरम करून गळकऱ्याच्या पाठीला शेक दिला जातो आणि उपरणे बांधले जाते. यानंतर सगळे मानकरी ग्रामस्थ गळकऱ्याच्या सोबत भुजबळ परिवाराच्या दरात प्रसाद घेतात आणि तृप्त होतात. गळकरी मंदिरात आणला जातो रात्री छबिना आरती होते पुढे दोन दिवस गळकरी मंदिरातच भाविकांना दर्शनासाठी असतो. संपूर्ण वाकड ग्रामस्थ सेवा करण्यासाठी तत्पर असतात. दुसऱ्या दिवशी काट्याची पालखी छबिना होतो. तिसऱ्या दिवशी कुस्ती आखाडा पूजन करून गळकरी हिंजवडीला आणला जातो. शब्दांकन : बेलाजी पात्रे 52

काट्याची पालखी एक अनोखी परं परा हिंजवडी-वाकड येथील म्हातोबाचा उत्सव सर्वत्र बगाडासाठी प्रसिद्ध आहे . या, उत्सवात पिढ्यानपिढ्यांपासून निरनिराळ्या प्रथा, परं परा आणि चालीरितींचे मोठ्या भक्तीभावाने पालन केले जाते. त्यातील एक अनोखी परं परा म्हणजे 'काट्याची पालखी' ! या सोहळ्यात कलाटे कुटु बं ातील नवविवाहित महिले ला पालखीत असले ल्या काट्यांवर झोपविले जाते. म्हातोबा देवाच्या छबिन्याबरोबरच ही पालखी मंदिर प्रदक्षिणेसाठी फिरविली जाते.

घनश्‍याम कलाटे ग्रामस्थ

हिं

जवडीतील होळी पायथा मैदानात म्हातोबा उत्सवासाठी बगाड यात्रा काढली जाते. जमलेल्या लाखो भाविकांच्या उपस्थितीत गळकऱ्याला बगाड रथावर बसविल्यावर पाच गोल रिंगण मारले जातात. यावेळी खोबरे भंडाऱ्याची यथेच्छ उधळण भाविक करतात. त्यामुळ,े संपर्णू परिसर सोनेरी कणांच्या आच्छादाने व्यापून गेल्याचे मनोहारी दृश्य येथे असते. ‘चांगभले’च्या भक्तीमय जयघोषाने परिसर दुमदुमतो आणि क्षणार्धात हातात काठी असलेले मानकरी व ग्रामस्थ पैंज...!!! पैंज...!! अशी स्फुरण व जोशवर्धक आरोळी देत वाकडच्या दिशेने मार्गस्थ होतात. काठीच्या मागे देवाचा बगाड रथ आणि लाखोंचा जनसमुदाय असलेली मिरवणूक यात्रा वाकडकडे कूच करते. दरम्यान, रस्त्यात बगाड रथावर जागोजागी पुष्पवृष्टी होते. पाणी, सरबत, ज्यूस वाटप केले जाते. कस्तुरी चौक, भूमकर वस्ती, देवकर वस्ती, वाकडकर वस्ती, भुजबळ वस्ती, वाकड चौकामार्गे मिरवणूक वाकड गावठाणातील म्हातोबा मंदिरात पोहचते. हनुमान जयंतीच्या दुसऱ्या दिवशी रात्री काट्याची पालखी निघते. रात्री दहा वाजता अगोदर म्हातोबा देवाची पालखी बाहेर येत.े देवाचा छबिना निघतो. त्याला थोरला छबिना असे म्हटले जाते. दोन तास छबिना चालल्यावर तो पाटलांच्या घरासमोर येतो. त्यावेळी, घरातील ज्येष्ठ महिला दिवा लावून देवाला आणि पालखीला ओवाळते. नंतर, नवविवाहित सुनल े ा ओवाळून म्हातोबा देवाचा छबिना आणि

‘काट्याची’ पालखी दोन्ही समांतर चालतात. काट्याच्या पालखीचा मान कलाटे-पाटील कुटुंबाला पूर्वापारपासून मिळाला आहे. या पालखीत मोठे काटे टाकले जातात. त्यावर, कलाटे कुटुंबातील वर्षभरापूर्वी लग्न झालेल्या नवविवाहित महिलेला म्हणजेच सुवासिनीला झोपविले जाते. पालखीत झोपण्याचा मान बहुतांशवेळा फिरून येतो म्हणजे एका महिलेला दोन ते तीन वेळा हा मान मिळत असतो. वाकड

