НАСАН ТУРШИЙН БОЛОВСРОЛЫН ҮНДЭСНИЙ ТӨВ

СУУРЬ БОЛОВСРОЛЫН ДҮЙЦСЭН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР /Сайжруулсан сургалтын хөтөлбөрт нийцүүлсэн/

Улаанбаатар хот 2020 он

СУУРЬ БОЛОВСРОЛЫН БАЙГАЛИЙН УХААНЫ СУДЛАГДАХУУН

2

СУУРЬ БОЛОВСРОЛЫН МАТЕМАТИКИЙН ДҮЙЦСЭН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР НЭГ. ЗОРИЛГО Албан ёсны сургалтад хамрагдаж чадаагүй, чадахгүй нөхцөлд байгаа суралцагч бие даан практик үйл ажиллагаа хийх, түүнийг танхимын сургалтаар бататган, үнэлүүлэх, өөрт учирсан ахуйн асуудлыг шийдвэрлэх замаар суурь боловсролын түвшний математик үйл ажиллагаа гүйцэтгэж, математикийн үндсэн ухагдахууныг судлах аргад суралцан, ахуй амьдралын асуудлыг шийдвэрлэхэд мэдлэг чадвараа хэрэглэх, өөрийгөө хөгжүүлэх чадвар эзэмшиж, математикийг сонирхон судлах хүсэл, хэрэгцээтэй модулийг сонгон судлах эрмэлзэлтэй болно. Суралцахуйн үр дүн: Мэдлэг Чадвар Хандлага -

Математикийн нэр томьёо, бичиглэлийг унших, математик хэлээр харилцах Суурь боловсролын түвшний математикийн аливаа агуулга, ухагдахууны утгыг ойлгох Математикийн зарим үндсэн чанар, дүрэм, томьёоны утгыг ойлгох, баталгааг хийх, үндэслэх Математикийн үндсэн бодлого, дасгал, даалгавар бодох, алдаагаа шалгах Бие даан болон хамтран суралцах Математик хэллэг, бичлэг, тэмдэглэгээг унших, бичих, тайлбарлах Математик үйл ажиллагаа хийх, математикийн ухагдахууныг судлах Математикийн мэдлэгээ ашиглан ахуй амьдралын асуудал шийдвэрлэх, хэрэглээний бодлого бодох Аливаа асуудалд үндэслэлтэй, логиктой хандах Асуудлыг математикаар загварчлан төлөвлөх Асуудалд нягт нямбай хандах, анхаарлаа төвлөрүүлж, сууж сурах Нэмэлт материал хайх, сонирхон судлах, бүтээлч үйл ажиллагаа хийх

ХОЁР. АГУУЛГА Суурь боловсролын математикийн цөм хөтөлбөр нь анги хоорондын залгамж холбоог баримталж, спирал буюу давтан гүнзгийрүүлэх байдлаар агуулгыг боловсруулсан байдаг. Энэхүү дүйцсэн боловсролын хөтөлбөр нь ангиар бус, тухайн суралцагчийн түвшин болон суралцах боломж нөхцөлөөс шалтгаалан хэрэгжих учир анги хоорондын залгамж холбоог бус тухайн сэдэв, айн агуулгыг нэгтгэн, ижил бүлэг сэдэв, айг нэг дор системтэйгээр судлах боломж олгох үүднээс агуулгын дидактик нэгжийг томсгох арга зүйг үндэслэн хөтөлбөрийг боловсруулсан болно. 3

Бүлэг сэдэв

Дүйцсэн хөтөлбөрийн суралцахуйн зорилт

Цөм агуулга

Үйл ажиллагаанд суурилсан агуулга

Ахуй амьдралын асуудлыг шийдвэрлэх агуулга

Суралцахуйн зорилт

Олонлог, түүн дээрх үйлдэл

Бүхэл, рационал, иррационал тоог таних

ТОО ТООЛОЛ Бүхэл, рационал, иррационал тоо

1.1. Бүхэл, рационал, иррационал тоог ялгах, унших, бичих орон ангийн утгыг мэдэх, тоог тоймлох

1.2. Олонлог, олонлог дээрх үйлдлийг мэдэх, Бүхэл, рационал, бодит тоон олонлогийг ялгах, тэдгээрийн харьцааг ойлгох

- Бүхэл тоог унших, бичих, - Энгийн болон аравтын бутархайг унших, бичих, энгийн бутархайн үндсэн чанарыг гаргах, үндсэн чанар ашиглан бутархайг хураах, аравтын бутархайд шилжүүлэх - Рационал болон иррационал тооны ялгааг гаргах

Тооны орон ангийн утга,

- Аравтын бутархайн орон ангийн утгыг ойлгох, аравтын бутархайг тодорхой орноор тоймлох - Орон ангийн хүснэгт ашиглан орон ангийн утгыг ойлгох, олон оронтой тоог зуу, мянга, арван мянга, саяын орноор тоймлох

Олонлог, дэд олонлог, элементийн тоо

- Ижил шинж чанараар багцалсан элементүүдийн ерөнхий шинжийг олох, ялгах, олонлогийн жишээ гаргах, - Тодорхой шинж бүхий олонлогийн элементүүдийг жагсаах, дэд олонлогийн жишээ гаргах, элементүүдийн тоог олох

Тоон олонлог, түүн дээрх үйлдэл

- Олонлогийн нэгдэл, огтлолцол, ялгаврын утгыг ойлгох, тэмдэглэгээг хэрэглэх, ЭйлерВеннийн диаграммыг хэрэглэх, тайлбарлах - Тоон олонлогийг ялгах, олонлогуудыг агуулагдлын харьцаагаар дүрслэх

4

- Тоон мэдээллийг уншиж, утгыг ойлгодог болсон байх - Агаарын хэм, далайн түвшнээс дээш, доошхи өндрийн утга, НТ болон НТӨ цаг хугацааны утгыг ойлгох, харилцах, тайлбарлаж сурсан байх - Хувь хүний эзэмших газрын хэмжээ, талбайг тооцоолох, бутархай тоогоор илэрхийлэгдсэн статистик, мэдээллийг ойлгох, нарийвчилсан хэмжээс гаргахад ашигладаг болсон байх - Тооны ойролцоо утгыг мэдэх, ойролцоо тоогоор багцаалах, утга тайлбарлах, харилцахад хэрэглэж сурсан байх - Олонлог, хэллэгтэй холбоотой үгсийг (дурын, ядаж, аль ч, хамгийн цөөндөө, хамгийн ихдээ гэх мэт) хэрэглэх, харилцаанд ашиглах - Юмсыг бүлэглэх, ангилах - Эйлер Веннийн диаграммаар илэрхийлсэн аливаа дүрслэл, загварыг тайлбарлах, утгыг

6.2а, 6.2в, 7.2в, 6.3г, 8.2б

6.1г, 8.1г,

1.3. Бүхэл, рационал, иррационал тоог тоон шулуун дээр тэмдэглэх, жиших, эрэмбэлэх, төгсгөлгүй үет аравтын бутархайг энгийн бутархайд шилжүүлэх

Тоон шулуун жиших, эрэмбэлэх үйлдэл

Төгсгөлгүй үет аравтын бутархай

Бүхэл тооны үйлдэл 1.4. Бүхэл тоон дээр нэмэх, хасах, үржүүлэх, хуваах, зэрэгт дэвшүүлэх, квадрат болон куб язгуур гаргах үйлдэл гүйцэтгэх, тооны модулийн чанарыг ойлгох

Тооны зэрэг, зэргийн чанар, тооны модуль, модулийн геометр дүрслэл

1.5. Рационал тоон дээр нэмэх, хасах, үржүүлэх, хуваах, зэрэгт дэвшүүлэх үйлдэл гүйцэтгэх,

Рационал тооны үйлдэл

1.6. Тооны хуваагдах шинжийг мэдэх, хялбар тооцоо хийх, тоог анхны тоон

Тооны анхны тоон үржигдэхүүн,

Анхн ы тоо, ХИЕ Х, ХБЕ Х

Рационал тооны үйлдэл

Бүхэл тооны үйлдэл

Тоон шулуун, төгсгөлгүй үет аравтын бутархай

ойлгох, илэрхийлэх - Бүхэл (рационал, иррационал) тоог тоон шулуун дээр тэмдэглэх, тоон шулуун дээр тэмдэглэсэн тоог унших - Тоон шулуун, орон ангийн утга ашиглан тоог жиших, ихээс бага руу эсвэл багаас их рүү нь эрэмбэлэх - Аравтын бутархайг энгийн бутархайд, энгийн бутархайг аравтын бутархайд шилжүүлэх, - Төгсгөлгүй, үет аравтын бутархайг таних, түүнийг энгийн бутархайд шилжүүлэх аргад суралцах - Эерэг, сөрөг тоон дээр нэмэх, хасах үйлдэл гүйцэтгэх, үйлдлийн дүрмийг тайлбарлах, учир шалтгааныг ойлгох - Бүхэл тооны үржүүлэх, хуваах үйлдлийн дүрмийг тайлбарлах, учир шалтгааныг ойлгох - Тооны квадрат, куб зэргийг олох, зэрэгт дэвшүүлэх үйлдлийн утгыг ойлгох, тайлбарлах - Натурал болон бүхэл илтгэгчтэй зэргийн чанарыг гаргах, зэргийн чанар ашиглан үйлдэл гүйцэтгэх - Тооны модулийн утгыг ойлгох, тооны модуль олох дүрмийн учир шалтгааныг тайлбарлах, - Аравтын бутархай дээр нэмэх, хасах үйлдэл гүйцэтгэх, үйлдлийн дүрмийг тайлбарлах, учир шалтгааныг ойлгох - Энгийн бутархай дээр нэмэх, хасах үйлдэл гүйцэтгэх, үйлдлийн дүрмийг тайлбарлах, учир шалтгааныг ойлгох - Энгийн болон аравтын бутархайн үржүүлэх, хуваах үйлдлийн дүрмийг тайлбарлах, учир шалтгааныг ойлгох - 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10-д хуваагдах тооны шинжийг мэдэх, хуваагдах шинж ашиглан бодлого бодох

5

санаагаа

- Бодит зүйлсийн хэмжээ, хэмжих нэгжийг шилжүүлэх, өөр хэмжих нэгжээр илэрхийлсэн зүйлсийг хэмжээгээр эрэмбэлж сурсан байх

- Агаарын температурын өөрчлөлт, бүхэл тоон хөзөр гэх мэт тоглоомтой холбоотой асуудал шийдвэрлэх, үйлдэл хэрэглэх

6.1а, 8.1а, 9.1а. 7.3а. 7.3б, 6.3д.

6.1в, 7.1а, 7.1б, 7.2а. 8.1б. 8.2а.

- Бутархайгаар илэрхийлэгдэх тоон хэмжээ бүхий ахуй амьдралын асуудал дахь тооцоо хийж чаддаг болсон байх

8.1б, 8.1в, 6.3а, 6.3б, 7.3в. 7.3г. 7.3д. 6.3е. 6.3ж.

- Тодорхой үйл тохиох сар өдрийн давтамжийг тооцох

6.1б, 7.1в, 9.2а,

Пропорц,

1.7. Бүхэл, рационал тоо оролцсон тоон илэрхийллийн утгыг олох, илэрхийллийг хялбарчлах, тооны машин ашиглан утга олох 1.8. Тоо, хэмжээг өгсөн харьцаагаар хуваах, пропорцын үндсэн чанарыг гаргаж, түүнийг ашиглан харьцаатай холбоотой бодлого бодох,

Процент

Тоон илэрхийлэл

үржигдэхүүнд задлах, тоонуудын ХИЕХ, ХБЕХ-ийг олох, тоог стандарт дүрсэд шилжүүлэх

1.9. Тоо, хэмжээний өгсөн процентод ногдох тоог олох, нэг тоог нөгөө тооны хэсэг, процентоор илэрхийлэх, Процентын бодлогууд бодох

Үсэгт илэрхийлэл

АЛГЕБР 2.1 Хувьсагч, үсэгт илэрхийллийн утгыг ойлгох, үсэгт илэрхийлэл бичих, зохиох, өгүүлбэрийн утгыг үсэгт илэрхийллээр илэрхийлэх 2.2 Үсэгт илэрхийлэл, алгебрийн

тооны хуваагдах шинж Тооны ХИЕХ, ХБЕХ

- Тоог анхны тоон үржигдэхүүнд задлах - Хоёр болон 3 тооны ХИЕХ, ХБЕХ-ийг олох аргуудыг судлах,

Тооны стандарт бичиглэл

- Тооны стандарт бичиглэл, түүний хэрэглээг олйгох - Тоог стандарт хэлбэрт шилжүүлэх

Тоон илэрхийлэл, түүний утга

- Тоон илэрхийллийн үйлдлийн дэс дарааллыг зөв тогтоох, тоон илэрхийллийн үйлдлийг дэс дараалан гүйцэтгэх, утгыг олж шалгах - Тоон илэрхийллийн утга олоход тооны машин ашиглах

Харьцаа

- Харьцааг энгийн бутархайгаар илэрхийлэх, юмсыг тодорхой харьцаанд хуваах

Пропорц, пропорцын үндсэн чанар

Процент

Үсэгт илэрхийлэл, илэрхийллийн утга, Бүлэглэх,

хаалт

- Пропорцыг таних, унших, - Пропорцын үндсэн чанарыг гаргах, батлах - Пропорцыг бодох, пропорцын чанар ашиглан асуудал шийдвэрлэх - Процентийн утгыг ойлгох - Процентийг бутархайгаар илэрхийлэх - Тоо хэмжээний өгсөн процентийг олох - Тоог түүний процентоор олох - Нэг тоо нөгөөгийн хэдэн процент болохыг олох - Проценттэй холбоотой өгүүлбэртэй бодлого бодох - Хувьсагчийн утгыг таних, ойлгох - Утга санааг хувьсагч, үсэгт илэрхийллээр илэрхийлэх - Үсэгт илэрхийлэлд тохирох утга бүхий өгүүлбэр зохиох - Үсэгт илэрхийлэл дэх төсөөтэй гишүүдийг

6

- Хэт их болон хэт бага тоогор илэрхийлэгдсэн тоон өгөгдлийг уншиж, утгыг ойлгох, хэрэглэх 9.1б, 9.2б, 8.2, 6.3в. 7.3е. - Юмсыг тодорхой харьцаанд пропорционалиар хуваах - Харьцаа, пропорцтой холбоо бүхий ахуй амьдралын асуудал шийдвэрлэх - Тоон хэмжээний хувь тооцох, хүү, үнийн өсөлт бууралт, хямдралыг тооцож шийдвэр гаргахад хэрэглэж сурсан байх, - Худалдан авалт, худалдааны бодлого бодох

6.4а. 6.4б. 7.4а. 7.4б.

7.3з, 6.3и. 6.3к. 9.3а, 9.3б, 9.3в

6.5а. 7.5а, 6.5б,

Тэгшитгэл, тэнцэтгэлбиш

Алгебрийн үндсэн томьёо

Олон гишүүнт

илэрхийлэл бичих, хялбарчлах, төсөөтэй гишүүдийг эмхтгэх 2.3 Нэг ба олон гишүүнт, түүн дээр нэмэх, хасах, үржүүлэх, хуваах, нэг гишүүнтийг зэрэгт дэвшүүлэх үйлдэл гүйцэтгэх

2.4 Алгебрийн үндсэн томьёог гаргалгаа хийх, үндсэн томьёо ашиглан алгебрийн илэрхийллийг хувиргах

2.5 Шугаман тэгшитгэл, тэнцэтгэл биш бодох, зохиох, шугаман тэгшитгэлээр бодогдох бодлого зохиох, бодох

2.6 Хялбар рационал тэгшитгэл бодох, зохиох, рационал тэгшитгэл ашиглан өгүүлбэртэй бодлого бодох

задлах хууль, төсөөтэй гишүүд

эмхтгэх - Үсэгт илэрхийллийг хялбарчлах

Нэг ба олон гишүүнт, түүн дээрх үйлдэл

- Нэг ба олон гишүүнтийг ялган таних, нэг гишүүнтийн зэргийг тогтоох - Нэг гишүүнтийг хооронд нь нэмэх, үржүүлэх, зэрэгт дэвшүүлэх

Алгебрийн үндсэн томьёо, тэдгээрийн баталгаа

Шугаман тэгшитгэл, шугаман тэгшитгэлээр бодогдох бодлого Шугаман тэнцэтгэл шийд Рационал тэгшитгэл Рационал тэгшитгэлээр бодогдох өгүүлбэртэй

биш,

- Нийлбэр, ялгаврын квадратын томьёог геометр болон алгебр аргаар батлах, хэрэглэх - Квадратуудын ялгаврын томьёог геометр болон алгебр аргаар батлах, хэрэглэх - Нийлбэр, ялгаврын кубын томьёог геометр болон алгебр аргаар батлах, хэрэглэх - Кубүүдийн нийлбэр, ялгаврын томьёог геометр болон алгебр аргаар батлах, хэрэглэх - Алгебрийн илэрхийллийн хувиргалт хийх, хялбарчлах - Шугаман тэгшитгэлийн хэлбэр, утгыг ойлгох, бодох аргыг ойлгох - Шугаман тэгшитгэл зохиох, бодох, шийдийг шалгах - Өгүүлбэртэй бодлогыг шугаман тэгшитгэл зохиох аргаар бодох - Шугаман тэнцэтгэлбишийн хэлбэр, утгыг ойлгох, бодох аргыг тайлбарлах - Шугаман тэнцэтгэлбишийг бодох, шийдийг бичих, шалгах - Рационал тэгшитгэлийн хэлбэрийг таних - Хялбар рационал, квадрат, хялбар илтгэгч тэгшитгэл бодох дарааллыг мэдэх, шийдийг олох, шалгах - Өгүүлбэртэй бодлогыг унших, утгыг ойлгох - Хувьсагчийг тэмдэглэж, бодлогын утгад нийцэх рационал тэгшитгэл зохиох - Тэгшитгэлийн шийдийг олох

7

7.5б,

6.5б, 7.5в., 8.4а. 8.4б. 8.4в. 8.4г. 9.4а,

7.5г. 8.4д. 9.4б.

- Явах зам, хурд, хугацаа, зарцуулах шатахууны тооцоо хийх

6.5в, 7.5д,

8.4и 8.4е, 8.4ж, 9.4д, 9.4е, 9.4ж 9.4е,

Шууд болон урвуу

Тэгш өнцөгт координатын систем

Тоон дараалал, арифметик, геометр прогресс

бодлого

2.7 Тоон дарааллын зүй тогтлыг ажиглаж, ерөнхий гишүүний томьёо олох

Дараалал, дарааллын гишүүн, ерөнхий гишүүний томьёо Арифметик, геометр прогресс, ерөнхий гишүүний томьёо,

2.8 Арифметик болон геометр прогрессийн ерөнхий гишүүний томьёо, холбогдох чанарыг гаргах, хэрэглэх

Арифметик, геометр прогрессийн дараалсан гишүүний чанар

Тэгш өнцөгт координатын хавтгайг тодорхойлох, цэг тэмдэглэх, дүрс зурах

Координатын хавтгай, координатын эх, цэгийн координат, байршил

2.10 Шууд болон урвуу пропорционал хамаарлыг таних, хамаарлыг хүснэгт, томьёогоор илэрхийлэх

Шууд пропорционал хамаарал, хамаарлын хүснэгт, томьёо, график

2.9

- Шийдийг шалгах, өгүүлбэрийн утгад нийцүүлж тайлбарлах - Тоон болон дүрсэн дарааллын зүй тогтлыг ажиглах - Дараалал, тоон дарааллыг тодорхойлох - Дарааллын тодорхой дугаар дахь гишүүниг олох, ерөнхий зүй тогтлыг харгалзан ерөнхий гишүүний томьёо олох - Ерөнхий гишүүний томьёо ашиглан дарааллын дурын гишүүнийг олох - Арифметик (геометр) прогрессийн зүй тогтлыг ажиглах, жишээ гаргах - Арифметик (геометр) прогрессийн ерөнхий гишүүний томьёог гаргах - Арифметик, геометр прогрессийн дараалсан 3 гишүүний шинжийг ажиглаж, чанарыг томьёолох - Арифметик, геометр прогрессийн эхний n гишүүний нийлбэрийн томьёог дүрс, алгебрийн арга ашиглан гаргах, батлах - Арифметик (геометр) прогрессийн томьёо ашиглан бодлого бодох, өгүүлбэртэй бодлого болон асуудал шийдвэрлэх - Тэгш өнцөгт координатын хавтгай байгуулах - Координатын хавтгай, цэгийн координат, ординат, абсцисс тэнхлэг, тооллын эх, нэгж кэрэг үг хэллэг ашиглан цэгийн координатыг тэмдэглэх, өгсөн координаттай цэгийг ТӨКСд тэмдэглэх - Өгсөн координаттай цэгүүдийг дэс дараалан холбох замаар тодорхой дүрс зураг бүтээх, координатын хавтгайд дүрс, зураг зохиож координатуудыг тэмдэглэх - Хэмжигдэхүүний хоорондын шууд хамаарлын жишээ гаргах, хамаарлыг хүснэгтээр илэрхийлэх - Шууд хамаарсан хэмжигдэхүүний нэгийн утгыг нөгөөгөөр олох томьёо зохиох - Шууд хамаарлын ерөнхий томьёог

8

6.6а, 6.6б, 7.6а,

7.6б, 8.5а, 9.5а,

- Тодорхой байршлыг мэдэх, тодорхойлох, - Координат ашиглан дүрс, зураг зурах - Газарзүйн зурагт тодорхой цэгийн байршлыг олох, координатаар тэмдэглэх

6.6г, 7.8а,

- Амьдрал дахь шууд хамаарсан хоёр хэмжигдэхүүний жишээ гаргах - Зам, хугацааны хамаарлын график

6.6д, 7.7в,

тодорхойлох - Шууд хамаарлыг графикаар харуулах

Хялбар квадрат функц

Функц, шугаман функц

Урвуу пропорционал хамаарал, хамаарлын хүснэгт, томьёо, график

Функц, функц өгөх аргууд, функцийн график, тодорхойлогдох болон утгын муж,

2.11 Функц өгөх аргуудыг судлах, шугаман болон хялбар квадрат функцийн график байгуулах, функцийг графикаар шинжих

Шугаман функцийн шинж чанарыг таних, түүнийг судлах, шинжих

Хялбар квадрат функцийн шинж чанар, y=ax2 функцийн график

- Хэмжигдэхүүний хоорондын урвуу хамаарлын жишээ гаргах, хамаарлыг хүснэгтээр илэрхийлэх - Урвуу хамаарсан хэмжигдэхүүний нэгийн утгыг нөгөөгөөр олох томьёо зохиох - Урвуу хамаарлын ерөнхий томьёог тодорхойлох - Урвуу хамаарлыг графикаар тоймлон харуулах - Хэмжигдэхүүний хоорондын хамаарлыг ажиглах, хүснэгт, график, томьёогоор өгсөн хамаарлыг функц мөн эсэхийг таних, - Хувьсах, үл хамаарах хувьсагч, утгын муж, тодорхойлогдох муж, функцийн утга, аргументийн утга, функцийн график зэрэг нэр томьёог таних, хэрэглэх - Функцийн жишээ гаргах, - Шугаман функцийн утгыг ойлгох - Шугаман функцийн график байгуулах, тайлбарлах - Шугаман функцийн өнцгийн коэффициент, сул гишүүн, графикийн уялдаа холбоог судлах, тайлбарлах - Шугаман функцийн график ашиглан хамаарлыг тайлбарлах, тодорхойлогдох болон утгын мужийг олох, шугаман функц зохиох - Квадрат хамаарлыг таних, түүний хамаарлын хүснэгт, тэгшитгэлээр илэрхийлэх - Утгын хүснэгт зохиох, цэгүүдийг дэс дараалан байгуулж, холбон тойм график байгуулах - График ашиглан хялбар квадрат функцийг шинжлэх (координатын тэнхлэгүүдийг огтлох цэг, өсөх, буурах муж, тодорхойлогдох болон утгын мужийг олох)

9

ашиглан өгүүлбэртэй бодлогын утгыг ойлгох, бодох

- Ахуй статистик графикийг тайлбарлах

амьдралын харуулсан унших,

8.5д,

6.6д,

- Шугаман функц, шугаман хамаарлаар дүрслэгдэх асуудлыг шийдэхэд хэрэглэх

7.6г, 8.5б, 8.5в,

Шугаман тэгшитгэлийн систем

- Шугаман тэгшитгэлийн системийг графикийн аргаар бодох - Тэгшитгэлийг графикийн аргаар бодох - Өгүүлбэртэй бодлогыг уншиж, шугаман тэгшитгэлээр илэрхийлэх, график ашиглан бодож, шийдийг шалгах

8.4з, 8.5г, 9.5в,

ГЕОМЕТР

Гурвалжин

Хавтгайн үндсэн дүрсүүд

3

2.12 График ашиглан тэгшитгэл бодох, шугаман тэгшитгэлийн системийг графикийн аргаар бодох

Шугаман тэгшитгэлийн систем бодох, шугаман тэгшитгэлийн системээр бодогдох өгүүлбэртэй бодлого бодох

3.1. Цэг, шулуун, хэрчим, цацраг, өнцгийг таних, тэмдэглэх, шугам, гортиг ашиглан параллель, перпендикуляр шулуун татах, үндсэн байгуулалтыг мэдэх

3.2. Гурвалжны шинж чанаруудыг мэдэх, гурвалжныг байгуулах, ангилах, талбай олох

Хавтгайн үндсэн дүрсүүд, дүрсийн тэмдэглэгээ, үндсэн байгуулалт Гурвалжин, гурвалжны ангилал, гурвалжны дотоод болон гадаад өнцөг, Гурвалжны талбайн томьёо

- Цэг, шулуун, хэрчим зурах, тэмдэглэх, унших - Шугам (шулуун, тэгш өнцөгт (30, 60, 90; 45, 45, 90 градусын өнцөгт)), гортиг ашиглах - Хуваарьгүй шугам, гортиг ашиглан геометрийн үндсэн байгуулалт хийх - Траниспортир ашиглан өнцөг хэмжих, тодорхой хэмжээ бүхий өнцгийг байгуулах - Гурвалжныг тодорхойлох, ялгах, тал, өнцөгөөр нь ангилах - Гурвалжны дотоод өнцгийн нийлбэрийн чанарыг цаас нугалах, хэмжих болон визуал аргаар нотлох, томьёолох - Гурвалжны талуудын хамаарлыг судлах, гурвалжны тэнцэтгэл бишийг батлах, хэрэглэх - Тэгш өнцөгтийн талбай ашиглан гурвалжны талбайн томьёо гаргах - Гурвалжны талбайн томьёо ашиглан бодлого бодох, дурын гурвалжны талбай олох

10

Тэгш өнцөгт гурвалжин шугам ашиглан боломжит хэмжээс бүхий өнцгүүд байгуулах, гортиг шугам ашиглаж, зурж, хэмжилт хийж сурсан байх

6.7а, 6.7б, 6.7з,

6.7в, 6.7г, 7.7д, 7.7е, 8.6г, 8.6д, 9.6а, 9.6б Төрөл бүрийн нийлмэл дүрсийн талбайн хэмжээг олж сурсан байх

7.9в,

Гүдгэр олон өнцөгт Тойрог, дугуй Биет, биетийн эзлэхүүн

3.3. Гүдгэр олон өнцөгтийн шинж чанаруудыг мэдэх, талбайг олох

3.4. Тойрог, дугуйн шинж чанар, ялгааг мэдэх, тойргийн урт, дугуйн талбайг тооцоолох

3.5. Биет (призм, пирамид, цилиндр, конус, бөмбөрц)ийг таних, нэрлэх, ангилах, үндсэн чанаруудыг мэдэх, тэдгээр дээр тооцоо хийх

Гүдгэр олон өнцөгт, дөрвөн өнцөгт дотоод болон гадаад өнцгийн нийлбэрийн чанар,

- Дөрвөн өнцөгтийг гүдгэр болон гүдгэр бишээр, нэрлэх, үсгээр тэмдэглэх - Дөрвөн өнцөгтийг тал болон өнцгийн хэмжээ болон шинж чанарын агуулагдлын харьцаагаар ангилах - Дөрвөн өнцөгт болон гүдгэр олон өнцөгтийн дотоод өнцгийн нийлбэрийн чанарыг гаргах, батлах, ерөнхийлэх - Гүдгэр олон өнцөгтийн гадаад өнцгийн нийлбэрийн чанарыг батлах

Тойрог, дугуй, түүний хэсгүүд, тойргийн урт, дугуйн талбай

- Гортиг ашиглан тойрог зурах, хайчлах, тойрог болон дугуйн ялгааг тайлбарлах, тэдгээрийн элементүүдийг таних, нэрлэх, тэмдэглэх - Бодит обьект дээр хэмжилт хийх замаар тойргийн уртын томьёо гаргах, баталгаа хийх, ашиглах - Дугуйн талбайн томьёоны гаргалгаа хийх, томьёо ашиглан тооцоо хийх

Огторгуйн биетүүд (параллелеппиед, призм, пирамид, цилиндр, конус, бөмбөлөг, бөмбөрцөг), биетийн эзлэхүүн, гадаргуун талбай,

- Параллелепипед, призм, пирамид бүтээх, ахуй амьдрал дахь жишээ гаргах, шинж чанарыг харьцуулах, орой, ирмэг, талсын тоо, тэдгээрийн хоорондын хамаарлыг гаргах - Параллелепипед, призмийн гадаргуун талбай, эзлэхүүний томьёо гаргах, тооцоо хийх - Пирамидын эзлэхүүн, гадаргуун талбайн томьёо гаргах, биет ашиглан туршилтаар батлах, тооцоо хийх - Эргэлтийн биет (цилиндр, бөмбөлөг, конус)ийн шижн чанарыг судлах, эзлэхүүн, гадаргуун талбайн томьёо гаргах, биет ашиглан туршилтаар батлах, тооцоо хийх - Биет ашиглан бүтээл хийх, сонирхолтой туршилтууд гүйцэтгэх

11

Тодорхой дүрс, хашаа, доголтой дүрсийн талбай тооцоолох Дөрвөн өнцөгт, олон өнцөгт ашиглан дүрс бүтээх

6.7д, 7.7в,

Гэрийн шал, бүслүүрийн урт олох гэх мэт ахуй амьдралын асуудал шийдвэрлэх Биет бодит зүйл ашиглан тойрог, дугуй зурах, тойргийн диаметр, төвийг олох

6.7е, 7.9е, 8.6е, 8.6ж, 8.6е, 9.6г, 9.6д, 9.6е, 9.8д, 9.8е,

Биетийн эзлэхүүн олох, эзлэхүүнтэй холбоотой асуудлыг шийдэх Биет ашиглан бүтээл хийх, түүнд шаардлагатай тооцооло хийж сурсан байх

6.7ж, 7.9г, 7.9д, 7.9ж, 9.8е, 9.8ж, 9.8з,

Хувиргалт, хөдөлгөөн

3.6. Хавтгайн хувиргалт, хөдөлгөөний талаар мэдэх, дүрсийн хувиргалт хийх, хувиргалт ашиглан хээ зурах, хээлэх

Төвийн болон тэнхлэгийн тэгш хэм, эргүүлэлт, параллель зөөлт

- Цэг, дүрсийг төвийн болон тэнхлэгийн тэгш хэмээр хувиргах - Цэг, дүрсийг 90, 180, 45 хэмийн эргүүлэлт, параллель зөөлтөөр хувиргах, хувиргалт хөдөлгөөний мөн чанарыг ойлгох

Хэмжигдэхү үн

3.7. Урт, талбай, эзлэхүүн, жин, хурд, хугацаа, зам гэх мэт хэмжигдэхүүн, тэдгээрийн нэгжийг мэдэх, хэмжих багаж, хэрэгсэл ашиглах

Хэмжигдэхүүний утга, хэмжих нэгж, нэгж шилжүүлэлт

6.8б, 6.8в, 6.8г, 7.8б, 7.8в, 7.8г, 8.7в, 8.7г, 8.7д

- Хэмжигдэхүүн, түүний нэгжийн утгыг ойлгох, их нэгжээс бага нэгжрүү бага нэгжээс их нэгж рүү шилжүүлэх дүрмийг ойлгох - Нэгж шилжүүлэхтэй холбоотой тооцоо хийх,

Нэгж шилжүүлэх, хэмжих нэгжтэй холбоотой асуудал шийдвэрлэх

6.9, 7.9а, 7.9б, 8.8

4.1. Өгөгдөл цуглуулах, бүртгэх, цэгцлэх, диаграммаар дүрслэх, хүснэгт, диаграмм, график унших, өгөгдлийн утгуудыг тооцох

Өгөгдөл, өгөгдлийн бүртгэл, туршилт, туршилтын үр дүн, тоон өгөгдлийн дундаж, моод, медиан, диаграмм, график

- Ахуй амьдралын үзэгдэл, үйл явдлыг ажиглах, ажиглалтын үр дүнг тэмдэглэх, жагсаалт, хүснэгтээр илэрхийлэх, хүсэнгтийн нэгтгэл гаргах - Хүснэгтэн болон тоон өгөгдлийн утгыг тохирох график, диаграммаар илэрхийлэх, тайлбарлах, диаграмм унших, - Өгөгдлийн дундаж, моод, медианыг олох, түүний утгыг тайлбарлах, үзэгдлийн цаашдын үр дүнг таамаглах

Хүснэгт, график уншиж сурсан байх, хүнэгт, графикан мэдээллийг тайлбарлах, утгыг ойлгох,

6.10 7.10 8.9 9.9

4.2. Боломж тоолох үндсэн зарчим, аргуудыг мэдэх, бодлогод ашиглах

Комбинаторикийн үндсэн дүрэм, хос болон хослолын зарчим, үржүүлэхийн дүрэм, сэлгэмэл, хэсэглэл, гүйлгэмэл, боломж тооцох бодлого

- Шоо орхих, өгсөн цифр ашиглан хоёр, гурван оронтой тоо зохиох зэрэг туршилт хийх замаар нэмэхийн болон үржүүлэхийн зарчмыг тайлбарлах, томьёолох утгыг нь ойлгох - Нэмэхийн болон үржүүлэхийн зарчим ашиглан сэлгэмэл, гүйлгэмэл, хэсэглэлээр бодогдох бодлогыг ялгах, томьёо ашиглан бодлого бодох

Өгөгдөлтэй ажиллах

ӨГӨГДӨЛ, БОЛОМЖ, МАГАДЛАЛ

Боломж тоолох

4.

Хувиргалт хөдөлгөөн ашиглан төрөл бүрийн хээ зурах, шинээр хээ, зураг бүтээх

12

6.11 7.11 8.10 9.10

Магадлал

4.3. Туршилт хийх, үзэгдлийг ангилах талаар мэдэх, үзэгдлийн магадлалыг тооцоолох, харьцангуй давтамж ба магадлалыг үнэлэх, харьцуулах

Магадлал, туршилтын үр дүн, таамаглал, магадлал олох томьёо харьцангуй давтамж

- Туршилт хийж үр дүнг бүртгэх замаар нийцтэй, нийцгүй, боломжгүй үзэгдлүүдийг ялгах - Туршилт хийж, харьцангуй давтамжийг олох, харьцангуй давтамж болон магадлалыг үнэлэх замаар магадлалын сонгомол тодорхойлолтыг гаргах, хэрэглэн бодлого бодох - Сонгодог болон геометр магадлалын томьёо ашиглан үзэгдлийн магадлалыг тооцоолох, түүнтэй холбоотой бодлого бодох

Ахуй амьдрал, орчин дахь байгаль, нийгмийн үзэгдлийн магадлалыг тооцоолох, шийдвэрээ оновчтой гаргахад хэрэглэж сурсан байх

8.10 9.10

ГУРАВ. АРГА ЗҮЙ Арга зүйн онцлог: Дүйцсэн хөтөлбөрөөр суралцагчийн насны онцлог, хэрэгцээ сонирхол, танхимд болон бие даан суралцах боломж, цаг хугацааны нөхцөл байдлыг тооцон уян хатан байдлаар сургалтыг зохион байгуулах арга зүйг сонгон хэрэгжүүлэхэд анхаарна. Дүйцсэн хөтөлбөрөөр математик суралцахдаа танхимд багшийн зүгээс тайлбарласан онолын ойлголтуудыг бичиж, тэмдэглэн, багшаас асууж лавлан өөрийн гэсэн ойлголттой болох ба бие даан хийх дасгал даалгаврыг ажилласнаар мэдлэгээ бататгана. Хамгийн чухал нь тухайн агуулгад холбоо бүхий ахуй амьдралын асуудал, хэрэглээний бодлогыг хэрхэн уг сэдэвт холбоотой болохыг ойлгох, өөрийн мэдсэн, судалсан ямар математикийн мэдлэг хэрэглэх боломжтойг ойлгож, мэдлэгээ хэрэглэх чадвартай болоход анхаарах шаардлагатай. Ай тус бүрээр танхимд болон бие даан хийх, мөн практик үйлийн түвшинд хийх зарим үйл ажиллагааны жишиг санааг дор хүснэгтэд дурдав. Ай

Танхимын үйл ажиллагаа

Тоо тоолол

Багшийн зүгээс дидактик нэгжийг томсгох зарчим баримтлан ижил нэгж, бүлгийг харьцуулан тайлбарлах Бодит (орон ангийн хүснэгт, бутархайн шугам, ...) болон цахим хэрэглэгдэхүүн ашиглан цөм агуулгыг танилцуулах

Геометр

Багшийн зүгээс дидактик нэгжийг томсгох зарчим баримтлан ижил нэгж,

Бие даан гүйцэтгэх үйл ажиллагаа ТВ мэдээ, вэб сайт, сонин сэтгүүлээс тоон хэлээр бичигдсэн мэдээлэл олж цуглуулах, унших, бусдад тайлбарлах Бодит зүйлсийн тоон хэмжээ, хэмжигдэхүүний нэгж шилжүүлэх (уламжлалт болон СИ систем, мөн барууны нэгжүүдийн уялдааг ойлгох), тухайлбал, ТВ, компьютерийн дэлгэц, гар утасны инч-ийн хэмжээ, 9 тохой, алд дэлэм гэх мэт уламжлалт хэмжигдэхүүний ойролцоо утга, тооны монгол нэр болон бодит нэрсийг харгалзуулах гэх мэт. Шугам, гортиг, транспортир ашиглан хэмжилт хийх, геометрийн үндсэн байгуулалтыг заавар, дэс

13

Практик үйл ажиллагаа Улс, орон нутаг, олон улсын түвшний тоон мэдээллийг уншиж ойлгох, Гар утасны аппликейшн ашиглан өндөр, агаарын хэм, хур тунадасны хэмжээ, хүн амын нягтшил, нано хэмжээс, тоон хэмжигдэхүүнүүдийн утгыг ойлгох, өдөр тутмын амьдралдаа хэрэглэх Бодит дүрс, биетийн боломжит хэмжилтүүдийг хийх, урт, өнцөг, талбай,

бүлгийг харьцуулан тайлбарлах Дүрс болон биетийн холбогдох дүрэм, чанарыг тайлбарлах, баталгааг хийх, хэмжилт хийх аргуудад сургах

Алгебр

Магадлал, статистик

Үсэгт илэрхийллийг хялбарчлах, тэгшитгэл, тэнцэтгэл бишийг бодох, шийдийг шалгах аргыг тайлбарлах Функц өгөх аргуудыг тайлбарлах, функцийн график байгуулах дэс дарааллыг тайлбарлах, үндсэн функцүүдийн график байгуулах, график дээр ажиллах аргуудыг тайлбарлах Суралцагчийн ахуй амьдрал, орчин, орон нутаг, улс оронтой холбоотой статистик мэдээ ашиглан диаграмм, график байгуулах, унших, утгыг тайлбарлах, өгөгдөл цуглуулан хүснэгт, диаграмм, графикаар илэрхийлэх, Шоо орхих, хөзөр сугалах, тоон карт ашиглах, шагай тоглох гэх зэрэг үйл ажиллагаа хамтран хийж, боломжийг тооцох, боломж тоолох аргуудыг тайлбарлах Төрөл бүрийн үзэгдлүүд явагдах эсэхийг харуулсан туршилт зохион байгуулах, үзэгдлийг ангилах, үзэгдлийн явагдах магадлалыг тооцоолох

дарааллын дагуу хийх Сурах бичиг, сургалтын материал ашиглан багшийн өгсөн нэмэлт даалгавар гүйцэтгэх, бодлого бодох Компьютер дээр GSP, geogebra программ ашиглан геометрийн зураг зурах, байгуулалт хийх

Сурах бичиг, сургалтын материал ашиглан багшийн өгсөн нэмэлт даалгавар гүйцэтгэх, бодлого бодох Алгебрийн үндсэн 7 томьёоны гаргалгааг геометрийн загвар ашиглан хийх, мөн алгебрийн үйлдэл ашиглан батлах Функцийн график байгуулах, график ашиглан зурж болох зургийн санаа гаргах Өгүүлбэртэй бодлогыг тэгшитгэлийн аргаар бодох

График, диаграмм, хүснэгтээр илэрхийлсэн тоон статистик мэдээ унших, тайлбарлах, боловсруулах Боломж тооцоолох, үзэгдлийн харьцангуй давтамж, магадлалыг тооцоолохтой холбоотой бодлого бодох

14

эзлэхүүн тооцоолох Дүрс эвлүүлэх, зүйх, зурах, байгуулалт хийх замаар төрөл бүрийн хээ зураг зурах, Цаас ашиглан дүрс, биет хийх, эвлүүлэх зүйх замаар сонирхолтой бүтээл хийх Орон сууцны талбайн хэмжээ, хашаа байшингийн талбай, хашаа барихад зарцуулагдах материал, гэрийн шал хийхэд зарцуулах материал, талбай болон бүслүүрийн уртын хэмжээг тооцоолох гэх мэт ахуй амьдралын асуудлыг шийдвэрлэхэд геометрийн мэдлэгээ хэрэглэх

График байгуулахад хэрэглэдэг программ, компьютер ашиглан төрөл бүрийн график байгуулах, График ашиглан зураг зурах

Үзэгдэлд ажиглалт хийх, ажиглалтын үр дүнг тэмдэглэх, өгөгдөл цуглуулах, боловсруулах Сугалаа сугалах, хонжворт болон мөрийтэй тоглоомын боломж, хожих магадлалыг тооцоолох, шийдвэрээ оновчтой гаргах Төрөл бүрийн график, диаграмм, хүснэгтээр илэрхийлэгдсэн мэдээ, мэдээллийг цугуулах, тайлбарлах

Үйл ажиллагааны жишиг 1. Бүлэг сэдэв: Геометр Танхимын үйл ажиллагаа

Багш гурвалжны ангиллын тухай өмнөх мэдлэгт суурилан гурвалжны төсөөтэй байх шинжүүд, төсөөгийн харьцааны талаар ойлголт, мэдээллийг тайлбарлаж, жишиг даалгавар, бодлого бодуулна.

Сэдэв: Төсөөтэй гурвалжин Бие даан хийх үйл ажиллагаа

Төсөөгийн харьцаа бичих, Хоёр гурвалжныг төсөөтэй шалгах, тайлбарлах Төсөөгийн шинж, харьцаа бодлого, дасгал бодох

Практик үйл ажиллагаа Сургуулийн эсвэл тодорхой өндөр бүхий байшингийн өндрийг тооцоолох. - Нартай байгаа тохиолдолд сүүдрийн урт ашиглан олох (Тодорхой урт бүхий саваа модыг газарт эгц босоо байрлалтай зоож савааны урт болон сүдрйн уртыг харьцуулах, байшингийн сүүдрийн уртыг хэмжих, эдгээр харьцааг ашиглан байшингийн бодит өндрийг тооцоолох)

эсэхийг ашиглан

-

15

Наргүй, сүүдэргүй тохиолдолд гар утсаараа зураг авч масштаб ашиглан хэрхэн тооцоолох Наргүй сүүдэргүй тохиолдолд мөн толь газарт тавьж, толин тусгал ашиглан төсөөтэй гурвалжин үүсгэж, байшингийн бодит өндрийг тооцоолох

ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ЖИШИГ 2. Алгебр дахь дүрсэн загвар. Материал: Өнгийн цаас Хийх арга: Өнгийн цааснаас баруун талын зурагт үзүүлсэн байдлаар квадрат болон тэгш өнцөгтүүдийг бэлдэнэ. Ашиглах хэмжээгээр бэлдэж болно. Хамрах сэдэв: 8 дугаар анги. Үржигдэхүүнд задлах, гишүүнчлэн үржүүлэх Арга зүй, онцлог: Энэ хэрэглэгдэхүүн нь сурагчдад гишүүнчлэн үржүүлэх, квадрат тэгшитгэлийг үржигдэхүүнд задлах зэрэг ойлголтуудыг геометрээр загварчлан тайлбарлахад тус болно.

x

x 1

x

1

1

Тухайлбал; x2+3x+2=(x+1)(x+2) болохыг дараах байдлаар харуулна. x+2

x2

x+1

x+3

x

x

x2

x

x

x

x

1

1

1

x

1

1

1

x+2 x

1

1

x2+3x+2=(x+1)(x+2)

x2+5x+6=(x+2)(x+3)

Уг загварыг ашиглан өөр жишээ бичиж, үржгдэхүүнд задлах, нийлбэрийн квадратын томьёоны гаргалгааг хийх зэрэг үйл ажиллагааг өргөтгөн хийнэ. ДӨРӨВ. СУРГАЛТЫН ОРЧИН, ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН Сургалтын болон сургалтын бус цагаар бие даан өөрсдөө судлах боломж бүхий сургалтын хэрэглэгдэхүүний зарим жишээг цахим, гэр бүлийн, танхимын гэсэн 3 орчны хүрээнд тодорхойлов. Цахим орчинд интернет, МХТ ашиглан судлах, хийх боломжтой хэрэглэгдэхүүн, ашиглах вэб хуудас, цахим хичээлүүдийг, гэр бүлийн орчинд өөрсдийн өдөр тутмын маьдралд ойр, гар дорх материал ашиглахыг, танхимын орчинд багшаас авч хэрэглэх, хичээл дээр ашигах боломж бүхий сургалтын хэрэглэгдэхүүнийг дараах хүснэгтэд дурдлаа. 16

Ай 1. Тоо тоолол 2. 1. Алгебр

2. 3. 1. 2.

Геометр

3. 4. 1.

Магадлал статистик

2.

