МОНГОЛ УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ГИШҮҮН ЭРДЭНЭТЧҮҮДИЙН ТӨЛӨӨЛӨГЧ САЙНХҮҮГИЙН ГАНБААТАРЫН ТАЙЛАН 2020-2022 он ОРХОН АЙМАГТ ХИЙСЭН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ 1. Боловсрол 3 тэрбум төгрөг 2. Эрүүл мэнд 900 сая төгрөг 3. Төрийн үйлчилгээ 1,8 тэрбум төгрөг 4. ЖДҮ 6,5 тэрбум төгрөг 5. Бусад 2,5 тэрбум төгрөг Нийт 14,7 тэрбум төгрөг

2 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН ҮЙЛДВЭРЖИЛТИЙН БОДЛОГЫН БАЙНГЫН ХОРООНЫ ГИШҮҮН ТӨСВИЙН БАЙНГЫН ХОРООНЫ ГИШҮҮН НИЙГМИЙН БОДЛОГЫН БАЙНГЫН ХОРООНЫ ГИШҮҮН ТӨСВИЙН ЗАРЛАГЫН ХЯНАЛТЫН ДЭД ХОРООНЫ ГИШҮҮН МОНГОЛ-ЧЕХИЙН ПАРЛАМЕНТЫН БҮЛГИЙН ГИШҮҮН

2021-2022 ОН АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ | 3 ХҮНДЭТ ЭРДЭНЭТЧҮҮДЭЭ! XVII жарны “Харагчин” хэмээх усан туулай жилийн амрыг эрэн мэндчилж байна. Тавлаг сайхан хаваржиж байна уу. Эрдэнэтчүүд та бүхнийхээ итгэлийг өвөрлөж, хууль тогтоох төрийн дээд байгууллагад ажиллаж, төр түшилцэж байгаагийн хувьд өнгөрсөн хоёр жилд хийж хэрэгжүүлсэн ажлаа тоймлон хүргүүлж байна. Миний бие улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар тойргийнхоо иргэдээс ирсэн санал, хүсэлтийг харгалзан үзсэний дүнд Боловсрол, Эрүүл мэнд, Төрийн үйлчилгээ болон Жижиг, дунд үйлдвэрлэл гэсэн салбаруудад түлхүү анхаарал хандуулан ажиллаа. 1. Боловсрол 3 тэрбум төгрөг. Орхон аймгийн сургуулийн өмнөх боловсролын 425 багшид зөөврийн компьютер, ерөнхий боловсролын сургуулийн 1135 багшид таблет, 20 сургуульд шалгалтын тест засагч машин олголоо. 2. Эрүүл мэнд 900 сая төгрөг. Иргэдэд эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг чирэгдэлгүй, хүртээмжтэй хүргэхэд анхаарч, 100 мянга гаруй иргэнд анхан шатны тусламж, үйлчилгээ үзүүлдэг өрхийн эмнэлгүүдийг 900 сая төгрөгийн 17 төрлийн 170 гаруй тоног төхөөрөмжөөр хангав. 3. Төрийн үйлчилгээ 1,8 тэрбум төгрөг. Төрийн үйлчилгээ ард түмэнд нээлттэй, шуурхай хүрдэг байх ёстой. Энэ үүднээс төрийн анхан шатны байгууллага болох баг, сум, аймгийн тамгын газруудад 1,8 тэрбум төгрөгийн цахим тоног төхөөрөмжийг шийдвэрлэлээ. 4. ЖДҮ 6,5 тэрбум төгрөг. Аливаа улс орны хөгжлийн тулах цэг нь жижиг, дунд үйлдвэрлэл байдаг. Үйлдвэрлэгч баг төслийн хүрээнд 150 хүнд 20х6 харьцаатай хүлэмж, сүү, мах, төмөр, модон эдлэл, шахмал түлш, шуудай гэх зэрэг 11 нэр төрлийн 190 тоног төхөөрөмж, “Жишиг баг, жишиг эко баг” төслийн хүрээнд нийт 15 төрлийн, 1310 ширхэг оёдол, гутлын тоног төхөөрөмжүүдийг үе шаттайгаар иргэдэд олгож байна. Ингэснээр 2500 гаруй ажлын байр нэмэгдэж буйг дуулгахад таатай байна. 5. Смарт Эзэд хөтөлбөр. "Смарт Эзэд" хөтөлбөрийн хүрээнд аймгийн Хөдөө аж, ахуйн газар, Орхон аймгийн үйлдвэрчний эвлэлийн холбоо, Ажил олгогч эздийн нэгдсэн холбоо, Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим, Улсын бүртгэлийн газар, Аудитын газар, Залуучуудын холбоо зэрэг байгууллагуудад 800 сая.төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар компьютер тоног төхөөрөмжөөр хангаж ажиллалаа. 6. Бусад. 2023 онд "Шинэ хөдөө" төслийн хүрээнд 500 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар услалтын систем, хүлэмж, сав баглаа боодол гэх зэрэг тоног төхөөрөмжүүдийг хангана. Өмнө нь таблет, нөүтбүүкээр хангагдаж чадаагүй боловсролын салбарын бусад ажилтан болох сургалтын менежер, нийгмийн ажилтан, сэтгэл зүйч, нягтлан, нярав, эмч, бичиг хэрэг, хоол зүйч, ХХТА, МСҮТ гэх зэрэг 330 ажилтанд зөөврийн компьютер олгохоор улсын төсөвт 1 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг суулган, тус тус ажиллаж байна. Таныг хүндэтгэсэн: ПАРЛАМЕНТАД ЭРДЭНЭТЧҮҮДИЙН ТӨЛӨӨЛӨЛ САЙНХҮҮГИЙН ГАНБААТАР