गावठाणामध्ये कलाटे कुटुंबाचा जुना वाडा होता. तेथनू ती पालखी नदीच्याबाजूने म्हातोबा मंदिरापर्यंत नेली जाते. मार्गात असलेल्या लक्ष्‍मीआईच्या मंदिराला ही पालखी प्रदक्षिणा घालते. तत्पूर्वी, ठराविक १०० मीटरच्या अंतरावर मांग समाजाच्या घरासमोर येऊन पालखी येऊन थांबते. तिथे त्या समाजातील महिलेलाही मान दिला जातो. त्या महिलेच्या मनगटाला छेद देऊन तिच्या रक्ताचा टिळा देवाला लावला जातो. लक्ष्‍मीआई मंदिराजवळ पालखीतील सुवासिनी आणि मांग समाजातील महिलेला ओवाळले जाते. तेथे देवाच्या पाया पडले जाते. थोडा वेळ तेथे पालखी थांबवून परत नदीच्या बाजूने म्हातोबा मंदिरात नेली जाते.  शब्दांकन : बेलाजी पात्रे 53

गळकऱ्याची दिनचर्या अन्‌ मानकऱ्यांना अन्न प्रसाद हजारोंच्या जनसमुदायात अन चांगभलं ..! म्हातोबाचा चांगभले ..! नाथसाहेबांचा चांगभले च्या गजरात हिंजवडीतून निघाले ली बगाड रथ यात्रा पूर्वापार चालत आले ल्या धार्मिक विधी, प्रथा नियोजित वेळेत पूर्ण करत तसेच विसाव्याच्या ठिकाणी विसावा घेत बगाड रथ वाकड गावठाणातील म्हातोबा मंदिर परिसरात पोहचते. गळकऱ्याला बगाड रथावरून खाली उतरविले जाते. खांदेकऱ्यांच्या साहयाने त्याला मंदिरात देवासमोर हजर केले जाते गळकरी दर्शन घेतो.

ग

ळकऱ्याचे देव दर्शन झाल्यानंतर ठरलेल्या मानकरी लोकांच्या कडून गळ काढले जातात. नाभिक समाजातील वाळूंजकर परिवारात शेक देण्यासाठी नेले जाते. सगळे मानकरी ग्रामस्थ गळकऱ्यासोबत भुजबळ परिवाराच्या घरात अन्न प्रसाद घेतात गळकरी दोन दिवस मंदिरातच भाविकांना दर्शनासाठी थांबतो. या दरम्यान वाकडमधील विविध मानकरी ग्रामस्थांकडून गळकऱ्याला यथाशक्ती सेवा केली जाते जेवण, नाष्टा, पाणी व सर्व काही सुविधा पुरविल्या जातात. श्रीम्हातोबा देवाची सगळी यात्रा निर्विघ्न आणि आनंदात पार पडते ती सगळ्या मानकऱ्यांच्या आणि परंपरेने सेवा देत आलेल्या भाविकांच्या जोरावर. यात्रेच्या निमित्ताने अनेक सांस्कृतिक कार्यक्रम असतात. सगळं पूर्ण होण्यासाठी मुख्य दिवसापासून म्हणजे हनुमान जयंती पासून पाच ते सहा दिवस लागतात. साखरे पाटील

ग्रामस्थ आणि भावकी यांच्यासह चर्चा करून एक रविवार पाहून गळकरी श्री म्हातोबा देवाचा अभिषेक करतात. तो अभिषेक झाल्याशिवाय इतर कोणालाही देवाचा अभिषेक करता येत नाही. तो पहिला मान गळकऱ्याचा असतो. त्याच्यानंतर बाकीचे अभिषेक करू शकतात. आजपर्यंत त्या उत्सवासाठी सेवा देणारे सगळे मानकरी, गावकरी, प्रतिष्ठित मान्यवर यांना प्रसाद देऊन भोजनासाठी निमंत्रण दिले जाते. सगळे मानकरी प्रतिष्ठित गावकरी गळकऱ्याच्या घरी भोजनासाठी आल्यानंतर त्यांना यथाशक्ती वस्त्रदान गळकऱ्यांच्या माध्यमातून करून गंध लावून टॉवेल, टोपी असा मान देऊन कृतज्ञता व्यक्त केली जाते. अशा प्रकारे यात्रेची पूर्णपणे सांगता होते. या म्हातोबा देवाने आम्हा सर्व जाती धर्माच्या लोकांना या आधुनिक जगात देखील उत्सवाच्या रूपाने एकत्र ठेवले आहे याविषयी आम्ही खूप सश्रद्ध आहोत या भूमिकेची प्रचिती पंचक्रोशीत उमटते.

यात्रा उत्सवातून जपला कुस्तीचा आखाडा भारताची जगात ओळख कृषीप्रधान देश म्हणून आहे . यासोबत कुस्ती भारतात प्राचीन काळापासून खेळली जातो. राजे महाराजांपासून ते मुघल साम्राज्य आणि आजपर्यंत कुस्ती हा खेळ खेळला जातो. कुस्तीसाठी पूर्वी गावागावांतून तालिमी होत्या. तालिम ही गावपणाची ओळख होती. कुस्ती म्हणजे व्यायाम, चपळता, संयम व आहाराची आदर्श जीवनशैली. हीच परं परा सध्या काही गावांमध्ये होणाऱ्या यात्रा-उत्सवांमध्ये जपली जात आहे .