Цахим орчин Хан академийн цуврал хичээлүүд (тухайлбал, https://www.youtube.com/watch?v= p2F8OGZqGCM&list=PLLjBTzb9rJc0ApStlZ56hxS9RO9M3YwZp үүнтэй ижил жишиг материалууд) www.econtent.edu.mn дэх 6-9 дүгээр ангийн математикийн хичээлийн тоо тоололд холбогдох сэдвүүд www.econtent.edu.mn дэх 6-9 дүгээр ангийн математикийн хичээлийн алгебр айд холбогдох сэдвүүд Функцийн график байгуулах программууд (тухайлбал, geogebra, GSP) https://www.youtube.com/user/KhanAcademyMongolian дэх 6-9 дүгээр ангийн математикийн хичээлийн холбогдох сэдвүүд www.econtent.edu.mn дэх 6-9 дүгээр ангийн математикийн хичээлийн алгебр айд холбогдох сэдвүүд Геометрийн зураг зурах, байгуулалт хийх программууд (тухайлбал, geogebra, GSP) https://www.youtube.com/user/KhanAcademyMongolian дэх 6-9 дүгээр ангийн геометрийн холбогдох сэдвүүд www.keycurriculum.com сайт дахь онлайн заавар, холбогдох сонирхолтой сэдвийн загвар файлууд www.econtent.edu.mn дэх 6-9 дүгээр ангийн математикийн хичээлийн магадлал, статстикийн айд холбогдох сэдвүүд https://www.youtube.com/user/KhanAcademyMongolian дэх 6-9 дүгээр ангийн магадлал, статстикийн холбогдох сэдвүүд

Гэр бүлийн орчин

Танхим дахь орчин

ТВ, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл дэх тоо, статистик мэдээ, мэдээлэл Зурагт хуудас

Тоон шулуун Тооны орон ангийн хүснэгт Тооны машин Энгийн бутархайн тууз

Миллиметрийн хуваарьтай цаас, харандаа, олон өнгийн бал

Проектор, самбар, өнгийн шохой

Шугам, төрөл бүрийн хэмжих хэрэгсэл

Хөзөр Тоон карт Шагай Дартс зэрэг тоглоом

Шугам (хуваарьтай шулуун, гурвалжин) Транспортир

Туршилт хийх хэрэгсэл, самбар шохой, зурган диаграмм

ТАВ. ҮНЭЛГЭЭ Суралцахуйн зорилт бүрээр үнэлгээний шалгуурыг боловсруулж, уг шалгуурыг үнэлэх стандартыг боловсрууллаа. Үнэлгээний бүтэц: Өөрийн үнэлгээ Багшийн үнэлгээ буюу явц БҮТ-ийн үнэлгээ / хөндлөнгийн/

20% 30% 50%

Хичээл удирдан явуулсан багшийн хувьд доорх шалгуур тус бүрд нийцэх үнэлгээний даалгаврын сан бүрдүүлж, суралцагчдад нээлттэй танилцуулна. Суралцагч багшийн боловсруулсан жишиг тест, даалгаврыг боловсруулж өөрийн үнэлгээ өгнө. 17

Суралцахуйн зорилт

Шалгуур -

Бүхэл, рационал, иррационал тоог ялгах, унших, бичих орон ангийн утгыг мэдэх, тоог тоймлох

-

Олонлог, олонлог дээрх үйлдлийг мэдэх, Бүхэл, рационал, бодит тоон олонлогийг ялгах, тэдгээрийн харьцааг ойлгох

-

Бүхэл, рационал, иррационал тоог тоон шулуун дээр тэмдэглэх, жиших, эрэмбэлэх, төгсгөлгүй үет аравтын бутархайг энгийн бутархайд шилжүүлэх

-

Бүхэл тоон дээр нэмэх, хасах, үржүүлэх, хуваах, зэрэгт дэвшүүлэх, квадрат болон куб язгуур гаргах үйлдэл гүйцэтгэх, тооны модулийн чанарыг ойлгох

-

-

-

Өгсөн бүхэл тоог унших, текстээр бичсэн тоог цифрээр бичих Өгсөн энгийн бутархай болон аравтын бутархай, холимог бутархайг унших, бичих, тоон шулуун дээр тэмдэглэх Аравтын бутархай болон олон оронтой тооны бичлэг дэх өгсөн цифрийн орон ангийн утгыг тайлбарлах, нэрлэх Өгсөн тоог жиших, ихээс бага руу эсвэл багаас их рүү нь эрэмбэлэх Олон оронтой тоог арав, зуу, мянга, арван мянгатын орноор тоймлох, учрыг тайлбарлах Иррационал тоог таних, жишээ гаргаж бичих Олон оронтой, рационал, иррационал тоо оролцсон мэдээллийг уншиж, утгыг ойлгох, тайлбарлах Тоон олонлогийн тэмдэглэгээ, харьяалагдал, нэгдэл, огтлолцол, үйлдлийн тэмдэглэгээ, бичиглэл ( , , , , , , , , )-ийг унших, бичих, хэрэглэж харилцах Тоонуудыг тоон олонлогийн нэгдэл, огтлолцол, агуулагдлын харьцаагаар хуваах, утгыг тайлбарлах Эйлер-Венийн диаграммын утгыг тайлбарлах, өгсөн нөхцлийг эйлер-венийн диаграммаар илэрхийлэх, өгсөн тоо болон дүрсийг шинжээр нь ангилах, Эйлер-Венийн диаграммд зөв байршуулах Олонлогийн үйлдэл, нэгдэл, огтлолцол, ялгавар олонлогийн жишээ гаргах, бичих, илэрхийлэх, тайлбарлах Өгсөн тоог тоон шулуун дээр бодит хэмжээгээр болон тоймлон байрлуулах, тэмдэглэх Тоон шулуун ашиглан тоог жиших, эрэмбэлэх Төгсгөлгүй үет аравтын бутархайг энгийн бутархайд шилжүүлэх Бүхэл тооны нэмэх, үржүүлэх дүрмийн утгыг тайлбарлах, дүрэм хэрэглэн тоон дээр үйлдэл гүйцэтгэх, тоон илэрхийллийн утгыг олох, хялбарчлах Тооны модулийг олох, модулийн геометр утгыг тайлбарлах Тоог квадрат, куб, 4 зэрэгт дэвшүүлж утгыг олох, тооноос квадрат,куб язгуур гаргах

18

-

-

-

-

-

Стандарт Алдаагүй, зөв уншиж, бичих Алдаагүй, зөв уншиж, бичих, тоон шулуун дээр цэгээр тэмдэглэж, үсгээр нэрлэх Өгсөн цифрийн орон байрлал, орон ангийн утгыг зөв тайлбарлах Өгсөн 5-6 тоог тоон шулуун дээр зв байрлуулах, эсвэл ихээс бага руу, багаас их рүү нь зөв дараалалд оруулж байрлуулах Иррационал тооны жишээ гаргах, яагаад иррационал болохыг тайлбарлаж бичих Тв болон сонин, хэвлэл дээрх тоон мэдээллийг уншиж тайлбарлах

Олонлогийн хэл дээр бичсэн өгүүлбэрийг унших, өгүүлбэрийг олонлогийн бичиглэл тэмдэглэгээ ашиглан бичих Эйлер Веннийн диаграмм ашиглан 2-3 олонлогийн нэгдэл, огтлолцол дахь элементүүдийг ялгах, тайлбарлах

Тоон шулуун зурах, тоог зөв тэмдэглэх Бүхэл, рационал тоог оон шулуун дээр байршиж буй байдлаар нь жиших, эрэмбэлэх Төгсгөлгүй үет аравтын бутархайг энгийн бутархайг шилжүүлэхдээ алдаагүй, зөв гүйцэтгэх Бүхэл тоон дээр нэмэх, хасах, үржүүлэх үйлдэл зөв гүйцэтгэх, тоон илэрхийллийн утга олох Тооны модулийг зөв олох Тоог зэрэгт дэвшүүлэх, язгуур гаргах үйлдэл оролцсон илэрхийллийн утгыг зөв

Рационал тоон дээр нэмэх, хасах, үржүүлэх, хуваах, зэрэгт дэвшүүлэх үйлдэл гүйцэтгэх,

-

Тооны хуваагдах шинжийг мэдэх, хялбар тооцоо хийх, тоог анхны тоон үржигдэхүүнд задлах, тоонуудын ХИЕХ, ХБЕХ-ийг олох, тоог стандарт дүрсэд шилжүүлэх

-

Бүхэл, рационал тоо оролцсон тоон илэрхийллийн утгыг олох, илэрхийллийг хялбарчлах, тооны машин ашиглан утга олох Тоо, хэмжээг өгсөн харьцаагаар хуваах, пропорцын үндсэн чанарыг гаргаж, түүнийг ашиглан харьцаатай холбоотой бодлого бодох, Тоо, хэмжээний өгсөн процентод ногдох тоог олох, нэг тоог нөгөө тооны хэсэг, процентоор илэрхийлэх, Процентын бодлогууд бодох Хувьсагч, үсэгт илэрхийллийн утгыг ойлгох, үсэгт илэрхийлэл бичих, зохиох, өгүүлбэрийн утгыг үсэгт илэрхийллээр илэрхийлэх Үсэгт илэрхийлэл, алгебрийн илэрхийлэл бичих, хялбарчлах,

-

-

Тооны машин ашиглан тоон зэрэг болон язгуурыг олох, ойролцоо утгыг олох Бүхэл тооны үйлдэл холилдсон илэрхийллийг хялбарчлах, утгыг олох, тоон тэнцэтгэл батлах Рационал тооны нэмэх, үржүүлэх дүрмийн утгыг тайлбарлах, дүрэм хэрэглэн тоон дээр үйлдэл гүйцэтгэх, тоон илэрхийллийн утгыг олох, хялбарчлах 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10-д хуваагдах тооны шинжийг мэдэх, хуваагдах шинж ашиглахтай холбоотой бодлого бодох Анхны ба зохиомол тоог ялган таних, тоог анхны тоон үржигдэхүүнд задлах Хоёр болон хэд хэдэн тооны ХИЕХ, ХБЕХ-ийг олох дүрмийг мэдэх, тооцоолж олох Тооны ХИЕХ, ХБЕХ ашиглан бодох өгүүлбэртэй бодлого бодох Тоог стандарт дүрсэд шилжүүлэх, стандарт хэлбэрээр бичигдсэн тооны утгыг ойлгох, тайлбарлах

-

олох Бүхэл тооны үйлдэл илэрхийллийн утга олох

-

Рационал тоон дээр үйлдэл гүйцэтгэх, тоон илэрхийллийн утга олох

-

Тооны шинж ашиглан тоог ямар нэг тоонд хуваагдахыг батлах Тоог анхны тоон үржигдэхүүнд задлах Тооны ХИЕХ, ХБЕХ-ийн олох, түүнтэй холбоотой өгүүлбэртэй бодлого бодох Тооны стандарт дүрсийг унших, стандарт дүрстэй холбоотой мэдээллийг уншиж, ойлгох

-

ашиглан

Тоон илэрхийллийн утгыг олох, хялбарчлах, хураах, эмхтгэх зэрэг үйлдлийн утгыг ойлгох, ялгааг тайлбарлах Рационал тоон илэрхийллийн утгыг олох, хялбарчлах

-

Үйлдлийн дарааллыг тогтоон рационал илэрхийллийн утга олох

Харьцааны утгыг олох, тайлбарлах, пропорцыг таних, пропорцын үндсэн чанар ашиглан тооцоо хийх Тоо хэмжээг өгсөн харьцаанд пропорционалиар хуваах, түүнтэй холбоотой өгүүлбэртэй бодлого бодох

-

Өгсөн хэмжигдэхүүнийг 2, 3 тооны харьцаанд пропорционалиар хуваах

Процентийн утгыг ойлгох, процентийг энгийн бутархайгаар, энгийн бутархайг процентоор илэрхийлэх Процентийн үндсэн 3 төрлийн бодлого бодох

-

Өгсөн тооны тодорхой процентийг олох Процентоор нь өгсөн тоог олох Нэг тоо нөгөө тооны хэдэн хувь болохыг олох

-

Өгсөн илэрхийллийн утгад өгүүлбэр зохиох Хувьсагчийн оронд тоо илэрхийллийн тоон утга олох

Үсэгт илэрхийлэл бичих, өгсөн өгүүлбэрийн утгыг илэрхийлэх үсэгт илэрхийлэл зохиох Үсэгт илэрхийллийн утгыг илэрхийлэх өгүүлбэртэй бодлого зохиох Хувьсагчийн утга өгсөн үед үсэгт илэрхийллийн утга олох Үсэгт илэрхийллийн төсөөтэй гишүүдийг ялган таних, эмхтгэх Алгебрийн илэрхийллийг хялбарчлах, тэнцэтгэл батлах

19

-

-

тохирох орлуулж,

Алгебрийн илэрхийллийг хялбарчлах

төсөөтэй гишүүдийг эмхтгэх Нэг ба олон гишүүнт, түүн дээр нэмэх, хасах, үржүүлэх, хуваах, нэг гишүүнтийг зэрэгт дэвшүүлэх үйлдэл гүйцэтгэх Алгебрийн үндсэн томьёог гаргалгаа хийх, үндсэн томьёо ашиглан алгебрийн илэрхийллийг хувиргах

-

Нэг ба олон гишүүнтийг таних, унших, зэргийг тодорхойлох Нэг, олон гишүүнт дээр үйлдэл гүйцэтгэх, хаалт задлах болон бүлэглэх хууль ашиглан олон гишүүнт дээр үйлдэл гүйцэтгэх

-

Нийлбэр, ялгаврын квадратын томьёоны утгыг ойлгох, үндэслэх, геометр болон алгебр аргаар батлах, хэрэглэх Квадратуудын ядгаврын томьёоны утгыг ойлгох, үндэслэх, Нийлбэр, ялгаврын кубын томьёонй утгыг ойлгох, үндэслэх Кубүүдийн нийлбэр, ялгаврын томьёоны утгыг ойлгох, үндэслэх, Үндсэн томьёо ашиглан алгебрийн илэрхийллийг хувиргах, хялбарчлах, тэнцэтгэл батлах Шугаман тэгшитгэл бодох, хариуг шалгах, шугаман тэгшитгэлээр бодогдох өгүүлбэртэй бодлого бодох Шугаман тэнцэтгэл биш бодох, шийдийг тоон шулуун дээр дүрслэх, шийдийг бичих, шалгах

-

Шугаман тэгшитгэл, тэнцэтгэл биш бодох, зохиох, шугаман тэгшитгэлээр бодогдох бодлого зохиох, бодох Хялбар рационал тэгшитгэл бодох, зохиох, рационал тэгшитгэл ашиглан өгүүлбэртэй бодлого бодох Тоон дарааллын зүй тогтлыг ажиглаж, ерөнхий гишүүний томьёо олох

-

Арифметик болон геометр прогрессийн ерөнхий гишүүний томьёо, холбогдох чанарыг гаргах, хэрэглэх Тэгш өнцөгт координатын хавтгайг тодорхойлох, цэг тэмдэглэх, дүрс зурах Шууд болон урвуу пропорциональ хамаарлыг таних, хамаарлыг хүснэгт, томьёогоор илэрхийлэх

-

-

Хялбар рационал тэгшиитгэл бодох Өгүүлбэртэй бодлогыг тэгшитгэл зохиож бодох

-

Дараалын жишээ гаргах, тоон дарааллын зүй тогтллыг ажиглан ерөнхий гишүүний томьёо олох

-

Арифметик болон геометр прогрессийг ялган таних, дарааллын прогресс мөн бишийг тогтоох Арифметик, геометр прогрессийн дурын гишүүнийг олох, эхний хэдэн гишүүдийн нийлбэрийг олох Арифметик геометр прогрессийн холимог бодлого бодох Тэгш өнцөгт коодинатын систем байгуулах Координатын хавтгайд цэг тэмдэглэх, өгсөн цэгийн координатыг олох Өгсөн коорлинаттай цгүүдийг дэс дараалан холбох замаар дүрс зурах Шууд болон урвуу пропорционал хамаарлыг ялган таних, жишээ гаргах, тайлбарлах Шууд болон урвуу пропорционал хамаарлыг хүснэгт, график, томьёогоор илэрхийлэх

-

20

Функц өгөх аргуудыг судлах, шугаман болон хялбар квадрат функцийн график байгуулах, функцийг графикаар шинжих

-

График ашиглан тэгшитгэл бодох, шугаман тэгшитгэлийн системийг графикийн аргаар бодох Цэг, шулуун, хэрчим, цацраг, өнцгийг таних, тэмдэглэх, шугам, гортиг ашиглан параллель, перпендикуляр шулуун татах, үндсэн байгуулалтыг мэдэх Гурвалжны шинж чанаруудыг мэдэх, гурвалжныг байгуулах, ангилах, талбай олох

Гүдгэр олон өнцөгтийн шинж чанаруудыг мэдэх, талбайг олох

Шууд, урвуу пропорционал хамаарлтай холбоо бүхий бодлого бодох, асуудал шийдвэрлэх Шугаман функцийн график байгуулах, өнцгийн коэффициент, графикийн хамаарлыг тайлбарлах, шулууны графикаас томьёог олох Квадрат функцийн томьёог таних, утгын хүснэгтийг тоймлон байгуулах, графикийг тоймлон байгуулах График ашиглан параболын оройн цэг, өсөх, буурах муж, утгын муж, тодорхойлогдох мужийг тогтоох Шугаман болон квадрат функцээр илэрхийлэгдэх ахуй амьдралын үзэгдлийн жишээ гаргах, бодлого бодох, асуудал шийдвэрлэх

-

Шугаман тэгшитгэлийн системийг графикийн аргаар бодох дэс дараалал, үйлдлийг гүйцэтгэх, шийдийг шалгах

-

Хэрчим, өнцөг хэмжих Хэрчим, өнцгийг таллан хуваах, Шулууны дээр орших болон гадна орших цэгээс шулуунд перпендикуляр шулуун татах Өгсөн шулуунтай параллель шулуун байгуулах Гурвалжныг тал болон өнцгөөр ангилах, гурвалжны тэнцэтгэл бишийг мэдэх, бодлогод ашиглах Гурвалжны дотоод болон гадаад өнцгийг таних, хэмжих, нийлбэрийн чанарыг олох Гурвалжны төсөөгийн шинжийг мэдэх, төсөөгийн харьцаа ашиглан бодлого бодох Гурвалжны талбай олох Гүдгэр олон өнцөгтийг нэрлэх, дөрвөн өнцөгтийг ангилах, дотоод болон гадаад өнцгийн томьёо ашиглах Тэгш өнцөгт, параллелепипед, трапец, ромбын талбай олох Тойрог, дугуйн элементүүдийг мэдэх, нэрлэх, тэмдэглэх, зурах Тойргийн урт, дугуйн талбай олох, Тойрог, тойргийн шүргэгч, хөвч, тулсан өнцөг, нум, багтсан өнцөг зэрэг ойлголтуудыг таних, холбогдох шинжүүдийг мэдэх Биетийг таних, орой, ирмэг, талсыг нэрлэх, зурах Биетийг шинж чанараар ангилах, үндсэн чанаруудыг таних Биетийн эзлэхүүний томьёог таних, тооцоо хийх

-

Тойрог, дугуйн шинж чанар, ялгааг мэдэх, тойргийн урт, дугуйн талбайг тооцоолох

-

Биет (призм, пирамид, цилиндр, конус, бөмбөрц)-ийг таних, нэрлэх, ангилах, үндсэн чанаруудыг

-

21

мэдэх, тэдгээр дээр тооцоо хийх Хавтгайн хувиргалт, хөдөлгөөний талаар мэдэх, дүрсийн хувиргалт хийх, хувиргалт ашиглан хээ зурах, хээлэх Урт, талбай, эзлэхүүн, жин, хурд, хугацаа, зам гэх мэт хэмжигдэхүүн, тэдгээрийн нэгжийг мэдэх, хэмжих багаж, хэрэгсэл ашиглах Өгөгдөл цуглуулах, бүртгэх, цэгцлэх, диаграммаар дүрслэх, хүснэгт, диаграмм, график унших, өгөгдлийн утгуудыг тооцох

-

Дүрсийг төвийн болон тэнхлэгийн тэгш хэмээр хувиргах, эргүүлэлт, параллель зөөлт хийх Дүрсийн хувиргалт хийж, хээ дүрс зурах, Хувиргалт, хөдөлгөөнтэй холбоотой бодлого бодох

-

Их нэгжээс бага руу, бага нэгжээс их нэгж рүү шилжүүлэх Нэгж шилжүүлэхтэй холбоотой бодлого бодох Уламжлалт болон стандарт хэмжих нэгж ашиглан тооцоо хийх

-

Хүснэгт байгуулах, хүснэгтэн мэдээллийг ашиглах, мөр, баганын утгыг ойлгох Хүснэгтэн мэдээллийг ашиглан тохирох диаграмм график байгуулах Хүснэгтэн болон диаграмман мэдээллийг уншиж ойлгох, тайлбарлах Нэмэх, үржихийн дүрмийг таних, боломж тоолох үндсэн зарчмыг мэдэх Сэлгэмэл, гүйлгэмэл, хэсэглэлийн томьёоны утгыг ойлгох, тооцоо хийхэд ашиглах

-

-

Боломж тоолох үндсэн зарчим, аргуудыг мэдэх, бодлогод ашиглах Туршилт хийх, үзэгдлийг ангилах талаар мэдэх, үзэгдлийн магадлалыг тооцоолох, харьцангуй давтамж ба магадлалыг үнэлэх, харьцуулах

-

-

Магадлалын сонгомол тодорхойлолт ашиглан үзэгдлийн магадлалыг тооцоолох

ҮНЭЛГЭЭНИЙ ЖИШИГ ДААЛГАВАР Тоо тоолол бүлэг сэдвийн жишиг даалгавар 1. Хүлээгдэж буй үр дүн - Рационал тооны нэмэх, үржүүлэх дүрмийн утгыг тайлбарлах, дүрэм хэрэглэн тоон дээр үйлдэл гүйцэтгэх, тоон илэрхийллийн утгыг олох, хялбарчлах

Даалгавар 1.Хагасын хагасыг тоогоор илэрхийлээрэй. /1оноо/

-Натурал илтгэгчтэй зэрэг, түүний чанаруудыг мэдэж, бодлого бодоход тооцоог хялбарчилж хэрэглэх

b = 0.4; c = −0.7 бол 3. утгыг олоорой. / 3 оноо/

2. Учрыг өөрийн үгээр тайлбарлаарай. / 2оноо/

22

a ak = b bk

− 6(7b − 8c ) − 8(− 4c + 3b ) илэрхийллийн

4.Загварыг энгийн бутархай хэлбэртэй бичиж үйлдлийг гүйцэтгэнэ үү. /2 оноо/ -Энгийн бутархай, бутархайн үндсэн чанар, түүний үйлдлүүдийг мэдэж , хэрэглэх, үр дүнг тайлбарлах, тодорхой асуудлыг шийдвэрлэх

0-

0=

?

5.Дараах бутархайнуудыг багаас нь их хүртэл жагсааж бичээрэй.

3 3 3 3 3 3 ; ; ; ; ; ; -Пропорц, түүний чанарыг тодорхойлж, бодлого бодоход 7 8 20 4 13 19 / 3 оноо/ хэрэглэж сурах  5 2  21  9 1  21 - Процентийн утгыг ойлгох, процентийг энгийн 6.  +   ба  +   энэ хоёр илэрхийллийн утгыг жишээрэй. / 3оноо/ бутархайгаар, энгийн бутархайг процентоор 7 3 3  7 3 5 илэрхийлэх 1 7. “Монгол газар” компани нөхөн сэргээлт хийх талбайнхаа - ийг эхний сард, 2 дахь сард 4 1 үлдсэн талбайн - ийг гүйцэтгэв. Уг ажлын ямар хэсэг нь үлдсэн бэ? Байгалийн нөхөн 2 сэргээлт хийх нь ямар ашигтайг өөрийн үгээр бичнэ үү. / 3оноо/ 8. Бараа 1050 төгрөгийн үнэтэй. Үнэ нь өссөний дараа 1260 төгрөг болов. Барааны үнэ хэдэн процентоор өссөн бэ? / 2оноо/ 9. Нэг төвтэй 3 дм ба 9 дм радиустай хоёр дугуйн хоорондох цагирагийн талбайг олоорой. /3оноо/ 10.2008 оны байдлаар элсэн чихрийн үнэ эхлээд 10%, дараа нь 15% өссөн бол үнэ анхныхаасаа хэдэн хувиар өссөн бэ?/3 оноо/

Алгебр бүлэг сэдвийн жишиг даалгавар 2. -

-

Хүлээгдэж буй үр дүн Нэг ба олон гишүүнтийг таних, унших, зэргийг тодорхойлох Нэг, олон гишүүнт дээр үйлдэл гүйцэтгэх, хаалт задлах болон бүлэглэх хууль ашиглан олон гишүүнт дээр үйлдэл гүйцэтгэх Олон гишүүнтэд хийх үйлдлүүдийг ашиглан алгебрийн рационал бутархайг хялбарчлах, тоон утгыг олох

Даалгавар 1.Алгебрийн илэрхийллийг ялган бичиж, уншаарай. / 1 оноо / 10 4a + 1; 5; 8 x 2 ; 4,5  3 − 5; ; − 7; y; b+7 2.Нэг гишүүнт гэж юу болохыг жишээгээр тайлбарлаж бич. 1оноо 3.Хүснэгтийг нөхөж бичээрэй. / 3 оноо/ Гурван нэг гишүүнт

Нийлбэр

x+x +x 2

23

Үржвэр 3

x6

-

Томьёо ашиглан илэрхийллийн утгыг олох, хялбарчлах, адилтгал батлах Шууд ба урвуу пропорционал хамаарлыг ялган таних, жишээгээр чанаруудыг тайлбарлах Нэг үл мэдэгдэгчтэй шугаман тэгшитгэл, тэнцэтгэл биш, тэдгээрийн системийн шийдийг олох, тэмдэглэх, зураглах, бодлого зохиож бодох

y3; y3; y4

(

10 z 3 1 + z 2

)

y 10

210 z 11

4. a ба − 2b нэг гишүүнтүүдийн үржвэрийг гурав дахь a нүдэнд бичнэ гэх мэт цааш үргэлжлүүлбэл тавдугаар нүдэнд ямар гишүүнт бичигдэх вэ? /3 оноо/ 5. Загварт тохирох илэрхийллийг бичээрэй. a2 a2 a a a /2 оноо/ 6. Загварт тохирох тэнцэтгэлийг бичиж x -ийг олоорой. / 3 оноо /

− 2b

x +

=

x

7. Хоолойгоор усан санд минутанд 25 литр ус цутгах (p= 25л/мин) бол гүйцээгээрэй./ 2оноо/ a) Усан сан дахь усны эзэлхүүн, хоолойны ажиллах ямар хамааралтай вэ? /1 оноо/ b) Усны эзэлхүүнийг ус цутгах хугацаанд харьцуулсан тэнцүү вэ? / 1оноо/ 8. t (мин) 10 20 30 40

 x 8x y x     − 2 2 x − y  x − y x + y  2

2

Илэрхийллийг хялбарчил. / 3 оноо/

24

V =t p

250 500

хүснэгтийг хугацаа хоёр харьцаа хэдтэй 50

60

...

СУУРЬ БОЛОВСРОЛЫН ФИЗИКИЙН ХИЧЭЭЛИЙН ДҮЙЦСЭН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР НЭГ. ЗОРИЛГО Дүйцсэн хөтөлбөрийн хүрээнд суралцагч нь байгалийн ухааны суурь мэдлэг, байгалийн юмс, үзэгдлийг шинжлэн судлах арга барилаа хөгжүүлж, хүрээлэн буй орчиндоо ээлтэй, түүнийг хайрлан хамгаалахад хувь нэмрээ оруулдаг иргэн болж төлөвшинө. Зорилт Байгалийн ухааны суурь мэдлэг ойлголт эзэмших; Өдөр тутмын амьдралд тохиолдох түгээмэл үзэгдлийг тайлбарлахад байгалийн ухаан, математик болон орчин үеийн техник, технологийн мэдлэг чадвараа хэрэглэж, мэдээлэл боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх чадварт суралцах; - Байгалийн юмс үзэгдлийн талаар таамаглал дэвшүүлэх, зорилготойгоор ажиглалт, туршилт хийх, үр дүнг нэгтгэх, боловсруулах, бусдад илэрхийлэх замаар шинжлэн судлах арга барилаа хөгжүүлэх; - Байгаль, нийгмийн харилцан хамаарлыг ойлгож, байгалийн ухаанд суралцах сонирхол, хүсэл эрмэлзэлтэй болох, байгаль орчноо хайрлан хамгаалах үүрэг, хариуцлагаа ухамсарлах, үйл ажиллагаанд бие даан болон хамтран оролцох хандлагатай болох. Суралцахуйн үр дүн: -

“Физик”-ийн сургалтын дүйцсэн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр сурагч дараах мэдлэг ойлголт, чадвар, хандлагыг эзэмшинэ. Суурь боловсролыг амьдрах ухаан, шинжлэх ухааны суурь мэдлэг, чадвар, бие даан бүтээлчээр суралцах чадамж эзэмших үе хэмээн хөгжүүлнэ. Мэдлэг ойлголт Механик Цахилгаан соронзон Гэрэл Дулааны физик

Чадвар Асуудал, таамаглал дэвшүүлэх Шинжлэн судлах ажлыг төлөвлөх Баримт нотолгоо гаргах, тайлагнах Баримт нотолгоо ба үр дүнг нягтлах, үнэлэх

Хандлага Сурагчийн “сонирхол” нь аливаа юмс үзэгдэл, тэдгээрийн хувирал, зүй тогтлыг судлах сонирхолтой болж, судлагдахуун болон үйл ажиллагаанд өөрийн хүслээр бүтээлч, санаачилгатай, үр дүнтэй оролцоно. "Идэвх зүтгэл" нь сурах үйлээ төлөвлөж, төлөвлөснөө хэрэгжүүлэхийн төлөө үр бүтээлтэй ажиллаж буй байдлаар үнэлнэ. “Эрмэлзэл” нь өөрийн удирдлагатай, хариуцлагатай, үнэт зүйлсийг эрхэмлэдэг, хамтран ажиллах чадвартай иргэн төлөвших Үүнд: - Эргэн тойрон, юмс үзэгдлийг судлах сонирхолтой болж буй байдал; - Эх орон, түүх, соёл, хэл, байгаль, өв уламжлалаараа бахархаж, түүнийг хайрлан хамгаалахыг эрмэлзэж буй байдал; Аливаа зүйлийг хийж бүтээх, оролцох хүсэл эрмэлзэлтэй болж буй байдал; Хийх, бүтээх, туурвих зэрэгт идэвх зүтгэлтэй, бүтээлч, санаачилгатай хандах

25

ХОЁР. АГУУЛГА

МЕХАНИК

Бүлэг сэдэв, ай

Дүйцүүлсэн хөтөлбөрийн суралцахуйн зорилт

Цөм агуулга

Үйл ажиллагаанд суурилсан агуулга

Ахуй амьдралын асуудлыг шийдвэрлэх агуулга

Ф1.1.1. Биеийг хөдөлгөөд байгаа шалтгааныг таамаглах

Хөдөлгөөн үүсэх шалтгаан

Төрөл бүрийн хөдөлгөөнүүдийг судлах, харьцуулах

Ф1.1.2. Бидний эргэн тойронд тохиолдож буй энергийн хэлбэр, хувирлыг жишээгээр харуулах

Энергийн хувирал

Энгийн туршилт хийж энергийн хувиралтыг хэлэлцэнэ

Хөдөлгөөн үүссэн шалтгааныг тодруулж, аюулгүй ажиллагааг мэдэх Сурагчид “энерги” гэж юу болох талаар өөрсдийн санаа бодлоо хуваалцах. Өөрсдийн тодорхойлолтоо илэрхийлэхэд шаардлагатай жишээ гаргах

Ф1.2.1 Өгсөн биетийн уртыг шугам болон хэмжилтийн багаж ашиглан хэмжих

Уртын хэмжилт

Ф1.2.2. Масс нь жин биш гэсэн ойлголтыг жинлүүр, дэнс ашиглан тодорхойлох

Биеийн масс ба жин

Ф1.2.3. Үзэгдлийн үргэлжлэх хугацааны завсрыг хэмжих

Хугацаа

Ф1.2.4. Түрэгдсэн шингэний эзлэхүүнийг хэмжих туршилтыг гүйцэтгэх, тооцоолол хийх

Эзлэхүүн

Ф1.2.5. Хатуу, шингэн биеийн нягт болон хий ба шингэнд бие хөвөх, живэх нөхцлийг тодорхойлох, хялбар тооцоолол хийх

Нягт

Ф1.2.6. Биеийн хөдөлгөөний хурдыг тодорхойлох

Хурд

Ф1.3.1. Шугаман хурд, шугаман хурдатгалыг тэргэнцрийн хөдөлгөөнөөр тодорхойлох

Шугаман хурд, хурдатгал

Янз бүрийн шугам, уртыг хэмжих багаж бусад багажууд ашиглаж хэмжилт хийх Ижил материалаар хийсэн биеийг хувааж хэмжилт хийж жижиг хэсгүүдийн нийлбэр нь биеийн масстай тэнцүүг батлах Сурагчид өөрсдийн алхсан, үсэрч явсан, гүйсэн хугацааг хэмжих. Урт, өндөр, өргөнөөр хатуу биеийн эзлэхүүнийг олох. Зөв биш хэлбэртэй хатуу биеийн (шагай, баримлын шавар) түрсэн усны юүлж мензуркээр хэмжих Зөв биш хэлбэртэй хатуу биетийн нягтыг тодорхойлох. Зөв биш хэлбэртэй хатуу биет болон усанд хөвдөг хатуу биетийн эзлэхүүнийг хэрхэн олох талаар хэлэлцэх. Өнгөрөх хугацааг мэдрэгч ашиглаж хурдыг тооцоолох. Тогтмол хурд, хурдатгалтай хөдөлгөөний хурд хугацааны графикийг товших тууз юм уу гэрлэн дохиолол ашиглан

26

Суралцахуйн зорилго Ф6.1а. Ф6.1б. Ф8.2в.

Сурагчид штангенциркуль, микрометр ашиглаж хэмжилт хийж, унших

Ф7.1а. Ф7.1б.

Хатуу, шингэн биеүдийн массыг зөвхөн нэмэх, хасах замаар өөрчлөх боломжтойг туршилтаар үзүүлэх

Ф7.1в.

Янз бүрийн нэгж ашиглах, эмгэн хумс, онгоц, атлетикч зэрэг өөр өөр биеийн хурдыг үнэлж чаддаг байх

Ф7.1г.

Суралцагчид хуваарьтай цилиндрээр (мензурк) хэмжиж чаддаг байх, шингэний хуваарийг зөв харж заалтыг уншдаг байх.

Ф7.1д.

Нягтыг хэмжилтийг гүйцэтгэж илтгэл, тайлан бичих.

Ф7.1е. Ф7.1ж.

Суралцагчид налууг буюу градиентыг ашиглаж, дундаж хурдыг судална. Тогтмол хурдтай, удааширч, хурдсаж буй тэргэнцрийн хөдөлгөөнийг туузын товшилтын бичлэгээр график байгуулах.

Ф7.1и. Ф8.2а.

Ф1.3.2. Тогтмол хурдатгалтай ба хувьсах хурдатгалтай шулуун хөдөлгөөнийг таних, хурдатгалыг тооцоолох Ф1.4.1. Харилцан үйлчлэлийн үр дүнд биед ямар өөрчлөлт гарч байгааг харуулах, дүрслэх Ф1.4.2. Агаарын эсэргүүцэл ба үрэлтийг оролцуулан хөдөлгөөнд хүчний үзүүлэх нөлөөг дүрслэх Ф1.5.1. Хатуу биеийн даралтыг тодорхойлох жишээ гаргах, хялбар тооцоолол хийх Ф1.5.2. Шингэний гүний даралтыг гүн ба нягттай холбох, манометрийг хэрэглэх, хэрхэн ашиглах талаар илэрхийлэх

Биеийн хурд, хугацааны график Биесийн чиглэл ба хурдны өөрчлөлтөд хүчний нөлөө Хөдөлгөөнийг саатуулах үрэлтийн хүчний нөлөө Хатуу биеийн даралт

Шингэний гүний даралт

Ф1.5.3. Хийн даралтыг тайлбарлах (зөвхөн чанарын хувьд), энгийн мөнгөнуст барометрийн ажиллах зарчим танилцаж, агаарын даралт хэмжихэд ашиглах

Хийн даралт

Ф1.6.1.Хөшүүргийн дүрмийг ахуй амьдрал дахь жишээнд хэрэглэх

Хөшүүрэг

Ф1.6.2.Хүчний момент эргүүлэх үйлчлэлийн хэмжүүр болохыг илэрхийлэх Ф1.6.3. Ажлыг хүч ба явсан замаас

Хялбар механизм Механик ажил,

тэргэнцрийн хөдөлгөөнийг судлах. Биеийн хурд-хугацааны графикийн хэлбэрээс дараах тохиолдлуудыг таних – тайван байгаа – тогтмол хурдтай хөдлөх – хурд нь өөрчлөгдөн хөдлөх

Самбаачлах хугацаа ба төсөөлсөн зай, автомашины тоормосын зайн тухай ойлголтыг аюулгүй байдал, амьдрал практиктай холбох.

Ф8.2б.

Сурагчид татах ба түлхэх хүч хурдад хэрхэн нөлөөлөхийг харуулах үйлийг хийж үзүүлэх.

Гравитацын хүч бол хүндийн хүч болохыг илэрхийлэх. Масс ба хүндийн хүчний хоорондох ялгааг тайлбарлах.

Ф6.2а. Ф6.2б.

Төрөл бүрийн хүч хэмжигч ашиглан хүч хэмжих. Гэрийн кило –ийг гараар дарах, эсвэл хана руу шахах хүчийг хэмжихэд хэрэглэх.

Хүч хэмжигч, гэрийн жин хэмжигч Хатуу пүрш ашиглаж хүндийн хүчний тухай ойлголт оруулж болно.

Ф6.2в.

Хатуу биетийн тайлбарлах.

Цас, хуурай элс, шавар дээр явах г.м даралтын нөлөөг үзүүлэх тохиромжтой жишээнүүдийг хэлэлцэх.

Ф8.1а. Ф8.1б.

Далай тэнгисийн гүн далан бүтээхтэй холбон тайлбар хийх.

Ф8.1в. Ф8.1г.

Дулаанд тэсвэртэй савыг таглаж халаавал тагийг нь эргэдэж авахад хэцүү болох болно. Эсрэгээр хөргөвөл мөн ижил үйлчлэл илэрнэ.

Ф8.1г.

даралтыг

Шингэний даралтыг үзүүлэх туршилт. Хажуу хананд нь өөр өөр өндөрт нүх гаргасан хуванцар сав хэрэглэх ба дүүргэсэн ус гадагшлахад нүх доошлох тусам шингэний даралтын өөрчлөлтийг ажиглах, тайлбарлах Сурагчид агаарын бөмбөлөг болон дугуйны хаймраас хий олгойдох, халаасан лаазны таг мултрах зэрэг даралттай холбоотой тохиолдлыг бөөмөн загвар ашиглан тайлбарлана. Энгийн хөшүүрэг ашигласан механизмуудад хөшүүргийг хэрхэн ашигладгийг дүрслэх. Тэнцвэрийн санааг оновчтойгоор харуулан хөшүүргийн дүрмийг ойлгох. Хүчний хэмжээ ба явсан зайнаас

27

Хүч хэмжигч, тохирохуйц бат бөх таглагдсан лааз, хөшүүрэг. Тохирох багаж хэрэгсэл ашиглан тэнцвэрийн нөхцөлийг судлах. Тохиромжтой жишээний хувьд хийсэн

Ф8.1е. Ф8.1ж. Ф8.1к. Ф8.2г.

ЦАХИЛГААН СОРОНЗОН

хамаарахыг тодорхойлох, ажил чадлын хамаарлыг тохиромжтой жишээгээр тайлбарлах (тооцоо хийхгүй)

чадал

ажил хэрхэн хамаарахыг илэрхийлэх (тооцоо хийхгүй) Ажил хийх гэсэн нэр томьёогоор энергийн өөрчлөлтийг илэрхийлэх ∆W = Fd = ∆E томьёог санах, хэрэглэх

Ф1.7.1а. Биеийн чичирхийллээр дуу авиа үүсэх, хатуу, шингэн, хийд дуу тарах хурдны хэмжээг эрэмбэлэх, цуурай үүсгэх

Дуу, дууны хурд

Дуу хэрхэн үүсэхийг судлах. Дуу тарах хурдыг тодорхойлох

Ф1.8.1. Нар, сарны хөдөлгөөнийг дүрслэн тайлбарлах

Нар, сарны хөдөлгөөн

Нар, сарны үзэгдэх хөдөлгөөнийг харуулахын тулд хугацаагаар аялсан зураг үзүүлэх.

Ф2.1.1. Цахилгаанжих, цахилгаан цэнэгийн харилцан үйлчлэлийг туршилтаар жишээлэн тайлбарлах

Цахилгаан цэнэг, цэнэгийн харилцан үйлчлэл

Цэнэгжсэн хуванцар шугамаар цаасны жижиг хэсгүүд болон утсанд зүүсэн бортогыг татаж хазайлгах, хийн бөмбөлгийг хананд наах, хув саваагаар гоожиж байгаа усны урсгалыг хазайлгах.

Ф2.1.2. Цахилгаан цэнэгийн орчимд цахилгаан орон оршин байгааг туршилтаар харуулах. Цахилгаан орныг хүчний шугамын тусламжтай дүрслэх Ф2.1.3. Гүйдэл нь цэнэгийн урсгалын хурд гэсэн ойлголтыг харуулах, томьёог хэрэглэх, электронуудын урсах чиг ба гүйдлийн чигийн хоорондох ялгааг тогтоох Ф2.1.4. Хэлхээний хэсэг дээр унах хүчдэлийг (потенциалын ялгавар) вольтметрээр хэмжих хэрэглэсэн цахилгаан энерги гэдгийг илэрхийлэх Ф2.1.5. Ерөнхий хүчдэл нь цуваа холболтын үед элемент бүр дээр

Цахилгаан орны хүчний шугам

Цахилгаан гүйдэл

Цахилгаан хүчдэл Вольтметр, амперметрийг

Цэнэгжих ба цэнэгийн тухай ойлголтыг тоон мэдрэгч (digital sensor) оролцуулан дүрслэх.

Цэнэгийг кулоноор хэмждэг гэдгийг илэрхийлэх Цахилгаан хөдөлгөгч хүч бол нийт хэлхээнд тэжээл үүсгэгчээс цэнэг зөөгчдөөр дамжин зөөгдөж байгаа энергиэр тодорхойлогдоно гэдгийг ойлгож байгаагаа үзүүлэх. Вольтметрийг хэрхэн холбохыг сурагчдад үзүүлнэ. Потенциалын

28

ажил ба зарцуулсан хугацаатай чадлыг холбох (тооцоо хийхгүй)

Ф8.2д.

Дууны генератор ашиглаад ангийн сурагчдын сонсох хязгаарыг тогтоох Сарьсан багваахай, дельфин зэрэг амьтны дуу мэдрэгчийг судалгаа Од, нар, гараг эрхэс, нарны аймгийн талаарх мэдээллийг олж авах, баримжаа авахдаа Stellarium программ ашиглах

Ф7.3а. Ф7.3б. Ф7.3в. Ф7.3г.

Цэнэгийн тухай ойлголтыг авснаар цахилгаан хэлхээг ойлгох

Ф8.3а. Ф9.2д.

Цахилгаан орны төрхийг жижиг диэлектрик үртэс (Ж: сахлын ширхэг, ургамалын үр ургамлын тосонд хөвүүлэх) ба өндөр хүчдэлийн үүсгэвэр ашиглан үзүүлнэ.

Ф9.2д.

Сурагчид энгийн хэлхээ угсарна, гүйдлийн хүчийг хэмжихэд амперметр ашиглана.

Ф8.3г. Ф9.3а.

Цахилгаан хэлхээ байгуулж потенциалын ялгаврыг вольтметрээр хэмжих олон тооны дадлага хийнэ. Амперметрийг элемент завсарт нэмж залган

бүрийн гүйдэл

Ф7.4а. Ф7.4б.

Ф9.3б. Ф9.3в. Ф9.3г.

унах хүчдэлүүдийн нийлбэртэй тэнцүү, зэрэгцээ холболтын үед салаа бүрийн хүчдэл ижил болохыг илэрхийлэх Ф2.1.6. Вольтметр, амперметр ашиглан резисторын эсэргүүцлийг тодорхойлох туршилтыг дүрслэх, Хэлхээний цахилгаан хөдөлгөгч хүч ба эсэргүүцлийг өөрчилж гүйдэлд хэрхэн нөлөөлөхийг чанарын хувьд илэрхийлэх Ф2.1.7. Дамжуулагч утасны эсэргүүцэл түүний уртаас шууд, хөндлөн огтлолын талбайгаас урвуу хамаардгийг тайлбарлах, ашиглах жишээ гаргах

хэлхээнд холбох

ялгаврын тухай ойлголт оруулна. Сурагчид ижил хэлхээ угсарч элемент бүрийн потенциалын ялгаврыг хэмжинэ.

хэрэглэгдэж байгаа эсэх, хэлхээнд гүйдэл зарцуулагддаггүй юм бол, яагаад батарей суудаг (мууддаг) талаар хэлэлцэнэ.

Хүчдэл, гүйдэл, эсэргүүцлийг хэмжих

Цахилгаан хөдөлгөгч хүч ба эсэргүүцлийг өөрчилж гүйдэлд хэрхэн нөлөөлөхийг чанарын хувьд ойлгох Цуваа холболтын эсэргүүцлийг хэмжих үндсэн хэлхээ угсруулна.

Тогтмол эсэргүүцлийн хувьд хүчдэл, гүйдлийн хүчийг хэмжих хэлхээ угсарна. Хүчдэлээс гүйдлийн хүч хамаарах график байгуулна

Ф9.3д.

Дамжуулагчийн эсэргүүцэл

Утасны эсэргүүцлийг утасны урт, диаметрээс хамааруулна. (гаргалгаа хийхгүй).

Утасны эсэргүүцэл уртаас шууд пропорционал, хөндлөн огтлолын талбайгаас урвуу пропорционал хамаардгийг санах, ашиглах.

Ф9.3е.

Хэлхээний схем зурах. Янз бүрийн хэлхээний схем эсвэл хэлхээг өгч, зэрэгцээ эсвэл цуваа холболтын аль нь болохыг тайлах.

Ф8.3б. Ф8.3в.

Ф2.1.8. Батарей, зай болон хэлхээний янз бүрийн элементүүдийг схемээр дүрслэх, цахилгаан гүйдлийг загварчлах, тайлбарлах

Энгийн цахилгаан хэлхээ

Ф2.1.9.Цуваа, зэрэгцээ холбогдсон резисторуудын ерөнхий эсэргүүцэл нь резистор тус бүрийн эсэргүүцлийн нийлбэртэй тэнцүү болохыг илэрхийлэх

Резисторын цуваа ба зэрэгцээ холболт

Ф2.1.10. Цахилгаан чадал нь нэгж хугацаанд хувирч байгаа цахилгаан энерги болохыг илэрхийлэх, цахилгаан хэрэгслүүдийн хэрэглэх цахилгаан энергийг үнэлэх Ф2.1.11. Тэжээл үүсгэгч, түлхүүр, эсэргүүцэл (тогтмол ба хувьсах), чийдэн, амперметр, вольтметр, ороомог, трансформатор,

Цахилгаан чадал, энерги

Тэжээл үүсгэгч, түүний хэрэглээ

Батарей, чийдэн, түлхүүр бүхий энгийн хэлхээ бүтээлгэнэ. Хэлхээний схем зуруулна. Хэлхээг схемээр дүрслэхийн давуу талыг хэлэлцэнэ. Хоёр чийдэн бүхий энгийн зэрэгцээ хэлхээ угсарч ажиллуулна. Өөр өөр резисторыг цуваагаар залгаж, ерөнхий хүчдэлийг тогтмол байлган гүйдлийн хүчийг хэмжинэ. Тогтмол хүчдэлийн үед эсэргүүцлээс гүйдэл хамаарах график байгуулна. Сурагчид бага хүчдэлийн чийдэн дээр ялгарах чадлыг хэмжих бүлэг туршилт хийнэ. Хэмжиж байгаа гүйдлээр зөөгдөж байгаа энерги, потенциалын ялгавар ба хугацааг хэмжинэ. Ачааг өргөх лифт гэх мэт бага хүчдэлийн хөдөлгүүрт зөөгдсөн энергийг тооцоолох туршилт хийнэ. Ачааны гравитацын потенциал

29

өөрсдийн үр дүнгээ тайлагнаж, бие биедээ өөрсдийн графикийг өгч хандлагыг зуруулна.

Сурагчид янз бүрийн элементүүдийн (тухайлбал, янз бүрийн гэрэлтэлттэй ижил чийдэн) чадлыг хэмжинэ.

Сурагчид янз бүрийн элементүүдийн (тухайлбал, янз бүрийн гэрэлтэлттэй ижил чийдэн) чадлыг хэмжинэ.

Ф9.3з. Ф9.3ж.

Ф9.3и.

Ф9.3к.

цахилгаан хонх, гал хамгаалагч, реле бүхий хэлхээний схем зурах, тайлбарлах

энергитэй харьцуулна.

Ф2.2.1.Тогтмол соронзны туйлуудын зайнаас харилцан үйлчлэх үйлчлэлийг илэрхийлэх, соронзны төрхийг туршилтаар харуулах

Тогтмол соронз, түүний харилцан үйлчлэл

Соронзны шинж чанарыг судлах. Соронзнуудын ижил туйлууд түлхэлцэж, эсрэг туйлууд таталцдагийг харуулна.

Ф2.2.2.Гүйдэлтэй дамжуулагчийн орчимд соронзон орон үүсдэг болохыг туршилтаар жишээлэн тайлбарлах

Гүйдэлтэй дамжуулагчийн соронзон орон

Цахилгаан ашиглана.

Ф2.2.3.Гүйдэлтэй шулуун дамжуулагч утас ба соленоидын соронзон орны чиг, хэмжээг гүйдлийн чиглэл ба хэмжээнээс харгалзуулан дүрслэх Ф2.3.1. Цахилгаан хэрэгсэл дээрх жишээгээр энергийн хэлбэр болон хувирлыг ялган таних Ф2.3.2.Цахилгааны аюулыг үндэслэх. Үүнд: - Тусгаарлагч бүрээс гэмтэх - кабел утас шалбарсан байх Чийгтэй нөхцөл Хэлхээнд гал хамгаалагч, автомат таслагч ашиглах тухай Ф2.3.3. Хүрээлэн буй орчин дахь хүний нөлөө, түүний үр дагаврыг тайлбарлах Ф2.3.4.Сэргээгдэх ба үл сэргээгдэх

Соленоидын соронзон орон

Цахилгаан энерги, түүний хувирал

соронзон

бүтээж

Шулуун соронзнуудын үүсгэх орны төрхийг судална (нэг шулуун соронзны ба ижил туйлуудын хоорондох, эсрэг туйлуудын хоорондох орон) Соронзон зүү ашиглан орны шугамын чиглэлийг харуулж өргөтгөнө. Энгийн цахилгаан хэлхээ угсарч цахилгаан энергийн хувирлыг ялгана.

Цахилгаан хэрэглээний аюулгүй ажиллагаа

Дараах аюулыг үндэслэх (i) тусгаарлагч гэр гэмтэх (ii) кабел утас шалбарсан байх (iii) нойтон нөхцөл Гал хамгаалагч ба хэлхээг салгагчийг ойлгож ашиглана.

Төсөл, судалгаа

Энерги хангамжийн ажиглалт, судалгаа хийнэ.