पै. विशाल कलाटे

आनंद जांभळ ु कर

उपमहाराष्ट्र केसरी

श्री म्हातोबा सेवक े री

54

बा

लपणापासून सदृढ समाजाची निर्मिती व्हावी. शरीर आरोग्यमय, निरामय राहावे. सुदृढ बलदंड शरीरयष्टी घडल्यास पराक्रमी तरुण घडावेत हा प्राचीन काळापासूनचा उद्देश आहे. राजे महाराजांच्या काळात इनामी कुस्त्यांचे पैलवानांना मोठमोठे मान व किताब दिले जायचे. काळानुरूप कुस्ती खेळात बदल होत गेला. मात्र भारतातील मातीतली कुस्तीची परंपरा आजही जपली जात आहे. महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यातून पैलवान घडावे या उद्देशाने यात्रा उरसातून निकाली कुस्त्यांचे आयोजन करण्यात येते. यात पैलवानांना रोख बक्षिसे व मान सन्मान दिला जातो. अनेक नवीन मल्ल या आखाड्यातून घडत मोठे झाले आहेत. महाराष्टातील अनेक ठिकाणी गावकरी लोकप्रतिनिधी यांच्या सहकार्यातून कुस्ती संकुले उभारण्यात आली आहेत. साडेतीनशे वर्षांपासून पिंपरीचिंचवडमधील आराध्य दैवत जागृत देवस्थान म्हातोबा यात्रेने आखाड्याची परंपरा कायम ठेवली आहे. एकीकडे झपाट्याने शहरीकरण, औद्योगिकीकरण झालेले असताना देखील म्हातोबा यात्रेत हिंजवडी व वाकडकरांनी आखाड्यातील कुस्तीने परंपरागत गावपण जपले आहे. कुस्त्या डोळा याची देही पाहण्यासाठी पंचक्रोशीतील शौकीन व हजारो नागरिक आखाडा पाहायला येतात. म्हातोबाच्या नावाने मानाची चांदीची गदा, लाखो रुपयांची रोख बक्षिसे सन्मान पैलवानांना दिला जातो. वर्षभर पैलवान म्हातोबा यात्रेची वाट पाहतात. नवोदित

वर्षभर कष्टाने शरीर संपदा कमवून या आखाड्यातील निकाली कुस्त्यात उतरतात. म्हातोबा यात्रा उत्सव कमिटी, समस्त गावकरी कुस्त्यांचा नियोजनबद्ध आखाडा भरवतात. म्हातोबा उत्सव आखाड्यात आजवर महाराष्ट्रातील व महाराष्ट्राबाहेरील पैलवांनानी हजेरी लावून खेळ केलेला आहे. महाराष्ट्राबाहेरील हरियाना, दिल्ली आदी विविध राज्यांमधून म्हातोबा आखाड्यात पैलवान कुस्ती खेळायला येतात. गेल्या तीन वर्षांपासून मुलींच्या कुस्त्याही येथे होऊ लागल्या आहेत. नवोदित महिला पैलवान घडावेत यासाठी आखाड्यातील निकाली कुस्त्यांमधून समस्त गावकरी प्रयत्न करत असतात. कोरोना संकटकाळ वगळता कुस्ती आखाड्यात आजतागायत कधीही खंड पडला नाही. पंचक्रोशीतील पैलवान म्हातोबा यात्रेतील कुस्ती आखाड्यात खेळायला येतात. रोख घसघशीत इनामाच्या कुस्त्या, म्हातोबा चषक यामुळे अनेक पैलवानांना येथील कुस्त्यांचे आकर्षण राहिले आहे. म्हातोबा आखाड्यात कुस्तीत विजयाचे स्वप्न घेऊनच पैलवान येतात. तरुणाईचा उत्साहात म्हातोबा यात्रेच्या प्रसन्न भक्तिमय वातावरणात पंचक्रोशीतील हजारो कुस्ती शौकिनांची उपस्थिती असल्याने पैलवानांना हुरुप येतो.

म्हातोबा टेकडीच्या पायथ्याशी आखाडा विठ्ठल आप्पा जांभुळकर म्हातोबा यात्रेदरम्यान म्हातोबा टेकडीच्या पायथ्याशी असलेल्या म्हातोबा क्रीडा संकुलात निकाली कुस्त्यांचा आखाडा रंगतो. गतवर्षी विजेत्या पैलवानांना एकूण सतरा लाख रूपयांची रोख बक्षिसे पारितोषिके 55

गळकऱ्याची दिनचर्या अन्‌ मानकऱ्यांना अन्न प्रसाद हजारोंच्या जनसमुदायात अन चांगभलं ..! म्हातोबाचा चांगभले ..! नाथसाहेबांचा चांगभले च्या गजरात हिंजवडीतून निघाले ली बगाड रथ यात्रा पूर्वापार चालत आले ल्या धार्मिक विधी, प्रथा नियोजित वेळेत पूर्ण करत तसेच विसाव्याच्या ठिकाणी विसावा घेत बगाड रथ वाकड गावठाणातील म्हातोबा मंदिर परिसरात पोहचते. गळकऱ्याला बगाड रथावरून खाली उतरविले जाते. खांदेकऱ्यांच्या साहयाने त्याला मंदिरात देवासमोर हजर केले जाते गळकरी दर्शन घेतो.

ग

ळकऱ्याचे देव दर्शन झाल्यानंतर ठरलेल्या मानकरी लोकांच्या कडून गळ काढले जातात. नाभिक समाजातील वाळूंजकर परिवारात शेक देण्यासाठी नेले जाते. सगळे मानकरी ग्रामस्थ गळकऱ्यासोबत भुजबळ परिवाराच्या घरात अन्न प्रसाद घेतात गळकरी दोन दिवस मंदिरातच भाविकांना दर्शनासाठी थांबतो. या दरम्यान वाकडमधील विविध मानकरी ग्रामस्थांकडून गळकऱ्याला यथाशक्ती सेवा केली जाते जेवण, नाष्टा, पाणी व सर्व काही सुविधा पुरविल्या जातात. श्रीम्हातोबा देवाची सगळी यात्रा निर्विघ्न आणि आनंदात पार पडते ती सगळ्या मानकऱ्यांच्या आणि परंपरेने सेवा देत आलेल्या भाविकांच्या जोरावर. यात्रेच्या निमित्ताने अनेक सांस्कृतिक कार्यक्रम असतात. सगळं पूर्ण होण्यासाठी मुख्य दिवसापासून म्हणजे हनुमान जयंती पासून पाच ते सहा दिवस लागतात. साखरे पाटील

ग्रामस्थ आणि भावकी यांच्यासह चर्चा करून एक रविवार पाहून गळकरी श्री म्हातोबा देवाचा अभिषेक करतात. तो अभिषेक झाल्याशिवाय इतर कोणालाही देवाचा अभिषेक करता येत नाही. तो पहिला मान गळकऱ्याचा असतो. त्याच्यानंतर बाकीचे अभिषेक करू शकतात. आजपर्यंत त्या उत्सवासाठी सेवा देणारे सगळे मानकरी, गावकरी, प्रतिष्ठित मान्यवर यांना प्रसाद देऊन भोजनासाठी निमंत्रण दिले जाते. सगळे मानकरी प्रतिष्ठित गावकरी गळकऱ्याच्या घरी भोजनासाठी आल्यानंतर त्यांना यथाशक्ती वस्त्रदान गळकऱ्यांच्या माध्यमातून करून गंध लावून टॉवेल, टोपी असा मान देऊन कृतज्ञता व्यक्त केली जाते. अशा प्रकारे यात्रेची पूर्णपणे सांगता होते. या म्हातोबा देवाने आम्हा सर्व जाती धर्माच्या लोकांना या आधुनिक जगात देखील उत्सवाच्या रूपाने एकत्र ठेवले आहे याविषयी आम्ही खूप सश्रद्ध आहोत या भूमिकेची प्रचिती पंचक्रोशीत उमटते.

यात्रा उत्सवातून जपला कुस्तीचा आखाडा भारताची जगात ओळख कृषीप्रधान देश म्हणून आहे . यासोबत कुस्ती भारतात प्राचीन काळापासून खेळली जातो. राजे महाराजांपासून ते मुघल साम्राज्य आणि आजपर्यंत कुस्ती हा खेळ खेळला जातो. कुस्तीसाठी पूर्वी गावागावांतून तालिमी होत्या. तालिम ही गावपणाची ओळख होती. कुस्ती म्हणजे व्यायाम, चपळता, संयम व आहाराची आदर्श जीवनशैली. हीच परं परा सध्या काही गावांमध्ये होणाऱ्या यात्रा-उत्सवांमध्ये जपली जात आहे .