30

талаар

Ган савааг соронздох /ган савааг соронзны дээгүүр нэг чигт хэд хэдэн удаа дээгүүр нь илэх хөдөлгөөн хийнэ. Анхныхаа цэгт ирэхдээ буцааж хөдөлгөхгүй. Соронзон чанарыг арилгахдаа халааж болно.Ган яагаад дахин соронзлогддог вэ? Соронзон ба цахилгаан соронзонг ашиглах судалгаа Зарим анагаахын контекстоос олж болох судалгаа хогноос төмөр биетийг ялгах, нууц хамгаалалт.

Дугуй гүйдлийн тодорхойлох

соронзон

ороныг

Сурагчид цахилгаан станцад явагддаг процессын үе шат, энергийн (өмнөх, дараах) хэлбэр, хувирлыг ялгах. Маш нарийн утас ашиглаж дулааны үйлчлэлээр шатаана (Ж: 1.5 В –ийн хоёр батарей ган утас ашиглана). Богино холболт хийж гал хамгаалагч болгоно. Төслийг төлөвлөх хэрэгжүүлэх - төслийн тайлагнах

төслийг үр дүнг

Ф7.2а. Ф7.2б.

Ф8.3д. Ф9.2а. Ф9.2б.

Ф9.2в. Ф9.2г.

Ф6.1в.

Ф9.3л.

Ф6.4а. Ф8.4а. Ф8.4б. Ф8.4в.

энергийн эх үүсвэрүүдийн мэдлэгийг ашиглах, бусад мэдээллийн эх сурвалжийг ашиглан дэлхийн энергийн хэрэгцээг тодорхойлох Ф3.1.1. Гэрэл шулуун тархдаг гэдгийг ашиглаж сүүдэр үүсэх үзэгдлийг тайлбарлах, гэрлийн хурдыг тодорхойлох Ф3.1.2. Хавтгай толинд гэрэл ойх зарчмыг дүрслэх, толин ойлтын хуулийг илэрхийлэх Ф3.1.3. Гүдгэр, хүнхэр толинд дүрс байгуулах, шинж төрхийг тайлбарлах

ГЭРЭЛ

Ф3.1.4.Гэрлийн хугарлын хуулийг шалгах туршилтыг таниулах, дотоод бүрэн ойлтын үзэгдлийг үндэслэх Ф3.1.5. Үндсэн цацраг ашиглан нимгэн линзэд дүрс байгуулах, дүрсийн шинж төрхийг тайлбарлах, линзийн томьёог хэрэглэх, оптик хүч гэсэн ойлголтыг хэрэглэх жишээ гаргах

Ф3.1.6. Цагаан гэрэл олон өнгийн гэрлийн нийлбэр болохыг туршилтаар үзүүлэх, гэрлийн үндсэн өнгө ашиглан завсарын өнгө гаргах

Гэрлийн цацраг, сүүдэр Гэрлийн толин ойлт Толинд дүрс байгуулах

Гэрлийн цацрагийг харахын тулд утаа бүхий шилэн сав дотуур гэрэл явуулж ажиглана. Хавтгай толинд чиглэлтэй цацраг ашиглаж ойлтын хуулийг тайлбарлана. Хавтгай толинд үүсэх дүрсний байрлалыг олоход оптик зүүтэй хялбар туршилтыг хийнэ.

Шулуун шугамаас гэрлийн цацраг гэсэн санаанд хүргэх Сүүдрийн хэлбэр хэмжээ, бүдэг тодыг судлах.

Ф6.3а. Ф9.4а.

Хавтгай цаас, хоолой, жижиг толь, гэрлийн цацраг гаргадаг хайрцаг.

Ф6.3б.

Ойлтын хуулийг тогтоохын тулд нарийн цацраг гаргадаг үүсгүүр ашиглах Гэрэл тунгалаг параллель ялтсаар нэвтрэх үзэгдлийг дүрслэх Хугарлын хязгаарын өнцгийн тухай ойлголт өгөх Дотоод бүрэн ойлтын үзэгдлийг дүрслэх.

Ф9.4б. Ф9.4в.

Гэрлийн хугарал

Хугарлын үзэгдлийг судлахын тулд тэгш өнцөг хэлбэртэй хуванцар ялтас юмуу устай сав, оптик зүү ашиглаж болно.

Линзэд дүрс байгуулах

Алсад байгаа биеийн дүрсийг үүсгэж (Ж:. Ангийн цонхоор харагдаж байгаа мод, байшингийн дүрс), параллель цацрагууд (цилиндр) линзийн фокус дээр цуглаж байгааг харуулах, бодит дүрс үүсэх байрлалыг зургаар дүрсэлж туршилтаар харуулна.

Дүрс хуурмаг шинжтэй, ялангуяа хуурмаг дүрс ажиглагчийн төсөөлөлтэй нягт холбоотойг анхаарах Линзэд хуурмаг дүрс үүсгэх цацрагийн байгуулалт хийж өргөтгөнө. Томруулагч шил ашиглана.

Ф9.4д. Ф9.4е.

Гурвалжин призм ашиглан цагаан гэрлийг задална. Гэрлийн шүүлтүүрийг судлах, зарим өнгө шингэдэг, зарим нь нэвтэрдэг гэдгээр тайлбарлана.

Цагаан самбарт өнгийн үзгээр зурсан өнгөт зургийн өнгийг харах туршилт хийх Харанхуй өрөөнд бие харагдахгүй. Гэрлийн өнгө гэж юу вэ? яагаад бие өнгөтэй байгаа вэ гэсэн асуудалд анхаарлыг төвлөрүүлнэ.

Ф6.3в. Ф6.3г. Ф6.3д.

Цагаан гэрлийн дисперс

31

Ф9.4г.

ДУЛААНЫ ФИЗИК

Ф4.1.1. Дулааны энерги зөөгдөх процесс /дамжуулал, конвекц, цацаргалт/-ыг ялгах, эдийн засагтай холбон тайлбарлах Ф4.1.2.Температурыг биеийн халалтаар тодорхойлох, шингэний температурыг термометрээр хэмжих аргачлалыг тайлбарлах Ф4.1.3. Хатуу, шингэн, хийн дулаан тэлэлтийг чанарын хувьд илэрхийлэх, тэлэлтийн хэмжээг харьцуулах, дулаан тэлэлтийн өдөр тутмын хэрэглээ, үр дагаврыг тодорхойлох Ф4.1.4. Дотоод энергийг бөөмөн загварын үүднээс, дулаан багтаамжийг энергийн үүднээс тодорхойлох, тэдгээрийн хэрэглээг жишээгээр тайлбарлах Ф4.1.5. Хайлах, талсжих, буцлах, уурших, конденсацлах үзэгдлийн үед температурын өөрчлөлтгүйгээр энерги авдагийг илэрхийлэх

Дулаан шилжилт

Бөөмсийн хэлбэлзэл ихсэхэд дулаан дамжуулал нэмэгдэх загварын санааг ашиглаж болно.

Температур

Янз бүрийн физик шинж чанар температуртай хэрхэн холбогдохыг үнэлэх. Температурын хэмжилтийг ашиглах, шинж чанарын жишээ гаргана.

Дулаан тэлэлт

Дулаан тэлэлтийн өдөр тутмын хэрэглээ, үр дагаврыг ялгаж, тайлбарлана.

Хөрөх, дулаан тусгаарлах чадавхsг үзүүлсэн судалгааны туршилт хийвэл сайн. Халуун сав нь дулаан дамжуулал, конвекц, цацаргалтын тасалдуулдаг эсэх талаар хэлэлцэх, гэрийн хөргөгчийн ажиллагааг судлах. Тогтвортой цэгийн ялгах, хэрэгцээг ялган таних. Шингэнт термометрийн бүтэц, ажиллагааг илэрхийлэх. Дижитал термометрийг ашиглаж хүний биеийн болон ахуйн хэрэглээнд ашиглах

Ф8.4в. Ф9.1з. Ф9.1и. Ф9.1к.

Ф7.1з. Ф9.1в. Ф9.1г.

Янз бүрийн төрлийн (Ж: эсэргүүцлийн термометр, термохос) термометрийн ашиглаж чаддаг байх.

Ф9.1а. Ф9.1б.

Дотоод энерги, дулаан багтаамж

Молекуляр тооцоогоор өргөтгөхбөөмсийн хэлбэлзэл ихсэхэд дамжуулал нэмэгдэх загварын санааг ашиглаж болно.

Дулаан дамжуулалтыг харьцуулах хялбар туршилтууд (Ж: металл дамжуулагч саваануудыг ашиглах).

Ф9.1д.

Хайлах ба буцлах үзэгдэл температурын хамаарал

Халах, хөрөх муруйг туршилтын үр дүнгээр байгуулж болно (Ж: мөсийг хайлаад цааш буцалтал нь, лааны хайлмаг тосыг царцтал хөргөх процессын хугацаа- температурын хамаарлыг судлах).

Хайлах цэг буцлах цэгийн утгыг хэлэх. Конденсац, талсжих үзэгдлийг илэрхийлэх

Ф9.1е. Ф9.1ж.

ГУРАВ. АРГА ЗҮЙ Арга зүйн онцлог Сургалтын хөтөлбөр нь сурагчдад сурах арга барилд суралцах, бие даасан, идэвх санаачилагатай, оролдлоготой, өөртөө итгэлтэй, хариуцлагатай, алдаанаасаа суралцах чадвартай болоход нь дэмжлэг үзүүлэхэд чиглэнэ. Багш нар дээрх шинж чанаруудыг хөгжүүлэх, төлөвшүүлэхийн тулд багшлахуй, суралцахуйн янз бүрийн аргуудыг ашиглана. Үүнд: 32

- Сурагчдын өмнөх мэдлэг ойлголтод тулгуурлаж, түүнийг цаашид хөгжүүлэхийг ухаарах, мөн сурагч бүрийн дуу хоолойг сонсох - Сурагчдын хийх үйл ажиллагаа, даалгаврын хүрээг сурагчдын түвшинд тохируулан гүнзгийрүүлэх - Сурагчдад ойлгомжтой байдлаар асуудал шийдэх арга замыг загварчлах, жишээ татах - Явцын үнэлгээгээр сурах үйл ажиллагааг дэмжих - Идэвхтэй сургалтын болон сурагчдын судалгааг дэмжих - Бүтээлч сэтгэхүйг хөгжүүлэх - Бүлгээр, багаар, ганцаарчилсан үйл ажиллагааг хослуулан ашиглах Физик нь математик болон бусад шинжлэх ухаантай нягт холбоотой. Иймд багш бид үйл ажиллагаагаа уялдуулан ажилладаг. Физикт суралцах гэдэг нь хялбараас эхлэн аажмаар дэвшин дээшилдэг үйл ажиллагаа учир сэдвийг дахин давтан, өргөжүүлэн шаардлагатай болдог. Иймд энэ хөтөлбөр шурган бүтэцтэй боловсруулагдсан болно. Сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхдээ туршилтын багажаа суралцагчдаар хийлгэх, хийсэн багажаа ашиглан туршилт хийж ажиглах, тэмдэглэх, үр дүнг боловсруулах, дүгнэлт гаргах, гаргасан дүгнэлтдээ үндэслэн тайлбар өгөх зэрэг шинжлэн судлах арга барилд суралцах аргыг удирдан чиглүүлнэ. Эдгээр арга барилуудыг хичээл бүр дээр давталт болгон хийлгэж үр дүнг явцын болон эцсийн үнэлгээгээр үнэлэх нь хөтөлбөрийн зорилтыг биелүүлэхэд дөхөм болно. Бүлэг сэдэв

Суралцахуйн зорилго

Ф1.1.1. Ф1.1.2. 1. Механик

Ф1.2.1 Ф1.2.2. Ф1.2.3. Ф1.2.4. Ф1.2.5

Танхимын үйл ажиллагаа Энергийн янз бүрийн хэлбэр Энерги нь шинээр үүсдэггүй, устаж алга болдоггүй тухай анхны ойлголттой болох Энерги хувирах, зөөгдөх гэсэн ерөнхий агуулгыг эзэмшүүлэхийн тулд оношлогоо хийж ялгаатай байдлыг тодруулж арга зүйн төлөвлөлтөө хийх. Сурагчид “энерги” гэж юу болох талаар өөрсдийн санаа бодлоо хуваалцах. Өөрсдийн тодорхойлолтоо илэрхийлэхэд шаардлагатай жишээ гаргах. Янз бүрийн шугам, уртыг хэмжих багаж (туузан метр, штангенциркуль, авиагаар зай хэмжигч гэх мэт) ашиглан туршилт хийх. Сурагчид штангенциркуль, микрометр

Бие даан гүйцэтгэх үйл ажиллагаа Сурагчид (баадуутай тоглоом, чийдэн, үлээсэн хийн бөмбөлгийг суллан тавих, шүдэнз асаах, нарны зайгаар ажилладаг тооны машин, лаазыг базах г.м)-ийг ажиллуулж хувирлыг ялгахыг оролдох. Энергийн янз бүрийн хэлбэрүүдийн шинжлэх ухааны нэршлийг мэдэх Үүнд: - халуун (дулааны) - гэрэл - дуу - цахилгаан - химийн - кинетик (хөдөлгөөний) - потенциал (хуримтлагдсан) Сурагчдад хэмжих биеийн жагсаалт өгөх: /сурагчийн өндөр, гарын өргөн, үсний урт гэх мэт/, хоёр хоёроороо сонгосон биеийг хэмжиж өртөөлөн сэлгэж ажиллах. Сурагчид цаг тооллын

33

Практик үйл ажиллагаа Ус буцалгах, шатаар өгсөх, чийдэн асаах г.м өөрчлөлт явагдахад ямар нэгэн зүйл хэрэгтэй байна гэсэн санааг хэлэлцүүлж хөтлөх Ямар энерги (оролтын) ямар энергид (гаралтын) хэрхэн хувирч байгааг хэлэх МХХТ хэрэглэсэн судалгаанд сурагчдыг чиглүүлэх. Интернетээс бичлэг хайж үзэх, үзсэн бичлэгээс санаа авч энгийн үйлдээ ашиглах. Суралцагчид энергийн хувирлаар нь гэр ахуйн зарим эд зүйлсийг жагсаах. Тухайн биеийн эзлэхүүн, уртыг хэмжихэд ямар багаж илүү тохиромжтой байгааг суралцагчид өөрсдөө сонгох. Хэрэв штангенциркуль, микрометр

Ф1.3.1. Ф1.3.2.

Ф1.4.1. Ф1.4.2

Ф1.5.1. Ф1.5.2. Ф1.5.3.

ашиглаж чаддаг болох. Аналог ба цифрэн цаг, элсэн цаг, өндгөн цаг хэрэглэх.

түүх болон цагийг бүртгэх сонирхолтой мэдээлэл олох.

Зам-хугацааны болон хурд-хугацааны графикийг зурах, утгачилах Биеийн хурд-хугацааны графикийн хэлбэрээс дараах тохиолдлуудыг таних – тайван байгаа – тогтмол хурдтай хөдлөх – хурд нь өөрчлөгдөн хөдлөх Тогтмол хурдатгалтай хөдөлгөөний явсан замыг хурд-хугацааны хамаарлын график дахь талбайгаар тооцоолох

Сурагчид ашиглаж болох хурд, хурдатгалын маш сайн анимаци ашиглах. http://www.fearofphysics.com/Xva/xva. Өөрийн пуужин хийх. http://nasaexplores.com/ Жигд хөдөлгөөний хурдтай холбоотой судалгааны зааварчилгаа судлах. http://school.discovery.com/lessonplans/ Physical Science дараа нь Forces and Motion гэсэн хаягаар хайж нэмэлтээр судлах.

Биесийн чиглэл ба хурдны өөрчлөлтөд хүч хэрхэн нөлөөлөхийг олж харах. Сурагчид татах ба түлхэх хүч хурдад хэрхэн нөлөөлөхийг харуулах үйлийг хийж үзүүлэх. Агаарын эсэргүүцлийг хэлэлцэх, нисэх онгоцноос шүхэрчин үсрээд газар буутал юу болох, үйлчлэх хүчнүүдийг тайлбарлах. Сурагчид баримлын шавар дээр биетийг дарж даралтыг судлах ба тэд ижил хүчээр дарах тохиолдолд хүрэлцэх гадаргын талбайг багасгахад даралт ихэсдэг болохыг харуулах. Нэгж Н/см2 эсвэл Н/м2 эсвэл кН/м2 байж болох юм. Хэдийгээр энэхүү үйл ажиллагаа нь хэт тойм байж болох ч сургалтын энэ түвшинд даралтын тооцоо нарийн байх албагүй.

талаар

Килограмм ачааг хүч хэмжигчээс өлгөж хүндийн хүчийг олох. Энэ нь дэлхийн татах хүчийг илэрхийлнэ. Энэ мэтчилэн хүч хэмжигч болон бусад дэнсийг ашиглах ялгааг тодорхойлох Гадаргын талбай, хүндийн хүч зэргийг өөрчлөх замаар шүхрийн хөдөлгөөнийг судлах. Шинжлэх ухааны мэдлэг, ойлголтоо ашиглан үр дүнг тайлбарлах. Бусадтай ойлгомжтой харилцах. Хийн даралтыг үзүүлэх туршилт хийх. Үүнд: Ундааны томхон хуванцар савыг сорох насосод холбож агаарыг соруулахад гаднах агаарын даралтын нөлөөгөөр шахагдаж байгааг ажиглан тайлбарлах. Сурагчид шингэний даралтыг бөөмөн загвараар тайлбарлах.

34

ашиглаж сурах (Үс, цахилгаан хялгасан утасны диаметр, зоосны зузаан гэх мэт) Усан ба элсэн цаг бүтээх гэх мэт төслийн ажил боловсруулах. Тогтмол хурдтай, удааширч, хурдсаж буй тэргэнцрийн хөдөлгөөнийг туузын товшилтын бичлэгээр график байгуулах. Туузан дээрх товшилтын төрх, үр дүнгийн графикийг ажиглаад тооцоо хийх. Хурдатгал нь хурдны өөрчлөлттэй холбоотой болохыг ойлгосноо үзүүлэх Гар утсаар дээрх хөдөлгөөний бичлэг хийж, компьютерт оруулж видео анализ хийж бусаддаа тайлбарлах. Гравитацийн хүч бол хүндийн хүч болохыг илэрхийлэх. Масс ба хүндийн хүчний хоорондох ялгааг тайлбарлах. Унаж байгаа биеийн тогтворжсон хөдөлгөөний хурдад агаарын эсэргүүцэл нөлөөлж байгааг судлах Цас, хуурай элс, шавар дээр явах г.м даралтын нөлөөг үзүүлэх тохиромжтой жишээнүүдийг хэлэлцэх. Далай тэнгисийн гүн, далан бүтээхтэй холбон тайлбар хийх. Хуванцар савыг туршилтад зориулж бэлтгэнэ. Хажуу хананд нь өөр өөр өндөрт нүх гаргасан хуванцар сав хэрэглэх ба дүүргэсэн ус гадагшлахад нүх доошлох тусам

шингэний даралт хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг ажиглах, тайлбарлах.

Ф1.6.1. Ф1.6.2. Ф1.6.3.

Ф1.7.1а.

2.2 Цахилгаан соронзон

Хөшүүргийн эргэх шалтгаан нь хүч болохыг мэдэх, эргүүлэх моментийн дүрмийг ойлгох. Гол санааг сонгох ба өмнөх мэдлэг, ойлголт болон судалгаанд суурилсан сорилын төлөвлөгөөг гаргах. Хэрэгцээт хэмжилт, ажиглалт юу байх, ямар багаж хэрэгсэл хэрэглэхийг шийдвэрлэх. Дуу хэрхэн үүсэхийг судлах. Агаарын бөөмийн хөдөлгөөнөөр дууны шинж чанарыг илэрхийлэх. Дууны генератор ашиглаад ангийн сурагчдын сонсох хязгаарыг тогтоох. Осциллоскоп ашиглах нь дууг харах, сонсох боломжийг зэрэг олгодогыг нотлох.

Ф2.1.2. Ф2.1.3. Ф2.1.4. Ф2.1.5. Ф2.1.6. Ф2.1.7. Ф2.1.8. Ф2.1.9. Ф2.1.10. Ф2.1.11.

Цэнэгжих ба цэнэгийн тухай ойлголтыг тоон мэдрэгч (digital sensor) оролцуулан дүрслэх. Зөвхөн сөрөг цэнэгүүд хөдөлдгийг цахилгаан саармаг хэсгийн эерэг цэнэг үлдэн сөрөг цэнэг шилждэгээр тайлбарлах. Цахилгаан саармаг материал нөлөөгөөр туйлширдагыг батлах.

Ф2.2.2. Ф2.2.3.

Соронзны шинж чанарыг судлах. Сурагчдад хос соронзон, жижиг луужин, хэсэг метал ба метал биш материал, устай таваг, соронзонд татагдахаар хөнгөн биет өгөх туршилт хийх. Соронзонгоо утсаар зүүвэл таталцал, түлхэлцлийг амархан

Энгийн хөшүүрэг ашигласан механизмуудад хөшүүргийг хэрхэн ашигладгийг дүрслэх. Тэнцвэрийн санааг оновчтойгоор харуулан хөшүүргийн дүрмийг ойлгох. Тохирох багаж хэрэгсэл ашиглан тэнцвэрийн нөхцөлийг судлах. Туршилтын үр дүнгээс моментын зарчмыг гаргах. Хөгжмийн чавхдастай адил болгож хайрцаг дээр хадсан утасны хэлбэлзэл, савлах шугам, хоолойгоо барьж чичиргээ мэдрэх. Өөрсдийн ‘хоолойгоор’ өөр өөр өнгийн буюу өндөр нам дуу гаргаж балтах. Хоолойн бүтэц (зөвхөн бүтэц) –тэй танилцах. Цэнэгжсэн хуванцар шугамаар цаасны жижиг хэсгүүд болон утсанд зүүсэн бортогыг татаж хазайлгах, хийн бөмбөлгийг хананд наах, хув саваагаар гоожиж байгаа усны урсгалыг хазайлгах. Цахилгаан статик генераторыг хэрэглэх. Цахилгаан статик цэнэг үүсгэх машин нь ихэнхдээ мартагдахааргүй хичээл болгож зохион байгуулах. Хэдэн мянган вольтыг үүсгэн багахан цахилалт үүсгэх, охидын үс босгох, неон чийдэнгээс гэрэл гаргах, сэнс эргүүлэх, бортого хөдөлгөх г.м Соронзон: (N-S туйлтай. Ган, төмрийг татна (никель, кобальт)агуулгыг судлах Соронзонгууд ижил туйлууд, эсрэг туйлууд харилцан үйлчлэлийг судлах батлах. (Нэг соронзны “орны” төрхийг

35

Сурагчид хүчний хэмжээ ба хүч үйлчлэх цэг ба тулах цэгийн хоорондох зайг ихэсгэн хөшүүргийн эргүүлэх үйлчлэлийг мэдэх. Тулах цэг ба хүч үйлчилсэн цэгийн хоорондох зайг өөрчлөн, мөн хүчний хэмжээг өөрчлөн хөшүүргийн үр ашгийг судлах. Дууг сонсголтой холбох. Агаарын загвар ашиглаад чихний ажиллагааг харуулах. Чих гэмтэх боломжуудыг хэлэлцэх. Сарьсан багваахай, дельфин зэрэг амьтны дуу мэдрэгчийг судлах Хувилагчийн ажиллах зарчмыг видео хичээлээс харах, судлах. (Будаг шүршигч, түлш шатахуун ба шатамхай нунтаг тэсрэх аюул) Цэнэг нь зөвхөн хоёр төрөл байдаг гэсэн төсөөлөлд хүрэх (зөвхөн хоёр үйлчлэл харагдана). Эсрэг цэнэгүүд таталцан, ижил цэнэгүүд түлхэлцдэг болохыг бусдад харуулах, цэнэгжсэн биетийг цэнэггүй болгох. Ган савааг соронздох (ган савааг соронзны дээгүүр нэг чигт хэд хэдэн удаа дээгүүр нь илэх хөдөлгөөн хийнэ. Анхныхаа цэгт ирэхдээ буцааж хөдөлгөхгүй). Соронзон чанарыг арилгах туршилт

Ф2.3.1. Ф2.3.2. Ф2.3.3. Ф2.3.4

3.1 Гэрэл

Ф3.1.1. Ф3.1.2. Ф3.1.3. Ф3.1.4. Ф3.1.5. Ф3.1.6.

харуулах үйлийг турших. Дэлхийн хойд туйл руу чиглэж байгааг турших Соронзон ба цахилгаан соронзонг ашиглах судалгаа хийх төлөвлөгөө гаргах Зарим анагаахын контекстоос олж болох судалгаа, хогноос төмөр биетийг ялгах, зэрэг хэрэглээг судлах Цахилгаан соронзонгийн хүчийг шалгах төлөвлөгөө гаргах. Дараах аюулыг үндэслэх (i) тусгаарлагч гэр гэмтэх (ii) кабел утас шалбарсан байх (iii) нойтон нөхцөл Гал хамгаалагч ба хэлхээг салгагчийг ашиглах, ойлгох. Сэргээгдэх ба үл сэргээгдэх энергийн эх үүсвэрийг ялгах Дараах хэлбэрийн энергийг цахилгаан юмуу өөр ашигтай хэлбэрт хэрхэн хувиргадгийг дүрслэх (i) түлш шатахуунд агуулагдах химийн энерги (ii) далайн давлагаанд агуулагдах энерги, усан цахилгаан станцын далан дахь усанд агуулагдах энерги (iii) газрын дулааны эх үүсвэр (iv) цөмийн урвал (v) Нарны гэрэл ба дулаан Сүүдэр үүсэх болон бусад үзэгдлийг тайлбарлахад гэрэл шулуунаар тардаг гэдгийг ашиглах Нүхтэй камер обскур хийх, ашиглах (Нүхний нөгөө талд суурилуулсан кальк цаасан дээр харж буй биеийн дүрс тонгорч харагдана. Сурагчид хэд хэдэн нүх гаргах таамаглал дэвшүүлж болох юм.) Нүхний өмнө, орон линз байрлуулах

соронзны дээр тавьсан цаасан дээр төмрийн үртэс тараах эсвэл үсний жижиг ширхэгээр судлах Шинжлэх ухааны мэдлэг, чадвараа ашиглаж үр дүнгийн тайлбарыг хэлэлцэх. Бусадтай ойлгомжтой харилцах. Цахилгаан соронзон бүтээх, ашиглах. Өөрийгөө болон бусдын эрсдэлийг хянах, хэлэлцэх (Маш нарийн утас ашиглаж дулааны үйлчлэлээр шатаана. Ж: 1.5 В –ийн хоёр батарей ган утас ашиглана). Богино холболт хийж гал хамгаалагч болгох. (Энергийн өөрчлөлтийн асуудлаар багш өөрийн тохиромжтой санааг оруулна.) Үнэ, аюулгүй байдал, нөөц, байгаль орчны учруулах хор уршиг гэсэн шалгуураар дээрх арга тус бүрийн эерэг ба сөрөг талыг гаргах Үр ашгийн тухай ойлголтыг чанарын хувьд харуулах Энэ сайтад янз бүрийн цахилгаан станц, түүгээр аялах (маш сонирхолтой мэдээлэл бий) http://www.ergon.com.au/ EnergyEd хаягийг нээнэ.

хийх Ган яагаад дахин соронзлогддог вэ? Туйлыг үйлчлэлээр нь дүрэм тогтоох. Луужин байрлуулах аргаар гаргасан дүрс нь үртэс асгах аргаар гаргасантай тохирдоггүйг, тайлбарлах.

Лаа, чийдэн зэрэг гэрэл үүсгэгчийг ажиглах, яагаад харагдаж байгаа талаар саналаа хэлэх Нүхтэй дэлгэцээр гэрлийг хааж, гэрэлт толбыг үүсгэж харах. Гэрлийн цацрагийг харахын тулд утаа бүхий шилэн сав дотуур гэрэл явуулах. Сурагчдаас тунгалаг биш бие яагаад харагдаад байгаа талаар асууж саналыг сонсох

Сүүдрийн хэлбэр хэмжээ, бүдэг, тодыг судлах. Гэрлийн цацрагийн диаграмм ашиглан дүрс урвуу болохыг харуулах. Энэ нь зураг авах энгийн төхөөрөмж ашиглан туршилт хийх (Ийм туршилт хийх цаг хугацааг сайтар тооцоолох хэрэгтэй.) Энгийн перископ хийх (Жижиг толь юм уу хөнгөн цагаан

36

Физикийн болон хүрээлэн буй орчны тулгамдсан асуудлаар энергийн тухай асуудлыг ойлгоход мэтгэлцээн хийх. Энергийн ер бусын сонирхолтой хувирал явагдах зарим туршилтыг үзүүлэх сайт: http://littleshop.physics.colostate.edu/ (Энергийн судалгаанд ашиглаж болох санаанууд дараах сайтад бий. http://ericir.syr.edu/ ‘Lesson Plans’, physical sciences, Solar Hot Box гэсэн хаягийг идэвхжүүлнэ.)

санал тавих, хавтгай толинд дүрс байгуулах Хавтгай толинд чиглэлтэй цацраг ашиглаж ойлтын хуулийг тайлбарлах (Савны ёроолд хийсэн зоос харагдахгүй байснаа савруу аажмаар ус хийхэд усны гадарга орчимд хөвж харагдах туршилт хийж илбэ үзүүлнэ.) Өнгө нэмэх, хасах, шингээлт, өнгөт гэрлийн ойлтыг тайлбарлах

4.1 Дулааны Физик

Ф4.1.1. Ф4.1.2. Ф4.1.3. Ф4.1.4. Ф4.1.5.

Хатуу, шингэн, хийн молекуляр бүтцийг чанарын хувьд илэрхийлэх. Биеийн молекулын хөдөлгөөний нэр томьёогоор хийн температурыг тайлбарлах. Биеийн молекулын хөдөлгөөний нэр томьёогоор хийн даралтыг чанарын үүднээс илэрхийлэх. Янз бүрийн физик шинж чанар температуртай хэрхэн холбогдохыг үнэлэх. Температурын хэмжилтийг ашиглах, шинж чанарын жишээ хэлэх.

Сурагчид устай шилэн савны ёроолыг дээрээс нь харж харагдах гүнийг ажиглаж судлах. (Энд усан цөөрөм маш тохиромжтой контекст болж өгнө.) Цагаан самбарт өнгийн үзгээр зурсан өнгөт зургийн өнгийг харах туршилт хийх Өнгө нэмэх туршилтад улаан, ногоон, хөх өнгийн шүүлтүүр ашиглах. (Давхацсан газарт цэнхэр, шар, ягаан өнгө ажиглана. Гурвуул давхцсан газарт цагаан гэрэл ажиглагдана.) Цагаан гэрэл нь холимог гэдгийг харуулах Хатуу, шингэн, хийн дулаан тэлэлтийг чанарын хувьд илэрхийлэх. Дулаан тэлэлтийн өдөр тутмын хэрэглээ, үр дагаврыг ялгах, тайлбарлах Металл савааны тэлэлт юмуу цагираг руу шарик оруулах туршилтыг үзүүлэх. Колбод дүүргэсэн будагтай ус халаах үед колбоны тагт суулгасан урт шилэн гуурсаар дээш өгсөхийг үзүүлэх. Агаарын тэлэлтийг үзүүлэх оргилуурын туршилт даралтын ялгаврын үр нөлөөг хэлэлцэх

цаас ашиглана.) Хуурмаг дүрс гэсэн загвар ашиглан дүрсийн зайг судлах Гэрлийн шүүлтүүрийг судлах, зарим өнгө шингэдэг, зарим нь нэвтэрдэг гэдгээр тайлбарлах. Цагаан самбарт өнгийн үзгээр зурсан өнгөт зургийн өнгийг харах туршилт хийх Харанхуй өрөөнд бие харагдахгүй. (Гэрлийн өнгө гэж юу вэ? яагаад бие өнгөтэй байгаа вэ гэсэн асуудалд анхаарлыг төвлөрүүлнэ.) Дулаан дамжуулал, конвекц, цацаргалтын өдөр тутмын зарим үр дагавар, хэрэглээг тайлбарлах, ялгах Хөрөх, дулаан тусгаарлах чадавхыг үзүүлсэн судалгааны туршилт хийвэл сайн. Халуун сав нь дулаан дамжуулал, конвекц, цацаргалтын тасалдуулдаг эсэх талаар хэлэлцэх, гэрийн хөргөгчийн ажиллагааг судлах.

Жишиг даалгавар 1. Дэлхий нарыг тойрон эргэж байдаг Дэлхийн

эргэлтийн тэнхлэг

А) Дэлхий нарыг нэг тойроход ямар хугацаа шаардах вэ? Дараах хариултуудаас тохирохыг дугуйл

Нар

Дэлхийн нарыг тойрох зам

37

А. 1 цаг Б. 1 өдөр В. 1 долоо хоног Г. 1 сар Д. 1 жил [1]

А. 1 цаг Б. 1 өдөр В. 1 долоо хоног Г. 1 сар Д. 1 жил

Б) Дэлхий тэнхлэгээ нэг тойроход ямар хугацаа шаардах вэ? Дараах хариултуудаас тохирохыг дугуйл

[1]

В) Өдөр нар яагаад хөдлөж байгаа юм шиг харагддагийг тайлбарла. ………………………………………………………………………….[1] Хариу хэсэг

оноо

А

1

1 жил

Б

1

1 өдөр

В

1

Харьцангуй хөдөлгөөний (санаа)/ дэлхий хөдлөж буй гэхдээ бид үүнийг мэдрэхгүй бгаа гэдэг санаа

Нийт

Хариулт

Нэмэлт мэдээлэл Зөв хариулсныг илтгэх хариултуудыг тооцно жишээ нь 365 өдөр, дугуйлсан, одоор тэмдэглэсэн, зурсан Нэгээс олон хариултыг зурсан, дугуйлсан бол 0 оноо Зөв хариулсныг илтгэх хариултуудыг тооцно жишээ нь 24 цаг, дугуйлсан, одоор тэмдэглэсэн, зурсан Нэгээс олон хариултыг зурсан, дугуйлсан бол 0 оноо

3

2. Болд гараараа сүүдэрлэн дүрс хийж байв. Дэлгэц дээр дүрс үүснэ. Болд сүүдрийн дүрсний хэмжээг өөрчлөхийг хүсэж байв. А) 1) Дүрсийг жижгэрүүлэх нэг арга нь жижиг гартай нэгнийг ашиглах байв. Сүүдрийн хэмжээ ямар болох талаар таамагла.

.............................................................................................. [1]

2) Дүрсийг жижгэрүүлэх өөр хоёр арга дэвшүүл 1.

.............................................................................................

2...............................................................................................[2] 38

b) Болд үүсэж буй дүрснүүдийн хэмжээг хэмжихийн тулд юуг ямар төрлийн хэмжилтийг ямар багаж ашиглаж хийх вэ? Хэмжилт ..............................................................................................

Багаж..............................................................................................[1]

Хариулт Хэсэг а) 1)

оноо 1 2

Хариулт Хэмжээ нь багасана / жижиг болно Дэлгэцийг хөдөлгөх Гэрлийг хөдөлгөх Гараа дэлгэц/гэрэлд ойртуулж, холдуулах

Нэмэлт мэдээлэл Хэмжээгээрээ жижигсэхийгг илэрхийлсэн ямар ч хэмжилтийг тооцно, Аль ч 2 нь болно Орлуулах үгнүүд хэрэглэснийг тооцно, жишээ нь ойр, дагуу

2) b)

1

Хэмжилт – өндөр/ өргөн / талбай/ см Багаж – шугам / метр

Хоёулаа зөв бол = 1 оноо

нийт

4

ДӨРӨВ. СУРГАЛТЫН ОРЧИН, ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН Бүлэг сэдэв, ай

1.Механик

Ахуйн, амьдрах орчинтой холбогдсон шийдвэрлэх асуудал, дасгал даалгавар Энерги хувирах, зөөгдөх гэсэн ерөнхий агуулгыг Хэд хэдэн ялгаатай эзэмшүүлэхийн тулд бичлэг үзэж гарын доорх жишээнүүдээр энергийн хувирлыг материал ашиглан туршилтын багаж хийх харьцуулах. https://www.youtube.com/watch?v= https://www.youtube.com/watch?v= iFXhl5mjdPM 9xhEXDrMMLg Хэмжилт хийх аргуудтай танилцах Гэртээ байгаа төрөл бүрийн https://www.youtube.com/watch?v=-0p2RD0VnR0 хэмжилтийн багажуудыг ашиглан mier.mn сайт дээрх физикийн сургалтын хэмжилт, нэгж хоорондын хөтөлбөр, суралцахуйн удирдамжаас зөвлөмж шилжүүлэг хийх сурах харах Өөрийн пуужин хийх. Сурагчид ашиглаж болох хурд, хурдатгалын http://nasaexplores.com/ маш сайн анимаци байдаг. http://www.fearofphysics.com/Xva/xva. Гар утасны апп ашиглан өөрийн Жигдэрсэн хөдөлгөөний хурдтай холбоотой болон гэр бүлийнхнийхээ дуу судалгааны зааварчлгаа. сонсох чадварыг тодорхойлох, http://school.discovery.com/lessonplans/ чихээ хамгаалах аргыг ярилцаж, Жишиг онлайн материал

39

Хэрэглэгдэхүүн Хэд хэдэн ялгаатай жишээнүүдээр энергийн хувирлыг харьцуулах. Тухайлбал дэн, чийдэн, 5 минут ачааг өргөх г.м энерги агаарт тархан дулааны хэлбэрээр зарцуулагддаг болохыг олж харах Шугам, метр, мензурк, секундомер, бүх төрлийн жин ашиглан хэмжилт хийх- эдгээр багажуудыг шингэн хийх зориулалттай хэмжээтэй сав, гар утасны аппликейшн зэргийг ашиглан оруулж болно. Электрон цагийг (гар утасны timer оролцуулан) үзүүлж болно. Physical Science дараа нь Forces and Motion гэсэн хаягаар хайгаарай.

Осциллоскопын апп гар утсандаа татаж дууны өндөр нам, чанга сулыг тодорхойлдог болох

Цэнэгжих ба цэнэгийн тухай ойлголтыг тоон мэдрэгч (digital sensor) оролцуулан дүрслэх. Цахилгаан хэлхээг https://phet.colorado.edu/en/simulation/circuitconstruction-kit-dc Ашиглан хэлхээ угсарч хялбар тооцоолол хийх.

2.Цахилгаан

Гэрэл бүлэг сэдвийн тухай бичлэг үзэж өөрөө туршилтаа төлөвлөж хийх. https://www.youtube.com/watch?v=skGmQC87Bvg 3.Гэрэл

чихэвч ашиглах танилцах

заавартай Агаарын бөөмийн хөдөлгөөнөөр дууны шинж чанарыг илэрхийлэх. Дууны генератор ашиглаад ангийн сурагчдын сонсох хязгаарыг тогтооно. Осциллоскоп ашиглах нь дууг харах, сонсох Цэнэгжсэн хуванцар шугамаар • Багаж хэрэгслийг сонгох, ямар цаасны жижиг хэсгүүд болон ажиглалт, хэмжилт шаардлагатайг утсанд зүүсэн бортогыг татаж шийдвэрлэх. хазайлгах, хийн бөмбөлгийг • Гарч болох аюул ослыг үнэлэх, хананд наах, хув саваагаар эрсдэлээр сэргийлэх. гоожиж байгаа усны урсгалыг • Үнэн зөв үр дүн гарган авах. хазайлгах. Энэ туршилтад дараах •Шинжлэх ухааны мэдлэг ба багаж хэрэгсэл ашиглах. ойлголтоо ашиглан дүгнэлт хийх. Хуванцар шугам, үлээдэг Бага хүчдэлийн үүсгүүр (батарей бөмбөлөг, хуванцар саваа, г.м), дамжуулагч утас, түлхүүр, төмрийн үртэс, ноосон алчуур, чийдэн (хэлхээнд хоёроос цөөнгүй). цамц г.м. Хэдэн ижил чийдэн ашиглан Хотын цахилгаан шугамыг ямар цуваа ба зэрэгцээ хэлхээний нэг судалгааны зорилгоор гүйдлийг судлах. хэрэглэж огт болохгүй. Хэлхээний янз бүрийн хэсгийн гүйдлийн хүчийг хэмжихэд амперметр ашиглах. Санааг шалгахын тулд судалгааг •Гэрэл яаж тардаг, сүүдэр үүсэх төлөвлөх •Тунгалаг биш бие хэрхэн Шинжлэх ухааны мэдлэг, ойлголт харагддаг. ашиглан таамаглал дэвшүүлэх •Хавтгай гадаргаас ойх, ойлтын Хэмжилтийг нягт нямбай хийх хуулийг ашиглах. Олон тооны хэрэгслийг зөв •Агаар шил, агаар усны зааг дээр ашиглах гэрэл хугарах Хавтгай толинд дүрс байгуулах •Цагаан гэрлийн дисперс Хавтгай толинд чиглэлтэй цацраг •Өнгө нэмэх, хасах, шингээлт, өнгөт ашиглаж ойлтын хуулийг гэрлийн ойлт 40

4.Дулааны физик

Бодисын төлөв шинж чанартай холбоотой туршилтын симуляц ашиглан туршиж үзэх https://phet.colorado.edu/ Сурагчдаар өвөрмөц тааврыг шийдүүлж болно. http://teams.lacoe.edu/documentation/classrooms /gary/heat/activities/mystery/Mystery.html Хайлах, буцлах үзэгдлийн үед температурын өөрчлөлтгүйгээр энергийн авч байгааг илэрхийлэх. Хайлах цэг буцлах цэгийн утгыг хэлэх. Конденсац, талсжих үзэгдлийг илэрхийлэх

тайлбарлах Энгийн перископ хийх Жижиг толь юм уу хөнгөн цагаан цаас ашиглана. Хуурмаг дүрс гэсэн загвар ашиглан дүрсийн зайг судлах Дулаан дамжуулалтыг харьцуулах хялбар туршилтууд (Ж: металл дамжуулагч саваануудыг ашиглах). Халах, хөрөх муруйг туршилтын үр дүнгээр байгуулж болно (Ж: мөсийг хайлаад цааш буцалтал нь, лааны хайлмаг тосыг царцтал хөргөх процессын хугацаатемпературын хамаарлыг судлах).

ТАВ. ҮНЭЛГЭЭ Үнэлгээний зорилт А. Мэдлэг, ойлголт Б. Мэдээллийг хүлээн авах, асуудлыг шийдвэрлэх В. Туршилт ба судалгааны арга Г*. Хандлага * Сурагчдын хандлагыг асуулга, ажиглалт, ярилцлага зэрэг тохиромжтой аргаар үнэлнэ. Үнэлгээний шалгуур Үнэлгээний зорилт Үнэлгээний шалгуур Дараах мэдлэг, ойлголтыг үнэлнэ: А. Мэдлэг, ойлголт А1. Шинжлэх ухааны үзэгдэл, баримт, хууль, тодорхойлолт, шинэ санаа ба онол (Сурагчид хөтөлбөрийн А2. Шинжлэх ухааны үг хэллэг, нэр томьёо, тогтмол, нэгж, хэмжигдэхүүн болон олон улсын тогтсон томьёо, хүрээний ухагдахуун томьёолол ойлголтын талаар мэддэг А3. Шинжлэх ухааны багаж тоног төхөөрөмж, арга техник, аюулгүй ажиллагаа байна.) А4. Нийгэм, эдийн засгийн ба хүрээлэн буй орчны ойлголт бүхий шинжлэх ухаан, технологийн хэрэглээ Б. Мэдээлэл Сурагч дараах чадварыг тэмдэг, график, тоон өгөгдөл, тэмдэглээг ашиглан үгээр юм уу, бичгээр илэрхийлэн 41

боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх чадвар (Сурагч дараах зүйлсийг хийх чадвартай байх)

В. Туршилт ба судалгааны чадвар (Сурагчид нь дараах зүйлсийг хийх чадвартай байх)

Г. Хандлага (сурагчдад дараах хандлага төлөвшсөн байх)

гүйцэтгэнэ: Б1. Төрөл бүрийн эх сурвалжаас өгөгдөл, мэдээллийг цуглуулж, бүртгэх, сонгох, цэгцлэх Б2. Мэдээллийг нэг хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт хөрвүүлэх Б3. Дүгнэлт гаргахад өгөгдөл, мэдээллийг хэрэглэх Б4. Зүй тогтол, харилцан хамаарлын учир шалтгааныг тайлбарлах Б5. Үзэгдэл, загвар, үйл явцын холбоо хамаарлыг олж илрүүлэх Б6. Урьдчилан таамаг, таамаглал дэвшүүлэх зэргээр учир шалтгааныг тайлбарлах аргыг оновчтой сонгох Б7. Мэдлэг, мэдээллээ шинэ нөхцөлд хэрэглэн, асуудлыг шийдвэрлэх Б8. Үр дүнг үнэлэх, асуудалд байгалийн ухааны мэдлэг, онол, загварын хэрэглэгдэх хязгаарыг ялган таних Сурагч дараах чадвараа харуулна: В1. Техник, багаж төхөөрөмж, бусад материал (тохирох газарт нь заавар журмыг ашиглахыг оруулаад)-ыг аюулгүй сонгон, хэрэглэх В2. Туршилт, судлан шинжлэх ажлыг төлөвлөх В3. Ажиглалт, хэмжилт хийх, тэмдэглэх В4. Ажиглалт, туршилтын үр дүнг тооцоолох, тайлагнах, үр дүнг үнэлэх, дүгнэх В5. Туршилт, судалгааны аргыг үнэлэх, түүнийг сайжруулах боломж (техник, тоног төхөөрөмж, материалын сонголтыг багтаан)-ийг санал болгох Сурагчдад дараах хандлага төлөвшсөн байна: Г1. Сонирхол Г2. Идэвхтэй оролцоо Г3. Бүтээлч байдал Г4. Нягт нямбай байдал Г5. Аливаа асуудалд шинжлэх ухаанчаар хандах

Суралцахуйн зорилго, зорилт, харгалзах хичээлүүд нь сурагчдын өмнөх мэдлэгтэй нягт холбогдож, цаашдын суралцахуйн эхлэл болно. Физикт сургах аргазүй нь туршилт, судалгаанд суурилсан, хувь хүүхдэд, сурагч төвтэй арга зүйд чиглэсэн, интерактив байх ёстой. Сургалтын явцын үнэлгээ нь дараачийн түвшинд хүрэхэд шаардлагатай одоогийн ойлголт ямар байгааг илрүүлэх, сурагчдад зайлшгүй хэрэгцээтэй зүйлийг бэхжүүлэхэд чиглэсэн хөтөлбөрийн салшгүй нэгэн хэсэг байх ёстой. Бүлэг бүрт хэрэглэгдэж байгаа тодорхойлолт, нэр томьёоны жагсаалт гаргахыг дэмжиж сайшааж байх ёстой. Үнэлгээний зорилтыг хэрэгжүүлэхдээ багш зөвхөн сурагчийг үнэлж, дүн тавихаар хязгаарлах бус сурагчдын сонирхол, хүсэл эрмэлзлийг өдөөх, оролцоог нэмэгдүүлэх, илүү ихийг хийх, бүтээхэд чиглүүлэх нь чухал юм. 1. Мэдлэг, ойлголтыг үнэлэхэд сурагч мэдээллийг сэргээн санах, тайлбарлах түвшний даалгаврыг гүйцэтгэнэ. Мөн танил бус нөхцөлд мэдлэгээ хэрэглэх, эзэмшсэн мэдлэгээ шинэ сэдэвтэйгээ холбон ойлгох зэрэг үнэлэх асуултууд орж болно. Энэ үнэлгээний зорилтын даалгаврыг боловсруулахдаа гол төлөв тогтоох, тодорхойлох, дурдах, илэрхийлэх, дүрслэх, тайлбарлах (ойлгосноо) зэрэг үйл үгсийн аль нэгийг хэрэглэнэ. 42

2. Мэдээлэл боловсруулах чадвар гэдэгт мэдээллийг цуглуулах аргаа сонгох, мэдээллийг бүртгэн тэмдэглэх, нэгтгэн дүгнэх, задлан шинжилгээ хийх, мэдээллийг хэрэглэх зэргийг багтаан ойлгоно. Асуудал шийдвэрлэх чадвар гэдэгт асуудлыг тодруулах, асуудал үүсэх нөхцөл буюу тохироог илрүүлэх, асуудлыг шийдвэрлэх, өөрийн санаа бодлоо дэвшүүлэх зэргийг багтаан ойлгоно. Мэдээлэл боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх чадварыг үнэлэхдээ ойлголт, ухагдахуун, зарчмыг шинэ нөхцөлд бүтээлчээр хэрэглэх, задлан шинжлэх, нэгтгэн дүгнэх түвшний даалгавар боловсруулна. Энэхүү үнэлгээний зорилтын даалгаврыг боловсруулахдаа гол төлөв таамаглах, санал болгох, тооцоолох, тодорхойлох зэрэг үйл үгсийн аль нэгийг хэрэглэнэ. 3. Сорил туршилт хийх чадвар гэдэгт байгалийн юмс, үзэгдлийн мөн чанар, учир шалтгааны талаар таамаглал дэвшүүлэх, түүнийг батлахын тулд төлөвлөгөөтэйгээр ажиглалт, туршилт хийх, үр дүнг нэгтгэх, боловсруулах, бусдад илэрхийлэх цогц үйл ажиллагааг ойлгоно. Энэхүү үнэлгээний зорилтын даалгавар нь тухайн анги тус бүрийн агуулга, шинжлэн судлах арга барилд тохирох сорил туршилтын өгөгдөл бүхий үйлийн алхамтай байна. Нэгж болон ээлжит хичээлийн үнэлгээг төлөвлөхдөө оношлох, түвшин тогтоох, явцын, эцсийн үнэлгээ гэсэн төрлүүдийг ашиглана. Эдгээр үнэлгээний төрлөөс суралцахуйн төлөөх үнэлгээг буюу явцын төлөвлөхдөө хичээлийн зорилго болон суралцагчдаас хүлээх үр дүнг тодорхойлоход дараах үйл үгнүүдийг асуулт, даалгавартай ашиглах нь илүү үр дүнтэй байдаг. Харуулах Эрэмбэлэх, ангилах Дүрслэх Илэрхийлэх Төлөвлөх Тодорхойлох Хоорондын холбоог гаргах, холбох

Томьёолох Дүрслэх Хэлэлцэх Тооцоолох Таамаглах Яагаад гэдгийг тайлбарлах ...-ны талаарх санааг ...-д ашиглах

Бичиж тэмдэглэх Сонгох Тодорхойлох Хөрвүүлэх (interpret) Дүгнэлт хийх Зүй тогтлыг ...-д ашиглах ...-ны загварыг ...-д ашиглах

Хүлээн зөвшөөрөх Толилуулах Ангилах Байгуулах Шийдэх, бодох

Ялгах Текстээс мэдээлэл олох Хэрхэн гэдгийг тайлбарлах Тодотгох ...-с гол санаануудыг тодорхойлох

Дахин зохион байгуулах

Хоорондын ялгааг тайлбарлах

...-г баримтаар хангах

...-ийн баримтыг үнэлэх

Үнэлгээний жин Үнэлгээний зорилт А. Мэдлэг, ойлголт Б. Мэдээлэл хүлээн авах болон асуудал шийдвэрлэх чадвар В. Туршилт ба судалгааны чадвар

Эзлэх хувийн жин 50% (20%-аас ихгүй сэргээн санах түвшний даалгавар) 30% 20%

Үнэлгээний жишиг даалгавар 1.