पै. विशाल कलाटे

आनंद जांभळ ु कर

उपमहाराष्ट्र केसरी

श्री म्हातोबा सेवक े री

54

बा

लपणापासून सदृढ समाजाची निर्मिती व्हावी. शरीर आरोग्यमय, निरामय राहावे. सुदृढ बलदंड शरीरयष्टी घडल्यास पराक्रमी तरुण घडावेत हा प्राचीन काळापासूनचा उद्देश आहे. राजे महाराजांच्या काळात इनामी कुस्त्यांचे पैलवानांना मोठमोठे मान व किताब दिले जायचे. काळानुरूप कुस्ती खेळात बदल होत गेला. मात्र भारतातील मातीतली कुस्तीची परंपरा आजही जपली जात आहे. महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यातून पैलवान घडावे या उद्देशाने यात्रा उरसातून निकाली कुस्त्यांचे आयोजन करण्यात येते. यात पैलवानांना रोख बक्षिसे व मान सन्मान दिला जातो. अनेक नवीन मल्ल या आखाड्यातून घडत मोठे झाले आहेत. महाराष्टातील अनेक ठिकाणी गावकरी लोकप्रतिनिधी यांच्या सहकार्यातून कुस्ती संकुले उभारण्यात आली आहेत. साडेतीनशे वर्षांपासून पिंपरीचिंचवडमधील आराध्य दैवत जागृत देवस्थान म्हातोबा यात्रेने आखाड्याची परंपरा कायम ठेवली आहे. एकीकडे झपाट्याने शहरीकरण, औद्योगिकीकरण झालेले असताना देखील म्हातोबा यात्रेत हिंजवडी व वाकडकरांनी आखाड्यातील कुस्तीने परंपरागत गावपण जपले आहे. कुस्त्या डोळा याची देही पाहण्यासाठी पंचक्रोशीतील शौकीन व हजारो नागरिक आखाडा पाहायला येतात. म्हातोबाच्या नावाने मानाची चांदीची गदा, लाखो रुपयांची रोख बक्षिसे सन्मान पैलवानांना दिला जातो. वर्षभर पैलवान म्हातोबा यात्रेची वाट पाहतात. नवोदित

वर्षभर कष्टाने शरीर संपदा कमवून या आखाड्यातील निकाली कुस्त्यात उतरतात. म्हातोबा यात्रा उत्सव कमिटी, समस्त गावकरी कुस्त्यांचा नियोजनबद्ध आखाडा भरवतात. म्हातोबा उत्सव आखाड्यात आजवर महाराष्ट्रातील व महाराष्ट्राबाहेरील पैलवांनानी हजेरी लावून खेळ केलेला आहे. महाराष्ट्राबाहेरील हरियाना, दिल्ली आदी विविध राज्यांमधून म्हातोबा आखाड्यात पैलवान कुस्ती खेळायला येतात. गेल्या तीन वर्षांपासून मुलींच्या कुस्त्याही येथे होऊ लागल्या आहेत. नवोदित महिला पैलवान घडावेत यासाठी आखाड्यातील निकाली कुस्त्यांमधून समस्त गावकरी प्रयत्न करत असतात. कोरोना संकटकाळ वगळता कुस्ती आखाड्यात आजतागायत कधीही खंड पडला नाही. पंचक्रोशीतील पैलवान म्हातोबा यात्रेतील कुस्ती आखाड्यात खेळायला येतात. रोख घसघशीत इनामाच्या कुस्त्या, म्हातोबा चषक यामुळे अनेक पैलवानांना येथील कुस्त्यांचे आकर्षण राहिले आहे. म्हातोबा आखाड्यात कुस्तीत विजयाचे स्वप्न घेऊनच पैलवान येतात. तरुणाईचा उत्साहात म्हातोबा यात्रेच्या प्रसन्न भक्तिमय वातावरणात पंचक्रोशीतील हजारो कुस्ती शौकिनांची उपस्थिती असल्याने पैलवानांना हुरुप येतो.

म्हातोबा टेकडीच्या पायथ्याशी आखाडा विठ्ठल आप्पा जांभुळकर म्हातोबा यात्रेदरम्यान म्हातोबा टेकडीच्या पायथ्याशी असलेल्या म्हातोबा क्रीडा संकुलात निकाली कुस्त्यांचा आखाडा रंगतो. गतवर्षी विजेत्या पैलवानांना एकूण सतरा लाख रूपयांची रोख बक्षिसे पारितोषिके 55

पैलवानांना मिळत असते. म्हातोबा यात्रेच्या माध्यमातून आखाडा परंपरा आजतागायत जोपासली आहे. लाखो रुपयांची रोख बक्षिसे म्हातोबा चषक, चांदीची गदा विजेत्या पैलवानांना दिली जाते. येथील साहसी खेळाचा हा सन्मान पैलवानांनासाठी सुखद बाब असते. म्हणूनच संबंध महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यातून व राज्याबाहेरील अनेक मल्ल या आखाड्यात कुस्तीसाठी येतात.

उत्सव कमिटीची तयारी कालिदास कलाटे, उत्सव कमिटी वाकड व हिंजवडीकरांनी आजच्या आयटीच्या तंत्रज्ञान युगातही परंपरागत आलेला म्हातोबा यात्रेचा वारसा जपला आहे. यात्रेच्या (उरुस) महिन्याभर आधीपासूनच ग्रामस्थ व उत्सव कमिटी सदस्य यात्रेची जययत तयारीला लागतात. मंदिरे धुवून घेणे, साफसफाई, रंगरंगोटी इत्यादींची लगबग सुरू असते. सर्वजण हाती पडेल ते काम मोठ्या निष्ठेने आणि श्रद्धेने करतो.