зурагт резистор агуулсан хэлхээн дэх гүйдэл хүчдэлээс хэрхэн хамаарахыг үзүүлэв.

43

А. графикийн үр дүнг ашиглан доорх хоосон зайд цахилгаан хэлхээний схемийг зурна уу. Гүй дэ л /А/

Хэлхээнд: -Амперметр -цахилгаан утас -тэжээл үүсгэгч -резистор -вольтметр элементүүд агуулагдана.

Хүчдэл /В/

20В үед хэлхээний гүйдлийн утгыг барагцаалан бичнэ үү. /тааамагла/ Өөрийн хариултыг тайлбарлана уу. таамаглал.......................................................А тайлбар.....................................................................................................................................................................................................................[2] 2) Хэлхээний гүйдэл 0.5 А байх үед нэг секундэд урсах цэнэг-/Кулон/-ийн тоо хэмжээг тодорхойлно уу. .......................................................Кл [1] 3) Энэ хэлхээнд цэнэг зөөгчийн нэрийг бичнэ үү. .................................................................[1] Хариулт Б. 1)

Б (1)

хэлхээ резистор, волтметр, Амперметр ба тэжээл үүсгэгч агуулах резистор, волтметр, Амперматр ба тэжээл үүсгэгчийн зөв тэмдэглэгээ Амперметр цуваа Волтметр резисторт зэрэгцээ чийдэн, волтметр, Амперметр, тэжээл үүсгэгчийн тэмдэглэгээ

(2) (1) тайлбар: -2x1.5A (2) 0.5 Кл (3) Электрон

3A [1] [1]

[2]

[Нийт 8 оноо]

44

[4]

СУУРЬ БОЛОВСРОЛЫН БИОЛОГИ ХИЧЭЭЛИЙН ДҮЙЦСЭН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР НЭГ. ЗОРИЛГО Сурагч нь байгалийн ухааны суурь, мэдлэг, байгалийн юмс үзэгдлийг шинжлэн судлах арга барилаа хөгжүүлэх, хүрээлэн буй орчиндоо ээлттэй, түүнийг хайрлан хамгаалахад хувь нэмрээ оруулдаг иргэн болж төлөвшинө Зорилт Байгалийн ухааны суурь мэдлэг ойлголт эзэмших Өдөр тутмын амьдралд тохиолдох түгээмэл үзэгдлийг тайлбарлахад байгалийн ухаан, математик болон орчин үеийн техник, технологийн мэдлэг чадвараа хэрэглэж, мэдээлэл боловсруулах, бусдад илэрхийлэх замаар шинжлэн судлах арга барилаа хөгжүүлэх Байгалийн юмс үзэгдлийн талаар таамагалал дэвшүүлэх, зорилготойгоор ажиглалт, туршилт хийх, үр дүнг нэгтгэх, боловсруулах, бусдад илэрхийлэх замаар шинжлэн судлах арга барилаа хөгжүүлэх Байгаль, нийгмийн харилцан хамаарлыг ойлгож, байгалийн ухаанд суралцах сонирхол, хүсэл эрмэлзлэлтэй болох, байгаль орчноо хайрлан хамгаалах үүрэг, хариуцлагаа ухамсарлах, үйл ажиллагаанд бие даан болон хамтран оролцох хандлагатай болох.

-

ХОЁР. АГУУЛГА Суурь боловсролын агуулгыг 81-н суралцахуйн зорилтоор тус тус эзэмшүүлэхээр тусгагдсан байдаг. Дүйцсэн хөтөлбөрийг агуулгын хувьд хялбаршуулах, хөндлөн болон залгамж холбоог судалснаар ижил төстэй агуулгыг нэгтгэх,зарим хүнд агуулгыг хасах маягаар интеграци хийн 30%-ийг хөнгөвчилсөн болно. Суурь боловсролын биологи хичээлийн дүйцсэн хөтөлбөрийн агуулгыг нийт 58-н суралцахуйн зорилт болгон агшаасан.

Амьд биеийн үндсэн шинж, ангилал

Ай

Дүйцсэн хөтөлбөрийн суралцахуйн зорилт

Цөм агуулга

Үйл ажиллагаанд суурилсан агуулга

Ахуй амьдралын асуудлыг шийдвэрлэх агуулга

Суралцахуйн зорилт

1.1 Амьд биеийн 7 үндсэн шинжид үндэслэн амьдралын үйл ажиллагааг тайлбарлах

Амьд биеийн 7 үндсэн шинж

Тодорхой амьд биесийг нэрлэж, тэдгээрт амьд биеийн үндсэн шинж хэрхэн илрэхийг тайлбарлах

Организм өөртэйгээ адил бодгалиудыг төрүүлдэг. Жишээлбэл: Хонь-Хурга, Ямаа-Ишиг төрүүлэх гм. Үс хумс ургах, шарх эдгэрэх, өндөр болох.

6.1а

1.2 Амьд биеийн 7 үндсэн шинжид үндэслэн Монгол орны болон орон нутгийнхаа ургамал амьтдыг тодорхой шинжүүдээр нь ялгах, жишээлэн тайлбарлах

Амьд биеийн зарим үндсэн шинжүүд

Ургамал, амьтдын зураг бүхий үзүүлэнг ашиглан тэдгээрийг тодорхой шинжүүдээр нь ялгах, батлан тайлбарлах

Багваахайн цэцгийн диаметрийг өглөө, өдөр, орой хэмжиж, хөдөлгөөнийг ажиглах, тэмдэглэл хөтлөх

(6.1б) 7.1а

45

1.3 Ангилал зүйн нэгжийг нэрлэх, амьд биеийн 5 аймаг ба тэдгээрийн зарим төлөөлөгчдийг онцлог шинж,гадаад бүтцэд нь үндэслэн ялган таних бүдүүвч зохиох

Амьд биеийн 5 аймгийн гол төлөөлөгчдийн гадаад бүтэц,онцлог

Амьд биеийн 5 аймаг ба тэдгээрийн зарим төлөөлөгчдийг онцлог шинж,гадаад бүтцэд нь үндэслэн ялган таних бүдүүвч зохиох

Ангилал зүйн том нэгжийн нийтлэг шинж

Түлхүүр бичгийг хэрэглэж, амьтан, ургамлын хүрээ ,ангийг ялган таних

Түлхүүр бичгийг хэрэглэж орон нутгийнхаа ургамал амьтны хүрээг ялган таних.

8.1а(8.1б)

Ангилал зүйн бага нэгжийн онцлог шинж

Түлхүүр бичгийг хэрэглэж, амьтан ургамлын аймгийн зарим баг овог төрөл зүйлийг тодорхойлох

Түлхүүр бичгийг хэрэглэж орон нутгийнхаа зарим баг, овог, төрөл, зүйлийг тодорхойлох

9.1.а(9.1б )

Ангилал зүйн бага нэгж болох зүйлийг хос нэршлээр нэрлэх

Зүйлийн хос нэршлийн системийг зохиосон Карл Линнейн хийсэн ажлын талаар уншиж мэдээлэл цуглуулж, боловсруулалт хийж хос нэршлээр нэрлэх болсон түүх, учир шалтгааныг тайлбарлах

Орон нутаг болон сургууль орчмын бүсэд тохиолдох ургамал, амьтны зүйлийг хос нэршлээр нэрлэн тайлбарлах.

9.1в

2.1. Амьд биеийн бүтцийн түвшин (бие махбод-эрхтэн тогтолцооэрхтэн-эд-эс)-г дүрслэн үзүүлэх

Амьд биеийн бүтцийн түвшин

Нэг эрхтний тогтолцоог сонгон авч бүтцийн түвшинг жишээлэн тайлбарлах

2.2. Микроскоп ашиглан нэг эстний бүтцийг ажиглах, нэг эстэн, вирус ялгаатай амьд бие болохыг тайлбарлах

Нэг эстэн ба вирусын бүтцийн ялгаа

Нэг эстэн, вирус ялгаатай амьд бие болохыг тайлбарлах

1.4 Ангилал зүйн том нэгжийн нийтлэг шинжид үндэслэсэн түлхүүр бичгийг хэрэглэж амьтан ургамлын хүрээ ангийг ялган таних 1.5. Ангилал зүйн бага нэгжийн онцлог шинжид үндэслэсэн түлхүүр бичгийг хэрэглэж амьтан ургамлын аймгийн зарим баг овог төрөл зүйлийг тодорхойлох

Эсийн бүтэц

1.6.Ангилал зүйн бага нэгж болох зүйлийг хос нэршлээр нэрлэх болсон түүх, учир шалтгааныг тайлбарлах

46

7.1б

Өглөөний цайндаа идсэн нэг ширхэг өндөг бидний биед боловсрох замыг хоол боловсруулах эрхтэн тогтолцоогоор төлөөлүүлэн загварчлах. Вирус нь эст бүтэцгүй амьд бие болохыг энгийн загвараар тайлбарлах, нэг эстнийг сургууль, гэр, орчмын нуга, намаг, борооны тогтоол ус, зөөлөн урсгалтай горхиноос өсгөвөр бэлтгэж микроскопоор харж судлах

6.2а(6.2б)

7.1в

Хүний хооллолт

2.3. Гэрлийн микроскоп ашиглан ургамал, амьтны эсийн бүтцийн ялгааг харьцуулах

Ургамал, амьтны эсийн ялгаа

2.4. Эс түүний эрхтэнцрүүдийн хэмжээг мм-ээр илэрхийлэх, өсгөлтийг тооцох

Эс түүний эрхтэнцрүүдийн хэмжээ

2.5. Эсүүдийн хэлбэр нь түүний гүйцэтгэх үүрэгтэй зохилдсон болохыг зарим онцлог эсээр жишээлэн тайлбарлах

Эсүүдийн хэлбэр түүний гүйцэтгэх үүрэгтэй холбогдох нь

2.6. Эсийн хромосом нь удамшлын мэдээлэл генийг хадгалан, митоз хуваагдлаар төл эсэд дамждаг болохыг тоймлон тайлбарлах

Эсийн митоз хуваагдалд хромосомын үүрэг

2.7. Мейоз хуваагдлын дүнд бэлгийн эсийн хромосомын тоо цөөрдөг болохыг бүдүүвчээр тайлбарлах

Мейоз хуваагдал

3.1. Хүний хоол боловсруулах эрхтний байрлал,эрхтэн тус бүрийн бүтцийг гүйцэтгэх үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах

Хүний хоол боловсруулах эрхтний байрлал, бүтэц ,үүрэг

Ургамал амьтны эсийн хар зураг тараан өгч төсөөтэй эрхтэнцэрийг ижил өнгөөр будаж будагдаагүй үлдсэн эрхтэнцэрээр ялгаатай болохыг харьцуулах Микроскопоор харж буй зүйлийн өсгөлтийг тооцоолох дадлага ажлыг байнгын бэлдмэл ашиглан, обьектив ба окулярын янз бүрийн өсгөлтөөр сольж хийн тооцоолох Эсийн хэлбэрийг амьсгалын замын намираа эс, үндэсний үсэнцрийн сорох эс, булчингийн эс, цусны улаан, цагаан эсээр жишээлэн тайлбарлах. Эс митоз хуваагдлаар хуваагдахаас өмнө хромосом хоёрчлогддог учраас үүссэн хоёр төл эс, эх эстэйгээ ижил тооны хромосомтой, генетикийн хувьд яг ижил байдгийг зургаар илэрхийлэх. Митозоор диплоид бүрдэлтэй 2 төл эс үүсдэг бол, мейозоор гаплоид бүрдэлтэй 4 эс (гамет) үүсдэг болохыг харьцуулан бүдүүвчээр тайлбарлах Хоол боловсруулах тогтолцооны хэсгүүд тус бүрийн бүтцийг гүйцэтгэх үүрэгтэй нь холбон тайлбарлаж, хүснэгтэд бичих.

47

Элэгний эс,навчийн баганан эдийн эс хоёрыг харьцуулж ялгаатай хэсгүүдийг тодруулах

6.2г 7.2а

Сонгины булцууны эпидермисийг хуулан авч бэлтгэсэн түр зуурын бэлдмэлийг үзэгдэх талбайн харьцуулалтын арга ашиглан эсийн хэмжээг тооцоолох

9.2а

Намираа хучуур эдийн эс, үндэсний үсэнцэрийн сорох бүсийн эс, булчингийн эс, цусны улаан, цагаан эсүүдийн дүрсийг 3D барималаар хийж үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах

7.2б

Хромосомын зурагт үзүүлэн, хромосом хоёрчлогдох процессийн тухай бичлэг үзүүлж, хромосомын загварыг төрөл бүрийн материал ашиглан сурагчдаар бүтээлгэх

8.2а

Митозоор диплойд бүрдэлтэй 2 төл эс үүсдэг бол мейозоор гаплойд бүрдэлтэй 4 эс(гамет) үүсдэг болохыг загварчлах

9.2б

Хоол боловсруулах замын эрхтнүүдийн үүргийг залгих, дамжуулах, задлах, шимэгдэх, ижилсэх, нийлэгжих, хуримтлуулах, хэлбэржүүлэх, ялгаруулах процесстой холбон тайлбарлах.

9.2в (7.2в) ( 8.2б)

Хүнсний бүтээгдэхүүнд агуулагдах шим бодисууд тэдгээрийн амьд биед гүйцэтгэх үүрэг, ач холбогдол

Шим бодисыг туршилтаар илрүүлж , амьд биед гүйцэтгэх үүрэг, ач холбогдлыг тодруулах

Хүнсний бүтээгдэхүүний шошгон дээрх 100гр бүтээгдэхүүний найрлагаас бие махбодид үүсгэх энергийн хэмжээнд тооцоолол хийж, өөрт хэрэгцээтэй хүнсний бүтээгдэхүүний сонголт хийхэд суралцах

9.2г (8.2в)

3.3. Дэлхийн хүн амын хүнс тэжээлийн хүрэлцээ хангамж, хомсдлыг ган гачиг, үер усны аюул, хүн амын тоо хэт ихсэх зэрэг асуудлуудтай холбон шүүн хэлэлцэх

Дэлхийн хүн амын хүнс тэжээлийн хүрэлцээ хангамж, хомсдол

Хүнсний бүтээгдэхүүний хангамжийг нэмэгдүүлэхэд орчин үеийн технологийг ашиглах арга замын талаар ярилцах

Дэлхийн хүн амын хүнс тэжээлийн хүрэлцээ хангамж, хомсдол сэдвийн хүрээнд сонин сэтгүүл, телевизийн мэдээнээс сонгосон материалыг ашиглан хэлэлцүүлэг зохиох

9.2е

Цусан дахь глюкозын зохицуулга

Схем ашиглан тайлбарлах

Чихрийн шижингийн өвчлөлийг амьдралын хэв маяг, хоолны дэглэмтэй холбон тайлбарлах

9.2о

Хоол боловсруулахад энзимийн үүрэг

Энзимийн үүргийг шүлсний амилазагийн цардуул задрах туршилтаар жишээлэн тайлбарлах

Хэсэг талх аваад хэдэн хормын турш зажилж, чихэр амтагдахыг амилаза энзимтэй холбон тайлбарлах. Яагаад хоол хүнсийг зажлах хэрэгтэй байдаг талаар хэлэлцүүлэг хийх

9.2д

Бичил биетэн задлагч амьд бие болох

Бактери, мөөг, чийгийн улаан хорхой нь задлагч амьд бие болохыг жишээгээр нотлох

Бактери, мөөг, чийгийн улаан хорхой задлагч амьд бие болохыг орон нутгийнхаа онцлог экосистем дээр жишээлэн тайларлах

6.2ж

Бичил биетэн амьд бие болохыг туршилтаар нотлох

Айраг эсгэх, тараг бүрэх, бяслаг шахах технологитой бичил биетний үүргийг холбон тайлбарлах

6.2е 6.2д

Хүн ба амьтдын амьсгалын эрхтний онцлогийг харьцуулан байрлал, гадаад бүтцийг ялган таних

Амьтдын амьсгалах эрхтний онцлогийг амьдрах орчинтой нь холбон тайлбарлах.

7.2г

3.4 Глюкагон ба инсулин нь цусанд агуулагдах глюкозын хэмжээг зохицуулахад оролцдог болохыг учирлан тайлбарлах 3.5. Хоол боловсруулахад энзим биохурдасгуурын үүрэгтэй оролцдог болохыг шүлсний амилазагийн цардуул задлах туршилтаар жишээлэн тайлбарлах 4.1. Бичил биетэн задлагч амьд бие болохыг учирлан тайлбарлаж, тэдгээрийн үүргийг бүдүүвчээр дүрслэх 4.2. Хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд, өвчин үүсгэх зэрэгт бичил биетний гүйцэтгэх үүргийг баримт нотолгоогоор жишээлэн тайлбарлаж, бичил биетэн амьд бие болохыг туршилтаар нотлох 5.1. Хүн ба амьтны амьсгалын эрхтний ялгаа, хүний амьсгалын эрхтэн тогтолцооны эрхтний байрлал, гадаад бүтцийг ялган

Хүний амьсга л ба зөөвө рлөлт

Бичил биетний үйл ажиллагаа

3.2. Хүнсний бүтээгдэхүүнд агуулагдах шим бодисыг туршилтаар илрүүлж, задрах нийлэгжих явцыг загварчлах, амьд биед гүйцэтгэх үүрэг, ач холбогдлыг тодруулах

Хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, өвчин үүсгэх зэрэгт бичил биетний гүйцэтгэх үүрэг Хүн ба амьтны амьсгалын эрхтний байрлал, гадаад бүтэц

48

харьцуулан

таних 5.2.Хүний амьсгал авах, гаргах үеийн хийн солилцоог загвар, туршилтаар илрүүлж тайлбарлах

5.3.Амьсгалын ач холбогдолыг аэроб амьсгалаар жишээлэн тайлбарлаж, аэроб амьсгалыг үгэн тэгшитгэлээр илэрхийлэх

Хүний амьсгал авах, гаргах үеийн хийн солилцоо

Хүний амьсгалын ач холбогдол

Уушгины энгийн загвар хийж амьсгал авах ба гаргахад цээжний хөндийд гарах өөрчлөлтийг загвар, туршилтаар илрүүлж тайлбарлах Аэроб амьсгалын явцад хүчилтөрөгч шаардагддаг болохыг тайлбарлан хоол тэжээлээр бие махбодид хуримтлагдсан гликоген амьсгалаар авсан хүчилтөрөгчийн оролцоотой задарч бидний биед шаардлагатай энергийг үүсгэдэг болохыг тайлбарлан, амьсгалыг үгэн тэгшитгэлээр илэрхийлэх. Зүрхний зүүн ховдол нь баруун ховдлоос зузаан булчинлаг ханатай болохыг туршилтын үр дүнд үндэслэн тайлбарлах

5.4.Зүрх судасны байрлал, гадаад бүтцийг ялган таньж, туршилтын үр дүнд үндэслэн дотоод бүтцийг тайлбарлах

Зүрх судасны гадаад дотоод бүтэц байрлал

5.5.Зүрхний бүтцийн хэсгүүд нь үйл ажиллагаатайгаа нарийн зохилдсоныг загварчлан шинжилж, цусны эргэлтийн хурдад дасгал хөдөлгөөн хэрхэн нөлөөлөхийг туршиж, нотлох

Цусны эргэлтийн хурдад дасгал хөдөлгөөн нөлөөлөх нь

Биеийн хөдөлгөөн нь зүрхний цохилтын хурд судасны цохилт амьсгалын хурдад нөлөөлөх болохыг туршиж нотлох

5.6. Зүрх цусыг шахдаг, судас нь цусыг дамжуулдаг болохыг зүрх, судасны цохилт тоолох туршилтаар тодорхойлох

Зүрх судасны үүрэг

Зүрх цусыг шахаж, судсаар дамжуулдаг болохыг зүрх, судасны цохилт тоолох туршилтаар тодорхойлох

5.7 Артери, вен, хялгасан судас нь гүйцэтгэх үүрэгтэйгээ зохилдсон болохыг ялган таних

Артери, вен, хялгасан судасны гүйцэтгэх үүрэг

Артери, вен, хялгасан судсыг ялган таних

49

Уушгины энгийн модель загвар хийж ,амьсгал авах гаргах өөрчлөлтийг тайлбарлах

8.2д

Короновирусын халдвар авсан хүний цусан дахь хүчилтөрөгчийн хий дутагдаж амьсгал боогдох хүндрэл илэрч байгааг аэроб амьсгалтай холбон тайлбарлах

9.2ж

Малын зүрхийг задлан зүрхний зүүн ховдол нь баруун ховдлоос зузаан булчинлаг ханатай болохыг батлах

8.2е( 7.2д)

Тайван байх үед болон дасгал хөдөлгөөн хийсний дараа судасны цохилтыг тоолж тэмдэглэх, харьцуулсан график байгуулах

9.2з

Чагнуур ашиглан зүрхний цохилтыг сонсох, зүрх судасны цохилтоор зүрх цусыг шахаж, судас бүх биеээр тарааж, цуглуулдаг болохыг нотолж тайлбарлах Артери вен хялгасан судасны бүтцийг янз бүрийн зузаантай хуванцар гуурсыг харьцуулах замаар судасны ханын зузаан ялгаатай байдгийг тайлбарлах

7.2е

8.2ж

Ургамлын хооллолт

5.8.Титэм судас нарийсах өвчний шалтгааныг тодруулан ойлгож, түүнээс урьдчилан сэргийлэх боломжуудыг таамаглан хэлэлцэх

Зүрхний титэм судас нарийсах өвчний шалтгаан

Титэм судасны нарийсалтын шалтгааныг таамаглан хэлэлцэх

Тамхичин хүний зүрх тамхи татдаггүй хүнийхээс 20-25 мянган удаа илүү агших бөгөөд цусны судас нь өдөржин агшсан байдалтай байдаг.Титэм судасны нарийсалд өдрийн дэглэм, биеийн хөдөлгөөний дутагдал, амьдралын буруу хэв маяг нөлөөлдөг болохыг дээрх баримтаар жишээлэн тайлбарлах

5.9. Цусны эсийн зураг болон байнгын бэлдмэлийг микроскопоор харж, цусны эсүүдийн хэлбэр, онцлог, үүргийг ялган таних

Цусны эсүүдийн хэлбэр, онцлог, үүрэг

Цусны эсүүдийн хэлбэр, онцлог, үүргийг ялган таних

Цусны улаан, цагаан, ялтас эсүүдийн хэлбэрийг гарын доорх материалаар (баримал, зуурсан гурил) хийж, үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах

5.10. Хүний цусны их, бага эргэлтийг загварчилж, зөөвөрлөх үүргийг мэдэх

Хүний цусны их, бага эргэлт

Цусны мэдэх

5.11. Хоол боловсруулах, амьсгалах, цусны эргэлтийн эрхтэн тогтолцооны хамаарлыг бүдүүвчээр илэрхийлж тайлбарлах

Хоол боловсруулах, амьсгалах, цусны эргэлтийн эрхтэн тогтолцооны хамаарал

Хоол боловсруулах, амьсгал, цусны эргэлтийн тогтолцооны хоорондын хамаарлыг зураг схемээр илэрхийлэх.

Навчийн бүтэц фотосинтез болон хийн солилцоо явуулахад зохицсон нь

Навчны бүтэц үүрэгтэйгээ зохилдсон болохыг зураг ашиглан нотлох Хлоропластын тархалтын онцлогийг фотосинтезтэй, амсар ба мезофиллийн эсийн бүтэц байрлалыг хийн солилцоотой, дамжуулах багцын бүтцийг зөөвөрлөлт, тулгуурын үүрэгтэй холбон тайлбарлах

6.1. Навчийн бүтэц үүргийг ялган таньж фотосинтез болон хийн солилцоо явуулахад зохицсон болохыг зураг ашиглан нотлох

зөөвөрлөх

50

үүргийг

Уушгинд очих цусны бага эргэлт ба бие эрхтнүүдэд тархдаг өндөр даралт бүхий цусны их эргэлтийн тухай, тэдгээрийн хоорондын ялгааг өнгөөр ялган зурж үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах Даарсан үед халуун цай хоол идэхэд биеийн температур нэмэгдэж, хацар улайх шинж тэмдэг илэрдэг. Үүнийг хоол боловсруулах, амьсгал, цусны эргэлтийн эрхтэний тогтолцоотой холбон тайлбарлах

Тасалгааны ургамлын навчнуудыг ажиглан харьцуулж, бүтэц болон фотосинтез явуулахад зохилдсон байдлыг тайлбарлах.

9.2и

7.2ж

9.2к 8.2з

9.2л

9.2р( 7.2з)

Ургамлын зөөвөрлөлт

6.2. Фотосинтезийн эрчимд гэрлийн өөрчлөлт ба нүүрсхүчлийн хийн концентраци нөлөөлөхийг туршилтын үр дүнгээс илрүүлэх

Фотосинтезийн эрчимд гэрлийн өөрчлөлт ба нүүрсхүчлийн хийн концентраци нөлөөлөх

Фотосинтезийн эрчимд гэрлийн өөрчлөлт ба агаарын СО2-ийн концентрацийн өөрчлөлт хэрхэн нөлөөлж байгааг усны ургамал ашиглан туршин судлах

Гэрийн буйрны шалан доорх өвсийг хажуугийн гэрэлд байсан өвстэй харьцуулан гарсан өөрчлөлтүүдийг гэрэл болон СО2-ийн концентрацитай холбон тайлбарлах

9.2п

6.3. Ургамлаас ус уурших болон ус дутагдах үзэгдлийн шалтгааныг харьцуулан тайлбарлаж, ууршилтын эрчимд чийг, температур, гэрлийн эрчим нөлөөлөхийг туршилтаар илрүүлэх

Ургамлаас ус уурших болон ус дутагдах үзэгдлийн шалтгаан

Ууршилтын эрчимд чийг, температур, гэрлийн эрчим нөлөөлөхийг туршилтаар илрүүлэх

Потометрийн аргаар усны ууршилтыг хэмжих явцдаа мөчрөөс навчийг нь нэг нэгээр тасдаж ууршилт хэр зэрэг удааширч байгаагаар батлах

9.2с

6.4. Шим бодис флоэмээр зөөвөрлөгдөх, ургамлын эрхтнүүдэд хуримтлагдахыг туршилтын үр дүнд үндэслэн задлан шинжлэх

Шим бодис флоэмээр зөөвөрлөгдөх, эрхтнүүдэд хуримтлагдах нь

Шим бодис зөөвөрлөгдөх, хуримтлагдахыг туршилтын үр дүнд үндэслэн задлан шинжлэх

6.5. Ургамал нь гэрэл ба хүндийн хүчний үйлчлэлд хариу үйлдэл үзүүлдэг болохыг хэлэлцэх, туршилтаар илрүүлэх

Ургамал нь гэрэл ба хүндийн хүчний үйлчлэлд хариу үйлдэл үзүүлэх нь

Ургамал нь хариу үйлдэл үзүүлдэг болохыг хэлэлцэх, туршилтаар илрүүлэх

7.1. Үндэсний бүтэц, үүргийг ялган таньж үндсээр ус, эрдэс бодис дамждаг болохыг туршилтаар илрүүлэх

Үндэсний бүтэц, үүрэг

Үндсээр ус, эрдэс бодис дамждаг болохыг туршилтаар илрүүлэх

7.2. Ишний бүтэц, үүргийг ялган таньж, флоэм, ксилемээр бодис дамждаг болохыг туршилтаар илрүүлэх

Ишний бүтэц, үүрэг, флоэм, ксилемээр бодис дамжих процесс

Флоэм, ксилемээр бодис дамждаг болохыг туршилтаар илрүүлэх

51

Модыг бөгжлөх аргаар ишийн гадаргын флоэмийг навчаас доош бөгжилж авснаар навчинд фотосинтезээр үүссэн бодисоор тэжээгдэж байсан эсүүд аяндаа үхдэг болохыг туршилтаар батлах Үндсийг хэвтээ чиглэлд байрлуулснаас хэдхэн минутын дараа пластидууд нь үндэсний дугтуйны эсүүдийн доод талд тунаж эхлэнэ. Ингэж тунах явдал ауксин дахин хуваарилагдаж, үндэсний эсрэг талуудад суналтын хэмжээ ялгаатай байх нөхцөл бүрдүүлдэг гэсэн хүндийн хүчийг мэдрэх үзэгдэл дээр тулгуурлан хэлэлцүүлэг хийх. Үндэсний үсэнцрийн эсүүд нь үүрэгтэйгээ нарийн зохилдсон болохыг тооцоолон туршилтын үр дүнтэй харьцуулан дүгнэх Ургамлын мөчрийг будагтай уусмалд (бэх эсвэл хүнсний будаг) хийгээд хэдэн өдрийн дараа будаг нь ксилемийн цоргоор дээш өгссөн нь харагдах бөгөөд навчийн судлаар тархсан байдлыг ажиглах туршилтаар илрүүлэх

9.2т 9.2ө 8.2и

9.2у

8.2к

8.2л

Зохицуулга ба хяналт Хүний үржил хөгжил

8.1. Мэдрэл- шингэний зохицуулгыг загварчлан тайлбарлах

Мэдрэл-шингэний зохицуулга

Зохицуулга болон хяналтын механизмын диаграмм болон хөдөлгөөнт үзүүлэн ашиглан мэдрэл- шингэний зохицуулгыг тайлбарлана.

Торгоны аварга хүр эрвээхэйн авгалдай болох хүрэнцэр тодорхой үе шатуудаар өсөж хөгждөг. Түүний гадаад бүрхүүл нь сунаж тэлдэггүй учраас авгалдай тодорхой хугацааны зайтай гуужиж хуучин бүрхүүлээ гээж шинийг үүсгэнэ. Гуужих үйл явцыг хянаж байдаг дотоод шүүрлийн эсүүдээс ялгарсан гормон гуужилтыг зохицуулдаг болох баримтыг жишээлэн тайлбарлах

9.2м

9.2н

8.2. Арьсны бүтцийг харьцуулан, арьсны хялгасан судасны хана өргөсөх болон нарийсах замаар дулаан зохицуулагддаг болохыг таньж тодорхойлох

Арьсны бүтэц түүний дулаан зохицуулалт

Арьсны хялгасан судасны хана өргөсөх болон нарийсах замаар дулаан зохицуулагддаг болохыг таньж тодорхойлох

Хүйтэн орчинд удаан байвал биед ямар өөрчлөлт гарахыг эрэгцүүлэн бодох (жишээ нь чичрэх, арьс өнгөө алдах, зэвхийрэх, арьсны үс босох) өөрчлөлт бүрийн физиологийн үндсийг тайлбарлах. Үүнтэй нэгэн адил хэт халуунд удаан байвал биед ямар өөрчлөлт гарахыг хэлэлцэх

9.1. Шилжилтийн насны охид хөвгүүдийн бие махбод ба сэтгэл санаанд гарах өөрчлөлтийг ялган тодорхойлж, биений юмны мөчлөг, хуанли хөтлөхийн учрыг тайлбарлах

Шилжилтийн насны охид хөвгүүдийн бие махбод ба сэтгэл санаанд гарах өөрчлөлт

Шилжилтийн насны охид хөвгүүдийн бие махбод ба сэтгэл санаанд гарах өөрчлөлтийг харьцуулах

Шилжилтийн насны охид хөвгүүдийн бие махбод ба сэтгэл санаанд гарах өөрчлөлтийг зургаас харьцуулан судлах

6.3а 7.3а

Эр, эм бэлэг эрхтний бүтцийн хэсгийг ялган таньж, эр, эм бэлгийн эсийн бүтцийг харьцуулах

Биеийн хамгийн том болон жижиг эс болох эр эм бэлгийн эсийн ялгааг зурагт үзүүлэн ашиглан тайлбарлах

8.3б.

Бэлгийн эсийн хөгжлийн үе шатыг харьцуулан тайлбарлах

Зургаас овогенез ба сперматогенезийн үе шатыг харьцуулан тайлбарлах

9.3а

Хөврөлийн хөгжлийн үе шатыг зураг, бичлэгээс ажиглаж тайлбарлах

Хөврөлийн хөгжлийг харуулсан муляж ашиглан хөврөлийн хөгжлийг сар юмуу долоо хоногоор хэрхэн өсч том болж байгааг ажиглан тэмдэглэх.

9.3б

9.2. Хүний нөхөн үржихүйн тогтолцооны эрхтнүүдийг нэрлэж, үүргийг тайлбарлах, эр, эм бэлгийн эсийн бүтцийг харьцуулах 9.3. Хүний эр, эм бэлгийн эсийн хөгжлийн үе шатыг харьцуулан тайлбарлах 9.4. Хүний үр тогтолт болон хөврөлийн хөгжлийн үе шатыг зураг, бичлэгээс ажиглаж тайлбарлах

Хүний нөхөн үржихүйн тогтолцооны эрхтнүүдийн бүтэц, үүрэг Хүний эр, эм бэлгийн эсийн хөгжлийн үе шат Хүний үр тогтолт ба хөврөлийн хөгжлийн үе шат

52

Ургамлын үржил үүржил

10.1. Ургамлын үр соёолох, ургамал ургахад нөлөөлөх хүчин зүйлийг туршилтын үр дүнгээс нотлон тайлбарлах 10.2. Бэлгийн бус ба бэлгийн үржлийн ялгааг тодорхойлж, бэлгийн бус үржлийг төмс мөөг бактерийн үржлээр жишээлэн тайлбарлах 10.3. Цэцгийн шадар болон үржлийн эрхтний бүтэц онцлогийг ялган таньж, шадар эрхтний бүтцэд үндэслэн цэцгийн хэлбэрийг тодорхойлж, баг цэцгийг ялган таних 10.4. Ургамлын тоос хүртэлтийг загварчилж, шавжаар болон салхиар тоос хүртдэг ургамлын ялгааг харьцуулан тодорхойлох 10.5. Ургамалд үр, жимс үүсэх үйл явцыг цэцэгт ургамлын давхар үр тогтолтоор жишээлэн тайлбарлах

Ургамлын үр соёолох, ургамал ургахад нөлөөлөх хүчин зүйл

Үр соёолох, ургамал ургахад нөлөөлөх хүчин зүйлийг туршилтын үр дүнгээс нотлон тайлбарлах

Ургамлын үрийг янз бүрийн нөхцөлд тарьж үр соёолоход ус, хүчилтөрөгч, температур зэрэг хүчин зүйлс зайлшгүй шаардлагатай болохыг туршилтаар илрүүлэх

6.3б

Бэлгийн ба бэлгийн бус үржил

Бэлгийн бус үржлийг төмс мөөг бактерийн үржлээр жишээлэн тайлбарлах

Төмсийг вегетатив, мөөгийг спороор, бактерийг шууд хуваагдлаар үрждэг болохыг жишээлэн тайлбарлах

8.3а 7.3б

Цэцгийн бүтэц, баг цэцгийн хэлбэрүүд

Цэцгийн бүтэц онцлогийг ялган таньж, шадар эрхтний бүтцэд үндэслэн цэцгийн хэлбэрийг тодорхойлж, баг цэцгийг ялган таних

Түрүү баг цэцгийг буудай ба арвай, цацаг баг цэцгийг монос ба байцаа, шүхэр баг цэцгийг сонгино ба өрөл, сагс баг цэцгийг багваахай ба наранцэцгээр төлөөлүүлэн баг цэцгийн онцлогийг ялган таних

7.3в 7.3г 7.3д

Ургамлын тоос хүртэлт

Шавжаар болон салхиар тоос хүртдэг ургамлын ялгааг харьцуулан тодорхойлох

Орон нутгийнхаа, салхиар болон шавжаар тоос хүртдэг ургамлыг сонгон бүтцэд гарсан онцлогийг харьцуулах

8.3в

Цэцэгт ургамлын давхар үр тогтолт

Цэцэгт ургамалд тоос хүртсэний дараа үр тогтох үзэгдэл явагддаг болохыг зураг болон бичлэгээс үзэж тайлбарлах

Цэцэгт ургамалд тоос хүртсэний дараа үр тогтох үзэгдэл явагддаг болохыг бичлэгээс үзэж загварчлах

8.3г

10.6. Ургамлын үр, жимсний бүтцийг харьцуулан, үрийн тархалтын хэлбэрүүдийг тодорхойлох

Ургамлын үр, жимсний бүтэц

Үрийн тархалтын хэлбэрүүдийг тодорхойлох

10.7. Ургамлын амьдралын эргэлтийг далд ба нүцгэн үрт ургамлаар жишээлэн тайлбарлах

Ургамлын амьдралын эргэлт

Далд ба нүцгэн үрт ургамлын амьдралын эргэлтийг харьцуулан тайлбарлах

53

Хамхуулын газрын дээрх хэсэг тасарч унан, салхинд хийсэн өнхөрч явах зуураа үрээ тараадаг. Хэрэм зэрэг зарим амьтан үр жимсийг газар дор хадгалж нөөцөлдөг. Хэрвээ уг амьтан үхэх юмуу нуусан газраа олохгүй тохиолдолд булагдсан үр нь соёолж ургах боломж бүрддэг гэсэн жишээ баримтыг үндэслэн хэлэлцүүлэг хийх Орон нутагтаа ургадаг нүцгэн үртэн ба далд үртний төлөөлөгчийг сонгон авч амьдралын эргэлтийг харьцуулан тайлбарлах

8.3д

8.3е

10.8. Ашигтай шинж тэмдэг бүхий шинэ үүлдэр, сорт, омог гарган авахын ач холбогдлыг жишээгээр тайлбарлах

Амьд бие ба орчин

Удамшил, хувьсал

10.9. Орон нутгийнхаа амьтдын гадаад бүтэц, амьдрах орчны байдлыг ажиглан амьд бие орчиндоо дасан зохилдож, мэнд үлддэг болохыг Дарвины онол, жишээгээр нотлох

Үүлдэр, сорт, омог гарган авах

Амьд биеийн дасан зохилдлогоо

11.1. Шинж тэмдгүүд эцэг эхээс үр төлд дамжин удамшдаг болохыг жишээгээр тайлбарлах

Удамшил

12.1. Идэш тэжээлийн хэлхээнд амьд биеийн эзлэх түвшинг тоон ба биомасс энергийн суврагаар илэрхийлж, учрыг тайлбарлах

Тоон ба биомассын суврага

12.2. Биологийн системийн энергийн анхдагч эх үүсвэр болох нар болон бүтээгч, хэрэглэгч, задлагч амьд биеийг оролцуулсан идэш тэжээлийн хэлхээний 3-5 гишүүнтэй загвар бүтээх

Идэш тэжээлийн хэлхээ

Хүнс, хөдөө аж ахуйд түгээмэл хэрэглэдэг үүлдэр, сорт, омгийн жишээ гарган ямар шинжээр нь сонгон шалгаруулсныг жишээгээр тайлбарлах Байгалийн нөхцөлд амьд биес орчиндоо илүү дасан зохицсон нь мэнд үлддэг болохыг Дарвины онолоор жишээлэн тайлбарлана. Амьд биеийн зохилдолгоо, зохилдолгооны харьцангуй чанар, амьдралын төлөөний тэмцлийн жишээгээр баяжуулан дэлгэрүүлж судална. Эцэг эх болон үр төлийн хоорондын ялгаатай ба төстэй шинжийн жишээнд тулгуурлан шинж тэмдэг эцэг эхээс үр удамд хэрхэн дамжиж удамшдаг болохыг жишээгээр тайлбарлах Идэш тэжээлийн хэлхээнд амьд биеийн эзлэх түвшинг энергийн, тоо толгойн, биомассын суваргатай холбон тайлбарлах Амьд биеийг оролцуулсан идэш тэжээлийн хэлхээний 3-5 гишүүнтэй загвар бүтээх

54

Өнөөгийн таримал эрдэнэ шишийг зэрлэг эрдэнэ шишээс гарган авчээ. Зэрлэг эрдэнэшишийн үр жижиг бөгөөд эгнээ бүр нь бүрээстэй тул ажиллагаа ихтэй. Иймд гадуураа ерөнхий бүрхүүлтэй том үртэй эрдэнэшишийг сонгон шалгаруулж гарган авсан байдаг жишээн дээр үндэслэн тайлбарлах.

8.3з

Цасан дундаас үнэг, чоно цагаан өнгийн туулайг ялгахад бэрх тул сүүдрийг нь харж барьж идэх тохиолдол элбэг байдаг.гм амьд биеийн зохилдлогоо, зохилдлогооны харьцангуй чанар, амьдралын төлөөний тэмцлийн жишээгээр баяжуулан тайлбарлах

8.3и (6.4а)

Үр удамд илэрдэг түгээмэл шинж тэмдэгүүдийг үндэслэн эцэг эхээс үр удамд шинж тэмдэг хэрхэн дамжиж удамшдаг болохыг тайлбарлах.

8.3ж

Идэш тэжээлийн хэлхээн дэхь биомассын, тоо толгойн, энергийн урсгалыг харуулсан бүдүүвч зохиож холбон тайлбарлах.

8.4а (7.4а)

Орон нутгийнхаа онцлог бүлгэмдлүүдэд тохирсон идэш тэжээлийн гинжин хэлхээний 3-5 гишүүнтэй загвар бүтээх

6.4б

12.3. Идэш тэжээлийн гинжин хэлхээ 5-аас цөөн түвшинтэй байдгийг энергийн алдагдалд үндэслэн тайлбарлаж, идэш тэжээлийн хэлхээний зүй тогтол алдагдахад хүний үйл ажиллагаа нөлөөлөхийг жишээгээр тайлбарлах 12.4. Экосистем, түүний үндсэн үйл ажиллагааг бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн хооронд явагдах бодис, энергийн урсгалыг тайлбарлах

Идэш тэжээлийн хэлхээний зүй тогтол

Идэш тэжээлийн хэлхээний зүй тогтол алдагдахад хүний үйл ажиллагаа нөлөөлөхийг жишээгээр тайлбарлах

Манай орны бугын тоо толгой 1990-ээд онд буурсан нь бугын цусан эвэр өндөр үнэд хүрч хүмүүс эхээр агнасантай холбоотой. Идэш тэжээлийн гишүүдээс аль нэг нь байхгүй бол ямар үр дагаварт хүрэхийг хэлэлцэх

8.4б( 7.4б)

Экосистем ба энергийн урсгал

Экосистем дэх бодисын урсгалыг төрөл бүрийн бодисууд тэжээлийн холбооны бүтээгчдээс хэрэглэгч, задлагчдад шилжих үйл явцаар жишээлэн тайлбарлах

Энергийн урсгалыг орон нутгийнхаа хамгийн түгээмэл тохиолддог идэш тэжээлийн хэлхээн дээр жишээлэн тайлбарлах

9.4а

ГУРАВ. АРГА ЗҮЙ Багшлахуй ба суралцахуйн стратеги Биологийн дүйцсэн хөтөлбөрийг үндэсний хэмжээнд Насан туршийн боловсролын дунд ангийн сурагчид судлах бөгөөд өнөөгийн сургалтын технологийн үндсэн чиглэл болсон сурагч төвтэй, тэдний оролцоонд суурилсан мэдлэг бүтээх, шинжлэх ухаанч , мэдээлэлтэй ажиллах, асуудал шийдвэрлэх, даалгаварт суурилсан, бие даан суралцах арга барилуудыг эзэмшинэ. Танхимын үйл ажиллагаа: /Шинжлэх ухаанч арга барил/ Бүлэг сэдэв

Шинжлэн судлах арга барил (Scientific enquiry)-Эргэн тойрон дахь үзэгдэл юмсыг шинжлэх ухааны аргаар судалж, өмнөх мэдлэгээ сэргээн санах, шинэ мэдлэг, чадвар олж авах арга барил юм. Сурагчид судлах зүйлийнхээ талаар асуулт асуух, таамаглал дэвшүүлэх, туршилтыг төлөвлөх, сорил туршилтыг гүйцэтгэх, юмс үзэгдлийн зүй тогтол, харилцан хамаарлын учир шалтгаан, сорил туршилтын үр дүнг илэрхийлэх, үнэлэх, үр дүнгээс дүгнэлт гаргах суралцахуйн цогц үйл ажиллагаа юм. Амьд биеийн үржил хөгжил

Суралцахуйн Ургамалд үр, жимс үүсэх үйл явцыг цэцэгт ургамлын давхар үр тогтолтоор жишээлэн тайлбарлах. зорилт Даалгавар 1.Тухайн суралцахуйн зорилтыг шинжлэн судлах арга барилд суурилан танхимд дараах чадвараар эзэмшүүлэх боломжтой. 1. Жимснүүд сонгон багуудад төрөлжүүлэн тараана. Багийн гишүүд хосоороо ажиллана. 2.Тавган дээрх жимсийг тууш зүсэж , бүх үрийг нь салган авч тоолно. 3. Ургамлын үрийн тоо яагаад харилцан адилгүй байна вэ? гэсэн таамаглал дэвшүүлж,тоос хүртэлт, үр тогтолтын бичлэг үзүүлэн, учир шалтгааныг тайлбарлана.Эндээс юмс үзэгдлийн зүй тогтлыг дохиурын тоосовчноос тоос гарч тоосон доторх 2 сперм нэг нь өндгөн эстэй нөгөө нь төвийн бөөмтэй нийлж нэг нь зигот ба эндоспермийг үүсгэдэг болохыг туршилтын өмнөх таамаглалтай холбон тайлбарлаж дадлага ажлын үр дүнгээс дүгнэлт гаргана. Үрийн тоо Хосын дугаар Алим Апелсин Лийр Лимон 1-р хос 4 4 6 28 2-р хос 4 4 8 26

55

3-р хос 2 6 8 30 Дундаж тоо 4 5 7 28 Туршилтын үр дүнгээс график байгуулах, тооцоолол хийх, хамгийн түгээмэл жимсийг сонгон гэртээ ажиглалт хийх, туршиж үзэх түүнийгээ ангид хийсэн дадлага ажилтайгаа харьцуулах зэрэг нэмэлт дасгалуудыг төлөвлөн оруулж болно. Сурагчид мэдээллийн анхдагч ба хоёрдогч эх үүсвэрээс авсан аман ба бичвэр мэдээлэл,шууд ба шууд бус мэдээлэлд боловсруулалт хийж, шинжлэх ухааны үнэн бодит мэдлэг, ойлголт болон цуу яриа аль нь болохыг ялган таних шаардлага Практик үйл тулгардаг. Иймээс биологийн сургалтаар дараах үе шат бүхий үйл ажиллагааг төлөвлөж мэдээлэлтэй ажиллах арга барил ажиллагаа эзэмшихэд анхаарна. Үүнд: /Мэдээлэлтэй - Мэдээлэл цуглуулах аргаа сонгох (ажиглалт хийх, асуулт асуух, ярилцлага хийх) ажиллах арга - Мэдээлэл цуглуулах (төлөвлөлт хийх, ажлын хуудас бэлтгэх, тэмдэглэл хөтлөх,бичлэг хийх) барил/ - Мэдээлэл боловсруулах (чанарын ба тоо анализ хийх, үр дүнг зураг, бичвэр,хүснэгт, диаграмм, графикаар илэрхийлж бусдад танилцуулах) Мэдээллийг хэрэглэх (эш татах, жишээ гаргах, мэдээллийг тайлбарлах) Бүлэг сэдэв: Амьд бие хоорондын болон орчны харилцан холбоо Суралцахуйн зорилт

Экосистем, түүний үндсэн үйл ажиллагааг бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн хооронд явагдах бодис, энергийн урсгалыг тайлбарлах Царцааны тоо толгойн бууралт ган гачиг болон бусад шавьж идэшт шувуудын тоо толгойн өсөлттэй холбоотой. Эхний томоохон бууралт 1980 онд шавж идэшт шувуудын тоо толгой хамгийн өндөр болсон хугацаатай давхцдаг. Дараагийн томоохон бууралт нь 1995 онд явагдсан бөгөөд энэ жил ган гачиг болсонтой холбоотой буурсан үзүүлэлт гарсан мэдээ байдаг.

Бие даан гүйцэтгэх үйл ажиллагаа /Асуудал шийдвэрлэх сургалтын арга барил/ Бүлэг сэдэв Суралцахуйн

1. Зургийг ажиглан царцааны тоо толгойд нөлөөлж болох хүчин зүйлүүдийг тоочин бичнэ үү? ……………………………………………………......................................................... 2.Хээрийн бүсэд маш хүчтэй шавжны хор цацав . Энэ хоронд цох , царцаа , эрвээхэйн төөлүүр устжээ. Эдгээрийн үхэл нь жижиг шавж идэшт шувууны популяцид хэрхэн нөлөөлөхийг таамаглаж бичнэ үү? ………………………………………………………………………………………………… 3.Бүргэдийн тоо толгой мэнд үлдэх магадлал бий юу? Бүргэд, шавж идэшт шувуу, царцааны тоо толгойн хамаарлыг харилцан ярилцаж зүй тогтлын дагуу график байгуулна уу? 4.Үнэгний тоо толгойд өөрчлөлт гарах уу? Яагаад? Асуудал шийдвэрлэх сургалт нь сурагчийн бие даасан бүтээлч үйл ажиллагаанд суурилна. Сурагчид дараах үе шат бүхий үйл ажиллагаагаар дамжуулан өөрт тулгарсан болон хүрээлэн буй орчны тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэх чадварт суралцана. Үүнд: - Асуулт гаргаж, анхаарал татсан асуудлыг тодруулах - Асуудал үүсэх учир шалтгааныг илрүүлэх - Шийдвэр гаргаж хэрэгжүүлэх - Асуудал дэвшүүлэх, үр дүнг үнэлэх Амьд биеийн бүтэц, амьдралын үйл ажиллагаа Ургамлаас ус уурших болон ус дутагдах үзэгдлийн шалтгааныг харьцуулан тайлбарлаж, ууршилтын эрчимд чийг, температур,

56

зорилт

гэрлийн эрчим нөлөөлөхийг туршилтаар илрүүлэх

Ургамлын эрхтнүүдийн усны агууламж харилцан адилгүй. Навчинд 80-83%, ишинд 87-89%, үндсэнд 73-75%, үрэнд 6-11% ус агуулагддаг. Орчны нэгэн ижил нөхцөлд навчнаас алдагдах усны хэмжээ навчны амсрын тоо болон амсрын сүвний дундаж хэмжээнээс ихээхэн шалтгаална. Нэг см кв талбайд 20000 хүртэл амсрын эс байх тохиолдол байдаг. Навчны амсар навчны гадна талбайн гадаргуугийн ердөө 1-2%-ийг эзлэх боловч энэхүү сүвээр ургамлын усны алдагдлын 95% орчим явагддаг. А. Ургамал илүүдэл усаа ямар замаар ялгаруулдаг талаар асуудал дэвшүүлж ярилцаж болно. Б. Ургамлын навчийн талбайг олж 1см кв талбайд агуулагдах амсрын эсийн тоог тооцсоноор ялгарч болох уурших усны хэмжээг ойролцоогоор тооцоолж болно. Нэгэн сурагчийн зурсан навчны амсрын эсийг R S P Q үзүүлжээ. A Амсрын эс Вакуоль Хлоропласт Бөөм А. 10см\кв талбай бүхий навчнаас уурших ууршилтыг тооцоолно уу? B Бөөм Амсрын эс Вакуоль Хлоропласт Б.Амсрын эсийн зургийг ажиглан үсгүүдээр ямар эрхтэнцэрийг C Хлоропласт Бөөм Амсрын эс Вакуоль тэмдэглэснийг хүснэгтээс зөв мөрийг олж тэмдэглэнэ үү. D Бөөм Вакуоль Хлоропласт Амсрын эс

Даалгаварт суурилсан сургалтын загвар

Сурагчид бодит амьдралын хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн бүтээлч даалгаврыг гүйцэтгэн тодорхой үр дүнд хүрэх зорилготой. Биологийн хичээлээр сурагчдын гүйцэтгэх даалгавар нь сэтгэн бодох, сорил туршилт хийх, мэдээлэлтэй ажиллах, асуудал шийдвэрлэх, шийдвэр гаргах чадвар эзэмшихэд хөтөлсөн, тодорхой үе шатаар гүйцэтгэх, үр дүнг нь үнэлэхүйц байна. Багш сурагчийн эзэмших мэдлэг, чадварт нийцүүлэн арга зүйгээ сонгон хичээлийг зохион байгуулна. Үүний тулд - Тохирох даалгаврыг сонгон хийлгэх; - Түүнийг гүйцэтгэхэд шаардлагатай эх сурвалж, хэрэглэгдэхүүнийг боловсруулах; - Бэлтгэх, гүйцэтгэх цаг хугацааг зөв тооцох; - Сургалтын орчин бүрдүүлэх - Сурагчдын онцлог, ялгаатай байдлыг тооцон тэднийг тэгш хамруулах зэрэг онцлогийг харгалзана. Амьд биеийн бүтэц амьдралын үйл ажиллагаа

Бүлэг сэдэв: Суралцахуйн Гэрлийн микроскоп ашиглан ургамал, амьтны эсийн бүтцийн ялгааг харьцуулах зорилт Өмнөх мэдлэгээ ашиглан доорх ургамал амьтны эсийн зургаас эрхтэнцрүүдийн нэрийг тохирох нүдэнд бичиж төсөөтэй эрхтэнцрүүдийг ижил өнгөөр будна. Будагдаагүй үлдсэн эрхтэнцрүүдээр хоёр эс ялгаатай болохыг таньж мэднэ. Дасгал ажилласны дараа микроскопоор эсийн бүтцийг харж зурагтай харьцуулан бататгана.

57

Танхимд гүйцэтгэх жишиг даалгавар Зорилго:Хүнсний бүтээгдэхүүнд агуулагдах цардуул нь шүлсний амилаза энзимийн нөлөөгөөр задардаг болохыг илрүүлэх I шат 5гр гурил хэмжиж аваад марлаар боон шилэн аягатай усанд хийгээд базаж уусгана.

II шат 2 хуруу шил сонгон авч А, В гэж тэмдэглэнэ.А хуруу шилэнд гурил уусгасан уусмалаас 8 мл хийгээд 2мл ус, Б хуруу шилэнд гурил уусгасан уусмалаас 8мл хийгээд 2мл шүлс нэмээрэй.Шүлсийг соруул ашиглаж авна.

III шат

IV шат

А, В хуруу шилтэй уусмалыг 40оС температуртай халуун ус бүхий шингэн аяганд хийгээд 5-10 минут байлгана.

Дараа нь иод тусааж цардуул агуулагдсан эсэхийг өнгөний өөрчлөлтөөр нь шалгаарай.

1. Туршилтын үед ялгаатай байх 2 нөхцөлийг хүснэгтэд бичиж гарсан үр дүнг тэмдэглээрэй. Ялгаатай байх нөхцөл ..................................................... .....................................................

Ижил нөхцөл Цардуулын хэмжээ Дулаан Иодын хэмжээ Урвал явагдах хугацаа

Өнгө

2. А, Б хуруу шилтэй уусмалыг яагаад 40оС халаасан усанд байлгасан талаар ярилцаарай. 3. Тасалгааны температурт байгаа усанд байлгасан бол яах бол? 4. А хуруу шилэн дэхь уусмал хар хөх өнгө үзүүлсний учрыг тайлбарла. 5.Б хуруу шилэн дэхь уусмал өнгө үзүүлэхгүй байгаагийн учрыг тайлбарла. 4.Туршилтын ажлын үр дүнг бичнэ. үү? Бие даан гүйцэтгэх жишиг даалгавар: Дараах зурагт буй амьд биесийн ашиглан 3-5 гишүүнтэй идэш тэжээлийн хэлхээ нэгийг зохиогоорой. 58

Практик үйл ажиллагааны жишиг даалгавар Мэдээлэл: Бидний сайн мэдэх талх, мантуу, элдэв төрлийн нарийн боов гэх мэт гурилан бүтээгдэхүүн болон вино, шар айраг хийхэд нэг эст дрож мөөг оролцдог. Биотехнологийн аж үйлдвэрт амьд дрожийг асар их хэмжээгээр өсгөж үржүүлээд хатааж савлаад зах зээлд нийлүүлдэг. 59

Туршилт:Сурагчид нэгэн туршилтыг хийжээ.Гурван зүсэм талхыг нэгийг нь сайтар угаасан гараар, нөгөөг нь бохир гараар, харин гурав дахийг нь гэр утасны дэлгэцэнд хүргэж үрээд тус тусад нь гялгар уутанд хийж хэд хонуулахад талхны гадаргуй дээр хөгц мөөг хэрхэн ургасан болохыг зурагт харуулжээ. Гараа сайтар савандаж угаасан

Бохир гар

Гар утасны дэлгэцэнд үрсэн

1. Сурагчид ямар зорилгоор энэхүү туршилтыг хийсэн гэж бодож байна вэ? ……………………………………………………………………………………………….. 2. Ямар шалтгааны улмаас хөгц мөөгний ургалт өөр өөр байна вэ? Тайлбарлаарай. ........................................................................................................................................................... 3.Энэхүү туршилтыг гэртээ туршиж үзэх бол ямар нөхцөлийг өөрчилж болох вэ? …………………………………………………………………………………………………………………………… ДӨРӨВ. СУРГАЛТЫН ОРЧИН ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН Бүлэг сэдэв Амьд биеийн үндсэн шинж

Биологийн олон янз байдал ба ангилал

Жишиг, онлайн материалууд

Хэрэглэгдэхүүн

Econtent.edu.mn-Эсийн худаагдал

http://www.scientificillustrator.com -Баавгай болон эрвээхэйн ангилал зүй Econtent.edu.mn- Прокариот эукариот эсийн бүтцийн ялгаа https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/3130 Эсийн олон янз байдал

60

Амьтан ургамал болон амьгүй зүйлсийн зураг, Сурах бичиг , Видео бичлэг, Интернэтээс татсан зураг, Ажлын хуудас, Багшийн гарын авлага, лавлах ном, Ургамлын биет үзүүлэн загвар, фото зураг болон сурагчдын тэжээдэг амьтдын амьдрах орчин, тэдгээрийн хэрэглээг харуулсан зурагт үзүүлэн, шилэн аяга, шохойн ус, хуруу шил, шилэн гуурс, төрөл бүрийн жимс, амттан, даавуу, ноос, цаас гм. янз бүрийн материалаар хийсэн зүйл -Бичил биетний өнгөт зураг, амьдрал үйл ажиллагааг харуулсан бичлэг, микроскопоор харсан фото зураг, хөрөнгө, глюкоз, сахар, гурил, термометр, усан банн, шугам, -Замаг, хаг, хөвд болон цэцэгт ургамлын зураг, ургамлын хатаадас, Тодорхойлох түлхүүр бичиг

Эсийн бүтэц

Хүний эрхтэн

https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/2367 Эсийн олон янз байдал https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/1554 Амьд биеийн 5 аймаг тэдгээрийн гол төлөөлөгчид https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/1180 Амьд биеийн 9 үндсэн шинж https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/2624 Ургамлын аймгийн зарим хүрээ, анги https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/2956 Зүйлийн хом нэршил https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/2517 Амьтны аймгийн зарим хүрээ, анги https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/2372 Ургамлын ангилал зүй https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/2232 Амьтны аймгийн зарим баг, овог, төрөл, зүйл http://microbeauty.blogspot.com/2009/08/tomato-skin-cells.html Улаан лоолийн эсийн микроскопоор харсан фото зураг http://cellsalive.com- Амьтан, ургамал, бактерийн эсийн ялгаат бүтэц, Эсийн хуваагдал Youtube/via torchbrowser.com Econtent.edu.mnУргамал болон амьтны эс, эсийн химийн найрлага, эсийн дотоод гадаад хөдөлгөөн, хромосом https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/2999 Ургамал амьтны эсийн бүтцийн ялгаа https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/2227 Амьтан ургамлын онцлог эсүүд https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/1761 Нэг эст амьд бие https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/314 Цусны эсүүдийн хэлбэр онцлог https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/2956 Эсийн хуваагдал https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/2956 Эсийн хэмжээг тооцоолох http://peer.tamu.edu- Нохойны эрхтэн тогтолцооны бүдүүвч https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/164 Зүрх судасны гадаад бүтэц, үүрэг https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/3795 Зүрхний

61

Биологийн сурах бичгүүд Ургамлын цэцэг, үрийн нойтон бэлдмэл Ургамлын үр, үндэс, иш, навчийн Голын усны чанарын хяналт шинжилгээ., “Байгалийн нөөцийг хариуцлагатай ашиглах, хамгаалах”., УБ., 2011. “ Голын ус, хөрсний чанарын хяналт шинжилгээ ”., Багш нарт зориулсан гарын авлага., УБ., 2012.

-Микроскоп ба амьтны эсийн байнгын бэлдмэл, ажлын хуудас, багшийн гарын авлага, лавлах, ном, сурах бичиг, Нэг эстний өсгөвөр, микроскоп, тавиур шил, бүрхүүл шил, дусаагуур, хямсаа, сойз, юүлүүр, шилэн аяга, цагийн шил -Багшийн лавлах ном: The atlas of histology by freeman and Bracegirdle.

Хүний араг ясны муляж, эрхтэн тогтолцооны муляж, хүний биеийн дотоод эрхтнүүдийг харуулсан зураг, баримлын шавар, Зүрхний дотоод ба гадаад бүтцийг харуулсан зурагт үзүүлэн - малын зүрх - бээлий - таваг - зүсэх хутга - аюулгүй ажиллагааны дүрэм

Хүний хооллолт

Хүний амьсгал ба зөөвөрлөлт

бүтэц, үйл ажиллагаа https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/3584 Судасны бүтэц, үүрэг https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/3193 Зүрхний дотоод бүтэц https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/3853 Зүрхний бүтэц, үйл ажиллагаа Дэлхийн хүмүүсийн амьдралын хэв маяг https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/3220 Хоол боловсруулах эрхтэн https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/2514 Хоол боловсруулах эрхтэн https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/3374 Амин дэм, эрдэс бодисын биологийн ач халбогдол https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/3145 Шим бодисын задрах нийлэгжих процессыг загварчлах https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/2953 Хоол боловсруулах эрхтнүүдийн үүрэг https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/3634 Дэлхийн хүн амын хүнс тэжээлийн хомсдол https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/3413 Хоол боловсруулахад энзимийн үүрэг https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/3016 Хоол тэжээлийн найрлага https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/2956 Хүний хоол болвсруулах эрхтний бүтэц, үүргийн зохилдлогоо

- Янз бүрийн зузаантай хуванцар гуурс - Зүрхний титэм судас бүхий зураг Артери, вен, хялгасан судасны бүтцийг харуулсан зурагт үзүүлэн, тэдгээрийн бүтэц, үүргийг харьцуулах

Хүний хоол боловсруулах эрхтний зураг, муляж, Ажлын хуудас - Лавлах номнууд - Сурах бичиг - Бодит макет Интернетийн материал, зураг ашиглаж болно. Төмс - Модтой чихэр, эсвэл ёотон - Иодын уусмал - Бенедиктийн урвалж, эсвэл Бенедиктийн урвалж бэлтгэх зааврыг http://www.cleapss.org.uk/attachments/ar ticle/0/RB11.pdf хуудаснаас харах - Хуруу шил, хуруу шилний хавчаар, усан банн - Биуретийн урвалж (NaOH уусмал+ CuSO4 уусмал) уураг агуулсан хоол хүнс, жишээ нь: өндөг, сүү, мах гэх мэт, хуруу шил, дусаагуур, хуруу шилний тавиур, ус

Хүн ба бусад амьтдын амьсгалын эрхтний тогтолцооны хэсгийн зурагт үзүүлэн, зүрхний үйл ажиллагааг харуулсан видео бичлэг, хонь эсвэл ямааны зүрх, бариултай өсгөгч шил, тавиур, энгийн чагнуурын юүлүүр, хатуу цаасан хоолой, -Мультивитамины хайрцаг (эрдэс бодис ба витамины тоо хэмжээний талаарх мэдээллийг авч болно) - Нүүрс-ус, өөх тос, уураг, витамин, эрдэс бодисын агууламжийн талаарх олон төрлийн мэдээлэл, тэжээлийн дутагдлаас үүдэлтэй өвчний шинж тэмдгийг харуулсан зураг - Уушгины энгийн загвар хийхдээ ундааны сав, агаарын бөмбөлөг, гуурс, өрцийг орлуулах гялгар уут ашиглаж болно. -Хий цуглуулах аппаратыг, резинэн хоолой, том амсартай цилиндр, устай сав ашиглан өөрсдөө хийх бололцоотой. Үүнд: секундомер,

http://www.abpischools.org.uk/res/coResourceImport/moduleАртери венийн судасаар бодис зөөвөрлөгдөх туршилт https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/3410 https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/2621 Аэроб амьсгал

62

шугам, хийн бөмбөлөг, хүснэгт хэрэглэнэ.

Ургамлын эрхтэн

Ургамлын хооллолт

Амьд биеийн үйл ажиллагаа

https://www.youtube.com/watch?v=7G9Jozhr7H0 –Цэцгийн бүтцийн бичлэг https://www.youtube.com/watch?v=0UEpq1W9C_E-Ургамлын тоосны хэлбэр онцлогууд, Үр тогтолт http://www.youtube.com/watch?v=Qx3mDeeMLWg-Ургамлын ишээр ус зөөвөрлөгдөх туршилт https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/606 Навчийн бүтэц, үүрэг https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/351 Ишийн бүтэц, үүрэг https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/154 Үндэсний бүтэц, үүрэг https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/1270 Ургамлаас ус уурших https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/1069 Ургамлын навчны зохилдлогоо –Ургамлын биеэр бодис зөөвөрлөгдөх туршилт http://www.youtube.com/watch?v=JFb-CWlz7kE- Транспирацитай холбоотой бичлэг, Тургорын даралттай холбоотой туршилт http://www.youtube.com/watch?v=lji6Zx3_E30-Карбон /Ургамлын навчаар ус уурших туршилт/ -4 төрлийн бодисоор /Этилийн спирт, иод, ус.., навчны өнгө өөрчлөгдөх туршилт http://www.aquaguide.net/page-63.html -Биологийн хичээлийн блог Econtent.edu.mn- Фотосинтез, фотосинтезийн түүхий эд https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/1430 Ургамлын бодис дамжуулалт https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/862 Фотосинтезийн эрчимд нөлөөлөх хүчин зүйлс https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/862 Фотосинтезийн химийн урвалыг үгэн тэгшитгэлээр илэрхийлэх http://econtent.edu.mn/book/6rangi-6 ангийн Сурах бичигүүд Econtent.edu.mАмьтан ургамлын эсийн бүтцийг эле https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/609ктрон микроскопоор судлах Бэлгийн ба бэлгийн бус үржил https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/284 Зохицуулга хяналтын механизм

63

Тасалгааны ургамал, ургамлын зураг, хатаадас, ургамлын навчийн дотоод бүтцийг харуулсан зураг, хлоропластын зураг, өнгөгүй лак, тавиур шил, микроскоп, Цэцгийн нойтон бэлдмэл Ургамлын хатаадас Видео хичээл Ургамлын үндэс, ишний хөндлөн огтлол дээр ксилем, флоэмийн байрлалыг тодорхойлсон зурагт үзүүлэн микроскоп, бритв, тавиур ба бүрхүүл шил, ус, фильтрийн цаас, залуур зүү ашиглан нэг ба хос талт ургамал, наранцэцгийн үндэс, иш, навчийн дамжуулах эдийг ажиглана - Микроскоп, будганд дүрсэн ургамлын нарийн мөчир, тавиур ба бүрхүүл шил, ус, фильтрийн цаас, тасалгааны цагаан цэцэгтэй ургамал, ус, бэх эсвэл хүнсний будаг, хайч хэрэглэнэ Тасалгааны ургамал - Натрийн шүлт (NaOH)-ийн уусмал - Шохой (Ca(OH)2)-н уусмал - Конус хэлбэртэй шилэн сав 2 ширхэг - Хөвөн - Шилэн савыг ургамалтай бэхлэх саваа мод 2 ширхэг, - Спиртэн дэн - Хуруу шил, Стакан - Ус - Спирт-96%, - Иодын уусмал, - Хямсаа, - Петрийн аяга, - Дусаагуурыг туршилтанд ашиглана. Дадлага ажилд шаардагдах багаж хэрэгсэл: - Гэрлийн микроскоп Бэлдмэлийн тавиур - Үзэгдэх талбайн хүснэгт Хүний амьдрал температурын хязгаарлагдмал хэмжээнд үргэлжилдэг болохыг харуулсан хүснэгт Хүний биеийн температур өдрийн турш бага зэрэг өөрчлөгддөг зүй тогтлыг харуулсан график

Хүний үржил, хөгжил

Ургамлын үржил

https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/2196 Хүний хөврөлийн хөгжил https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/1852 Бэлгийн эс боловсрох https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/1852 Ургамлын хариу үйлдэл https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/biology/284 Эрхтэн тогтолцооны хамаарал https://www.youtube.com/watch?v=YdiQzEJSV3Y-Хүний үржил хөгжил монгол хэл дээрх бичлэг Econtent.edu.mn- Хромосом https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/3839 Биений юмны мөчлөг https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/640d бэлгийн бус үржил https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/2801 Удамшлын мэдээлэл дамжин хадгалагдах тухай https://www.youtube.com/watch?v=yY8STATjZ6U-Хөгц мөөг, бичил биетэний тухай бичлэгүүд https://www.youtube.com/watch?v=Mxmu3phxSHw бэлгийн бус үржил https://www.youtube.com/watch?v=7G9Jozhr7H0-Цэцэгт ургамлын үржил http://www.youtube.com/watch?v=lVt_ACnSgOE-Үрийн бүтэц http://www.youtube.com/watch?v=QYbg4lQ-iaU Видео бичлэг https://www.youtube.com/watch?v=X2pzQVct7fE–Цэцэгт ургамлын бичлэг http://www.youtube.com/watch?v=dgFY7WUTASQ-Ургамлын үржил https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/1102 Цэцгийн бүтцийн задаргаа https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/1426 Ургамлын амьдралын эргэлт https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/1267 Ургамлын үр жимсний бүтэц https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/1105 Цэцэгт ургамлын давхар үр тогтолт https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/937

64

Эр, эм бэлгийн эсийн зураг, үзүүлэн - Эр, эм бэлэг эрхтний зурагт үзүүлэн, муляж - Эр, эм бэлэг эрхтний нэршил, үүрэг бүхий ТӨМ

Үр, жимсний цуглуулга, загвар, зураг, бичлэг, цахим хичээлүүдийг сургалтад хэрэглэж болно. - Төрөл бүрийн ургамлын үрийг хараад тархах аргын талаар таамаглах - Дэвтээсэн шошийн үр, өсгөдөг шил, иод\калийн уусмал бэлтгэх - Янз бүрийн жимснүүд ба бодит жимсний оронд фото зургийг нь ашиглах боломжтой

Удамшил хувьсал ба шалгарал

Амьд бие ба орчин

Ургамлын тоос хүртэлт Мейозийн хялбар хөдөлгөөнт үзүүлэнг харах вэб хаяг: KHAN academy, 23 andME Econtent.edu.mnГенетик ба генийн хяналт, эс бол удамшлын генетик мэдээлэл дамжих нэгж мөн https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/2092 Зохилдлогооны талаар Ч.Дарвины дэвшүүлсэн онол https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/1968 Амьдралын төлөөний тэмцлийн талаарх Ч.Дарвины үзэл санаа https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/1767 Удамшил www.makemegenius.com https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/2081 Идэш тэжээлийн хэлхээн дэхь хүний үйл ажиллагааны нөлөөлөл https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/biology/1932 Идэш тэжээлийн хэлхээ ба сүлжээ https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/2437 Идэш тэжээлийн хэлхээн дэхь энергийн суврага https://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/biology/2230 Тоон болон биомассын суврага

Эсийн бөөм, хромосомын зурагт үзүүлэн Селекцийн үр дүнд гаргаж авсан амьд биеүдийн фото зураг Селекцийн сонгодог жишээнүүд байж болно. Дарвины аялалын маршрут - Цуглуулж дүгнэлт хийсэн амьтдын зураг зэргийг бэлтгэнэ.

Янз бүрийн орчин дахь идэш тэжээлийн хэлхээ, сүлжээ идэш тэжээлийн түвшинг харуулсан зураг, схем Тухайн орон нутгийн дэд бүтцийн зураг Ургамлын ба амьтны тархалтын зураг

ТАВ. ҮНЭЛГЭЭ Үнэлгээний бүтэц: Өөрийн үнэлгээ Багшийн үнэлгээ буюу явц БҮТ-ийн үнэлгээ / хөндлөнгийн/

20% 30% 50%

Үнэлгээний зорилт А. Биологийн шинжлэх ухааны мэдлэг, ойлголт Б. Мэдээлэл боловсруулах ба асуудал шийдвэрлэх чадвар В. Туршилт ба судалгаа хийх чадвар Г. Хандлага, оролцоо Үнэлгээний зорилтыг багш хичээлийн явцад асуулга, ажиглалт, ярилцлага зэрэг тохиромжтой аргыг сонгон хэрэглэж болно.

65

Үнэлгээний шалгуур Биологийн шинжлэх ухааны сургалтын үнэлгээний зорилтыг бодитоор илрүүлэх нэг нөхцөл нь үнэлгээний шалгуурыг оновчтой боловсруулах явдал юм. Үнэлгээний шалгуур нь суралцахуйн явц, сурагчдын ахиц амжилт, хүрч буй үр дүнг үнэлэх хэмжүүрийг ил тод болгож, суралцахуйг удирдан чиглүүлэх, сурагчдад зөвлөн туслахад чухал ач холбогдолтой. Суралцахуйн зорилт

Үнэлгээний шалгуур

Дараах мэдлэг, ойлголтыг үнэлнэ: А1. А1. Шинжлэх ухааны үзэгдэл, баримт, хууль, тодорхойлолт, шинэ санаа ба онол А. Мэдлэг, А2. А2.Шинжлэх ухааны үг хэллэг, нэр томьёо, тогтмол, нэгж, хэмжигдэхүүн болон олон улсын тогтсон томьёо, томьёолол ойлголт А3. А3. Шинжлэх ухааны багаж тоног төхөөрөмж, арга техник, аюулгүй ажиллагаа А4. Нийгэм, эдийн засгийн ба хүрээлэн буй орчны ойлголт бүхий шинжлэх ухаан, технологийн хэрэглээ Сурагч дараах чадварыг тэмдэг, график, тоон өгөгдөл, тэмдэглээг ашиглан үгээр юмуу, бичгээр илэрхийлэн гүйцэтгэнэ: Б1. Б1.Төрөл бүрийн эх сурвалжаас өгөгдөл, мэдээллийг цуглуулж, бүртгэх, сонгох, цэгцлэх Б2. Б2.Мэдээллийг нэг хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт хөрвүүлэх Б3. Б3.Дүгнэлт гаргахад өгөгдөл, мэдээллийг хэрэглэх Б. Мэдээлэл Б4. Б4.Зүй тогтол, харилцан хамаарлын учир шалтгааныг тайлбарлах боловсруулах Б5. Б5.Үзэгдэл, загвар, үйл явцын холбоо хамаарлыг олж илрүүлэх Б6. Б6.Урьдчилан таамаг, таамаглал дэвшүүлэх зэргээр учир шалтгааныг тайлбарлах аргыг оновчтой сонгох Б7. Б7.Мэдлэг, мэдээллээ шинэ нөхцөлд хэрэглэн, асуудлыг шийдвэрлэх Б.8.Б8.Үр дүнг үнэлэх, асуудалд байгалийн ухааны мэдлэг, онол, загварын хэрэглэгдэх хязгаарыг ялган таних Сурагч дараах чадвараа харуулна: В1. В1.Техник, багаж төхөөрөмж, бусад материал (тохирох газарт нь заавар журмыг ашиглахыг оруулаад)-ыг аюулгүй сонгон, хэрэглэх В.Туршилт ба В2. В2.Туршилт, судлан шинжлэх ажлыг төлөвлөх судалгааны В3. В3. Ажиглалт, хэмжилт хийх, тэмдэглэх чадвар В4. В4. Ажиглалт, туршилтын үр дүнг тооцоолох, тайлагнах, үр дүнг үнэлэх, дүгнэх В5.Туршилт, судалгааны аргыг үнэлэх, түүнийг сайжруулах боломж (техник, тоног төхөөрөмж, материалын сонголтыг багтаан)ийг санал болгох Сурагчдад дараах хандлага төлөвшсөн байна: Г1. Г1.Сонирхол Г2. Г2.Идэвхтэй оролцоо Г. Хандлага Г3. Г3.Бүтээлч байдал Г4. Г4.Нягт нямбай байдал ГГ Г5 Аливаа асуудалд шинжлэх ухаанчаар хандах

66

Үнэлгээний жин Үнэлгээний зорилт А.Мэдлэг, ойлголт Б.Мэдээлэл хүлээн авах болон асуудал шийдвэрлэх чадвар В.Туршилт ба судалгааны чадвар

Эзлэх хувийн жин 50%(20%-аас ихгүй сэргээн санах түвшний даалгавар) 30% 20%

Үнэлгээний жишиг даалгавар: 1.Үндэсний дотоод хэсгийг 4 бүс болгон хуваадаг. Үндэсний үсэнцэрийн эсүүд аль бүсэд оршдог болохыг хэлнэ үү. А.Хуваагдах бүс Б.Өсөх бүс В.Сорох бүс Г. Дамжуулах бүс 2. Ургамлын үндэс болон ишийн дамжуулах багцыг харуулсан зургаас флоэм болон ксилемийн байрлалыг зөв илэрхийлсэн мөрийг сонгоно уу. Үндэс Иш Ксилем Флоэм Ксилем Флоэм А Б В Г

67

1 2 4 3

2 3 3 4

3 1 2 1

4 2 1 2

СУУРЬ БОЛОВСРОЛЫН ХИМИЙН ХИЧЭЭЛИЙН ДҮЙЦСЭН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР НЭГ. ЗОРИЛГО Сурагч нь байгалийн ухааны суурь мэдлэг, байгалийн юмс, үзэгдлийг шинжлэн судлах арга барилаа хөгжүүлж, хүрээлэн буй орчиндоо ээлтэй, түүнийг хайрлан хамгаалахад хувь нэмрээ оруулдаг иргэн болж төлөвшинө. Зорилт -

Байгалийн ухааны суурь мэдлэг ойлголт эзэмших; Өдөр тутмын амьдралд тохиолдох түгээмэл үзэгдлийг тайлбарлахад байгалийн ухаан, математик болон орчин үеийн техник, технологийн мэдлэг чадвараа хэрэглэж, мэдээлэл боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх чадварт суралцах; Байгалийн юмс үзэгдлийн талаар таамаглал дэвшүүлэх, зорилготойгоор ажиглалт, туршилт хийх, үр дүнг нэгтгэх, боловсруулах, бусдад илэрхийлэх замаар шинжлэн судлах арга барилаа хөгжүүлэх; Байгаль, нийгмийн харилцан хамаарлыг ойлгож, байгалийн ухаанд суралцах сонирхол, хүсэл эрмэлзэлтэй болох, байгаль орчноо хайрлан хамгаалах үүрэг, хариуцлагаа ухамсарлах, үйл ажиллагаанд бие даан болон хамтран оролцох хандлагатай болох.

ХОЁР. АГУУЛГА Химийн урвал, үзэгдлийг судлах, тайлбарлах онолын түвшний ялгаа, хөтөлбөрийн агуулгын гүнзгийрлийг тооцож VI-VII, VIII-IX ангийн нэгтгэн суурь боловсролын химийн хичээлийн дүйцсэн хөтөлбөрийг 2 дэд түвшин (Су1, Су2)-тэй тодорхойллоо. Суурь боловсролын цөм хөтөлбөрийн агуулга хэсэгт анги тус бүрээр тодорхойлсон байдаг “Шинжлэх ухаанч арга барил”-ыг нэгтгэн томьёолж харгалзах кодыг хаалтад хийв. Шинжлэх ухаанч арга барил Ш1. Шинжлэх ухаанч санаа гаргах, асуудал, таамаглал дэвшүүлэх Д-Ш1а. Баримт нотолгоог цуглуулах, тайлбарлахад бүтээлч сэтгэлгээ, түүхэн болон орчин үеийн жишээ ашиглах; өнөөгийн болон өнгөрсөн үеийн судлаачдын туршилт хийдэг, баримт нотолгоо гаргадаг, бүтээлчээр сэтгэдэг арга барилыг харьцуулах (Ш6.1а, Ш7.1а, Ш8.1б, в, Ш9.1в) Д-Ш1б. Баримт нотолгоонд тулгуурлан, эсвэл шинжлэх ухааны мэдлэгт үндэслэн, мөн зарим судлаачдын сорил туршилт, судалгааны арга, гарган авсан үр дүнг шинжилснээр таамаглал дэвшүүлэх, шинжлэх ухаанч санаа гаргах (Ш6.1б, в, Ш7.1б, в, Ш8.1а, Ш9.1а) Д-Ш1в. Баримт нотолгоог авах эх сурвалж (анхдагч болон хоёрдогч)-ийг сонгох, дэвшүүлсэн таамаглалыг баримт нотолгоотой харьцуулах, цуглуулсан баримт нотолгоондоо үндэслэн таамаглалаа шалгах (Ш6.2а, Ш7.1в, Ш7.2а, Ш9.1а) Ш2. Сорил, туршилт, шинжлэн судлах ажлыг төлөвлөх Д-Ш2а. Таамаглал, шинэ санааг шалгах туршилт, шинжлэн судлах ажлыг төлөвлөх; ажиглах, өөрчлөх, хянах боломжтой хувьсагчийг харгалзан шинжлэн судлах аргыг сонгох; сорил туршилт, шинжлэх судлах ажлыг хүрээг тогтоох (Ш6.2б, Ш7.2б, Ш8.2а, б, Ш9.2а, в) Д-Ш2б. Сорил туршилт, шинжлэн судлах ажлын хүрээнд хувьсах, үл хувьсах хэмжигдэхүүнийг ялгах, хэмжилт хийх арга ба шаардлагатай багаж хэрэгслийг сонгох, шаардлагатай нөхцөлд тохирсон түүвэр хийх аргыг тодорхойлох (Ш6.2б, в, Ш7.2в, Ш8.2в, Ш9.2б) 68

Д-Ш2в. Цуглуулах шаардлагатай баримт нотолгоог тогтооход, хувьсах ба үл хувьсах хэмжигдэхүүний хамаарлыг тогтоох, илрүүлэх, хэмжихэд шаардлагатай арга, хэрэгслийг сонгох, дээж авах арга техникийг сонгох (Ш6.2г, Ш8.2в, г, Ш9.2г) Д-Ш2г. Шаардлагатай материал, багаж төхөөрөмжийг сонгох, аюулгүй ажиллагааны дүрмийг мөрдөх, лабораторид болон судалгаа шинжилгээний явцад тохиолдож болох эрсдэл, аюулаас сэргийлэх (Ш6.2г, Ш7.2г, Ш7.3в, Ш8.2б, г, Ш9.2д) Ш3. Баримт нотолгоо гаргах, илэрхийлэх Д-Ш3а. Хэмжилт, ажиглалтыг нягт нямбай хийх, хэмжилтийн тохирох нарийвчлалыг сонгох, найдвартай, бодитой үр дүнг гарган авахын тулд хэмжилтийг хэд давтахыг тодорхойлох (Ш6.3а, Ш7.3а, Ш8.3а, Ш9.3а) Д-Ш3б. Ажиглалт, хэмжилт, туршилтын үр дүнг зураг, бичвэр, хүснэгт, диаграмм, график, математик аргаар илэрхийлэх, танилцуулах, тайлагнах (Ш6.3б, в, Ш7.3б, Ш8.3б, в, Ш9.3б) Ш4. Баримт нотолгоо ба үр дүнг нягтлах, тайлбарлах Д-Ш4а. Үр дүнд ажиглагдсан зүй тогтол, хамаарлыг тодорхойлох, таамаглалдаа тайлбар өгөх, судалгааны арга, үр дүн, дүгнэлтийг шинжлэх ухааны мэдлэг, ойлголт ашиглан жишиж тайлбарлах (Ш6.4а, Ш7.4а, Ш8.4а, Ш9.4а) Д-Ш4б. Зураг, бичвэр, бүдүүвч, хүснэгт, диаграмм (баганан, дугуй г.м.), график зэрэг хэлбэрээр өгсөн өгөгдөл мэдээлэл (судалгааны үр дүн)ийн зүй тогтлоос гажсан үр дүн (цэг, тохиолдол, тодорхой хэмжилт г.м.)-г тогтоож, судалгааг сайжруулах арга замыг хэлэлцэх (Ш6.4б, Ш7.4б, д, Ш8.4в, Ш9.4б) Д-Ш4в. Зураг, бичвэр, бүдүүвч, хүснэгт, диаграмм (баганан, дугуй г.м.), график зэрэг хэлбэрээр өгсөн болон судалгаагаар цуглуулсан өгөгдөл мэдээллээс дүгнэлт гаргах (Ш6.4в, Ш7.4в, Ш9.4в) Д-Ш4г. Үр дүн, дүгнэлтийг бусдад ойлгомжтойгоор илэрхийлэх, шинжлэх ухааны мэдлэгээ ашиглан тайлбарлах (Ш6.4г, Ш7.4г, Ш8.4г, Ш9.4г)

Су1.Х1. ХАТУУ, ШИНГЭН, ХИЙ, ДИФФУЗИ

Бүлэг сэдэв

Дүйцсэн хөтөлбөрийн суралцахуйн зорилт

Цөм агуулга

Су1.Х1а. Хатуу, шингэн, хий байдалтай бодисын шинж чанар (хийн даралт), диффузийн үзэгдлийг бодисын жижиг хэсгийн онолоор тайлбарлах

- Хатуу, шингэн, хий байдалтай бодис - Бодисын шинж чанар: хэлбэр, эзэлхүүн, урсах чанар, хийн даралт - Диффузи

Су1.Х1б. Бодисын төлөвийн өөрчлөлтийг бодисын жижиг хэсгийн онолоор тайлбарлах

-

Хайлах Хөлдөх Буцлах Уурших Хуурай нэрэгдэх

Үйл ажиллагаанд суурилсан агуулга

Ахуй амьдралын асуудлыг шийдвэрлэх агуулга

- Хатуу, шингэн, хий байдалтай бодисын шинж чанар (хэлбэр, эзэлхүүн, урсах чанар, шахагдах шинж, хийн даралт)-ыг харьцуулах - ....бодисын шинж чанар, диффузийн үзэгдлийг жижиг хэсгийн онолоор зурж, тайлбарлах - Туршилтын үр дүнгээр температур ба хугацааны хамаарлын график байгуулах, - Усны хөлдөх, хайлах, графикийг уншиж тайлбарлах, график буцлах, уурших, дээрх өгөгдсөн цэгт төлөвийн шилжилт конденсацилагдах болох эсэхийг тодорхойлох зэргийг өдөр тутмын жишээгээр нэрлүүлэх - Төлөвийн өөрчлөлийг жижиг хэсгийн онолоор зурж, тайлбарлах

69

Суралцахуйн зорилт

Х6.1а, Х7.1а

Х6.1б, Х7.1а

Су1.Х2б. Металл ба металл биш элементийн физикийн болон химийн шинж чанарын ялгааг тайлбарлах;

Су1.Х2в. Оксид, гидроксид, хлорид, сульфат, карбонат зэрэг түгээмэл химийн нэгдлийг нэрлэх;

- Төрөл бүрийн бөс давуу, мод, төмөр, хөнгөнцагаан эдлэл, шилэн болон хуванцар материалуудыг шинж чанарыг харьцуулан судлах

Хатуу, зөөлөн Хэврэг Уян Ус шингээх, норох Тунгалаг/тунгалаг бус Дулаан, цахилгаан дамжуулах

- Металл ба металл биш элемент - Физикийн шинж чанар: өнгө, гялтгана, хатуу чанар, давтагдах шинж, цахилгаан, дулаан дамжуулах чанар, хайлах цэг, буцлах цэг, нягт - Химийн шинж чанар: хүчилтэй харилцан үйлчлэхүй - Оксид - Гидроксид - Хлорид - Сульфат - Карбонат

Су1.Х2г. Химийн нэгдэл ба холимгийн ялгааг тайлбарлах, физикийн шинж чанарт үндэслэн холимог дахь элемент, нэгдлийг ялгах салгах аргыг тайлбарлах;

- Элемент ба нэгдэл, тэдгээрийн ялгаа - Нэгдэл ба холимог, тэдгээрийн ялгаа

Су1.Х3а. Атомын болон молекулын бүтэцтэй химийн элемент, мөн химийн нэгдлийг таних, тодорхойлох; Су1.Х3б. Үелэх

- Элемент: атомын бүтэцтэй элемент, молекулын бүтэцтэй элемент - Нэгдэл - Химийн элементийн нэр,

Су1.Х3. АТОМ, ҮЕЛЭХ ТОГТОЛЦО О

Су1.Х2. БОДИС, МАТЕРИАЛ, ХИМИЙН ЭЛЕМЕНТ, НЭГДЭЛ, ХОЛИМОГ

Су1.Х2а. Өдөр тутам өргөн хэрэглэгддэг материалын шинж чанарыг тодорхойлох;

-

Х6.2а

- Металл болон металл бишийн физикийн болон химийн шинж чанарыг харьцуулан судлах

Х6.2б, Х7.2а

- Химийн бодисын нэрлэх дүрмийн дагуу элементийн өгөгдсөн нэгдлийг нэрлэх, нэрээс тухайн нэгдлийн найрлага дахь элементийг нэрлэх

Х7.2б

- Бичвэр, зураг, загвар гэх мэт янз бүрийн хэлбэрээр өгсөн мэдээллээс элемент ба нэгдэл, нэгдэл ба холимгийг ялгаж тодорхойлох - Өгөгдсөн холимгийг бүрэлдэхүүнд нь байгаа элемент, нэгдлийн физикийн шинж чанарт үндэслэн ялгаж, салгах аргыг хэлэлцэх

Х7.1г

- Бичвэр, зураг, загвар гэх мэт янз бүрийн хэлбэрээр өгсөн мэдээллээс элемент ба нэгдлийг ялгаж тодорхойлох

Х7.1б

- Химийн

Х7.1в

70

элементийн

нэрээс

тэмдгийг,

Су1.Х4. ХИМИЙН УРВАЛ

хүснэгтийн эхний 20 элементийн химийн тэмдгийг таних;

тэмдэг, дуудлага

дуудлагаас тэмдгийг бичих гэх мэт

Су1.Х4а. Индикаторын өнгөний өөрчлөлтийг үндэслэн материалыг хүчиллэг, суурилаг шинжээр нь ангилах;

- Индикатор - Хөх лакмус, улаан лакмус - Фенолфталейн - Метилоранж - Хүрэн байцайны индикатор - Универсаль индикатор - Хүчил, суурь, хүчиллэг бодис, суурилаг бодис - Хүчиллэг, суурилаг шинж

- Янз бүрийн индикаторын хүчиллэг, суурилаг орчинд үзүүлэх өнгийг тодорхойлох - Хүчил, суурийг индикатораар илрүүлэх

Су1.Х4б. Химийн урвал (саармагжих үзэгдэл, ахуй амьдралын жишээг голлоно) явагдсаныг индикатор ашиглан илрүүлэх;

- Саармагжих үзэгдэл, саармагжих урвал - Химийн урвал

- Саармагжих индикаторын тодорхойлох

Су1.Х4в. Химийн урвалыг үгэн тэгшитгэлээр илэрхийлэх;

- Физикийн ба химийн үзэгдэл - Химийн урвалын эх бодис - Химийн урвалын бүтээгдэхүүн бодис - Химийн урвалын үгэн тэгшитгэл - Шатах урвал, исэлдэх урвал - Давс (хлорид, сульфат) үүсэх урвал - Гидроксид үүсэх урвал

- Химийн урвалын үгэн тэгшитгэл бичих аргачлалын дагуу өгөгдсөн урвалын үгэн тэгшитгэлийг бичих - Химийн урвалын үгэн тэгшитгэлийг унших - Химийн урвалын үеийн шинж тэмдгээс урвалын эх болон бүтээгдэхүүн бодисыг тодорхойлох

Су1.Х4г. Практикийн ач холбогдолгүй химийн урвалыг тодорхойлох;

- Төмрийн зэврэл, зэв - Металлын коррози - Практикийн ач холбогдолгүй урвал

- Хүнсний болон ахуйн хэрэглээний бодисын хүчиллэг, суурилаг шинжийг тодорхойлох

урвал явагдаж байгааг өнгөний өөрчлөлтөөр

Х6.3б, Х7.3б

Х7.3а

- Төмөр, ширмээр хийсэн янз бүрийн хэрэглэгдэхүүний зэврэлийн талаарх ахуйн мэдлэг

71

Х6.3а

Х7.3в

-

Су2.Х1. БОДИСЫН ТӨЛӨВ, ДИФФУЗИ

Су1.Х5. ХИМИ БА АМЬДРАЛ

Су1.Х5а. Усны бохирдол, түүний шалтгааныг тодорхойлох;

- Ус - Усны бохирдол - Усны бохирдлын эх үүсвэр, шалтгаан

Су1.Х5б. Хөрсний шинж чанарыг тодорхойлох;

-

Хөрс Хөрсний шинж чанар Хөрсний бохирдол Хөрсний бохирдлын эх үүсвэр, шалтгаан

Су1.Х5в. Хүний үйл ажиллагаа хүрээлэн буй орчин (хөрсний бохирдол, усны бохирдол, хүчиллэг бороо)-д хэрхэн нөлөөлдгийг тодорхойлох;

-

Усны бохирдол Хөрсний бохирдол Хүчиллэг бороо Хүний үйл ажиллагаа Хүрээлэн буй орчин

Су2.Х1а. Бодисын төлөв, төлөвийн шилжилтийг кинетик онолд тулгуурлан тайлбарлах;

- Хатуу, шингэн, хий байдалтай бодисын шинж чанар - Төлөвийн шилжилт: халахын/хөрөхийн муруй - Молекул кинетикийн онол: жижиг хэсгийн хөдөлгөөний кинетик энерги, жижиг хэсэг

- Усыг цэвэрлэх аргыг турших

- Хөрсний хүчиллэг чанарын өөрчлөлт ургамлын ургалтад үзүүлэх нөлөөг турших

-

- Бодисын төлөв (хатуу, шингэн, хий) болон шинж чанарын ялгаатай байдал, төлөвийн шилжилтийг молекул кинетикийн онолоор зурж илэрхийлэх, тайлбарлах - Төлөвийн шилжилт муруйг зурах, тайлбарлах

72

-

туршлагад үндэслэн төмөр зэврэх урвалыг судлах Өдөр тутмын амьдралд төмөр эдлэлийг зэврэлээс хамгаалах ямар арга хэрэглэсэн байдаг талаар ярилцах Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гарч буй мэдээ, баримт, орон нутгийн гол, горхи, нуурын усны бохирдлын талаарх мэдээлэлд үндэслэн хэлэлцэх Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гарч буй мэдээ, баримт, орон нутгийн хөрсний бохирдлын талаарх мэдээлэлд үндэслэн хэлэлцэх Хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, бохирдлыг нь бууруулахад оруулж чадах хувь нэмрийг хэлэлцэх

Х6.4б

Х7.4а

Х6.4а, Х7.4б

Х9.1а

Су2.Х2. АТОМЫН БҮТЭЦ, ҮЕЛЭХ ТОГТОЛЦОО

хоорондын таталцах хүч, жижиг хэсэг хоорондын зай Су2.Х1б. Диффузи, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйл (молекул масс, температур)-ийг тайлбарлах;

- Диффузи - Диффузид нөлөөлөх хүчин зүйл: молекул масс, температур

Су2.Х2а. Резерфордын болон Борын загварт үндэслэн атомын бүтцийг тодорхойлох;