म्हातोबा यात्रेच्या उत्सवानिमित्त समस्त भक्तांसाठी सांस्कृतिक कार्यक्रमांच्या मेजवानीचे देवस्थांकडून आयोजन देण्यात आली होती. गळकऱ्यांच्या हस्ते आखाड्याचे पुजन करून कुस्त्यांना प्रारंभ केला जातो. पंचक्रोशीतून आलेले पैलवान व प्रशिक्षक वस्ताद यात भाग घेतात.निकाली कुस्त्या असल्याने येथे वयोगटाचा विचार केला जात नाही. पैलवान प्रतिस्पर्धी निवड जोड्या लावून प्रारंभ केला जातो. उत्सव कमिटी व हिंजवडी वाकडकर समस्त गावकरी नियोजनासह सहभागी होतात. आजवर भारत केसरी अंकीत कुमार, रस्तुम एक हिंद अमोल बुचडे, उपमहाराष्ट्र केसरी विशाल बनकर, राजू मोहोळ, बाला रफीक, अक्षय शिंदे अशा अनेक नामवंत मल्लांनी या आखाड्यातील मातीत खेळ केला आहे. कुस्तीगीर संघाचे सदस्य पंच म्हणून कामगिरी पाहतात. गतवर्षी अक्षय शिंदे याने मानाची गदा वाकड व हिंजवडीतील यात्रेतील कुस्ती आखाड्यात अडीच लाखांचे बक्षिस पटकावले होते. वाकड हिंजवडी ग्रामदैवत श्री म्हातोबा देवाच्या यात्रेनिमित्त आयोजित दोन्ही गावच्या कुस्ती आखाड्यात इनामावरील रोख अटीतटीची रंगतदार कुस्ती मामासाहेब मोहोळ तालमीचा मल्ल उपमहाराष्ट्र केसरी अक्षय शिंदे याने जिंकली होती. यात इनामी रोख रक्कम अडीच लाख व मानाच्या चांदीच्या गदा देण्यात आल्या होत्या. म्हातोबा टेकडी पायथ्याशी असलेल्या म्हातोबा क्रिडा संकुलात तब्बल पन्नास निकाली कुस्त्या पार पडल्या होत्या. तर वाकड गावठाणातील म्हातोबा मंदिरासमोर पन्नास लढती निकाली लावण्यात आल्या होत्या. नीलेश मारणे, पै.संदीप वांजळे, मोहन खोपडे, रोहिदास आमले, विक्रम

केले जाते. यात मनोरंजनात्मक विविध लोककला, ऑर्केस्ट्रा, नृत्य व धार्मिक कार्यक्रमांची रेलचेल असते. तर ग्रंथवाचन, पारायण, करमणुक, लोककलेचे कार्यक्रम, ढोल, लेझीम, झांज, पथक मैदानी आखाड्यातील निकाली कुस्त्या अशा विविध कार्यक्रम होतात.

यंदाची उत्सव कमिटी श्री कालिदास रामदास कलाटे, रमेश बापु विनोदे, राहुलदादा तानाजी कलाटे, संदिप अरूण कस्पटे, राहूल आनंदा विनोदे, नितिन श्रीकांत कलाटे, अमर कांतीशेठ भूमकर, प्रसाद बाळासाहेब कस्पटे,अतुल सुधाकर भुजबळ, विजय राजाभाऊ भुजबळ, मोहनदादा आबाजी भुमकर, किरण मारूती कलाटे, सुनिल खंडू कळमकर, प्रविण चंद्रकांत कुंभार, मच्छिंद्र महादू सायकर, चांगदेव बबन वाकडकर, गोरक्षनाथ परशूराम भंडारे, पांडुरंग विठ्ठल शेंडगे, विशालआप्पा मनोहर कलाटे, रणजित गुलाबराव कलाटे, संतोष आप्पासो कलाटे, अविनाश प्रमोद कलाटे, श्रीनिवास सुरेश कलाटे, अजय दिलिप कलाटे, रामभाऊ हनुमंत वाकडकर, दिलिप कन्हैयालाल भूमकर, संभाजी विष्णू कलाटे, जनार्दन शांताराम विनोदे, स्वप्निल केमसे, मयूर तानाजी भुजबळ, संजय अर्जुन भुजबळ, अनिल काळूराम भुजबळ. शब्दांकन : रमेश मोरे

पारखी आदी वस्ताद पंच म्हणून काम पाहतात. हिंजवडीत विठ्ठल जांभुळकर, माजी सरपंच पै. दत्तात्रय साखरे, दत्तात्रय वाकळे, संकेत जांभुळकर, श्रीकांत जांभुळकर व समस्त ग्रामस्थांचे सहकार्य लाभते.