- Атомын бүрдүүлэгч жижиг хэсэг: электрон, протон, нейтрон, тэдгээрийг нээсэн түүх - Атомын бүтцийн загварууд: Томсоны, Резерфордын, Борын загвар - Атомын бүтэц

Су2.Х2б. Харьцангуй атом масс болон нуклон (масс)ын тоог тодорхойлох, ялгааг тайлбарлах;

- Харьцангуй атом масс - Масс тоо

Су2.Х2в. Протоны тоо, атомын бүтцийг ашиглан үелэх хүснэгтийн үндсийг тайлбарлах; (протоны тоо нь 1-20 хүртэлх элементүүдийн хувьд)

- Протоны тоо - Давхрааны тоо - Гадаад давхрааны электроны тоо - Үе, бүлгийн дугаар - Элементийн дэс дугаар

Су2.Х2г. Цацраг идэвхт изотопын хэрэглээг (анагаах ухаан, үйлдвэрлэл, энергийн үүсгүүрээр жишээлэн)

- Изотоп - Тогтвортой изотоп - Тогтворгүй изотоп буюу цацраг идэвхт изотоп - Цацраг идэвхт изотопын

- Диффузийн үзэгдлийг молекул кинетикийн онолоор тайлбарлах

- Атомын бүтцийн тухай загвар тус бүр нь атомын бүтцийг хэрхэн тодорхойлдог талаар харьцуулан ярилцах (Резерфордын загвар нь атомын цөм маш бага эзэлхүүнтэй, масс ихтэй болохыг, Борын загвар нь электронууд тодорхой энергит давхраануудад хуваарилагддаг болохыг г.м.) - Атом дахь электрон, протон, нейтроны тоог тодорхойлох - Үнэмлэхүй атом масс, харьцангуй атом массын утга, ялгааг тайлбарлах - Атомын бүтцийг үндэслэн масс тоог тооцоолох - Масс тоог үелэх хүснэгт дэх харьцангуй атом массын холбогдол болон түүний ойролцоолсон бүхэл утгатай харьцуулан ялгааг тайлбарлах - Эхний 20 элементийн электроны хуваарилалтын бүдүүвчээс үелэх хүснэгт бүтээх - Эсвэл, үелэх хүснэгтийн үеийн дугаарыг давхрааны тоотой, бүлгийн дугаарыг гадаад давхрааны электроны тоотой харьцуулах - зарим элементийн жишээн дээр изотопыг тайлбарлах - Цацраг идэвхт изотопын задралын төрлийг тайлбарлах -

73

Х9.1б

-

Х8.1а, Х9.3а

Х9.3е, Х9.3б

Х8.1б, Х9.3в

Цацраг изотопын хэрэглээний хэлэлцэх Эмнэлгийн

идэвхт талаар

Х9.3г, Х9.3д

тайлбарлах;

Су2.Х2д. Үелэх хүснэгтэд эзлэх байр (дэс дугаар, үе, бүлгийн дугаар)-ыг үндэслэн энергийн түвшин (давхраа)-ээр электроныг хуваарилах, валентын электроныг тодорхойлох; Су2.Х2е. Үелэх хүснэгтийн үе, бүлгийн дагуух шинж чанарын өөрчлөлт (Элементийн шинж чанарыг урьдчилан таамаглахад үелэх хүснэгтийг хэрхэн ашиглахад суурилна)-ийн хандлагыг үндэслэн өгсөн элементийн шинж чанарыг зэргэлдээ элементийн шинж чанартай харьцуулан тодорхойлох; Су2.Х2ж. Металл (Зөөлөн металл болох I бүлгийн лити, натри, кали, мөн Mg, Fe, Cu, Ca, Pb, Zn)-ын идэвхийн эгнээг үндэслэн өгсөн металлын хүчилтөрөгч, ус, сулруулсан хүчилтэй урвалд орох идэвхийг тодорхойлох;

хэрэглээ

шинжилгээний өрөөний хаалга, хананд байдаг тэмдэг, тэмдэглэгээний утгыг ярилцах

- Протоны тоо = электроны тоо = элементийн дэс дугаар - Давхрааны тоо = үеийн дугаар - Гадаад давхрааны электроны тоо = валентын электроны тоо = бүлгийн дугаар

- Электроны хуваарилалтыг бүдүүвчээр илэрхийлэх аргачлалын дагуу өгсөн элементийн электроны хуваарилалтыг бичих

Х9.3ж

- Атомын радиус үе, бүлгийн дагуу өөрчлөгдөх зүй тогтол - Үе, бүлгийн дагуу элемент (3-р үеийн I, VII, VIII бүлгийн, шилжилтийн металл)-ийн физикийн болон химийн шинж чанар өөрчлөгдөх зүй тогтол

- Атомын радиусын өөрчлөлтийн зүй тогтлыг элементүүдийн давхрааны тоо, гадаад давхраан дээрх электроны тооны өөрчлөлттэй харьцуулан судлах, харилцан холбоог илрүүлэх, тайлбарлах - Элементийн физикийн болон химийн шинж чанарын өөрчлөлтийн зүй тогтлыг илрүүлэх, тайлбарлах - Тодорхой шинж чанарын үе, бүлгийн дагуух өөрчлөлтөд үндэслэн өгсөн элементийн өгсөн шинж чанарыг зэргэлдээ элементтэй харьцуулан тодорхойлох

Х8.1в, Х9.4а, Х9.4б

- Металлын идэвхийн эгнээ - Металлын идэвх бүлгийн, үеийн дагуу өөрчлөгдөх зүй тогтол

- Металлын халах урвал, металлын хүчилтэй, устай харилцан үйлчлэх урвалыг үндэслэн химийн идэвхийг нь харьцуулах сорил туршилт гүйцэтгэх - Өгсөн металл халах урвалд орох эсэх, хүчилтэй, устай урвалд орох эсэх, мөн урвалд орох эрчим ялгаатай байх эсэхийг тодорхойлоход металлын идэвхийн эгнээг ашиглах

Х8.5а, Х8.5б, Х8.5в, Х9.4в

74

Су2.Х3. БОДИС, МАТЕРИАЛ, ХИМИЙН ЭЛЕМЕНТ, НЭГДЭЛ, ХОЛИМОГ

Су2.Х2з. VII бүлгийн хлор, бром, иодын өнгө, төлөв, бусад галидын ионтой харилцан үйлчлэх урвалын өөрчлөгдөх зүй тогтлыг тайлбарлах; Су2.Х2и. Инертийн хий урвалын идэвх муутай болохыг тодорхойлж, тэдгээрийн хэрэглээг тайлбарлах; Су2.Х2к. Шилжилтийн элементүүд нь нягт ихтэй, өндөр температурт хайлдаг, өнгөт нэгдэл үүсгэдэг бөгөөд элемент болон түүний нэгдлүүдийг нь катализатор болгон ашигладаг металл болохыг тодорхойлох;

- Галоген - Металл бишийн халах урвал - Галогены химийн идэвхийн эгнээ

- Сорил туршилтаар галогены химийн идэвхийг харьцуулан тодорхойлох

Х9.4г

- Инерт хий - Инертийн хийн хэрэглээ

- Инертийн хийн химийн идэвхгүй шинж, хэрэглээг судлах

Х9.4д

- Шилжилтийн элемент - Өнгөт нэгдэл - Шилжилтийн элементийн физикийн шинж чанар - Шилжилтийн элементийн химийн шинж чанар

- Шилжилтийн элементийн болон нэгдлийн физикийн, химийн шинж чанар, хэрэглээг судлах

Х9.4е

Су2.Х3а. Цэвэр бодис (Химийн элемент: металл, металл биш, металлиод, химийн нэгдэл) болон холимог бодис (хайлшийг багтаан)-ын хоорондын ялгааг тодорхойлох;

- Цэвэр бодис - Холимог бодис - Хайлш (металл ба бусад бодис)

- Металл, металл биш, металлоид болон химийн нэгдэл нь химийн цэвэр бодис болохыг хэлэлцэх - Холимог бодисын төрөл болон хайлш, зарим хайлшийн хэрэглээг судлах - Металл болон хайлшийн шинж чанарыг харьцуулан судлах

Су2.Х3б. Ион үүсэх зарчимд үндэслэн металл ба металл биш элементүүдийн хооронд ионы холбоо үүсэхийг тодорхойлох, ионт нэгдлийн томьёог зохиох;

- Ион: анион, катион - Ион үүсэх: электрон авах = ангижрах, электрон алдах = исэлдэх - Бүрэн дүүргэгдсэн батжилтай электронт бүтэц - Ионы холбоо - Ионт нэгдэл - Ионт нэгдлийн томьёо бичих арга

- Химийн элементийн электроны хуваарилалтаас гадаад давхраа нь бүрэн дүүргэгдсэн, батжилтай болохын тулд авах, эсвэл алдах электроны тоог тодорхойлох - зарим анион болон катионы нэр, томьёо, цэнэгийг харьцуулах - Ионы холбоо үүсэхийг цэг-хэрээс диаграммаар илэрхийлэх, мөн цэг-хэрээс диаграммыг уншиж тайлбарлах - Ионы цэнэгийг үндэслэн өгсөн аргачлалын

75

- Хүрэл, гууль, ган, ширэм зэрэг ахуйд өргөн хэрэглэгддэг хайлшийн шинж чанарыг цэвэр металлын шинж чанартай харьцуулан ярилцах

Х9.5а

Х9.5б, Х9.5з

дагуу ионт нэрлэх Су2.Х3в. Инертийн хийн электронт бүтэц үүсгэн электрон хос дундаа эзэмших H2, Cl2, H2O, CH4, HCl зэрэг молекулд дан ковалентын холбоо үүсэхийг тайлбарлах Су2.Х3г. Ионт болон ковалентын холбоотой нэгдлүүдийн дэгдэмхий чанар, уусах чанар, цахилгаан дамжуулах чанарын ялгааг тайлбарлах Су2.Х3д. Элементийн химийн тэмдгийг ашиглах, түгээмэл нэгдлүүдийн байгууллын томьёо болон молекул томьёог бичих

-

-

Валент Ковалент холбоо Дундын хос электрон Дан холбоо Ижил атомуудын хооронд үүсэх ковалент холбоо Ижил биш атомуудын хооронд үүсэх ковалент холбоо Ионт нэгдэл Ковалент холбоотой нэгдэл Дэгдэмхий чанар Уусах чанар Цахилгаан дамжуулах чанар Байгууллын томьёо Молекул томьёо Иштэй бөмбөлөг загвар Бөмбөлөгөн (машстаб) загвар

Су2.Х3е. Химийн нэгдлийн харьцангуй молекул масс болон элементийн массын эзлэх хувийг тооцоолох;

- Харьцангуй молекул масс - Элементийн массын эзлэх хувь

Су2.Х3ж. Бал чулуу, алмазын ковалент холбоо болон бүтцэд үндэслэн хэрэглээ (бал чулууг тосолгоонд, алмазыг шил зүсэхэд)-г тайлбарлах

- Бал чулууны атомын талст оронт тор - Алмазын атомын талст оронт тор

Су2.Х3з. Алмаз ба цахиур

- Алмазын атомын талст

нэгдлийн

томьёог

бичиж,

- Ижил болон ижил биш атомуудын хооронд ковалент холбоо үүсэхийг цэг-хэрээс диаграммаар илэрхийлэх - Ковалент холбоотой нэгдлийн томьёог бичих

Х9.5в

- Ионт нэгдэл болон ковалент холбоотой нэгдлийн дэгдэмхий чанар, уусах чанар, цахилгаан дамжуулах чанарыг харьцуулан судалж ялгаатай талыг илрүүлэх

Х9.5г

- Нийтлэг зарим молекулын байгуулалтын томьёог бөмбөлөгөн болон иштэй бөмбөлөг загвараар илэрхийлэх - Байгуулалтын томьёог бичих

Х9.5д, Х9.5ж

- Нэгдэл дэх элементийн харьцангуй атом масс болон атомын тоог үндэслэн харьцангуй молекул массыг тооцоолох - Харьцангуй атом масс, атомын тоо болон нэгдлийн харьцангуй молекул массыг үндэслэн тухайн элементийн массын эзлэх хувийг тооцоолох - Бал чулуу, алмазын хатуу чанарын ялгааг атомын талст оронт тор дахь ковалент холбоогоор тайлбарлах - Бал чулуу болон алмазын хэрэглээг атомын талст оронт тор дахь ковалент холбоотой холбон тайлбарлах - Алмаз болон цахиурын оксидын шинж

76

Х9.5е

Х9.5и

Х9.5к

Су2.Х4. ТУРШИЛТЫН ТЕХНИК. ХЭМЖИЛТ Су2.Х5.1. ХИМИЙН УРВАЛ. ДАВС ГАРГАН АВАХ

(IV)-ын оксидын төсөөтэй шинж чанарыг тэдгээрийн бүтцэд үндэслэн тайлбарлах

оронт тор - Цахиур (IV)-ын оксидын атомын талст оронт тор

Су2.Х3к. Металлын талст оронт тор (металлын ион, чөлөөт электрон)-ыг дүрсэлж, металлын холбоог тодорхойлох

- Металлын талст оронт тор - Электрон "далай", чөлөөт электрон - Металлын холбоо

Су2.Х4а. Хугацаа, температур, масс, эзэлхүүнийг хэмжих, бюретка, пипетка, хэмжээст цилиндр зэрэг багаж хэрэгслийг нэрлэх Су2.Х4б. Нэрэх (хэсэгчилсэн нэрлэгийг багтаан), талсжуулах, тохирох уусгагчийг ашиглан цэвэрлэх аргуудыг тодорхойлох

Су2.Х5.1а. Металл ба металлын карбонатаас давс гарган авах урвалыг үгэн тэгшитгэлээр болон томьёогоор бичих

- Хугацаа хэмжих: секундомер / хугацаа хэмжигч - Температурыг хэмжих: термометр - Массыг хэмжих: жин, техник жин - Эзэлхүүнийг хэмжих: бюретка, пипетка, хэмжээст цилиндр - Шүүх арга, уусах чанар, уусах чанарын муруй - Нэрэх арга - Хэсэгчлэн нэрэх арга - Талсжуулах арга - Уусгах арга - Давс гарган авах урвалын төрөл (металл + хүчил, карбонат + хүчил, давс 1 +давс 2) - Урвалаас үүссэн давсыг илүүдэл эх бодис болон бусад бүтээгдэхүүн, уусгагчаас салгах - Химийн урвалын тэгшитгэл - Коэффициент - Химийн урвалын

чанарыг харьцуулах, төсөөтэй байдлыг атомын талст оронт торын бүтэцтэй холбон тайлбарлах - Металлын талст оронт торыг металлын ион, электрон далайгаар дүрслэх - Металлын физикийн шинж чанар (давтагдах, сунгагдах, цахилгаан, дулаан дамжуулах)-ыг металлын холбоогоор тайлбарлах

Х9.5л

- Хэмжих хэрэгслийг таних, нэрлэх, зориулалт болон тухайн хэрэгсэлтэй ажиллах арга барилыг тайлбарлах, хэмжилт хийх

Х8.2а

- Бодисыг цэвэрлэх, ялгаж салгах аргуудыг холимог дахь бодисын шинж чанарын ялгааг үндэслэн хэрхэн сонгох талаар хэлэлцэх Нэрэх, шүүх, талстжуулах аргаар холимгийг ялгаж салгах туршилт гүйцэтгэх

Х9.2а

- Давс гарган авах урвалын үгэн тэгшитгэлийг бичих, урвалын тэгшитгэлийг томьёогоор бичих - Эх болон бүтээгдэхүүн бодисын төлөв, уусах чанар гэх мэт ялгаж салгахад тооцох физикийн шинж чанарыг тодорхойлох

Х8.3а, Х9.5м

77

Су2.Х5.2. ХИМИЙН УРВАЛ: ХҮЧИЛ БА СУУРЬ

тэгшитгэл бичих арга - Химийн урвалын төрөл: нэгдэх, задрах, солилцох, халалцах - Исэлдэх, ангижрах урвал - Гарган авсан давсыг илүүдэл эх бодис, бусад бүтээгдэхүүн бодисоос хялбар салгахын тулд урвалыг ямар нөхцөл (эх бодисыг уусмалаар авах, хуурайгаар авах, алийг нь илүүдлээр авах г.м.)-д явуулахыг тодорхойлох, туршилтыг төлөвлөх, гүйцэтгэх - Универсаль индикатор нь уусмалын хүчиллэг чанараас хамаарч өнгөө өөрчилдөг хэд хэдэн өнгөт нэгдлийн холимог болохыг (зургийн хичээлийн өнгө, будгийн онолыг сэргээн санах) ярилцах - Хүчил, суурийн янз бүрийн концентрацтай уусмалын хүчиллэг чанарыг универсаль индикатороор турших

Су2.Х5.1б. Металл эсвэл металлын карбонатын хүчилтэй үйлчлэх урвалаар зарим энгийн давсыг гарган авах аргыг тайлбарлах;

- Давс гарган авах туршилт - Нүүрсхүчлийн хийг таних - Устөрөгчийн хийг таних - Талстжуулах - Шүүх

Су2.Х5.2а. Саармаг, харьцангуй хүчиллэг, суурилаг чанарыг рН-ийн үндсэн дээр тайлбарлах (зөвхөн бүхэл тоогоор, универсаль индикаторын цаас ашиглан)

- Универсаль индикатор - Хүчиллэг чанар, рН

Су2.Х5.2б. Металл, суурь, карбонатын хүчилтэй харилцан үйлчлэх урвалын өвөрмөц шинж болон лакмусын цаасанд үзүүлэх нөлөөг тодорхойлох

- Металл хүчилтэй харилцан үйлчлэх урвал - Суурь хүчилтэй харилцан үйлчлэх урвал карбонат хүчилтэй харилцан үйлчлэх урвал - Урвалын үед хүчиллэг чанарын өөрчлөлтийг илрүүлэх

- Урвал тус бүрийн үед уусмалын хүчиллэг шинж хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг лакмусын цаасаар илрүүлэх, төсөөтэй талыг хэлэлцэх

Су2.Х5.2в. Металлын оксидыг "суурийн", металл бишийн оксидыг "хүчлийн" гэж нэрлэдгийг устай харилцан үйлчлэх урвалаар тайлбарлах;

- Металлын оксид буюу суурийн оксид - Металл бишийн оксид буюу хүчлийн оксид - Металлын болон металл бишийн оксидын устай харилцан үйлчлэх урвал

- Металлын оксид устай, металл бишийн оксид устай харилцан үйлчлэхэд уусмалын хүчиллэг чанар хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг универсаль индикатороор туршиж илрүүлэх - Оксидуудын устай харилцан үйлчлэх урвалын үеийн рН-ийн өөрчлөлтийг үндэслэн "суурийн оксид", "хүчлийн оксид" гэж нэрлэсэн шалтгааныг илрүүлж

78

Х8.3б

Х9.7б

- Эмийн зориулалттай хэрэглэгддэг бодисын шинж чанарыг туршиж, хэрэглээг тайлбарлах

Х9.7а

Х9.7в

Су2.Х5.3. ХИМИЙН УРВАЛ: ХИМИЙН ЭНЕРГИ Су2.Х5.4. ХИМИЙН УРВАЛ: УРВАЛД ОРОХ ИДЭВХ, УРВАЛЫН ХУРД

Су2.Х5.3а. Урвалын эндотермийн, экзотермийн эсэхийг урвалаар гарах өөрчлөлт (температурын өөрчлөлт, гэрэл гарах г.м.), эсвэл энергийн диаграммаас тодорхойлох;

- Эндотерм урвал - Экзотерм урвал - Дулааны илрэл, гэрэл гарах - Урвалын энергийн диаграмм

Су2.Х5.3б. Түлш (нүүрс, спирт, устөрөгч зэрэг)-ний шаталтаар үүсэх дулааны энергийг харьцуулах, эх болон бүтээгдэхүүн бодис дахь химийн холбооны энергийн зөрөөгөөр тайлбарлах;

- Химийн холбооны энерги - Хувийн дулаан багтаамж - Түлшний шатах урвалын дулаан

Су2.Х5.4а. Урвалын хурдад концентрац, бодисын хэмжээ, температур, катализаторын үзүүлэх нөлөөг мөргөлдөлтийн онолоор тайлбарлах

- Химийн урвалын хурд - Урвалын холимгийн масс (эзлэхүүн) ба хугацааны хамаарал - Химийн урвалын хурд ба хугацааны хамаарал - Химийн урвалын хурдыг хэмжих арга - Мөргөлдөлтийн онол - Ашигтай мөргөлдөлт - Катализатор, ингибитор - Урвалын хурдад нөлөөлөх хүчин зүйл: концентрац, температур, гадаргуугийн талбай, катализатор

тайлбарлах - Шатах урвалын дулааны илрэлийг туршилтаар судлах - Эндотермийн болон экзотермийн урвал, процессын үеийн энергийн өөрчлөлтийг тодорхойлох туршилтууд гүйцэтгэх - Урвалын энергийн диаграммаас экзотермийн, эндотермийн урвал эсэхийг тодорхойлох - Химийн урвалын дулааны илрэлийг эх ба бүтээгдэхүүн бодис дахь химийн холбооны энергийн зөрөөгөөр тайлбарлах - Химийн урвалын дулааны илрэлийг эх ба бүтээгдэхүүн бодис дахь химийн холбооны энергийн зөрөөг харьцуулах ялгаатай байгаагийн шалтгааныг таамаглах - Усны дулаан багтаамж, урвалын холимгийг масс, температурын өөрчлөлтийг ашиглан туршилтаар урвалын дулааны илрэлийг тодорхойлох - Химийн урвалууд харилцан адилгүй хурдтай явагддаг болохыг жишээгээр ярилцах, турших - Химийн урвалын хурдыг томьёогоор, график (бодисын масс ба хугацаа, хурд ба хугацаа)-аар илэрхийлэх, янз бүрийн хурдтай явагдаж буй урвалын хувьд графикийн хэлбэрийг харьцуулан судлах, графикийн хэлбэрээс урвалын хурдыг хооронд нь харьцуулах - Химийн урвалын хурдыг хэмжих аргуудыг хэлэлцэх, турших - Мөргөлдөлтийн онолоор химийн урвал хэрхэн явагдаж байгааг тайлбарлах - Урвалын хурдад нөлөөлөх хүчин зүйлс бүрийн хувьд урвалын хурдад хэрхэн нөлөөлж байгааг мөргөлдөлтийн онолоор илэрхийлж тайлбарлах, харьцуулаад ялгаа болон төсөөг тодорхойлох

79

Х8.4а, Х9.6а

Х9.6б

Х8.5г

Су2.Х6. ХИМИ БА АМЬДРАЛ

- Агаарын хүчилтөрөгчийг илрүүлсэн эртний судлаачдын туршилтыг ШУАБ-ын үүднээс нягтлах, тухайн цаг үеийн мэдлэгийн хүрээнд давуу сул талыг тодорхойлох, шинжлэх ухааны хөгжилд оруулсан хувь нэмрийг тодорхойлох - Агаарын найрлагыг илрүүлэх туршилтыг хийж туршилтын хязгаарлагдмал талыг хэлэлцэх - Агаараас хүчилтөрөгч, азотыг ялгах хэсэгчлэн нэрэх аргыг тайлбарлах

Су2.Х6а. Туршилтын үр дүн, түүний тайлбарыг шинжлэх ухаанч арга барилын үе шатны дагуу нягтлан шалгах, тайлбарлах;

- Шинжлэх ухаанч арга барил - Д.Пристли, К.Шееле нарын туршилт - Агаарын найрлага

Су2.Х6б. Ус, агаарын бохирдолд хүний үзүүлж буй нөлөө болон бохирдуулагчдын эх үүсвэрийг тайлбарлах

- Бохирдол, бохирдлын төрөл: байгалийн гаралтай, хүний үйл ажиллагаатай холбоотой - Агаарын бохирдол, түүний эх үүсвэр: а.Тоос, тоосонор; б.Нүүрстөрөгч агуулсан бодисын шаталтаар үүсэх нүүрстөрөгчийн монооксид; в.Хүхрийн нэгдэл агуулсан шатамхай түлшний шаталтаас үүсэх хүхрийн диоксид (хүчиллэг бороо үүсгэдэг); г.Машины яндангаас гарах азотын оксидууд - Усны бохирдол, түүний эх үүсвэр: а.Химийн бохирдол; б.Бактерийн бохирдол; в.Физик бохирдол; г.Механик бохирдол;

Х8.6а, Х9.8б

- Өөрийн орон нутгийн (эсвэл Монгол улсын хэмжээний) ус, агаарын бохирдлын талаарх мэдээлэл цуглуулах, хэлэлцүүлэг зохион байгуулж бохирдлын эх үүсвэрийг тодорхойлох

80

Х8.6б, Х9.8в

Су2.Х6в. Ус, агаарын бохирдлоос сэргийлэх арга зам, үйлдвэр болон ахуйн хэрэглээний усыг цэвэрлэх (шүүх, хлоржуулах) аргыг тайлбарлах; Су2.Х6г. Машины яндангаас гарах азотын оксидууд, тэдгээрийг катализаторын оролцоотойгоор зайлуулах аргыг тайлбарлах

Су2.Х6д. Хүний эрүүл мэнд, барилга байгууламжид химийн бодисын үзүүлэх сөрөг нөлөөг тайлбарлах

Су2.Х6е. Хүлэмжийн хий (нүүрсхүчлийн хий, метан)-н уур амьсгалын өөрчлөлтөд үзүүлэх нөлөөг тайлбарлах;

- Ус, агаарын бохирдлоос сэргийлэх арга зам - Усаа хамгаалах Монгол ёс заншил, уламжлал - Ус цэвэршүүлэх (шүүх, тунгаах, хлоржуулах) - Автомашины түлшний шаталтын бүтээгдэхүүн: азотын оксидууд, хүхрийн оксид, угаарын хий - Автомашины каталитик хувиргагч - Каталитик хувиргагчид явагдах химийн хувирал - Амьсгал цочроогч хий, тоос, тоосонцорын хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх сөрөг нөлөө: амьсгалын замын эрхтний өвчлөл г.м. - Хүчиллэг бороо, хур тунадасны барилга байгууламжид, ургамал болон усан дахь амьдралд үзүүлэх сөрөг нөлөө - Хүлэмжийн хий: нүүрсхүчлийн хий, метан г.м. - Хүлэмжийн нөлөө - Дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлт

- Ус агаарын бохирдлыг бууруулах, - Ус цэвэрлэх байгууламжид усыг бохирдлоос цэвэршүүлэх үйл ажиллагааны үе шат тус хамгаалахад бүрийн үүрэг, зориулалтыг хэлэлцэх өөрсдийн оруулж чадах хувь нэмрийг тодорхойлох

Х8.6в, Х9.8а

- Автомашины каталитик хувиргагчид явагдах урвалыг үндэслэн түүнийг хэрэглэхийн ач холбогдлыг тайлбарлах - Каталитик хувиргагч хэрэглэснээр агаарын бохирдлыг бууруулахад ямар ямар хувь нэмэр оруулж байгааг ярилцах

Х9.8г

- Хүлэмжийн нөлөөний ач холбогдол буюу байгалийн тэнцвэр алдагдаагүй үед хүлэмжийн нөлөө, хүлэмжийн нөлөөний сөрөг тал буюу байгалийн тэнцвэр алдагдсанаар бий болж буй дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаар ярилцах

81

- Хүний эрүүл мэнд, барилга байгууламжид ус, агаарын бохирдлын үзүүлж буй сөрөг нөлөөний талаарх мэдээлэл цуглуулах - Бохирдлыг бууруулах арга замыг хэлэлцэх

Х9.8д

- Хүлэмжийн хийн ялгаралтыг багасгахад оруулж чадах хувь нэмрийг тодорхойлох

Х9.8е

Су2.Х6ж. Нүүрсхүчлийн хийн эх үүсвэр [амьсгалах, химийн урвал (шатах, халах, задрах)], метаны эх үүсвэр (амьтны ялгадас, ургамлын задралаар үүсэх хий)-ийг тайлбарлах

Су2.Х7. ОРГАНИК ХИМИ

Су2.Х7а. Молекулдаа 4 хүртэл тооны нүүрстөрөгчийн атом агуулсан салбарлаагүй алкан, алкен (цис-, трансИзомер орохгүй), спирт, хүчлийн бүтцийг зурж, нэрлэх Су2.Х7б. Нэршил (ан, -ен, -ол, -ы хүчил гэсэн төгсгөл), молекулын бүтцээс нь органик нэгдлүүдийн төрлийг тодорхойлох; Су2.Х7в. Гомологийн эгнээ (алкан, спирт)-ний дагуу шинж чанар өөрчлөгдөх зүй тогтлыг тайлбарлах; Су2.Х7г. Байгууллын хураангуй, дэлгэрэнгүй томьёоноос байгууллын изомерийг тодорхойлох;

- Нүүрсхүчлийн хийн эх үүсвэр: амьсгалах, шатах - Метаны эх үүсвэр: ялгадас, ялзрал, задрал

- Нүүрсхүчлийн хий болон метаны эх үүсвэрүүдийг харьцуулан судалж байгалийн тэнцвэрийг алдагдуулахгүйн тулд багасгаж болох эх үүсвэрийг тодорхойлох

Х9.8ж

Алкан Алкен Спирт Карбонхүчил Органик нэгдлийн бүтэц Органик нэгдлийг нэрлэх дүрэм: үндсэн болон хажуугийн хэлхээ, функциональ бүлэг

- Алкан, алкен, спирт, карбонхүчлийн бүтцийн томьёог харьцуулан судлах - Органик нэгдлийн байгууллын дэлгэмэл томьёо бичих аргачлалын дагуу алкан, алкен, спирт, карбон хүчлийн байгууллын томьёог бичиж, бүтцийг тодорхойлох - Органик нэгдлийн нэршлийн дүрмийн дагуу алкан, алкен, спирт, карбонхүчлийг нэрлэх

Х9.9а

- Нэршлийг уншаад төгсгөлийг үндэслэн, байгууллын томьёоноос хэлхээн дэх С-С холбооны төрөл, функциональ бүлгийг үндэслэн органик нэгдлийн төрлийг тодорхойлох

Х9.9б

-

- Органик нэгдлийн нэршил - Органик нэгдлийн бүтэц

- Гомолог эгнээ - Гомолог эгнээний гишүүн - Хайлах, буцлах цэг - Байгууллын хураангуй томьёо - Байгууллын дэлгэрэнгүй томьёо - Байгууллын изомер: салбарлалтын, байрлалын, функциональ бүлгийн

- Гомологийн эгнээний дагууд гомологийн гишүүдийн хайлах, буцлах цэг хэлхээн дэх С-ийн атомын тооноос хамаарсан график байгуулж өөрчлөлтийн зүй тогтлыг илрүүлэх, тайлбарлах - Янз бүрийн изомерүүдийн байгууллын томьёог харьцуулах судлах замаар салбарлалтын, байрлалын, функциональ бүлгийн изомерийг тодорхойлох - Өгсөн тухайн нэг нэгдлийн хувьд боломжит байгууллын бусад изомерийг тодорхойлох байгууллын томьёог бичиж, нэрлэх

82

Х9.9в

Х9.9г

ГУРАВ. АРГА ЗҮЙ Су1 болон Су2 дэд түвшинд арга зүйн ялгаатай болон төсөөтэй байдлыг илэрхий байлгахад тустай тул ижил бүлгийн арга зүйд тооцож үзэх зарим онцлогийг нэг дор оруулав. Аргазүй нь дэд түвшний хувьд төдийлөн ялгаагүй байх боломжтой бол нэгдсэн байдлаар тодорхойлсон. Суралцахуйн үйл ажиллагааны тухайд үндэсний хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийг идэвхтэй хэрэглээрэй. Арга зүйн ерөнхий зөвлөмжийг дүйцсэн хөтөлбөрөөр хичээллэж буй тухайн бүлгийн сурагцагчдын насны ялгаатай байдлыг тооцож хэрэгжүүлнэ. Су1.Х1. ХАТУУ, ШИНГЭН, ХИЙ, ДИФФУЗИ

ба Танхимын үйл ажиллагаа

Су1.Х1.

Су2.Х1. БОДИСЫН ТӨЛӨВ, ДИФФУЗИ

Су2.Х1. Молекул кинетикийн онол (өөрөөр хэлбэл, жижиг хэсгийн кинетик болон потенциал энергийн харьцааг тооцож түвшин ахина)-оор төлөв, төлөвийн - Жижиг хэсгийн онолоор төлөв, төлөвийн өөрчлөлт, шинжилт, диффузийг талбарлана. Иймд өмнө үзсэнээс ялгаатай тал юу байгаа диффузийг тайлбарлана. талаар холбож, сэргээн санаж үзэх нь зүйтэй. - Температур ба хугацааны хамаарлын буюу - Харин температур ба хугацааны хамаарлын буюу халах/хөрөхийн муруй дээр халах/хөрөхийн муруй дээр төлөвийн шилжилтийг төлөвийн шилжилтийг тайлбарлахдаа халаахад температур өөрчлөгдөх болон тайлбарлана. Энэ нь Д-Ш3б ШУАБ-ыг эзэмшүүлэхэд чухал өөрчлөгдөхгүй байгаагийн шалтгааныг хөдөлгөөний кинетик энергийг хувь нэмэртэй болохыг тооцож ажиллана нэмэгдүүлэх, жижиг хэсэг хоорондын харилцан үйлчлэлийн хүчийг сулруулахад зарцуулагдаж байна гэх мэтээр Д-Ш3б ШУАБ-ыг хөгжүүлэхэд түлхүү анхаарна. Бие даан гүйцэтгэх үйл ажиллагаа Су1.Х1. Су2.Х1. Жижиг хэсгийг загварчлан зурах, зургаа тайлбарлаж ярихад бэлтгэх, бичгээр тайлбар бэлтгэх гэх мэтээр Д-Ш4г ШУАБ-ыг хөгжүүлэхэд чиглэсэн бие даах ажлыг төлөвлөвөл зохино Практик үйл ажиллагаа Су1.Х1. Су2.Х1. Ахуй амьдралд тохиолдох бодисын төлөвийн шилжилт, диффузийн үзэгдлийн талаар өдрийн тэмдэглэл хөтлөх байж болно. Энэ тохиолдолд ажиглалтын тэмдэглэл хөтлөх ажлын хуудсыг танхимийн сургалтын үед хамтран боловсруулах нь зүйтэй. Су1.Х3. АТОМ, ҮЕЛЭХ ТОГТОЛЦОО ба Су2.Х2. АТОМЫН БҮТЭЦ, ҮЕЛЭХ ТОГТОЛЦОО Танхимын үйл ажиллагаа Су1.Х3. Су2.Х2. Хэрэв 1-20-р элементийн нэр, тэмдэг, дуудлагаа чээжилсэн байвал цаашид энэ бүлгийн 10 суралцахуйн зорилтод харгалзах чадварыг сурагчдад эзэмшүүлэхэд сайн Өмнө нь бид “химийн элемент”, “дан бодис” гэж ялгаж үздэг суурь болохыг анхаараарай. байсан ухагдахууныг энэхүү цөм хөтөлбөрөөр “элемент” гэсэн Атомын бүтцийг тодорхойлсон загварууд нь тус бүрдээ юу тодорхойлдог, түүхэнд нэг ухагдахуунаар илэрхийлж байгаа болохыг анхаарч үзвэл ямар үүрэг гүйцэтгэсэн болохыг ярилцвал атомын давхраанд электрон хуваарилагдах зохино. 1-20-р элементийн нэр, химийн тэмдэг, дуудлагыг нь Борын онолоор тодорхойлогдож байгааг илэрхий олж харахад суралцагчдад чээжлэх сонирхолтой, суралцагчийн ой тогтоолтын хэв шинжид тустай байх боломжтой. тохирсон аргууд сонгоорой. Үелэх хүснэгтээс дэс дугаар, харьцангуй атом масс тодорхойлох, улмаар протон, нейтроны тоо, электроны тоо тодорхойлох чадварыг эзэмшүүлэх хичээлийг “шууд -

83

зааварчилгааны загвар”-аар зохион байгуулах нь үр дүнтэй. Харин атомын давхраанд электрон хуваарилагдсан байдлыг үндэслэн суралцагчид зүй тогтлыг илрүүлэх замаар өөрсдөө үелэх хүснэгт зохиох ерөнхий зарчим бүхий “Шинжлэх судлах загвар”-аар хичээлийг зохион байгуулвал атомын бүтэц ба үелэх хүснэгтийн холбоо хамаарлыг суралцагчид илүү сайн ойлгож, тогтоож авах, улмаар дараа дараагийн сэдэвт бүтээлчээр мэдлэгээ хэрэглэхэд тустай байна. Бусад агуулгын хувьд цөм хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийг ашиглахыг зөвлөж байна. Бие даан гүйцэтгэх үйл ажиллагаа Су1.Х3. Су2.Х2. Үелэх системийн үе бүлгийн дагуу физикийн болон химийн шинж чанарын Элементийн нэрний утга, нээгдсэн түүх судлах, эсвэл түүхийг өөрчлөлтийн зүй тогтлыг илрүүлэх, тайлбарлах нь Д-Ш3б, Д-Ш4а, Д-Ш4в, г ШУАБ-ыг гэрийнхэн болон найз нартаа ярьж өгөөд тэдний сэтгэгдлийг эзэмшихэд чухал тул танхимд судалсан агуулга, мэдлэг чадвараа өөрийн болгож тэмдэглэх гэх мэт бүтээлч, сонирхолтой байхад анхаарах эзэмшихэд дэмжлэг үзүүлэх Практик үйл ажиллагаа Су1.Х3. Су2.Х2. Цацраг идэвхт изотопийн хэрэглээг тухайн орон нутгийн эмнэлэг дэх цацраг идэвхт изотопи ашигладаг шинжилгээний өрөөний хаяг, анхааруулсан тэмдэг, тэмдэглэгээг судлах Су1.Х2. БОДИС, МАТЕРИАЛ, ХИМИЙН ЭЛЕМЕНТ, Су2.Х3. БОДИС, МАТЕРИАЛ, ХИМИЙН ЭЛЕМЕНТ, НЭГДЭЛ, ба НЭГДЭЛ, ХОЛИМОГ ХОЛИМОГ Танхимын үйл ажиллагаа Су1.Х2. Су2.Х3. - Өдөр тутмын ахуй амьдралд хэрэглэгддэг материалын - Өмнөх Су1 дэд түвшний мэдлэг, ухагдахууны сэргээн санах, шинжлэх ухааны шинж чанарыг туршилтаар тодорхойлох, металл болон тайлбар арай гүнзгий байхын зэрэгцээ энгийн нүдээр хараад холимог болохыг таних боломжгүй, мөн холимгийг ялгаж салгах физикийн аргыг хэрэглээд салгаж металл биш элементийн шинж чанарын ялгааг мөн сорил боломжгүй хайлш гэсэн ухагдахуунтай танилцаж байгаа. туршилтаар тодорхойлох буюу “макро” түвшинд материал, элементийн тухай ухагдахууныг эзэмшүүлнэ. - Химийн нэгдлийг нэрлэхээр хязгаарлахгүй нэгдэл дэх элементүүдийн хоорондоо холбогдох холбооны төрлийг үндэслэн ионт нэгдэл, ковалентын холбоот нэгдэл, - Химийн нэгдлийг нэрлэх дүрмийн дагуу зарим нэгдэл (оксид, гидроксид, хлорид, сульфат, карбонат)-ийг тэдгээрийн физикийн болон химийн шинж чанарын ялгааг судалж байгаа. нэрлэхэд суралцагчдад жаахан уйтгартай байж магадгүй. Харьцангуй цахилгаан сөрөг чанар үзээгүй байгаа тул холбогдож байгаа Учир нь яг энэ суралцахуйн зорилтын хүрээнд нэгдлийн элементийн үелэх хүснэгтэд эзлэх харилцан байраас хамаарч ямар төрлийн холбоогоор холбогдох боломжтойг тодорхойлох аргыг тайлбарлаж өгч болно. нэршил идэвхтэй хэрэглэгдэхгүй байгаа. Тиймээс Учир нь суралцагчид багшийн тайлбарласан жишээг чээжлэхээс илүүтэй дурын хэрэглэгдэх хэсгүүдэд сэргээн сануулахаа ямагт хоёр элементийг хоорондоо ямар төрлийн холбоогоор холбогдохыг ухамсартай тооцоорой. тодорхойлж чадаж байвал сурахын баярыг мэдрэх нь илүү байх болно. - Нэгдэл ба холимгийг хольж хутгаж ойлгох хандлага нэлээд түгээмэл ажиглагддаг тул анхаарахын зэрэгцээ сурах - Ионт болон ковалентын холбоотой нэгдлийн томьёо бичих, нэрлэхэд хангалттай бичиг дэх элемент-элементийн холимог болох төмөролон жишээ бэлтгэж бататгах дасгал ажиллуулах нь зүйтэй. хүхрийн холимгоос гадна өөр олон жишээгээр баяжуулах - Бал чулуу болон алмаз нь зөвхөн нүүрстөрөгч бүхий элемент боловч шинж

84

шаардлагатай.

чанараараа эрс ялгаатай байгааг сурагчдын сонирхлыг татах эхлэл болгож ашиглавал бал чулуу, алмаз, цахиурын оксидын шинж чанар, хэрэглээний онцлогийг атомын талст оронт торын бүтэцтэй нь холбон тайлбарлахад дөхөмтэй байна. Бие даан гүйцэтгэх үйл ажиллагаа Су1.Х2. Су2.Х3. Материалын шинж чанарыг турших туршилтыг бие дааж хийх Суралцахуй зорилт тус бүрт харгалзсан хангалттай тооны дасгал, боломжтой Практик үйл ажиллагаа Су1.Х2. Су2.Х3. - Хатуу зөөлөн, хэврэг, уян, сунамхай, ус шингээх, норох, тунгалаг, тунгалаг биш, дулаан дамжуулах чанар зэргийг өдөр тутмын хэрэглээний аль болох олон материал дээр туршиж үзэх практик үйл ажиллагааг төлөвлөн хэрэгжүүлээрэй. Су2.Х4. ТУРШИЛТЫН ТЕХНИК. ХЭМЖИЛТ Су2.Х5.1. ХИМИЙН УРВАЛ. ДАВС ГАРГАН АВАХ Су1.Х4. ХИМИЙН УРВАЛ ба Су2.Х5.2. ХИМИЙН УРВАЛ: ХҮЧИЛ БА СУУРЬ Су2.Х5.3. ХИМИЙН УРВАЛ: ХИМИЙН ЭНЕРГИ Су2.Х5.4. ХИМИЙН УРВАЛ: УРВАЛД ОРОХ ИДЭВХ, УРВАЛЫН ХУРД Танхимын үйл ажиллагаа Су1.Х4. Су2.Х4., Су2.Х5. 8 болон 9-р ангийн цөм хөтөлбөр дэх агуулгын давхцал, залгамж холбоог тооцсон болохыг анхаараарай. Давс гарган авах арга (Су2.Х5.1а, б) нь цаашид аливаа химйн бодисыг гарган авах аргыг ойлгож тайлбарлах ерөнхий суурийг тавьж байгаа учраас гаргаж авах бодис Энэ дэд түвшинд харьцангуй энгийн агуулгатай боловч тухайн урвалын бүтээгдэхүүн байх нь хангалттай нөхцөл болж чадахгүй бөгөөд индикатор, хүчиллэг бодис, суурилаг бодис зэрэг цаашид маш гарган авсан давсыг илүүдэл эх бодис, бусад бүтээгдэхүүн бодисоос хялбар салгахын их хэрэглэгдэх ухагдахуунтай танилцаж байгаа юм. тулд урвалыг ямар нөхцөл (эх бодисыг уусмалаар авах, хуурайгаар авах, алийг нь Химийн урвалын үгэн тэгшитгэл бичихэд зайлшгүй анхаарах илүүдлээр авах г.м.)-д явуулахыг тодорхойлох, туршилтыг төлөвлөх, гүйцэтгэх нь ёстой нэг зүйл нь эх болон бүтээгдэхүүн бодисыг тодорхойлох. суралцагчийн Д-Ш2б, в, г зэрэг олон ШУАБ-ын хөгжилд ач холбогдолтой. Тиймээс өнгөгүй, үнэргүй хий урвалд орох (хүчилтөрөгч), мөн Хэдийгээр универсаль индикаторыг хэрэглэж мэдэх ч энэ дэд түвшин (Су2.Х5.2а, б, урвалаас үүсэх (нүүрсхүчлийн хий, устөрөгч), урвал явагдсан в)-д химийн шинжлэх ухааны түвшин ахиж байхын зэрэгцээ универсаль индикатор нь (саармагжих г.м.) гэдгийг энгийн нүдээр мэдэх боломжгүй байх хэд хэдэн индикаторын холимог болохыг илүү нарийн мэдэж авах ёстой. Универсаль тохиолдлуудад суралцагчдад оновчтой дэмжлэг үзүүлж, сорил индикаторын хуваарийг хэрхэн байгуулах болон бүх универсаль индикаторт тохирох туршилтаар батлан харуулах шаардлагатай. нийтлэг хуваарь байх боломжгүйг сурагчдаар өөрсдөөр нь гаргуулах боломжтой. Химийн урвалын дулааны илрэлийг туршилтаар тодорхойлох нь харьцангуй ойлгомжтой байх боловч химийн холбооны энергийн зөрөөгөөр дулааны илрэлийг тайлбарлах болон урвалын энергийн диаграмм байгуулах (мөн энергийн диаграмм

85

унших) зэрэг нь Д-Ш3б ШУАБ-д хувь нэмэр оруулж байгааг тооцож ажиллана (Су2.Х5.3а, б). Химийн урвалын хурд, түүнийг хэмжих болон илэрхийлэх арга нь Д-Ш2в, Д-Ш3б ШУАБ-д чухал хувь нэмэр оруулах ёстой. Мөн мөргөлдөлтийн онолын үндсэн ухагдахуун, химийн урвалын хурдыг тайлбарлахад хэрэглэх үндэслэлийг ойлгуулахын тулд сурагчдаар яриулах, бичүүлэх, зуруулах, ялангуяа субмикро түвшинд жижиг хэсгийн мөргөлдөлтийг оновчтой төсөөлөхөд нь дэмжлэг үзүүлэх шаардлагатай. Бие даан гүйцэтгэх үйл ажиллагаа Су1.Х4. Су2.Х4., Су2.Х5. Түлш, түлшний төрөл, түлшний хэрэглээний талаар бие дааж судлах даалгавар хийлгэх боломжтой. Гэхдээ мэдээллийн эх сурвалжийн бодит боломжийг багш өөрөө сайн нягталж шалгаад зохих зөвлөмж, чиглүүлэг, түлхүүр үг зэргийг оновчтой гаргах нь бие даах даалгаврын гүйцэтгэлийн чанарт нөлөөлнө. Практик үйл ажиллагаа Су1.Х4. Су2.Х4., Су2.Х5. Хүрэн байцайнаас өөр хүчиллэг болон суурилаг орчинд өнгөө Саармагжих урвал нь өдөр тутмын амьдрал, ахуй, эмчилгээнд өргөн хэрэглэгддэг өөрчилдөг хүнсний ногоо, жимс, жимсгэнэ байгаа эсэхийг хайж болохыг таньж мэдэх болно. Олсон жимс, ногооны индикатораар хүчиллэг суурилаг шинжтэй бодисыг таних аргачлал боловсруулах. Төмрийн зэврэлийг өдөр тутмын амьдралаас олж ажиглах, тэмдэглэл хөтлөх Су1.Х5. ХИМИ БА АМЬДРАЛ ба Су2.Х6. ХИМИ БА АМЬДРАЛ Танхимын үйл ажиллагаа Су1.Х5. Су2.Х6. Ус, хөрс, агаарын бохирдлыг авч үзэхийн зэрэгцээ хүчиллэг бороо, хүлэмжийн хий, хүлэмжийн нөлөө зэрэг шинэ ухагдахуунтай танилцана. Хүчиллэг бороо болон хүлэмжийн хий, дэлхийн дулаарал зэрэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр их яригддаг тул суралцагчдад харьцангуй танил байх болно. Хүчиллэг бороо бий болох нь химийн урвалаар харьцангуй сайн тайлбарлагдана. Гэхдээ суралцагдад агаарын чийгийн тухай ойлголт харьцангуй сул байх тал Ус, хөрсний бохирдол, түүний эх үүсвэр, бохирдолд хүний үйл ажиглагддаг тул газар зүйн хичээлтэй холбож үзэх шаардлагатай. Харин хүлэмжийн ажиллагааны үзүүлэх нөлөөг авч үзэх бөгөөд химийн (шинжлэх нөлөө нь химийн гэхээсээ илүү физикээр илүү тайлбарлагдана, мөн уур амьсгалын ухааны) нарийн тайлбар хийхгүй. өөрчлөлттэй холбогдоно. Цаг агаар болон уур амьсгал гэсэн хоёр ухагдахууныг хольж хутгах тохиолдол их байдаг бөгөөд сурах бичиг болон үндэсний хөтөлбөр, суралцахуйн удирдамжид ч “цаг агаарын өөрчлөлт” гэж алдаатай бичсэн байгаа. Иймд газарзүйн багштай зөвлөж зөв нэр томьёо, хэллэгийг хичээлээ хэрэглээрэй. ШУАБ-ын хүрээнд XVIII зуунд эрдэмтдийн хийсэн судалгааны талаар шинжлэх тул тэр цаг үед химийн шинжлэх ухааны хөгжил ямар түвшинд байсантай холбож үзэх

86

шаардлагатай. Иймээс түүхийн хичээлтэй хэрхэн холбож болох талаар судалж үзэж болно. Шөнө хийсэн туршилтын үр дүн өдөр хийсэн туршилтын үр дүнгээс ялгаатай гарсан нь туршилт хийх нөхцлийг нарийн тооцож үзэх шаардлагатайг харуулж байгаа бөгөөд давс гарган авах туршилтыг явуулахад туршилтын нөхцлийг өөрчлөхөд цэвэр давс гарган авах боломж өөрчлөгдөх эсэхийг ярилцаж болно. Зарим туршилтын хувьд лабораторийн онцгой нөхцөл (өндөр даралт, өндөр эсвэл нам температур, сайн битүүмжлэл, вакуум орчин г.м.) шаардлагатай болдог нь ердийн дунд сургуулийн химийн кабинетад тухайн туршилтыг хийх боломжийг хязгаарладаг талаар хэлэлцэнэ. Бие даан гүйцэтгэх үйл ажиллагаа Су1.Х5. Су2.Х6. ТХБ-ын хүрээнд нөлөөллийн ажилд хэрэглэх сурталчилгааны материал боловсруулах, ажлын хөтөлбөр, төлөвлөгөө гаргах зэргээр Танхимийн сургалтыг Практиктай холбох гүүр байдлаар бие даалтыг зохион байгуулж болно. Практик үйл ажиллагаа Су1.Х5. Су2.Х6. Ус, агаар, хөрсний бохирдлыг улирлын туршид урт хугацаагаар ажиглах, тэмдэглэл хөтлөх боломжтой байдаг нь энэ сэдвийн нэг давуу тал юм. Тогтвортой хөгжлийн боловсролын шууд холбогдох сэдэв болдог учраас мөн өөрийн орон нутаг дахь ус, хөрсний бохирдлыг бууруулахад хувь нэмэр болох зорилготой олон нийтийн ажилд оролцох, зохион байгуулах зэрэг нөлөөллийн ажил хийж болно. Су2.Х7. ОРГАНИК ХИМИ Танхимын үйл ажиллагаа Су2.Х7. Органик нэгдлийн бүтэц, нэршил, гомолог эгнээ, байгууллын хураангуй болон дэлгэрэнгүй томьёо, байгууллын изомер (салбарлалтын, байрлалын, функциональ бүлгийн) гэх мэт олон шинэ ухагдахуунтай танилцаж байгаагаараа онцлогтой. Органик нэгдлийн нэршилийн хувьд ч чээжилж тогтоох шинэ нэр томьёо олонтой. Бие даан гүйцэтгэх үйл ажиллагаа Су2.Х7. Органик нэгдлийн бүтцийг орон зайд зөв төсөөлөх, хавтгайд зурсан байгууллын томьёоноос органик нэгдлийн бүтцийг огторгуйд төсөөлөхөд бодит загвар бүтээх бие даалт нэлээд ач холбогдолтой байна. Тухайн суралцагчийн онцлог (ялгаатай байдал)-ийг тооцож гарын доорх материалаар загвар хийх, компьютер графикийн аргаар хөдөлгөөнт үзүүлэн бэлтгэх гэх мэт ялгаатай даалгавраар ижил чадвар эзэмшүүлэхэд анхаарна. Практик үйл ажиллагаа Су2.Х7. Практик үйл ажиллагаа төлөвлөхөд харьцангуй хязгаарлагдмал онолын агуулгатай бүлэг сэдэв боловч этилийн спирт, цуугийн хүчил, лаа, түлш гэх мэт ахуйн болон үйлдвэрийн хэрэглээтэй холбоотой үйл ажиллагаа төлөвлөх боломжтой.