वाकड हिंजवडीकरांनी जपली आखाड्याची परं परा दुपारी चारपासून म्हातोबाचं चांगभलेच्या जयघोषात आखाड्यात कुस्तीला सुरूवात होते. रात्री दहा पर्यंत कुस्त्यांचा थरार सुरू असतो. हिंजवडी वाकड मधील अनेक परिवारातील पैलवान कुस्ती करतात. पैलवान यश कलाटे, नवोदितात शिवराज कलाटे, सई सुनिल कलाटे, कुणाल सुनिल कस्पटे कुस्ती करत आहेत. चिंचवड, आळंदी, मोशी, भोसरी आदी पंचक्रोशीतील मल्ल कुस्तीसाठी येतात. कुस्ती रूजली पाहिजे. सध्या शहरीकरण भौतिक सुविधा यामुळे तरूणांचे या खेळाकडे दुर्लक्ष होत चालले आहे. टीव्ही, मोबाईलच्या जमान्यात मुलं खेळ विसरू लागली आहेत. शरिराच्या तंदुरूस्तीसाठी व्यायामासोबत खेळ खेळले पाहिजेत. मात्र, सध्याची पिढी खेळापासून दुरावत चालल्याने कुस्ती हा खेळ परंपरेनुसार रूजला पाहिजे. हा या आखाड्यामागील मुख्य उद्देश आहे. नवोदित पैलवानांना याचा फायदा होतो. वर्षभर केलेली अंगमेहनत व हजारो प्रेक्षकांसमोर खेळ करून स्वताला सिद्ध करण्याची मोठी संधी म्हातोबा यात्रा आखाड्यातून पैलवान नवोदित 56

57

पैलवानांना मिळत असते. म्हातोबा यात्रेच्या माध्यमातून आखाडा परंपरा आजतागायत जोपासली आहे. लाखो रुपयांची रोख बक्षिसे म्हातोबा चषक, चांदीची गदा विजेत्या पैलवानांना दिली जाते. येथील साहसी खेळाचा हा सन्मान पैलवानांनासाठी सुखद बाब असते. म्हणूनच संबंध महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यातून व राज्याबाहेरील अनेक मल्ल या आखाड्यात कुस्तीसाठी येतात.

उत्सव कमिटीची तयारी कालिदास कलाटे, उत्सव कमिटी वाकड व हिंजवडीकरांनी आजच्या आयटीच्या तंत्रज्ञान युगातही परंपरागत आलेला म्हातोबा यात्रेचा वारसा जपला आहे. यात्रेच्या (उरुस) महिन्याभर आधीपासूनच ग्रामस्थ व उत्सव कमिटी सदस्य यात्रेची जययत तयारीला लागतात. मंदिरे धुवून घेणे, साफसफाई, रंगरंगोटी इत्यादींची लगबग सुरू असते. सर्वजण हाती पडेल ते काम मोठ्या निष्ठेने आणि श्रद्धेने करतो.

म्हातोबा यात्रेच्या उत्सवानिमित्त समस्त भक्तांसाठी सांस्कृतिक कार्यक्रमांच्या मेजवानीचे देवस्थांकडून आयोजन देण्यात आली होती. गळकऱ्यांच्या हस्ते आखाड्याचे पुजन करून कुस्त्यांना प्रारंभ केला जातो. पंचक्रोशीतून आलेले पैलवान व प्रशिक्षक वस्ताद यात भाग घेतात.निकाली कुस्त्या असल्याने येथे वयोगटाचा विचार केला जात नाही. पैलवान प्रतिस्पर्धी निवड जोड्या लावून प्रारंभ केला जातो. उत्सव कमिटी व हिंजवडी वाकडकर समस्त गावकरी नियोजनासह सहभागी होतात. आजवर भारत केसरी अंकीत कुमार, रस्तुम एक हिंद अमोल बुचडे, उपमहाराष्ट्र केसरी विशाल बनकर, राजू मोहोळ, बाला रफीक, अक्षय शिंदे अशा अनेक नामवंत मल्लांनी या आखाड्यातील मातीत खेळ केला आहे. कुस्तीगीर संघाचे सदस्य पंच म्हणून कामगिरी पाहतात. गतवर्षी अक्षय शिंदे याने मानाची गदा वाकड व हिंजवडीतील यात्रेतील कुस्ती आखाड्यात अडीच लाखांचे बक्षिस पटकावले होते. वाकड हिंजवडी ग्रामदैवत श्री म्हातोबा देवाच्या यात्रेनिमित्त आयोजित दोन्ही गावच्या कुस्ती आखाड्यात इनामावरील रोख अटीतटीची रंगतदार कुस्ती मामासाहेब मोहोळ तालमीचा मल्ल उपमहाराष्ट्र केसरी अक्षय शिंदे याने जिंकली होती. यात इनामी रोख रक्कम अडीच लाख व मानाच्या चांदीच्या गदा देण्यात आल्या होत्या. म्हातोबा टेकडी पायथ्याशी असलेल्या म्हातोबा क्रिडा संकुलात तब्बल पन्नास निकाली कुस्त्या पार पडल्या होत्या. तर वाकड गावठाणातील म्हातोबा मंदिरासमोर पन्नास लढती निकाली लावण्यात आल्या होत्या. नीलेश मारणे, पै.संदीप वांजळे, मोहन खोपडे, रोहिदास आमले, विक्रम