ДӨРӨВ. СУРГАЛТЫН ОРЧИН, ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН Байгалийн ухааны хичээлийг сурагчид бие даан болон хамтран олон талт ажиглалт, туршилт, судалгаа хийж болохуйц материаллаг, үйлийн болон сэтгэлзүйн шаардлагыг хангасан зориулалтын лабораторид хичээллэх орчин, нөхцлийг бүрдүүлж, сурагчдын эрүүл мэнд, аюулгүй байдалд анхаарал хандуулна. 87

Хичээлийн хэрэглэгдэхүүн нь танин мэдэхүйн хэрэгцээ шаардлагыг хангасан, сурагчдад хүртээмжтэй, харагдахуйц, сонирхол сэдэл тэмүүллийг төрүүлэхүйц, энгийн ойлгомжтой, эрүүл ахуй, аюулгүйн шаардлагыг хангасан байна. - Сорил туршилтын үед өөрийн болон бусдын эрүүл мэнд, аюулгүй байдлыг хангах үйл ажиллагааны удирдамжийг хэрэглэнэ. - Гарын доорх материал ашиглан бодитоор харах, хүртэх, судлах боломжийг бүрдүүлнэ. - Багаж, тоног төхөөрөмжийг технологийн горимын дагуу хэрэглэх дүрэм, аюулгүй ажиллагааны зааварчилгааг баримтална. - Орчин үеийн техник, технологийн дэвшлийг сургалтад нэвтрүүлэх оновчтой ажлын хуудас, хэвлэмэл болон бодит үзүүлэн, цахим хэрэглэгдэхүүнийг боловсруулж хэрэглэнэ. Дүйцсэн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхдээ жишиг онлайн материал, хэрэглэгдэхүүн бэлтгэхэд дараах бүдүүвчийн дагуу “суурь боловсролын сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх суралцахуйн удирдамж”-ийг бүтээлчээр хэрэглээрэй. Хичээлээр хэрэгжүүлэх Суралцахуйн зорилтыг сонгох, судлах (Су1.Х1а)

Үндэсний хөтөлбөр дэх харгалзах Суралцахуйн зорилтыг олж, харьцуулах, судлах (Х6.1а, Х7.1а)

Харгалзах бүлгийн арга зүйн онцлогийг уншиж судлах (Су1.Х1)

Суралцахуйн удирдамжаас харгалзах Суралцахуйн үйл ажиллагааг олж, харьцуулах, судлах (хуу, 6, 12) Хичээлийн арга зүй, явцыг төлөвлөх

Дүйцсэн хөтөлбөртэй холбоотой

Суралцахуйн удирдамжаас харгалзах санал болгож буй хэрэглэгдэхүүнийг судлах (хуу, 6, 12) ДХ-өөр хичээллэж буй бүлгийн суралцагчдын онцлогт нийцсэн хэрэглэгдэхүүнийг сонгож бэлтгэх

Үндэсний хөтөлбөртэй холбоотой

Багшийн ажилтай холбоотой

ТАВ. ҮНЭЛГЭЭ Үнэлгээний бүтэц: Өөрийн үнэлгээ Багшийн үнэлгээ буюу явц

Таних тэмдэг:

20% 30%

88

БҮТ-ийн үнэлгээ /хөндлөнгийн/

50%

Үнэлгээнд дараах үнэлгээний зорилт, шалгуур, жинг баримтална.

Үнэлгээний зорилт А. Мэдлэг, ойлголт Б. Мэдээллийг хүлээн авах, асуудлыг шийдвэрлэх В. Туршилт ба судалгааны арга Г1*. Хандлага

Үнэлгээний шалгуур Үнэлгээний зорилт А. Мэдлэг, ойлголт (Сурагчид хөтөлбөрийн хүрээний ухагдахуун ойлголтын талаар мэддэг байна.)

Б. Мэдээлэл боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх чадвар (Сурагч дараах зүйлсийг хийх чадвартай байх)

В. Туршилт ба судалгааны чадвар (Сурагчид нь дараах зүйлсийг хийх чадвартай байх)

Г. Хандлага (сурагчдад дараах 11

Үнэлгээний шалгуур Дараах мэдлэг, ойлголтыг үнэлнэ: А1. Шинжлэх ухааны үзэгдэл, баримт, хууль, тодорхойлолт, шинэ санаа ба онол А2. Шинжлэх ухааны үг хэллэг, нэр томьёо, тогтмол, нэгж, хэмжигдэхүүн болон олон улсын тогтсон томьёо, томьёолол А3. Шинжлэх ухааны багаж тоног төхөөрөмж, арга техник, аюулгүй ажиллагаа А4. Нийгэм, эдийн засгийн ба хүрээлэн буй орчны ойлголт бүхий шинжлэх ухаан, технологийн хэрэглээ Сурагч дараах чадварыг тэмдэг, график, тоон өгөгдөл, тэмдэглээг ашиглан үгээр юмуу, бичгээр илэрхийлэн гүйцэтгэнэ: Б1. Төрөл бүрийн эх сурвалжаас өгөгдөл, мэдээллийг цуглуулж, бүртгэх, сонгох, цэгцлэх Б2. Мэдээллийг нэг хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт хөрвүүлэх Б3. Дүгнэлт гаргахад өгөгдөл, мэдээллийг хэрэглэх Б4. Зүй тогтол, харилцан хамаарлын учир шалтгааныг тайлбарлах Б5. Үзэгдэл, загвар, үйл явцын холбоо хамаарлыг олж илрүүлэх Б6. Урьдчилан таамаг, таамаглал дэвшүүлэх зэргээр учир шалтгааныг тайлбарлах аргыг оновчтой сонгох Б7. Мэдлэг, мэдээллээ шинэ нөхцөлд хэрэглэн, асуудлыг шийдвэрлэх Б8. Үр дүнг үнэлэх, асуудалд байгалийн ухааны мэдлэг, онол, загварын хэрэглэгдэх хязгаарыг ялган таних Сурагч дараах чадвараа харуулна: В1. Техник, багаж төхөөрөмж, бусад материал (тохирох газарт нь заавар журмыг ашиглахыг оруулаад)-ыг аюулгүй сонгон, хэрэглэх В2. Туршилт, судлан шинжлэх ажлыг төлөвлөх В3. Ажиглалт, хэмжилт хийх, тэмдэглэх В4. Ажиглалт, туршилтын үр дүнг тооцоолох, тайлагнах, үр дүнг үнэлэх, дүгнэх В5. Туршилт, судалгааны аргыг үнэлэх, түүнийг сайжруулах боломж (техник, тоног төхөөрөмж, материалын сонголтыг багтаан)-ийг санал болгох Сурагчдад дараах хандлага төлөвшсөн байна:

Сурагчдын хандлагыг асуулга, ажиглалт, ярилцлага зэрэг тохиромжтой аргаар үнэлнэ. 89

хандлага төлөвшсөн байх)

Г1. Сонирхол Г2. Идэвхтэй оролцоо Г3. Бүтээлч байдал Г4. Нягт нямбай байдал Г5. Аливаа асуудалд шинжлэх ухаанчаар хандах

Үнэлгээний зорилтыг хэрэгжүүлэхдээ багш зөвхөн сурагчийг үнэлж, дүн тавихаар хязгаарлах бус сурагчдын сонирхол, хүсэл эрмэлзэлийг өдөөх, оролцоог нэмэгдүүлэх, илүү ихийг хийх, бүтээхэд чиглүүлэх нь чухал юм. 1. Мэдлэг, ойлголтыг үнэлэхэд сурагч мэдээллийг сэргээн санах, тайлбарлах түвшний даалгаврыг гүйцэтгэнэ. Мөн танил бус нөхцөлд мэдлэгээ хэрэглэх, эзэмшсэн мэдлэгээ шинэ сэдэвтэйгээ холбон ойлгох зэрэг үнэлэх асуултууд орж болно. Энэ үнэлгээний зорилтын даалгаврыг боловсруулахдаа гол төлөв тогтоох, тодорхойлох, дурдах, илэрхийлэх, дүрслэх, тайлбарлах (ойлгосноо) зэрэг үйл үгсийн аль нэгийг хэрэглэнэ. 2. Мэдээлэл боловсруулах чадвар гэдэгт мэдээллийг цуглуулах аргаа сонгох, мэдээллийг бүртгэн тэмдэглэх, нэгтгэн дүгнэх, задлан шинжилгээ хийх, мэдээллийг хэрэглэх зэргийг багтаан ойлгоно. Асуудал шийдвэрлэх чадвар гэдэгт асуудлыг тодруулах, асуудал үүсэх нөхцөл буюу тохироог илрүүлэх, асуудлыг шийдвэрлэх, өөрийн санаа бодлоо дэвшүүлэх зэргийг багтаан ойлгоно. Мэдээлэл боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх чадварыг үнэлэхдээ ойлголт, ухагдахуун, зарчмыг шинэ нөхцөлд бүтээлчээр хэрэглэх, задлан шинжлэх, нэгтгэн дүгнэх түвшний даалгавар боловсруулна. Энэхүү үнэлгээний зорилтын даалгаврыг боловсруулахдаа гол төлөв таамаглах, санал болгох, тооцоолох, тодорхойлох зэрэг үйл үгсийн аль нэгийг хэрэглэнэ. 3. Сорил туршилт хийх чадвар гэдэгт байгалийн юмс, үзэгдлийн мөн чанар, учир шалтгааны талаар таамаглал дэвшүүлэх, түүнийг батлахын тулд төлөвлөгөөтэйгээр ажиглалт, туршилт хийх, үр дүнг нэгтгэх, боловсруулах, бусдад илэрхийлэх цогц үйл ажиллагааг ойлгоно. Энэхүү үнэлгээний зорилтын даалгавар нь тухайн анги тус бүрийн агуулга, шинжлэн судлах арга барилд тохирох сорил туршилтын өгөгдөл бүхий үйлийн алхамтай байна.

Үнэлгээний жин Үнэлгээний зорилт А. Мэдлэг, ойлголт Б. Мэдээлэл хүлээн авах болон асуудал шийдвэрлэх чадвар В. Туршилт ба судалгааны чадвар

Эзлэх хувийн жин 50% (20%-аас ихгүй сэргээн санах түвшний даалгавар) 30% 20%

Үнэлгээний даалгавар боловсруулах жишиг, жишиг даалгавар Чанартай сайн даалгавар боловсруулахтай холбоотойгоор даалгаврын төрөл, хэлбэр бүрт тохирсон “чек лист” маягийн асуултууд өгөгдсөн байх нь элбэг байдаг. Дүйцсэн хөтөлбөрийн энэхүү баримт бичигт даалгаврын төрөл, хэлбэр тус бүрээр даалгавар боловсруулах жишиг оруулах нь хязгаарлагдмал учраас үнэлгээний сайн даалгавар боловсруулахын тулд баримталбал зохих ерөнхий жишгийг дараах бүдүүвчээр харууллаа. 90

Чанартай сайн даалгавар сонгох, боловсруулахад баримтлах ерөнхий жишиг

Үнэлгээний даалгавраар шалгаж үнэлэх мэдлэг, чадварыг сонгох

Хамгийн тохиромжтой үнэлгээний даалгаврын хэлбэрийг сонгох

Бэлэн даалгавар сонгох, эсвэл шинэ даалгаврын санааг хөгжүүлэх, сайжруулах

Тухайн төрөл, хэлбэрийн даалгаврын чек листэд нийцэж байна уу?

D

Те мп 108 ер ат ур , С 16 16

Үгүй

Тийм Эцэслэн боловсруулсан даалгавар

C B A

0 0

Үнэлгээний жишиг даалгавар

Хугацаа, мин

Зурагт нэгэн цэвэр бодисын халаахын муруйг үзүүлжээ. a. b. c. d.

Муруй дээр тэмдэглэсэн A, B, C, D цэг тус бүрт энэ бодис ямар төлөвт орших вэ? Энэ бодис хэдэн хэмд буцалдаг вэ? Энэ бодис хэдэн хэмд хайлдаг вэ? Нэгэн сурагч халаахын муруйг хараад “энэ бодис бол лавтайяа ус биш” гэж хэлжээ. Түүний хэлсэнтэй санал нийлэх үү? Халаахын муруйгаас энэ бодис ус биш болохыг хэрхэн тайлбарлах вэ?

91

СУУРЬ БОЛОВСРОЛЫН ГАЗАР ЗҮЙН ХИЧЭЭЛИЙН ДҮЙЦСЭН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР НЭГ. ЗОРИЛГО Сурагч нь байгалийн нөхцөл ба нийгмийн үйл ажиллагааны хоорондох холбоо хамаарлыг орон зайн утгаар нь янз бүрийн нутаг дэвсгэр (орон нутаг, улс, тив, бүс нутаг, дэлхийн хэмжээнд г.м) – ийн хүрээнд ойлгож, байгаль, нийгмийн юмс, үзэгдлийг шинжлэн судлах арга барилаа хөгжүүлж, хүрээлэн буй орчиндоо ээлтэй, түүнийг хайрлан хамгаалахад хувь нэмрээ оруулдаг иргэн болж төлөвшинө. Зорилт - Газар зүйн үндсэн – суурь мэдлэг ойлголт эзэмших; - Өдөр тутмын амьдралд тохиолдох түгээмэл үзэгдлийг тайлбарлахад байгалийн ухаан, математик болон орчин үеийн техник, технологийн мэдлэг чадвараа хэрэглэж, мэдээлэл боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх чадварт суралцах; - Байгалийн нөхцөл ба нийгмийн үйл ажиллагааны холбоо хамаарлын талаар таамаглал дэвшүүлэх, зорилготойгоор ажиглалт, туршилт хийх, үр дүнг нэгтгэх, боловсруулах, бусдад илэрхийлэх замаар шинжлэн судлах арга барилаа хөгжүүлэх; - Байгаль, нийгмийн харилцан хамаарлыг ойлгож, газар зүйн боловсролд суралцах сонирхол, хүсэл эрмэлзэлтэй болох, байгаль орчноо хайрлан хамгаалах үүрэг, хариуцлагаа ухамсарлах, үйл ажиллагаанд бие даан болон хамтран оролцох хандлагатай болох. Газар зүйн сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр суралцагчид суурь боловсролын түвшинд дараах арга барилд суралцаж, чадварыг эзэмшинэ. Чадвар Асуудал, таамаглал дэвшүүлэх

Сорил, туршилт, шинжлэн судлах ажлыг төлөвлөх Баримт нотолгоо гаргах, илэрхийлэх Баримт нотолгоо ба үр дүнг нягтлах, тайлбарлах

Суурь боловсрол - Өмнөх төсөөлөл болон ажиглалтад суурилан байгаль, нийгмийн юмс үзэгдэл, тэдгээрийн өөрчлөлтийн талаар асуулт асуух, таамаглал дэвшүүлэх - Баримт, нотолгоо, шинжлэх ухааны мэдлэгт суурилан байгаль, нийгмийн юмс үзэгдлийн учир шалтгаан, зүй тогтлыг эрэлхийлсэн асуулт асуух, таамаглал дэвшүүлэх - Тулгарч буй асуудын талаар санал бодлоо илэрхийлэх - Зайлшгүй шийдэрлэх асуудыг томьёолон хэрэгцээг тодорхойлох - Асуудлаа шийдвэрлэх, таамаглалаа шалгах ажлын төлөвлөгөө гаргах (дэмжлэг шаардлагатай үед багштайгаа хамтрах) - Туршилтын явцад тохиолдож болох эрсдэлийг тооцох, үнэлэх - Ажиглалт, туршилт, хэмжилтийг зөв хийж хянах, шаардлагатай тохиолдолд давтан хийх - Ажиглалт, тэмдэглэл, хэмжилтийг үр дүнг бичвэр, зураг, хүснэгт, математик статистик диаграммаар илэрхийлэх - Ажиглалт, туршилт, мэдээлэл боловсруулах явцыг газар зүйн хэл ашиглан танилцуулж, таамаглалтай тохирч буй эсэхийг тодорхойлж үнэлэх - Өөрийн болон бусдын алдааг олж засах - Ажиглалт, туршилтыг сайжруулах шинэ санаа, хувилбарыг дэвшүүлэх

92

ХОЁР. АГУУЛГА Суурь боловсролын газар зүйн хичээлийн дүйцсэн хөтөлбөрийн агуулга нь “бүхлээс хэсэгрүү” болон “нэгдмэл байдлаар авч үзэх” гэсэн дидактик зарчимд үндэслэсэн. Дэлхийн хэлбэр, хэмжээ, хөдөлгөөний тухай, дэлхийн гадаргын тухай цогц ойлголт авснаар цагийн бүс, уул, тал, усны эргэлт, хүн амын нутагшилт, шилжих хөдөлгөөн зэрэг өргөн хүрээний, гүнзгийрсэн агуулгыг таниж, ойлгоход хялбар болно. Тус хөтөлбөрийн агуулгыг нэгдмэл байдлаар авч үзэх нь байгаль, нийгэм, эдийн засгийн юмс, үзэгдлийн харилцан хамаарал, учир шалтгааныг таних, улмаар хамаарал, хэтийн төлөвийг тооцоолоход дэмжлэг болно. Агуулгыг ерөнхий, Монгол орны физик газар зүй, Монгол орны нийгэм – эдийн засгийн газар зүйн агуулга байхаар ялган тусгасан. Учир нь нэгдмэл байдлаар авч үзэх нь юмс үзэгдлийн талаарх цогц ойлголттой болох, харилцан хамаарал, учир шалтгааныг задлан шинжлэх, нэгтгэн дүгнэхэд дөхөм болох төдийгүй бүхлээс хэсэг рүү дидактик зарчимыг үндэслэсэн. Ингэснээр дэлхий гараг, бусад улс орны талаар мэдлэг ойлголт эзэмшсэний дараа Монгол орны физик газар зүйн онцлогийн ялган таних, улмаар Монгол улсын хүн ам, нийгэм, эдийн засгийн суурь ойлголтуудыг үе шаттай таниж, судлахад чиглэгдсэн.

Гео орон зайн дүрслэл

Бүлэг сэдэв

Дүйцүүлсэн хөтөлбөрийн суралцахуйн зорилт ГЗС.1а. Глобус ба газар зүйн зургийг харьцуулан, ялгааг тодорхойлох ГЗС.1б. Газар зүйн төрөл бүрийн зураг уншихдаа таних тэмдэг ба масштабыг ашиглах, орон нутгийнхаа тойм зураг үйлдэх ГЗС.2а . Төрөл бүрийн газар зүйн зураг ашиглан тухайн газар (цэг)ын байрлалыг солбицолоор тодорхойлох, зүг чиг олох

ГЗС.2б. Монгол орны газар зүйн зургийн тусгагийн онцлогийг тайлбарлах

Цөм агуулга

Үйл ажиллагаанд суурилан агуулга

Ахуй амьдралын асуудлыг шийдвэрлэх агуулга

Суралцахуйн зорилт

Глобус, газар зүйн зургийн онцлог

- Дэлхийн гадарга, хэлбэр, хэмжээ, зураглал дүрслэлийн аргыг ялган таних, харьцуулах

Хэрэглэгдэхүүн ашиглан орон зайн баримжаа, төсөөллөө хөгжүүлэх

7.1а

- Газар зүйн зургаас мэдээлэл авах, план зураг үйлдэх

Өөрт шаардлагатай газар зүйн зургийг уншиж, ашиглах, зураглах

7.1б, 7.1г, 8.1б

- Төрөл бүрийн газар зүйн зургийн уртраг, өргөргийг унших

Өөрт хэрэгцээтэй газар зүйн зургийг сонгох Шаардлагатай газар орны газар зүйн байрлалыг газар зүйн зураг ашиглан олох, тогтоох

7.1в 7.1г

- Газар зүйн тусгаг нь улс орны орших өргөрөг, уртрагаас хамаарч ялгаатай байдлыг мэдэх, тохирох зураглалыг нэрлэх

Газар зүйн зурагт зарим газар нутгийн хэмжээ бодит байдлаасаа ялгаатай байх, хэлбэр өөр байх зэрэг нь газар зүйн зургийн тусгагаас хамаардаг гэдгийг жишээ ашиглан тайлбарлах

8.1а

Газар зүйн зургийн таних тэмдэг, масштаб, тойм зураг Газар зүйн байрлал, солбицол, уртраг, өргөрөг, 4 ба 8 зовхист зүг чиг, анхны голдоч Газар зүйн тусгаг /цилиндр, азимут, конус/

93

Үнэмлэхүй байрлал, харьцангуй байрлал

- Улс орон, газар нутаг, юмсын үнэмлэхүй ба харьцангуй байрлалыг ялгах

Сэдэвчилсэн газар зүйн зураг

- Сэдэвчилсэн газар зүйн зураг ашиглан юмс, үзэгдлийн цаг хугацаа, орон зайн өөрчлөлийг тодорхойлох, шалтгааныг тайлбарлаж, дүгнэх

Нары аймгийн гарагууд

- Нарын аймгийн гарагуудын тоон үзүүлэлт, бүдүүвч зураг ашиглан хэмжээ ба хоорондын зай алслалтын талаарх төсөөлөл, ойлголт эзэмших

ГЗС.4а. Цагийн ялгаа хэрхэн үүсэхийг туршилтаар тодорхойлж, янз бүрийн газар орны цагийг тооцоолох

Цагийн бүс, дэлхийн тэнхлэгийн хазайлт, өдөр эхлэх шугам

- Дэлхийн хөдөлгөөний улмаас цагийн ялгаа өөр байдгийг мэдэх - Теллур ашиглан нар, сар, дэлхийн харилцан байрлал, өдөр шөнийн ялгааг таних - Үнэмлэхүй байрлал ашиглан 24 цагийн бүсийг тооцоолох

ГЗС.4б. Нарны тусгалын өнцөг, өдрийн үргэлжлэх хугацааны өргөргийн хамаарлыг тооцоолж, хүмүүсийн амьдралд хэрхэн нөлөөлж байгааг жишээгээр тайлбарлах

Нарны тусгалын өнцөг, өдрийн үргэлжлэх хугацаа өргөрөг ба улирлаас хамаарна

- Нар, дэлхийн харилцан байрлал, дэлхийн тэнхлэгээ эргэх хөдөлгөөний улмаас нарын тусгалын өнцөг ба өдрийн үргэлжлэх хугацаа ялгаатай байдагийг ойлгох

ГЗС.4в . Нар, сар, дэлхийн харилцан байрлалын үр дагаврыг туршилтаар нотолж,

Нар, сар, дэлхийн харилцан байрлал, сар

- Нар, сар, дэлхийн харилцан байрлалаас хамаарч билгийн тооллыг хэрхэн тооцоолдог

ГЗС.2в . Газар орны үнэмлэхүй ба харьцангуй байрлалыг харьцуулах

ГЗС.2г. Юмс үзэгдлийн шинж чанарыг илэрхийлэх, дүрслэх, хэмжих, тооцоолох, дүгнэхдээ сэдэвчилсэн газар зүйн зургуудыг ашиглах

Дэлхий бидний орон гэр

ГЗС.3а. Нарны аймгийн бүдүүвч дээр гарагуудын байрлалыг нэрлэх, хүснэгтэн мэдээнд тулгуурлан гарагуудын хэмжээг харьцуулах

94

Газар зүйн зургийн болон глобусын уртраг, өргөрөг ашиглан хот суурин газар, ашигт малтмалын орд, нуур гэх зэргийн үнэмлэхүй байрлалыг олж, орон зайн баримжаатай болох. Орон нутаг дахь уул, гол , нуур, хөшөө дурсгал зэргийн байрлалыг бусад юмтай харьцуулан байрлалыг тодорхойлох Газар орныхоо атлас эсвэл ус зүйн зураг ба уур амьсгалын зураг ашиглан хур тунадас, голын тэжээлийн горимын талаар харилцан уялдаатай юмс үзэгдлийн хоорондын хамаарлыг дүгнэх Бүдүүвч зураг болон мэдээлэл уншиж ойлгох

хүснэгтэн

Улс орнуудын цагийг ялгааг тооцож, өөрт хэрэгцээтэй шийдвэр гаргах (Вашингтон хотод шөнө болж байхад Улаанбаатар хотод өдөр байх тул утсаар ярих эсэхээ шийдэх Улаанбаатар хотод өглөөний 9 цаг болж байхад Чойбалсан хотод 10 цаг болж байгаа г.м.) Жилийн улирлаас хамаарч нарны тусгал, гийгүүлэх хугацаа өөр гэдгийг мэдснээр борц хатаах, гэрээ дулаалах, түлээгээ бэлтгэх гэх зэрэг өөрийн өдөр тутмын болон улирлын хэмнэлийг мэдэж шийдвэр гаргах Өөрийн ахуй амьдралдаа билгийн тооллыг хэрхэн хэрэглэж буйг жишээгээр тайлбарлах

8.1в

9.1а 9.1б

7.2а

7.2б

8.2а 9.2б

9.2а

Байгаль нийгмийн орчин

аргын ба билгийн тооллын учрыг тайлбарлах

хиртэлт, нар хиртэлт, аргын тоолол, билгийн тоолол

болохыг мэдэх, теллур ашиглан нар, сар хиртэлт, сарны тусгал дэлхийн гадарга дээр хэрхэн тусаж буйг ажиглах

ГЗС.5а. Дэлхийн физик газар зүйн зураг ашиглан далай эх газрын тархалтыг дүрслэх

Эх газар, далай

- Газар зүйн зураг унших

Өөрт хэрэгцээтэй мэдээллийг авах

ГЗС.5б. Гадаргын хэлбэр бүрэлдэн тогтоход нөлөөлөх хүчин зүйлсийн ялгааг туршилтаар үзүүлж, дэлхийн физик газар зүйн зураг ашиглан эх газруудын гадаргын ялгаа, хэлбэрийг харьцуулах

Гадаад, дотоод хүчин зүйл, тектоникийн хөдөлгөөн, газрын гадаргын хэлбэр, хотгор, гүдгэр, газар зүйн зургийн таних тэмдэг

- Дэлхийн физик газар зүйн зураг ажиглан таамаглал дэвшүүлэх, туршилт хийх, ажиглах, ялгааг тодорхойлох буюу харьцуулах

Таамаглал дэвшүүлж, турших

7.4б

Гадаргын өндөр, нам зэргийг газар зүйн зураг уншиж тодорхойлох

8.4а

Таних тэмдэг унших, ашиглах

8.4б

- Цаг агаарын элементүүд, тэдгээрийн хэмжих нэгж, багажийг ашиглан мэдээлэл цуглуулах

Төрөл бүрийн тоон мэдээллийг хөрвүүлэх /хүснэгтэн мэдээллийг график, диаграммаар илэрхийлэх/

7.4в

- Сэдэвчилсэн газар зүйн зураг уншиж ашиглах

Таних тэмдэг унших, ашиглах

8.4д

- Сэдэвчилсэн газар зүйн зургаас мэдээлэл авах, тодорхойлолт

Төрөл бүрийн эх сурвалжаас мэдээлэл авч уншиж, ойлгох

7.4г, 7.4д

ГЗС.5в . Монгол орны физик газарзүйн зураг ашиглан гадаргын хэв шинжийн (хотгор гүдгэрийн) ялгааг тодорхойлох ГЗС.5г. Монгол орны физик газар зүйн зураг ашиглан хотгор гүдгэрийн зүсэлт байгуулах ГЗС.6а. Цаг агаарын үндсэн элементүүдийг ялгаж, цаг агаарын (агаарын температур, хур тунадас, цасны гүнийг хэмжих, салхины чиглэл, хурдыг хэмжих) мэдээлэл цуглуулж, график байгуулах ГЗС.6б. Цаг агаарын зургийн таних тэмдэг ашиглан, төлөв байдлыг дүрслэх ГЗС.7а. Уур амьсгалын газар зүйн зураг, диаграмм, бусад

Рельеф Хотгор гүдгэрийн зүсэлт, газар зүйн зураг дахь өндрийн шатлал агаарын температур, хур тунадас, цасны гүнийг хэмжих, салхины чиглэл, хурд, эдгээрийг хэмжих нэгж, багаж, хэрэгсэл Цаг агаарын газар зүйн зураг, цаг агаарын үзэгдэл, төлөв байлдал Уур амьсгал, уур амьсгалын бүс,

- Газрын гадаргын хотгор, гүдгэрийг газар зүйн зураг ашиглан тодорхойлох, газар зүйн зургийн таних тэмдэг унших, ашиглах - Физик газар зүйн зураг дарь өндрийн шатлалыг уншиж, хоёр цэгийн хоорондох хотгор гүдгэрийг зураглах

95

орон

зай

7.4а

мэдээлэл ашиглан газар нутгуудын уур амьсгалын ерөнхий төрх байдлыг тодорхойлох (Монгол орон ба дэлхийн уур амьсгалын газар зүйн зураг ашиглах) ГЗС.7б. Уур амьсгалын элементүүдийн газар зүйн хуваарилалтыг улирлын ялгаагаар тайлбарлах (Монгол орон ба бусад бүс нутаг, улс оронтой) ГЗС.7в. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөг нэрлэж, хэрхэн бууруулж болохыг санал болгох ГЗС.8а. Усны эргэлтийн бүрэлдэхүүн хэсгүүд тэдгээрийн зохистой харьцааг жишээгээр тайлбарлах ГЗС.9а. Дэлхийн далай, түүний хэсгүүдийг ялгах, далайн ус ба цэнгэг усны шинж чанарыг харьцуулах

газар зүйн зураг

Уур амьсгалын элементүүд (дундаж температур, хур тунадас, нар гийгүүлэх хугацаа зэрэг) Орон зайн тархалт Уур амьсгалын өөрчлөлт

Усны эргэлтийн бүрэлдэхүүн хэсгүүд Дэлхийн далай, цэнгэг ус, далайн ус, усны шинж чанар

ГЗС.9б. Далайн урсгал ба шинж чанар нь байгаль орчин болон хүмүүсийн амьдралд хэрхэн нөлөөлдгийг жишээгээр тайлбарлах

Далайн урсгал, хүйтэн, дулаан урсгал, агаарын чийг, температур, хур тунадасны хуваарилалт

ГЗС.10а. Дэлхийн томоохон гол мөрөн, нуур, мөстлөг зэрэг усны

Хуурай газрын усны төрөл: гол,

гаргах

- Хүснэгтэн болон газар зүйн зургаас мэдээлэл авах, шалтгааныг тайлбарлах

- Уур амьсгалын өөрчлөлтөд нөлөөлж буй байгаль, нийгмийн хүчин зүйлсийг ялгах, хүний үйл ажиллагааны тусламжтайгаар бууруулах арга замыг тодорхойлох, санал болгох - Байгаль дахь усны эргэлтийн хэсгүүд, тэдгээрийн ач холбогдлыг тодорхойлох, шалтгааныг тайлбарлах - Эх газар ба далайн харьцаа, далайн усны онцлог ба цэнгэг усны онцлогийг харьцуулах - Далайн хүйтэн ба дулаан урсгалын нөлөөг ялган таних, физик газар зүйн зураг ашиглан далайн хүйтэн, дулаан урсгалын дагуу орших эх газрууд дахь томоохон элсэн цөл, экваторын ширэнгэн ой зэргийг ажиглах, холбоон тайлбарлах - Газар зүйн зураг ашиглан томоохон голуудын эрэг дагуу

96

Төрөл бүрийн эх сурвалжаас мэдээлэл авч уншиж ойлгох, учир шалтгааныг тайлбарлах

8.4е

Орон нутаг, олон улсын хэмжээнд тулгамдаж буй асуудлыг тодорхойлж, асуудлыг шийдвэрлэхэд нөлөөлж болохуйц өөрийн санал бодлоо илэрхийлэх

7.4е

Өгөгдсөн мэдээллийг тайлбарлах

7.4ж

ашиглан

Цэнгэг усны нөөцийг тооцоолох, зохистой хэрэглээг хэвшүүлэх

7.4з, 7.4и

Өгөгдсөн мэдээлэлд тайлбарлах

7.4к

тулгуурлан

Өөрт хэрэгцээтэй газар зүйн зургийг сонгон авч, уншиж ойлгох

7.4л

бусад төрлүүдийн тархалт нь хүмүүсийн амьдралд хэрхэн нөлөөлж буйг жишээгээр тайлбарлах

ГЗС.10б. Монгол орны усны нөөцөд нөлөөлсөн хүчин зүйлийг томоохон гол мөрөн нуурын жишээн дээр тодорхойлох

ГЗС.10в. Монгол орны мөстлөг, цэвдэг ба газар доорх усны тархалт, өөрчлөлтийг зурган болон хүснэгтэн мэдээнд тулгуурлан дүрслэх ГЗС.11а. Дэлхийн хөрс, ургамал, амьтны тархалтад нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлж, байгалийн бүс, бүслүүр хэрхэн ялгарч байгааг жишээгээр тайлбарлах ГЗС.11б. Монгол орны хөрсний тархалтын зураг ашиглан голлох хэв шинжийн тархалт ба бүтцийг дүрслэх ГЗС.11в. Монгол орны голлох ургамал, амьтдын тархалтыг байгалийн бүс, бүслүүрээр ялган ангилах

булаг, мөстлөг, мөсөн гол, нуур

Усны нөөц, гадаргын ба гүний ус, Монгол орны гол мөрд, ай сав (Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай сав, Ходй мөсөн далайн ай сав, Номхон далайн ай сав), хур тунадасны хуваарилалт Гүний ус, мөстлөг, цэвдэг, газар доорх усны тархалт, сэдэвчилсэн газар зүйн зураг (ус зүйн газар зүйн зураг) Хөрс, дэлхийн хөрсний тархалт, ургамал, амьтны тархалт, байгалийн бүс, бүслүүр Монгол орны хөрсний тархалт, голлох хэв шинж, хөрсний бүтэц Монгол орны голлох ургамал, амьтны тархалт, байгалийн бүс, бүслүүр

хотууд оршин байгааг ажиглах, хотууд яагаад гол, нуур зэрэг ихээхэн устай газрын хажууд, ойролцоо оршдог болохыг таамаглах, тайлбарлах

- Газар зүйн зурган болон хүснэгтэн мэдээлэлд тулгуурлан усны нөөцийг бүрдүүлэгч хүчин зүйлсийг ялгах, ус зүйн зураг уншиж шалтгааныг таамаглах, тодорхойлох

Өөрт хэрэгцээтэй газар зүйн зургийг сонгон авч, уншиж ойлгох

8.4ж

- Сэдэвчилсэн газар зүйн зургийг уншиж ойлгох, зурган болон хүснэгтэн мэдээллийг уншиж, ашиглах

Өөрт хэрэгцээтэй зурган болон хүснэгтэн мэдээллийг унших, дүрслэх

8.4з

- Хөрс, ургамал, амьтны аймгийн тархалтыг газар зүйн зураг ашиглаж дүрслэх, байгалийн бүс, бүслүүр үүсэх нөлөөлөх хүчин зүйлсийг ялган таних

Нутаг орныхоо хөрс, ургамал, амьтны тархалтыг газар зүйн зураг ашиглан тодорхойлох

7.5а

- Сэдэвчилсэн газар зүйн зураг уншиж, ойлгох

Нутаг орныхоо хөрсний тархалтыг газар зүйн зураг ашиглан тодорхойлох

8.4и

- Сэдэвчилсэн газар зүйн зураг уншиж, ойлгох

Нутаг орныхоо голлох ургамал, амьтны тархалтыг газар зүйн зураг ашиглан тодорхойлох

8.5а

97

Байгаль нийгмийн хамаарал бүс нутаг

ГЗС.12а. Монгол орны газар зүйн зурагт томоохон ашигт малтмалын орд газруудыг заан нэрлэж, Монгол улсын эдийн засагт хэрхэн нөлөөлж байгааг жишээгээр тайлбарлах

Ашигт малтмал, ашигт малтмалын төрөл, стратегийн орд газар, Монгол улсын эдийн засаг

- Монгол орны эдийн засагт чухал байр суурийг эзэлдэг стартегийн орд газруудыг газар зүйн зураг ашиглан зааж, нэрлэх, эдгээрийн эдийн засгийн ач холбогдлыг өмнөх мэдлэгээ ашиглан тайлбарлах

Мэдээллийг боловсруулах, задлан шинжлэх

8.4в, 9.4а

ГЗС.12б. Монгол орны газрын нэгдмэл сан, газар ашиглалтын төрлүүдийг графикаар дүрслэх

Монгол орны газрын нэгдмэл сан, газар ашиглалт, статистикийн мэдээ

- Газрын нэгдмэл сангийн бүтцийг ялган ангилж, эдгээрийн зориулалт, хэмжээг бүхий тоон мэдээг эх сурвалжид тулгуурлан цуглуулах, боловсруулах

Өөрт шаардлагатай байгаа статистикийн мэдээ ашиглан мэдээллийг нэгээс нөгөө хэлбэрт хөрвүүлэх

9.4б

ГЗС.13а. Монгол орны үйлдвэрийн хэв шинжийг ангилж, ялгаатай байгаагийн учрыг тайлбарлах

Үйлдвэрлэлийн хэв шинж: анхдагч, хоёрдогч, гуравдагч, дөрөвдөгч, ДНБ

Улс орны хөгжилд үйлдвэрлэлийн салбарын үе шат, хөгжил чухал болохыг таних. Өөрт хэрэгтэй шийдвэр гаргахдаа эргэцүүлэх

9.4в

ГЗС.14а. Мэдээллийн эх сурвалж ашиглан ХАА-н үйлдвэрлэлийн бүтэц, байршилд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох

Монгол орны хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн бүтэц, х.а.а-н салбарын байршил

Мэдээллийг шинжлэх

9.4г

ГЗС.15а. Статистик мэдээлэлд үндэслэн Монгол улсын дэд бүтцийн онцлогийг дүрслэлийн аргаар илэрхийлж, дүгнэх

Дэд бүтэц: эрүүл мэнд, боловсрол, барилга г.м

ГЗС.16а. Монгол орны эдийн засгийн бүсүүдийг байгалийн ба нийгэм эдийн засгийн онцлогоор нь харьцуулах (газар зүйн байрлал, хүн ам, аж үйлдвэр гэх зэрэг) ГЗС.16б. Тогтвортой хөгжлийн

Эдийн засгийн бүс, бүсийн төв тулгуур хот, газар зүйн байрлал Тогтвортой

- Монгол улсын ДНБ-нд эзлэх үйлдвэрлэлийн салбарын орлогыг ялган таних, хүн амын хөдөлмөр эрхлэлтийн бүтцийн тухай мэдээллийг унших, хөгжилд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох - Хүснэгтэн болон зурган мэдээлэл ашиглан х.а.а-н бүтцийн зураглах, мал аж ахуй, газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой газар нутгийг мэдээлэл тулгуурлан тодорхойлох - Хүснэгтэн мэдээллийг оновчтой дүрслэлийн аргааг илэрхийлж, дэд бүтцийн салбарын онцлог, салбаруудын ач холбогдлыг дүгнэх - Зурган, хүснэгтэн, текстэн мэдээлэл ашиглан Монгол орны эдийн засгийн таван бүс, тэдээрийн тулгуур хотуудын ялган, хүн ам, аж үйлдвэрийн хөгжил зэргийг харьцуулах - Зурган болон хүснэгтэн, кейс

98

унших,

задлан

Өөрт шаардлагатай байгаа статистикийн мэдээ ашиглан мэдээллийг нэгээс нөгөө хэлбэрт хөрвүүлэх, мэдээлэлд үндэслэн дүгнэх

9.4д

Орон нутгийнхаа эдийн засгийн хөгжилд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг ялган таних, бусад газар оронтой харьцуулах

9.5а, 9.5б

Орон нутгийнхаа байгаль орчин,

8.5б,

Хүн ам ба суурьшил

тулгуур ухагдахууныг нэрлэж, орон нутгийнхаа байгаль, нийгэмд тулгамдсан асуудлыг ангилан, шийдвэрлэх арга замыг дэвшүүлэх

хөгжил, дахин боловсруулах үйлдвэрлэл, бохирдлын төрлүүд, байгаль хамгаалал, нийгмийн асуудлууд

ГЗС.17а. Хүн амын төрөлт, нас баралт, дундаж наслалтын тоон өөрчлөлтийг төрөл бүрийн аргаар дүрсэлж, өөрчлөлтөд нөлөөлж буй шалтгааныг тодорхойлох

Хүн амын төрөлт, нас баралт, дундаж наслалт

ГЗС.17б. Хот ба хөдөөгийн суурьшлийн ялгааг харьцуулж, таних тэмдэг ашиглан газар зүйн зураг дээр дэлхийн томоохон хотуудын байрлалын онцлогийг тодорхойлох

Хүн амын суурьшил, нутагшилт, хот , хөдөөгийн суурин, хотуудын байрлалын онцлог

ГЗС.17в. Дэлхийн янз бүрийн орны хүмүүсийн соёл, ахуйн ялгаатай байдлыг харьцуулах ГЗС.17г. Дэлхийн улс орнуудын газарзүйн байрлалын онцлогтой холбоотойгоор эрхлэх аж ахуй нь ялгаатай байдгийн шалтгааныг тайлбарлах ГЗС.18а. Орон нутгийнхаа (аймаг, хот, дүүрэг, хороо, сум зэргийн) хүн амын нас хүйсийн суваргыг унших, нас, хүйсийн

Үндэстэн, угсаатны онцлог, хэл, шашин, ахуй амьдралын хэв шинжийн ялгаа Улс орнуудын аж ахуйн онцлог: газар тариалан, мал аж ахуй, байгалийн нөхцөл, газар зүйн байрлал Хүн амын нас хүйсийн суварга

ашиглан байгаль, нийгмийн тулгамдсан асуудлыг тодорхойлж, ангилан, өөрийн зүгээс шийдвэрлэж болохуйц санал санаачлагыг дэвшүүлэх

- Хүн амын тоон өөрчлөлтийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг ялган таних, эдгээр нөлөөлөх нийгмийн, эдийн засгийн хүчин зүйлсийг нэрлэх, хүснэгтэн мэдээлэл ашиглан тохиромжтой график, диаграммаар илэрхийлэх - Хүн амын суурьшлыг ангилах, хот хөдөөгийн ялгааг тодорхойлох, газар зүйн зураг ашиглан дэлхийн томоохон хотуудын байрлалыг заах, далайн эрэг, том гол, нуурын эрэг дагуу байдгийг мэдэх

нийгэмд тулгамдаж буй асуудлыг тодорхойлж, шийдвэрлэж болох арга замуудыг санал болгох

9.5в

Орон нутгийнхаа хүн амын тоон өөрчлөлтөд голлох нөлөөтэй хүчин зүйлсийг тодорхойлох

8.3а

Орон нутгийнхаа суурин газрыг ялган нэрлэх, байрлалд нь нөлөөлсөн хүчин зүйлсийг тодорхойлох

7.3а, 7.3в

- Текстэн мэдээлэлд үндэслэн орнуудын хүн амын онцлог соёл, ахуйг харьцуулах

Бусдын соёл, хүндэтгэх

7.3б

- Зурган, хүснэгтэн, текстэн мэдээлэлд үндэслэн орнуудын бусдаас ялгах аж ахуйн онцлогийг таних, үүнд нөлөөлсөн байгалийн хүчин зүйлсийг тодорхойлох

Газар зүйн байрлалаас хамаарч эрхлэх аж ахуй, бүтээгдэхүүн үйлчилгээ харилцан адилгүй / ялгаатай байдгийг таних

- Хүн амын нас хүйсийн суваргаас тухайн газар орны /улс орон, аймаг, сум г.м./ хүн амын насны бүтэц, хүйсийн харьцаа зэрэг

Өөрт хэрэгцээтэй статистикийн мэдээллийг уншиж, ойлгох, ашиглах

99

ахуйг

ойлгох,

9.2б

бүтцийг дүрслэх ГЗС.18б. Угсаатны онцлогийг харьцуулан, газарзүйн зураг ашиглан тархалтыг нь дүрслэх

Угсаатан, сэдэвчилсэн газар зүйн зураг

ГЗС.18в. Монгол орны хүн амын шилжих хөдөлгөөн, өөрчлөлтийн шалтгааныг байгалийн (ган, зуд, үер, газар хөдлөлт) болон нийгмийн (боловсрол, эрүүл мэндийн салбарын хөгжилтэй) хүчин зүйлтэй холбон тайлбарлах

Хүн амын шилжилт: дотоод ба гадаад; татах хүчин зүйлс, түлхэх хүчин зүйлс

ГЗС.18г. Монгол орны хот, хөдөөгийн хүн амын бүтцийг тойргон диаграммаар зураглах, хотын ангилал, хотжилтыг ялган тайлбарлах

Хот, хөдөөгийн хүн ам, суурин газрын ангилал, хотжилт

мэдээллийг авах, илэрхийлэх - Монгол орны угсаатан ястны газар зүйн зургийг уншиж, томоохон угсаатны бүлгийн тархалтыг аймаг, сум зэргээр ялган нэрлэх - Хүн амын шилжилт хөдөлгөөнд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг байгалийн ба нийгмийн, татах ба түлхэх, орон нутгийн онцлог эрхлэх аж ахуйн онцлогоос хамаарч улирлын гэх зэргээр ангилах шалтгаан, үр дагаврыг ялган таних - Хот ба хөдөөгийн хүн амын суурин газрын онцлог, ялгааг орон нутгийн жишээн үндэслэн ангилах, хотжилтод нөлөөлж буй нийгэм, эдийн засгийн хүчин зүйлсийг ялгах, хүснэгтэн мэдээлэл ашиглан тойргон диаграмаар хот хөдөөгийн хүн амын эзлэх хувь хэмжээг илэрхийлэх

Өөрт хэрэгцээтэй уншиж ойлгох

мэдээллийг

8.3б

Орон нутгийнхаа хүн амын тоон өөрчлөлтөд нөлөөлж буй шилжих хөдөлгөөний онцлог, шалтгааныг тодорхойлох /нүүдлийн, хагас нүүдлийн аж ахуйтай холбох/

9.3а

Мэдээллийг нэгээс нөгөө хэлбэрт хөрвүүлэх

9.3в, 9.3г

ГУРАВ. АРГА ЗҮЙ -

Газар зүйн хичээлийн агуулга хоорондын уялдаа холбоог ханган, сурагч аливаа асуудалд шинжлэх ухаанчаар ханддаг, эрэл хайгуул хийдэг, байгаль нийгмийн юмс үзэгдлийг зорилготойгоор судалдаг болоход сургалтыг чиглүүлнэ. Газар зүйн сургалт нь асуудал дэвшүүлэх, таамаглах, хийх үйл ажиллагаагаа төлөвлөх, гүйцэтгэх, үр дүнг боловсруулах, үнэлж дүгнэх, танилцуулах, сайжруулах алхмын дагуу явагдана.

Дүйцсэн хөтөлбөрөөр суралцагчдад зориулан багш өөрийн суралцагчийн нас, сэтгэхүй, суралцах арга барил, хэлний бэрхшээл зэрэг онцлог, ялгаатай байдлаас хамаарч хичээлийг уян хатан төлөвлөх боломжтой. Үүнтэй холбоотой дараах ялгаатай арга зүйг санал болгож байна. Үүнд: 100

-

Хичээлийн сэдэлжүүлэлтэд https://www.dagik.net/english/ программыг ашиглах. Япон болон өндөр хөгжилтэй улс орнуудын газар зүйн сургалтандаа ашиглаж буй англи хэл дээрх газар зүйн мэдээлэл бүхий программ (энэ нь үнэгүй). Нарны аймгийн гарагууд, сарны хөдөлгөөн, Дэлхий дээрх галт уулын тархалт, газар хөдлөлт, тектоникийн хавтангийн хөдөлгөөн, хотжилт, цагийн бүс, нарны цацаргийн хуваарилалт зэрэг байгалийн болон нийгэм эдийн засгийн газар зүйн 120 гаруй төрлийн видео үзүүлэнтэй. Хэрэглэгдэхүүн: дэлхийн бөмбөрцгийн тал буюу цагаан өнгийн гүдгэр гадарга, проектор, компьютер, энэ https://www.dagik.net/english/ программ татаж авна. 1 минут хүртэлх хөдөлгөөнт видеог цагаан өнгийн гүдгэр гадарга дээр тусгахад глобус, дэлхийн хөдөлгөөн харагддаг. Ялгангуяа дэлхийн гарагийн тухай мэдлэг, ойлголт эзэмшүүлэхэд энэхүү программ нь ихээхэн тустай.

Шаардлагатай хэрэгсэл

-

Гарагийн харагдах байдал

Өдөр шөнийн өөрчлөлт

Нээлттэй асуултыг түгээмэл ашиглах. Сурагчаас: Чи . . . . . . тухай юу ойлгосноо тайлбарлаарай; . . . . . . . - тай холбоотой ямар өөрчлөлтүүд гарч болох вэ? гэх зэргээр чөлөөтэй хариулах боломжтой асуултыг асуух Бүтэн өгүүлбэрээр ярих, бичих боломжийг олгох. Уншсан зүйлээ өөрийн үгээр, бүтэн өгүүлбэрээр илэрхийлэх, дүрслэх, тайлбарлах, үнэлэх, дүгнэх зэрэг. Танил болон танил бус нөхцөлд мэдлэгээ хэрхэн хэрэглэх талаар жишээ ашиглах. Байгаль хамгаалах уламжлалт арга, тэнгэрийн шинжийг ажиглан цаг агаарын төлвийг тодорхойлох зэргээр ахуй амьдралын хэрэглээтэй холбон ойлголтыг бататгах. Ялангуяа насан хүрэгчдийн хувьд танил нөхцөл байдалд тулгуурлан байгаль хамгаалах уламжлалт болон орчин үеийн арга туршлага, үр дүнг тайлбарлуулах, дүгнүүлэх. Боломжтой бол шинэ санаачлагыг дэвшүүлүүлэх нь үр дүнтэй. 101

-

-

Хялбаршуулсан нэмэлт унших материал, видео, богино хэмжээний кино, нэвтрүүлэг зэргийг ашиглах. Хамааралтай сэдэв, ойлголтыг бие даан судлах үед нь санал болгох. Бусдаас суралцах арга. Хамтран суралцагчаасаа болон гэр бүл, хамт олноосоо суралцах сэдвийг төлөвлөж, зааварчилгааны дагуу тэмдэглэл хөтлөхийг санал болгох. Энэ нь сурагчийн нас, сэтгэхүйн онцлогтой харилцан ярилцах, ажиглах, үзэл бодлоо илэрхийлэх зэргээр ялгаатай байх. Видео эсвэл аудионд шинэ мэдээ, гол ойлголт, түлхүүр үгс зэргийг бичиж, нэгээс олон удаа сонсгох, тэмдэглүүлэх. Энэ нь сонсголын болон харааны ой тогтоолт сайтай сурагчдад болон зайны сургалтад үр дүнтэй. Дүрд тоглох арга: ямар нэг үйл явц, үзэгдэлийн өмнөх ба дараах нөхцөл байдлыг илэрхийлэх. Жишээ нь: o Монгол орны хүн амын шилжилт хөдөлгөөн агуулгад: Хүн амын шилжих хөдөлгөөн бага байх үед хөдөөгийн суурин газар ямар байсан, хот ямар байсан тухай мэдээлэл өгөх, хүн амын шилжих хөдөлгөөн нэмэгдснээр хот, хөдөөд тулгамдаж буй бэрхшээл, үр дагавартай холботой мэдээлэл өгч, асуудлыг тодорхойлж ойлгуулах боломжтой o Монгол орны усны нөөцөд нөлөөлсөн хүчин зүйлийг томоохон гол мөрөн нуурын жишээн дээр тодорхойлох гэсэн суралцахуйн зорилтын хүрээнд: Уур амьсгалын тоон мэдээ, өөрчлөлтийн график, ширгэсэн гол, булгийн тоон мэдээ, нуурын талбайн өөрчлөлт зэрэг тоон болон зурган мэдээг өгч, аль газар нутгийн ямар гол, нуур багассан бэ? Шалтгаан нь юу болох? Яагаад өөрчлөгдсөн бэ? зэргээр сурагчийг тухайн нөхцөл байдлыг өөрөө сонгон тодорхойлж, бүтэн өгүүлбэрээр шалтгаан, үр дагаврыг илэрхийлүүлэх. Үүнд нас, сэтгэхүйн ялгааг тооцон жижиг багаар явуулах (жижиг баг нь 3-5 хүртэлх гишүүнтэй байна).

Арга зүйг танхим болон бие даан хийх гэсэн дараах байдлаар ялган төлөвлөж хэрэгжүүлнэ. Жишээлэх замаар Гео орон зайн дүрслэл бүлэг сэдвийг танхимд, бие даан гүйцэтгэх, практик үйл ажиллагаанд ангилан үзүүлэв.

Гео орон зайн дүрслэл

Бүлэг сэдэв

Суралцахуйн зорилт

ГЗС.1а. Глобус ба газар зүйн зургийг харьцуулан, ялгааг тодорхойлох

Танхимын үйл ажиллагаа

Бие даан гүйцэтгэх үйл ажиллагаа

Практик үйл ажиллагаа

- Глобус, газар зүйн зургийг ажиглуулж, ялгааг нь “Т” хүснэгтэд бичих. Дэлхийн физик газар зүйн глобустай бол дэлхийн физик газар зүйн зураг мөн ажиглуулах. Дэлхийн улс төрийн глобустай бол дэлхийн улс төрийн газар зүйн зураг ашиглах - Глобус ба газар зүйн зураг дээр хэлбэр, хэмжээ нь өөрөөр зурагдсан газруудыг Гренландын арал, Австралийн эх газар, Антарктид зэргийг ажиглуулж, ямар ялгаа байгааг нэрүүлж, тэмдэглүүлэх, шалтгааныг таамаглуулах.

- Глобус газар зүйн зураг, цахим газар зүйн зургийг ажиглаж, ялгааг нь нэрлэх - Хойд мөсөн далай, Гренландын арал, Антарктид, Австрали зэргийг газар зүйн зураг болон глобусаас олж хэлбэр нь өөр байгаа эсэхийг ажиглах

- Баримтат болон танин мэдэхүйн мэдээ мэдээллийг унших

102

ГЗС.1б. Газар зүйн төрөл бүрийн зураг уншихдаа таних тэмдэг ба масштабыг ашиглах, орон нутгийнхаа тойм зураг үйлдэх

ГЗС.2а . Төрөл бүрийн газар зүйн зураг ашиглан тухайн газар (цэг)-ын байрлалыг солбицолоор тодорхойлох, зүг чиг олох

- Газар зүйн зургийн танхим тэмдэг, тоон, нэрлэсэн, шугаман масштаб, зургийн нэр зэргийг хэд хэдэн төрлийн газар зүйн зураг дээрээс олж ялгааг нь нэрлүүлэх - Өнгөний шатлалыг ашиглаж, гадаргын хотгор, гүдгэрийг хэрхэн дүрсэлдэг болохыг тайлбарлах - Байгаль нийгмийн юмсыг хэрхэн илэрхийлснийг газарзүйн зургаас олж, таних тэмдгийг ялгах. - Орон нутгийнхаа тойм зураг зурахдаа масштаб, зам, гол зэргийг бусад обьекттой адил хэмжээгээр багасгадаггүй болохыг тайлбарлах. Тайлбарлахдаа орон нутгийнхаа гол, замын өргөн зэргээр жишээлэх - Глобус болон газар зүйн зураг дээр уртраг, өргөрөг ашиглан тухайн газар орны байрлалыг солбицлоор олно. Жишээ нь: - Дэлхийн физик газар зүйн зураг ашиглаж томоохон уулсын оргил, нуур, том голын эх авч буй хэсэг, цөл зэргийг таних тэмдэг ашиглан олуулж, нэрлүүлээд, уртраг, өргөрөг ашиглаж газар зүйн байрлалыг буюу солбицлыг нь тодорхойлуулна. Жишээ: Хөвсгөл нуур - х.ө. 50˚, з.у.100˚, Алтай таван богд уул - х.ө. 49˚, з.у.87˚ гэх зэргээр ойролцоо байдлаар солбицолыг нь тодорхойлох. Дэлхийн улс төрийн газар зүйн зурааас Сидней хотын орших өргөрөг ба уртраг нь ө.ө 33˚; з.у 151˚. - Өгөгдсөн солбицлын дагуу цэгийн байрлалыг нэргүй зураг зэрэгт тэмдэглэх. - Хөвсгөл нуураас аль зүгт Увс нуур байгааг, Байгаль нуураас аль зүгт Хөвсгөл нуур байгаа зэргийг хэлэх. - Луужин ашиглан газар зүйн зурагт өнцөг тодорхойлно. - Юмсын орших зүг чигийг олж, байрлалыг

103

- Нэрлэсэн масштабын шугаман масштабд шилжүүлэх - Өөрийн гэр – ойролцоо байгаа дэлгүүр – бусад үйлчилгээний газар – уул толгод – зам харгуй зэргийг зүг чиг ашиглан, тойм зургаар илэрхийлэх. - Илэрхийлэхдээ хэлбэр, хэмжээг масштабаар багасгахад анхаарах - Газар зүйн зураг дээр газрын хэлбэр ямар ялгаатай байдгийг уншиж, хэлбэрийг дүрсэлнэ. Жишээ нь: тодгод, налуу, эгц хажуу, хөндий, хамгийн өндөр цэг, нам цэг г.м. - Өөрийн амьдарч буй газрынхаа солбицлыг гар утас, компьютер зэрэг төхөөрөмж ашиглан нарийчлалтай тодорхойлох - Дэлхийн томоохон хотуудын солбицлыг тодорхойлох. Жишээ нь: Москва, Бээжин, Сөүл, Токио, Лондон, Нью-Йорк г.м. - Орон нутгийнхаа хотын зураг ашиглаж /хүүхдийн парк, хотын аяллын зураг г.м./ 3-4 обьектыг өөр ямар нэг обьектын байрлалтай харьцуулж, хаана байгааг нь аль зүгт байгааг нь нэрлэх. Жишээ: Газар зүй – 7 сурах бичгийн хуудас 8-д өгөгдсөн 1.7-р зургийг ажиглаж, хариулах гэх зэргээр өөрт олдоцтой материал дээр тулгуурлан зүг чигийг нэрлэх - Луужин ашиглаж газар дээр зүг чигийг өнцөгөөр (азимут) тодорхойлно.

- Өөрийн гэр, орших байгаа газраасаа хамгийн ойр, хол орших үйлчилгээний газруудыг орон зайн баримжаатайгаар тэмдэглэх, тойм зураг уншиж ашиглах

- Үйлчилгээний газар, барилга байгууламжийн байршлыг бусдаас асуух болон бусдад хэлж туслахдаа зүг чиг, баримжаалсан зайг хэлэх - Танил болон танил бус газар оронд явахдаа газар утсаараа зүг чиг олж, байршлаа тодорхойлох

харьцуулна. Жишээ нь: сургалтын байрны баруун талд байрлах байгууламж, томоохон худалдааны төвийн хойд талд байрлах байгууламж зэргийг нэрлүүлэх, хотын план зурагт заалгуулах

ГЗС.2б. Монгол орны газар зүйн зургийн тусгагийн онцлогийг тайлбарлах

ГЗС.2в . Газар орны үнэмлэхүй ба харьцангуй байрлалыг харьцуулах

ГЗС.2г. Юмс үзэгдлийн шинж чанарыг илэрхийлэх,

- Глобус болон ялгаатай тусгагийн аргаар зурагдсан газар зүйн зургуудыг ажиглуулж, газар орны хэмжээ өөр байгаагийн шалтгааныг тодруулна. - Глобус дээр Монгол орныг дайруулсан цилиндр, конус, азимут тусгагийг туршиж, зурагдсан хэлбэрийг харьцуулна. - Цилиндр, конус, азимут тусгаг дээр Монгол орныг дайран өнгөрч буй голдож, зэргэдийн шугам хэрхэн дүрслэгдэж буй ажиглаж, онцлогийг тайлбарлах. - Газар зүйн зураг дээр сонгон авсан нутаг орны үнэмлэхүй байрлалыг тодорхойлон бусад газруутай жишнэ. Жишээ нь: Монгол орны, өөрийн аймгий, аль нэг улсын захын цэгүүдийн өргөрөг, уртрагийг зураг дээр тодорхойлоход нь туслах - Орших уртраг, өргөргийн мэдээллийг интернетээс авч өөрийн гаргасан хариутай тулгах - Газар орны харьцангуй байрлалыг тодорхойлох - Газар зүйн байрлалын онцлог, давуу ба сул талыг нэрлэж, харьцуулах. Жишээ нь: Монгол орон хаана оршдог, далайгаас хэр алслагдсан, хилийн дагуу ямар уул нурууд оршдог г.м. - Өнгөт дэвсгэр, картограм, картодиаграм, цэгийн, ареалын аргуудаар зурагдсан сэдэвчилсэн зураг уншуулна. Газар зүйн

104

- Тухайн газар орон хаана байрлаж байгаагаас хамаарч ялгаатай зураглалын аргаар зурагддаг болохыг х.ө.66.5˚ орших томоохон арлуудын хэлбэр, маш том газар нутагтай Канад, ОХУ зэргийн газар зүйн зургуудыг цахим орчинд ажиглах - Гарын доорх материал /ширээний теннисний бөмбөг, мандарин гэх зэрэг бөөрөнхий биет ашиглаж, бал эсвэл маркер, калкийн цаас эсвэл нэвт харагддаг гялгар уут/ ашиглан конус, цилинд, азимут тусгагийн зурж, ялгааг нэрлэх.

- Орон нутгийнхаа харьцангуй байрлалыг тодорхойлохдоо Монгол орны аль хэсэгт, ямар газруудтай хиллэн оршдог болохыг дүрслэх - Орон нутгийнхаа газар зүйн байрлалын давуу болон сул талыг тодорхойлох.

- Монгол орны цөлжилтийн зургийг ашигт малтмалын тархалт болон хүн амын нягтшилын зурагтай

- Олон төрлийн газар зүйн зургаас өөрт хэрэгцээтэй мэдээллийг авахдаа зөв сонгож ашиглах

- Интернет, ТВ мэдээ мэдээлийг харж, сонсож, уншихдаа орон зайн баримжаа авах

- Өөрт хэрэгцээтэй мэдээллийг тухай нэг газар орны олон төрлийн газар зүйн зураг

дүрслэх, хэмжих, тооцоолох, дүгнэхдээ сэдэвчилсэн газар зүйн зургуудыг ашиглах

цомог зураг, сургалтын атлас эсвэл Байгаль орчны мэдээллийн сангийн зургуудыг ашиглах. - Ижил масштабтай сэдэвчилсэн зургуудыг давхцуулж, дүгнэлт гаргана. Жишээ нь: гадаргын өндөржилт, агаарын температур, нар гийгүүлэх хуацаа, ургамалжилт зэрэг сэдэвчилсэн газар зүйн зургуудыг ажиглаж (тодорхой нэг газар орон буюу аймаг, сум) хамаарлыг нь дүрслэж, тайлбарлах, үр дагаврыг нь дүгнэх.

харьцуулан ажиглаж, Монгол орны цөлжилтийн үйл явцад нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг дүгнэх.

давхцуулан уншиж олж авах - Шаардлагатай зураглалыг таних тэмдэг ашиглан үйлдэх

Танхимд: 1. Глобус, газар зүйн зургийг ажиглан, ялгааг нь “Т” хүснэгтэд тэмдэглээрэй. ГЛОБУС ГАЗАР ЗҮЙН ЗУРАГ ....... ....... ....... ....... ....... ....... 1. Глобус ба газар зүйн зураг дээр хэлбэр, хэмжээ нь өөрөөр зурагдсан газруудыг олж, нэрлээрэй. Яагаад өөр зурагдсан болохыг таамаглаарай. (Гренландын арал, Австралийн эх газар, Антарктид зэргийг ажиглуулах) ............................................................................................................ ............................................................................................................ Бие даан: 2. Гренландын арал, Австралийн эх газар, Антарктидын хэлбэр, хэмжээ яагаад глобус болон газар зүйн зурагт яагаад өөр өөрөөр дүрслэгдсэнийг нэрлэж, шалтгааныг нь тайлбарлаарай. ............................................................................................................ ............................................................................................................ 3. Өөрт байгаа физик газар зүйн зураг, улс төрийн газар зүйн зураг зэргийг ажиглаж, ялгааг нь “Т” хүснэгтэд тэмдэглээрэй. (Интернет, атлас, сурах бичиг зэрэг өөрт байгаа боломжит зүйлсээ ашиглах) ФИЗИК ГАЗАР ЗҮЙН ЗУРАГ

УЛС ТӨРИЙН ЗУРАГ 105

Таних тэмдэг: ....... ....... Масштаб: ....... .......

Таних тэмдэг: ....... ....... Масштаб: ....... .......

Практикт: 4. Газар зүйн зурагт тэмдэглэгдээгүй зарим гол, нуур зэрэг байдаг бөгөөд “Яагаад тэмдэглэгдээгүй болохыг масштабтай холбон тайлбарлаарай”. ............................................................................................................ ............................................................................................................ 5. Өөрийн орон нутгийнхаа тойм зургийг зурахдаа масштабыг ойролцоогоор сонгон авч, таних тэмдэг ашиглан зураглаарай. (Сургууль, дэлгүүр, захиргааны байгууламж, төв талбай, зам, уул, толгод, нуур, гол, булан, ой мод г.м. мөн зүг чигээ зөв зураглахад анхаарах)

106

ДӨРӨВ. СУРГАЛТЫН ОРЧИН, ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН -

-

Байгаль ахуй амьдралд ойр бодит орчинд ажиглалт, судалгаа хийх боломжоор хангахыг хичээнэ. Суралцагч бие даан олон талт ажиглалт, туршилт, судалгаа хийж болохуйц материаллаг, үйлийн болон сэтгэл зүйн шаардлага хангасан бүтээлчээр суралцах орчинг бүрдүүлэхэд анхаарна. Хичээлийн хэрэглэгдэхүүн нь танин мэдэхүйн хэрэгцээ шаардлагыг хангасан, оновчтой, суралцагчдад хүртээмжтэй, харагдахуйц, сонирхол сэдэл тэмүүллийг төрүүлэхүйц, энгийн ойлгомжтой, эрүүл ахуй, аюулгүйн шаардлагыг хангасан байна. Ажиглалт, туршилт гүйцэтгэх явцдаа өөрийн болон бусдын эрүүл мэндийг хамгаалдаг, аюулгүй ажиллагааны дүрэм, технологийн горимыг баримталдаг, орчин үеийн техник, технологийн дэвшлийг ойлгодог, хэрэглэдэг, байгаль орчноо хамгаалах, хайрлах сэтгэлгээтэй болохыг чухалчилна.

Бүлэг сэдэв

Жишиг онлайн материал

Талбайн тойм зураг үйлдэх http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/ gazarzui/3049 Гео орон зайн дүрслэл

Дэлхий бидний орон гэр

https://www.dagik.net/english/ (Японы сургалтад хэрэглэгддэг англи- япон хэл дээрх газар зүйн орон зай, цаг хугацааны маш олон төрлийн инкерактик мэдээлэлтэй)

Цагийн бүс http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/ gazarzui/3669 Дэлхий ба нарын аймаг http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/ gazarzui/3283 Нарны өндрийн өөрчлөлт, үр дагавар

Ахуй, амьдрах орчинтой холбогдсон шийдвэрлэх асуудал, дасгал даалгавар - Газар зүйн зургийн таних тэмдэг ашиглан унших (хөнгөн түвшинд: дэлхийн физик газар зүйн зураг, дунд түвшинд: дунд масштабын газар зүйн зураг, хүнд түвшинд: хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газрын зураг эсвэл хотын план зураг) - Хотын план зураг ашиглан томоохон үйлчилгээний төвөөс их сургууль, цэцэрлэгт хүрээлэн хүртэлх зайг хэмжих, зүг чигийг нэрлэх - Гадаргын өндөршил, хотгор гүдгэрийн байдлыг байр зүйн зураг ажиглан дүрслэх - Газар зүйн зургийн таних тэмдэг ашиглан унших - Цагийн бүсийн зөрүү үүсэх шалтгаан, үр дагаврыг танин мэдснээр цагийн зөрүү ихтэй газар оронд байгаа хүнтэй утсаар ярихад тохиромжтой цагийг товлох

107

Хэрэглэгдэхүүн

Газар зүй VII сурах бичиг, Улаанбаатар 2019 хуудас 5-14 Газар зүй VIII сурах бичиг, Улаанбаатар 2019 хуудас 10-13 Газар зүй IX сурах бичиг, Улаанбаатар 2019 хуудас 6-11

Газар зүй VII сурах бичиг, Улаанбаатар 2019 Хуудас 16-19 Газар зүй VIII сурах бичиг, Улаанбаатар 2019

http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/ gazarzui/3146 Нарны тусгал http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/ gazarzui/3971 https://www.dagik.net/english/ (Японы сургалтад хэрэглэгддэг англи- япон хэл дээрх газар зүйн орон зай, цаг хугацааны маш олон төрлийн инкерактик мэдээлэлтэй)

-

-

Байгаль нийгмийн орчин

Байгалийн бүс http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/ gazarzui/2191 Ургамал, амьтан http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/ gazarzui/1725 Хөрс http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/ gazarzui/1423 Гол мөрөн http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/ gazarzui/1062 Цаг агаар, уур амьсгал http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/ gazarzui/708 http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/ gazarzui/504 http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/ gazarzui/471 Усан мандал http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/ gazarzui/98

-

-

(Улаанбаатар хотод 10 сарын 30-ны өдрийн оройн 10 цаг болж байхад Нью-Йорк хотод хэдний өдөр, хэдэн цаг болж байх вэ? хариулт: 30 ны өдрийн өглөөний 08 цаг) Туйлын шөнө болж буй газар орноор аялах хөтөлбөрт хамрагдах эсэхээ шийдэх (Туйлын шөнө нь хойд өргөргийн нутгуудад х.ө. 66.5˚ 6 дугаар сарын 15- аас 7 дугаар сарын 15 хооронд үргэлжилдэг бөгөөд энэ нь ОХУ, Норвеги зэрэг улс орнуудад шөнийн тэнгэрт гэгээтэй байдаг нь аялал жуучлалын оргил үе нь болдог.) Ардын уламжлалт борц хатаах аргыг таних, ахуй амьдралдаа хэрэглэх, бусдад танилцуулах Агаарын температур, нар гийгүүлэх хугацаа нь бэлчээрийн төрх байдалд хэрхэн нөлөөлдгийг тайлбарлах Газар хөдлөлттэй холбоотой мэдээлэл цуглуулж, шалтгаан, үр дагаврыг тайлбарлах Өөрийн орон нутагтаа өргөн тархалттай байдаг чулуулгаар “чулуулгийн дээж” цуглуулж, үзэсгэлэн гаргах /бусдад танилцуулах/ Гарын доорх материал ашиглан салхины хурд хэмжих багаж зохион бүтээх, турших Мөс, мөсөн гол хайлахын сөрөг үр дагаврыг тодорхойлж, байгаль хамгаалах уламжлалт аргыг судлан таних

108

хуудас 5-8 хуудас 15-20 Нэмэлт: нарын аймгийн гараг, дэлхийн хөдөлгөөнийг харуулсан видео бичлэг, интернетээс татсан зураг, ажлын хуудас, багшийн гарын авлага, лавлах ном г.м. Жишээ нь: https://issuu.com/wwf-mongolia/docs/tellme-about-theearth?backgroundColor=%2523222222 (дэлхий гарагийн тухай хялбаршуулсан гарын авлага) www.3dgeography.co.uk (3д загварууд: дэлхий, сар, галт уул, гадаргын хэлбэрийг цаасан дээр хэвлэж хийх) www.google.com/earth (байршил тодорхойлох, зай хэмжих, гадаргын налуу, хот суурин зэрэг дэлхий гадарга дээрх бүх зүйлсийг харах боломжтой) www.google.com/maps (байршил тодорхолйох, суурин газар, обьектууд, гол болон туслах зам, зүг чиг, зай, дөт зам Газар зүй VII сурах бичиг, Улаанбаатар 2019 Хуудас 21-29 Хуудас 31-43 Хуудас 45-59 Хуудас 60-74 Газар зүй VIII сурах бичиг, Улаанбаатар 2019 хуудас 12-15 хуудас 30-41 хуудас 57-69 хуудас 72-94 Газар зүй IX сурах бичиг, Улаанбаатар

Монгол орны гадаргын хэв шинж http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/ gazarzui Гадаргын хэлбэрийг хаяалбараар дүрслэх http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/ gazarzui/2546 Биосфер ба газар зүйн бүрхэвч http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/ gazarzui/2013 Байгаль орчны тулгамдсан асуудал http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/ gazarzui/1969 Монгол орны амьтан, ургамал http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/ gazarzui/1692 Монгол орны хөрс http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/ gazarzui/1353 Монгол орны ус http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/ gazarzui/719 Газар доорх ус http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/ gazarzui/1034 Монгол орны гол мөрөн http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/ gazarzui/65

-

-

-

https://www.dagik.net/english/ (Японы сургалтад хэрэглэгддэг англи- япон хэл дээрх газар зүйн орон зай, цаг хугацааны маш олон төрлийн инкерактик мэдээлэлтэй) -

Байгаль нийгмийн хамаарал бүс нутаг

Дэлхийн аж ахуй ба соёлын ялгаа http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/gazarzui/2623 Эрдэс ашигт малтмал http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/gazarzui/2936 Монгол орны байгалийн нөөц http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/gazarzui/2550

-

Өрхийн хэмжээнд цэвэр усыг хэмнэж болох 2 аргыг нэрлэж, аргуудаа тайлбарлах, ус хэмнэн дадал бий болгох Гэр бүлийнхээ 7 хоногийн усны хэрэглээг дэвтэртээ тэмдэглэж, өртгийг тооцоолох Ганцаараа, гэр бүлээрээ, найз нөхдүүдээрээ, хөршүүдтэйгээ гэх зэргээр янз бүрийн хүрээнд мод тарих үйл ажиллагааг өрнүүлэхийн тулд ямар зорилго дэвшүүлж, хаана, ямар төрлийн мод, хэрхэн тариж, арчлахаа төвлөх, тооцоолох, санаачлага дэвшүүлэх Дэлхийн дулааралтай холбоотойгоор амьдрах орчин нь хумигдаж, идэш тэжээл нь ховордож байгаа амьтан, орчин өөрчлөгдөж устаж буй ургамалын (Дэлхийнд болон Монголд) тухай мэдээлэл цуглуулж, “Уур амьсгалын өөрчлөлт ба ..... ” илтэл бичиж, бусдад танилцуулах Танай нутаг оронд байгаль хамгаалах талаар ямар ажил хийгдэж байгааг судлан, ач холбогдлыг дүгнэх

Монгол оронд усалгаатай газар тариалан эрхлэх шаардлагыг тодорхойлох Хүлэмжийн аж ахуйн давуу болон сул талыг нэрлэж, шалтгааныг тайлбарлах

109

2019 хуудас 13-23 Нэмэлт: Дэлхийн амьтан, ургамал, монгол орны амьтан ургамал, ТХГН зэргийг харуулсан видео бичлэг, интернетээс татсан зураг, ажлын хуудас, багшийн гарын авлага, лавлах ном, байгалийн гэрэл зургийн цомог г.м. https://issuu.com/wwf-mongolia/docs/tellme-about-theclimate?backgroundColor=%2523222222 (уур амьсгалын тухай хялбаршуулсан гарын авлага) https://issuu.com/wwf-mongolia/docs/tellme-about-the-biospherereserves?backgroundColor=%2523222222 (шим мандлын тухай хялбаршуулсан гарын авлага) http://meteoearth.com (цаг агаарын үзэгдэл, үйл явцын 3 гурван хэмжээст хөдөлгөөнт мэдээлэл) https://www.gazar.gov.mn (газрын сангийн мэдээлэл) http://www.mpa.gov.mn/ (тусгай хамгаалалттай газар нутгийн мэдээлэл) https://mongolia.panda.org (тусгай хамгаалалттай газар нутгийн мэдээлэл) Planet geo: ЮНЕСКО -д бүртгэлтэй байгалийн дурсгалт, өв газрууд, эвлүүлэдг зураг, газар зүйн зураг- таних тэмдэг Газар зүй VII сурах бичиг, Улаанбаатар 2019 Хуудас 92-100 Газар зүй IX сурах бичиг, Улаанбаатар 2019

Байгалийн нөхцөл http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/gazarzui/2373 Газрын нэгдмэл сан http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/gazarzui/825 Хүрээлэн буй орчин бохирдол http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/gazarzui/1971 Монгол орны эдийн засгийн бүс нутаг http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/gazarzui/1557 Дэд бүтэц http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/gazarzui/1347 Монгол орны аж үйлдвэр http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/gazarzui/49 https://www.dagik.net/english/ (Японы сургалтад хэрэглэгддэг англи- япон хэл дээрх газар зүйн орон зай, цаг хугацааны маш олон төрлийн инкерактик мэдээлэлтэй)

-

-

-

Хүн ам ба суурьшил

Дэлхийн хүн амын өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлс http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/7rangi/gazarzui/2299 Хүн амын нягтшил угсаатны бүтэц http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/8rangi/gazarzui/3455 Монгол орны хүн амын байршил http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/gazarzui/3588 Хүн амын нас хүйсийн бүтэц http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/gazarzui/3545 Хүн амын шилжилт хөдөлгөөн, хөдөлмөр эрхлэлт http://econtent.edu.mn/lessons/EBS/9rangi/gazarzui/3333 https://www.dagik.net/english/ (Японы сургалтад хэрэглэгддэг англи- япон хэл дээрх газар зүйн орон зай, цаг хугацааны маш олон төрлийн инкерактик мэдээлэлтэй)

-

-

-

Монгол орон уур амьсалын ямар бүсэд хамаардгийг нэрлэж, цаашид хөдөө аж ахуйн ямар ямар төрлийн үйл ажиллагааг эрхлэх боломжтой талаар санал гаргах Хангайн бүс болон хээрийн бүсэд бэлчээрийн даацын ялгаатай байдлыг жишээ гарган тайлбарлах Хүмүүсийн аж ахуйн үйл ажиллагаанаас хамаарч байгаль орчны бохирдол, хог хаягдал үүсэж буй шалтгаан, үр дагавар, шийдвэрлэх арга замыг жишээгээр тайлбарлах Монгол орны эдийн засагт нүүрс болон зэсийн экспортын үзүүлэх нөлөөг дүгнэх Аймаг, орон нутагт сэргээгдэх эрчим хүчиний аль төрлийг бий болгох, хөгжүүлэх боломжтойг тодорхойлох Танай орон нутагт аль төрлийн шилжилт хөдөлгөөн зонхилж байгааг тодорхойлж, шалтгааныг нь тайлбарлах Чи ирээдүйд хотод амьдрах уу эсвэл хөдөө амьдрах уу? 3-4 шалтгаан нэрлэж, жишээгээр тайлбарлах Улс орон бүрийн ялгаа, соёлын өвөрмөц болон ойролцоо байдал нь аялал жуучлал хөгжихөд ихээхэн нөлөөтэй гэдэгтэй санал нийлж байвал, эсвэл үгүй бол шалтгаанаа тайлбарлах

110

хуудас 36-43 хуудас 58-66 хуудас 69-75 хуудас 78-97 Нэмэлт: Дэлхийн хотууд, хот, хөдөөгийн ахуй амьдралын ялгааг харуулсан /газар тариалан, мал аж ахуй, машин үйлдэрлэл зэрэг/ баримтат кино, видео бичлэг, интернетээс татсан зураг, ажлын хуудас, багшийн гарын авлага г.м. www.1212.mn (Монгол Улсын статистикийн жил бүрийн тоон мэдээлэл)

Газар зүй VII сурах бичиг, Улаанбаатар 2019 Хуудас 76-91 Газар зүй VIII сурах бичиг, Улаанбаатар 2019 хуудас 20-12 Газар зүй IX сурах бичиг, Улаанбаатар 2019 хуудас 26-34 Нэмэлт: Дэлхийн томоохон хотууд, хот, хөдөөгийн хүн амын амьдралын ялгааг харуулсан баримтат кино, видео бичлэг, интернетээс татсан зураг, ажлын хуудас, багшийн гарын авлага г.м. www.1212.mn (Монгол Улсын статистикийн жил бүрийн тоон мэдээлэл)

ТАВ. ҮНЭЛГЭЭ Үнэлгээнд дараах үнэлгээний зорилт, жин, шалгуурыг баримтална. Үнэлгээний зорилт Үнэлгээний дараах зорилтуудтай. А. Мэдлэг, ойлголт Б. Мэдээллийг хүлээн авах асуудлыг шийдвэрлэх чадвар В. Туршилт ба судалгааны чадвар Г*. Хандлага *Сурагчдын хандлагыг асуулга, ажиглалт, ярилцлага зэрэг тохиромжтой аргаар үнэлнэ. Үнэлгээний шалгуур Үнэлгээний зорилт А. Мэдлэг, ойлголт (Суралцагч хөтөлбөрийн хүрээний ухагдахуун ойлголтын талаар мэддэг байна)

Б. Мэдээлэл боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх чадвар (Суралцагч дараах зүйлсийг хийх чадвартай байх)

В. Туршилт ба судалгааны чадвар (Суралцагч нь дараах зүйсийг хийх чадвартай байна) Г. Хандлага (Суралцагчид

Үнэлгээний шалгуур Дараах мэдлэг, ойлголтыг үнэлнэ: А1. Шинжлэх ухааны үзэгдэл, баримт, хууль, тодорхойлолт, шинэ санаа ба онол А2. Шинжлэх ухааны үг хэллэг, нэг томьёо, тогтмол, нэгж, хэмжигдэхүүн болон олон улсын тогтсон нэр томьёо, томьёолол А3. Газар зүйн хэмжилтийн багаж тоног төхөөрөмж, арга техник, аюулгүй ажиллагаа А4. Нийгэм, эдийн засгийн ба хүрээлэн буй орчны ойлголт бүхий шинжлэх ухаан ба технологийн хэрэглээ Суралцагч дараах чадварыг тэмдэг, график, тоон өгөгдөл, тэмдэглэгээг ашиглан үгээр юмуу, бичгээр илэрхийлэн гүйцэтгэнэ: Б1. Төрөл бүрийн эх сурвалжаас өгөгдөл, мэдээллийг цуглуулж, бүртгэх, сонгох, цэгцлэх Б2. Мэдээллийг нэг хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт хөрвүүлэх Б3. Дүгнэлт гаргахад өгөгдөл, мэдээллийг хэрэглэх Б4. Зүй тогтол, харилцан хамаарлын учир шалтгааныг тайлбарлах Б5. Үзэгдэл, үйл явцын холбоо хамаарлыг олж илрүүлэх Б6. Урьдчилан таамаг, таамаглал Б7. Мэдлэг, мэдээллээ шинэ нөхцөлд хэрэглэн, асуудлыг шийдвэрлэх Б8. Үр дүнг үнэлэх, асуудалд газарзүйн мэдлэг, онол, хэрэглэгдэх хязгаарыг ялган таних Суралцагч дараах чадвараа харуулна: В1. Газар зүйн багаж төхөөрөмж, бусад материал (тохирох газарт нь заавар журмыг ашиглахыг оруулаад)-ыг аюулгүй сонгон, хэрэглэх В2. Туршилт, судлан шинжлэх ажлыг төлөвлөх В3. Ажиглалт, хэмжилт хийх, тэмдэглэх В4. Ажиглалт, туршилтын үр дүнг тооцоолох, тайлагнах, үр дүнг үнэлэх, дүгнэх В5. Туршилт, судалгааны аргыг үнэлэх, түүнийг сайжруулах боломж (техник, тоног төхөөрөмж, материалын сонголтыг багтаан)-ийг санал болгох Суралцагчдад дараах хандлага төлөвшсөн байна:

111

дараах хандлага төлөвшсөн байх)

Г1. Сонирхол Г2. Идэвхтэй оролцоо Г3. Бүтээлч байдал Г4. Нягт нямбай байдал Г5. Аливаа асуудалд шинжлэх ухаанчаар хандах

Үнэлгээний зорилтыг хэрэгжүүлэхдээ багш зөвхөн сурагчийг үнэлж, дүн тавихаар хязгаарлах бус сурагчдын сонирхол, хүсэл эрмэлзэлийг өдөөх, оролцоог нэмэгдүүлэх, илүү ихийг хийх, бүтээхэд чиглүүлэх нь чухал юм. Дан ганц танхимын, шалгалтын үнэлгээгээр бус, сурагчийн өөрийн үнэлгээ, бүтээлийн сан зэргийг тооцож, үнэлгээг хийнэ. Сурагчийн мэдлэг чадвараас гадна хандлагыг үнэлэх боломжтой. Энэ нь тухайн сурагчийн газар зүйн хичээлд сонирхолтой, идэвхтэй, бие даан суралцаж байгаадаа баяртай байгаа эсэх, шинэ мэдлэг, мэдээг хүлээн авсандаа баярлаж буй эсэх, газар зүйн нэр томьёог хэрэглэж буй эсэх зэргээр ажиглалт хийж үнэлж болох юм. 1. Мэдлэг, ойлголтыг үнэлэхэд сурагч мэдээллийг сэргээн санах, тайлбарлах түвшний даалгаврыг гүйцэтгэнэ. Мөн танил бус нөхцөлд мэдлэгээ хэрэглэх, эзэмшсэн мэдлэгээ шинэ сэдэвтэйгээ холбон ойлгох зэрэг үнэлэх асуултууд орж болно. Энэ үнэлгээний зорилтын даалгаврыг боловсруулахдаа гол төлөв тогтоох, тодорхойлох, дурдах, илэрхийлэх, дүрслэх, тайлбарлах (ойлгосноо) зэрэг үйл үгсийн аль нэгийг хэрэглэнэ. 2. Мэдээлэл боловсруулах чадвар гэдэгт мэдээллийг цуглуулах аргаа сонгох, мэдээллийг бүртгэн тэмдэглэх, нэгтгэн дүгнэх, задлан шинжилгээ хийх, мэдээллийг хэрэглэх зэргийг багтаан ойлгоно. 3. Асуудал шийдвэрлэх чадвар гэдэгт асуудлыг тодруулах, асуудал үүсэх нөхцөл буюу тохироог илрүүлэх, асуудлыг шийдвэрлэх, өөрийн санаа бодлоо дэвшүүлэх зэргийг багтаан ойлгоно. Мэдээлэл боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх чадварыг үнэлэхдээ ойлголт, ухагдахуун, зарчмыг шинэ нөхцөлд бүтээлчээр хэрэглэх, задлан шинжлэх, нэгтгэн дүгнэх түвшний даалгавар боловсруулна. Энэхүү үнэлгээний зорилтын даалгаврыг боловсруулахдаа гол төлөв харьцуулах, шалтгааныг тайлбарлах, дүгнэх, үнэлэх зэрэг үйл үгийг хэрэглэнэ. 4. Сорил туршилт хийх чадвар гэдэгт байгаль нийгмийн юмс үзэгдлийн мөн чанар, холбоо хамаарал, учир шалтгааны талаар таамаглал дэвшүүлэх, түүнийг батлахын тулд урьдчилан бэлтгэсэн ажлын хуудасны алхамын дагуу ажиглалт, туршилт хийх, үр дүнг нэгтгэх, боловсруулах, бусдад илэрхийлэх цогц үйл ажиллагааг ойлгоно. Энэхүү үнэлгээний зорилтын даалгавар нь тухайн анги тус бүрийн агуулга, шинжлэн судлах арга барилд тохирох сорил туршилтын өгөгдөл бүхий үйлийн алхамтай байна.

112

Үнэлгээг танхим, бие даан / практик үйл ажиллагаанд дараах байдлаар ялган хэрэгжүүлнэ. Үүнд: Үнэлгээний зорилт

А. Мэдлэг, ойлголт

Танхимын Дараах мэдлэг, ойлголтыг үнэлнэ: А1. Шинжлэх ухааны үзэгдэл, баримт, хууль, тодорхойлолт, шинэ санаа ба онол А2. Шинжлэх ухааны үг хэллэг, нэг томьёо, тогтмол, нэгж, хэмжигдэхүүн болон олон улсын тогтсон нэр томьёо, томьёолол А3. Газар зүйн хэмжилтийн багаж тоног төхөөрөмж, арга техник, аюулгүй ажиллагаа А4. Нийгэм, эдийн засгийн ба хүрээлэн буй орчны ойлголт бүхий шинжлэх ухаан ба технологийн хэрэглээ •

Б. Мэдээлэл боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх чадвар

Статистикийн тоон мэдээ ашиглан оновчтой график, диаграмм байгуулж буй эсэх (мэдээллийг www.1212.mn хаягаас авах) • Хүснэгтэн мэдээллийг график, диаграммаар илэрхийлж буй эсэх (графикийн хэвтээ ба босоо тэнхлэгийг зурж өгсөн байх, үүн дээр шууд байгуулахаар хялбаршуулах) • Юмс, үзэгдлийн орон зайн болон цаг хугацааны хамаарлыг ялган таниж, холбож буй эсэх зэргийг илрүүлэх •

В. Туршилт ба судалгааны чадвар

Г. Хандлага

Цаг агаарын болон ус хэмжилт, хөрс, ургамалжилтын анхан шатны ажиглалт, хялбар хэмжилт, туршилтыг гарын доорх материал эсвэл бэлэн сургалтын хэрэглэгдэхүүн ашиглаж хийхийг оролдож буй, хийж буй эсэхийг тодорхойлох • Туршилт, ажиглалтыг уйгагүй, гүйцэд хийж буй эсэх, тэмдэглэсэн, хийсэн хэмжилт нь үр дүнтэй эсэх • Гаргаж буй дүгнэлт нь хийсэн туршилт, ажиглалт дээр суурилсан эсэхийг хянах Суралцагчдад дараах хандлага төлөвшсөн байна: Г1. Сонирхол Г2. Идэвхтэй оролцоо

Бие даан / практик үйл ажиллагааны

• •

Ямар нэг үзэгдэл, үйл явцыг дүрслэх, тайлбарлахдаа газар зүйн шинжлэх ухааны үг хэллэг ашиглах Нийгэм эдийн засгийн ба хүрээлэн буй орчны ойлголт бүхий шинжлэх ухаан ба технологийн хэрэглээ /жишээ нь: google earth ашиглаж сонгосон газар орны байрлал, орон зайн тархалтын талаар мэдээлэл авч чадаж буй эсэх/

Суралцагч дараах чадварыг тэмдэг, график, тоон өгөгдөл, тэмдэглэгээг ашиглан үгээр юмуу, бичгээр илэрхийлэн гүйцэтгэнэ: Б1. Төрөл бүрийн эх сурвалжаас өгөгдөл, мэдээллийг цуглуулж, бүртгэх, сонгох, цэгцлэх Б2. Мэдээллийг нэг хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт хөрвүүлэх Б3. Дүгнэлт гаргахад өгөгдөл, мэдээллийг хэрэглэх Б4. Зүй тогтол, харилцан хамаарлын учир шалтгааныг тайлбарлах Б5. Үзэгдэл, үйл явцын холбоо хамаарлыг олж илрүүлэх Б6. Урьдчилан таамаг, таамаглал Б7. Мэдлэг, мэдээллээ шинэ нөхцөлд хэрэглэн, асуудлыг шийдвэрлэх Б8. Үр дүнг үнэлэх, асуудалд газарзүйн мэдлэг, онол, хэрэглэгдэх хязгаарыг ялган таних Суралцагч дараах чадвараа харуулна: В1. Газар зүйн багаж төхөөрөмж, бусад материал (тохирох газарт нь заавар журмыг ашиглахыг оруулаад)-ыг аюулгүй сонгон, хэрэглэх В2. Туршилт, судлан шинжлэх ажлыг төлөвлөх В3. Ажиглалт, хэмжилт хийх, тэмдэглэх В4. Ажиглалт, туршилтын үр дүнг тооцоолох, тайлагнах, үр дүнг үнэлэх, дүгнэх В5. Туршилт, судалгааны аргыг үнэлэх, түүнийг сайжруулах боломж (техник, тоног төхөөрөмж, материалын сонголтыг багтаан)-ийг санал болгох • Газар зүйн хичээлийг ойлгоход хялбар байгаа эсэх • Туршилт, ажиглалт хийх нь сонирхолтой байгаа эсэх • Орон нутагтаа болон дэлхийн хэмжээнд болж буй байгалийн, нийгмийн,

113

Г3. Бүтээлч байдал Г4. Нягт нямбай байдал Г5. Аливаа асуудалд шинжлэх ухаанчаар хандах

•

эдийн засгийн үзэгдэл үйл явцыг ойлгоход хялбар болж байгаа эсэх Эдгээр үзэгдэл, үйл явцыг газар зүйн үүднээс дүрслэж, тайлбарлаж чадаж буй эсэх

Үнэлгээний жин Үнэлгээний жинг тооцохдоо нийт даалгавар, тэдгээрийн оноог дараах эзлэх жинд харгалзуулах нь зохистой. Үнэлгээний зорилт А. Мэдлэг, ойлголт Б. Мэдээллийг хүлээн авах асуудлыг шийдвэрлэх чадвар В. Туршилт ба судалгааны чадвар

Эзлэх хувийн жин 50% 30% 20%

Үнэлгээний жишиг даалгавар Үнэлгээний шалгуурын бүхий жишиг даалгавар Үнэлгээний шалгуур Б2. Мэдээллийг нэг хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт хөрвүүлэх А2. Шинжлэх ухааны үг хэллэг, нэг томьёо, тогтмол, нэгж, хэмжигдэхүүн болон олон улсын тогтсон нэр томьёо, томьёолол Г4. Нягт нямбай байдал 1. Дараах зүг чигийн дагуу сумыг зураарай.

2. Дараах сумын дагуу зүг чигийг тэмдэглээрэй.

114

Даалгаврын дугаар 1, 2, 3, 4 4, 5 6

3. Хаяалбарыг ажиглан хоосон нүдэнд тохирох өндрийг тэмдэглээрэй.

4. Өгөгдсөн зураг дахь хаяалбар хоорондын өндрийн зөрүү хэд вэ?

....................................................................... 5. Доор өгөгдсөн зургийг ажиглан, А ба В ижил шугамын өндрийг тэмдэглээрэй.

А....................... В....................... 6. Зураг дахь хамгийн өндөр хэсгийг будаарай. 115