केले जाते. यात मनोरंजनात्मक विविध लोककला, ऑर्केस्ट्रा, नृत्य व धार्मिक कार्यक्रमांची रेलचेल असते. तर ग्रंथवाचन, पारायण, करमणुक, लोककलेचे कार्यक्रम, ढोल, लेझीम, झांज, पथक मैदानी आखाड्यातील निकाली कुस्त्या अशा विविध कार्यक्रम होतात.

यंदाची उत्सव कमिटी श्री कालिदास रामदास कलाटे, रमेश बापु विनोदे, राहुलदादा तानाजी कलाटे, संदिप अरूण कस्पटे, राहूल आनंदा विनोदे, नितिन श्रीकांत कलाटे, अमर कांतीशेठ भूमकर, प्रसाद बाळासाहेब कस्पटे,अतुल सुधाकर भुजबळ, विजय राजाभाऊ भुजबळ, मोहनदादा आबाजी भुमकर, किरण मारूती कलाटे, सुनिल खंडू कळमकर, प्रविण चंद्रकांत कुंभार, मच्छिंद्र महादू सायकर, चांगदेव बबन वाकडकर, गोरक्षनाथ परशूराम भंडारे, पांडुरंग विठ्ठल शेंडगे, विशालआप्पा मनोहर कलाटे, रणजित गुलाबराव कलाटे, संतोष आप्पासो कलाटे, अविनाश प्रमोद कलाटे, श्रीनिवास सुरेश कलाटे, अजय दिलिप कलाटे, रामभाऊ हनुमंत वाकडकर, दिलिप कन्हैयालाल भूमकर, संभाजी विष्णू कलाटे, जनार्दन शांताराम विनोदे, स्वप्निल केमसे, मयूर तानाजी भुजबळ, संजय अर्जुन भुजबळ, अनिल काळूराम भुजबळ. शब्दांकन : रमेश मोरे

पारखी आदी वस्ताद पंच म्हणून काम पाहतात. हिंजवडीत विठ्ठल जांभुळकर, माजी सरपंच पै. दत्तात्रय साखरे, दत्तात्रय वाकळे, संकेत जांभुळकर, श्रीकांत जांभुळकर व समस्त ग्रामस्थांचे सहकार्य लाभते.

वाकड हिंजवडीकरांनी जपली आखाड्याची परं परा दुपारी चारपासून म्हातोबाचं चांगभलेच्या जयघोषात आखाड्यात कुस्तीला सुरूवात होते. रात्री दहा पर्यंत कुस्त्यांचा थरार सुरू असतो. हिंजवडी वाकड मधील अनेक परिवारातील पैलवान कुस्ती करतात. पैलवान यश कलाटे, नवोदितात शिवराज कलाटे, सई सुनिल कलाटे, कुणाल सुनिल कस्पटे कुस्ती करत आहेत. चिंचवड, आळंदी, मोशी, भोसरी आदी पंचक्रोशीतील मल्ल कुस्तीसाठी येतात. कुस्ती रूजली पाहिजे. सध्या शहरीकरण भौतिक सुविधा यामुळे तरूणांचे या खेळाकडे दुर्लक्ष होत चालले आहे. टीव्ही, मोबाईलच्या जमान्यात मुलं खेळ विसरू लागली आहेत. शरिराच्या तंदुरूस्तीसाठी व्यायामासोबत खेळ खेळले पाहिजेत. मात्र, सध्याची पिढी खेळापासून दुरावत चालल्याने कुस्ती हा खेळ परंपरेनुसार रूजला पाहिजे. हा या आखाड्यामागील मुख्य उद्देश आहे. नवोदित पैलवानांना याचा फायदा होतो. वर्षभर केलेली अंगमेहनत व हजारो प्रेक्षकांसमोर खेळ करून स्वताला सिद्ध करण्याची मोठी संधी म्हातोबा यात्रा आखाड्यातून पैलवान नवोदित 56

57

58

58

lr åhmVmo~m CËgd [Z[_Îm Amcoë`m gd© ^m[dH ^º m§Mo

saěVa_ svaagata..!

ñZohm aU{OV H bmQo

AÜ`jm: aU{OV (Am~m) H bmQo \ mD§ So eZ

aU{OV (Am~m) H bmQo `wdm ZoV¥Ëd