4 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН ОЮУТОЛГОЙН ОРДООС МОНГОЛЫН АРД ТҮМНИЙ НОГДОЛ АШИГ АВАХ ХУГАЦАА НААШЛАХ БОЛОМЖ БҮРДЛЭЭ 17 жилийн турш Оюутолгойн ашиггүй гэрээтэй холбоотой асуудлыг хөндөж, “МОНГОЛЧУУД БАЯЛГАА ӨГЧХӨӨД ӨРӨНД ОРДОГ БАЙЖ БОЛОХГҮЙ” гэж байр сууриа илэрхийлсээр ирснийг ард түмэн андахгүй мэднэ. Энэхүү тууштай тэмцлийн үр дүнд 2021 оны намрын чуулганаар “Оюутолгой ордоос Монгол Улсын хүртэх үр ашгийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээний тухай” УИХ-ын тогтоолын төслийг хэлэлцэн баталж, Оюутолгойн ордоос монголын ард түмний ногдол ашиг авах хугацаа наашлах боломж бүрдсэн юм. Уг тогтоолын төсөл батлагдсанаар: Оюутолгой төслийн Монгол Улсын Засгийн газрын эзэмшлийн 34 хувьд ногдох 2.3 тэрбум ам.долларын өрийг 100 хувь тэглэж 2051 он хүртэл ногдол ашиг авахгүй, 22 тэрбум ам.долларын өртэй үлдэх байсан эрсдэлээс зайлсхийж чадлаа. Оюутолгой ХХК таван тэрбум орчим ам.долларын борлуулалт хийж, Монгол Улсад төлөх ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр /АМНАТ/ гурав дахин нэмэгдэж, жилийн 700 тэрбум төгрөгт хүрэх урьдчилсан тооцоолол гарчээ. Хоёр жил зогссон Оюутолгойн гүний уурхайн үйлдвэрлэл 2022 оны нэгдүгээр сард албан ёсоор эхэлсэн нь Монголын ард түмний ногдол ашиг авах хугацаа наашлах нөхцөл бүрдлээ. Мөн Рио Тинто, TRQ компаниудын зүгээс далд уурхай ашиглалтад орсны дараах нэмэлт зардлыг "Оюутолгой ХХК" төлөхгүй байхаар төлөвлөжээ. 84% Оюутолгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт 84 хувьтай байна Монгол Улс дэлхийн тавд эрэмбэлэгдэх өндөр технологийн гүний уурхайтай боллоо Оюутолгойн гүний уурхай 2023 оны нэгдүгээр улирлаас эхлэн жилд хагас сая тонн зэс олборлоно Монгол Улсын эдийн засагт өгөх үр өгөөж 3 дахин нэмэгдэнэ УИХ дахь ажил САНААЧИЛСАН ХУУЛЬ

2021-2022 ОН АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ | 5 ПАРЛАМЕНТ ХЯНАН ШАЛГАХ ҮҮРГЭЭ ЭРЧИМЖҮҮЛНЭ Энэ хуулиар: Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын зорилго, түүнийг хэрэгжүүлэх зарчим болон асуулт тавих; асуулга тавих зэрэг Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын 7 төрлийн арга хэрэгслийг нарийвчлан хуульчилж, хяналт шалгалтаар илэрсэн зөрчил, дутагдлыг арилгуулах, холбогдох албан тушаалтанд хариуцлага хүлээлгэдэг байх эрх зүйн орчныг бүрдүүлсэн юм. Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын тухай хуулийн онцлог зохицуулалтыг авч үзвэл: Парламентат ёсны хувьд нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн тодорхой гурван чиг үүрэг байдаг нь “ХУУЛЬ ТОГТООХ”, “ТӨЛӨӨЛӨХ”, “ХЯНАН ШАЛГАХ” чиг үүрэг бөгөөд манай улсын хувьд онолын энэхүү үзэл баримтлалыг Үндсэн хуульдаа тусгасан ч өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд “ХЯНАН ШАЛГАХ” бүрэн эрхийн хувьд үр нөлөө багатай хэрэгжиж ирсэн. Иймд Улсын Их Хурлын 2022 оны намрын чуулганаар Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын тухай хуулийг баталсан билээ. Хууль тогтоомжийн хэрэгжилт нийгэмд үзүүлж байгаа эерэг, сөрөг нөлөөллийг илрүүлэх зорилгоор ҮР ДАГАВРЫН ҮНЭЛГЭЭГ тогтмол хийж нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцүүлж байхаар Хөгжлийн бодлогын баримт бичгийн хэрэгжилтийг Улсын Их Хурал хянан хэлэлцэж, Засгийн газарт тогтоолоор чиглэл өгөхөөр Төсвийн төслийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үе шатны, хэлэлцүүлгийн болон хэрэгжилтэд тавих хяналтын хэлбэрүүдийг тусгалаа Нийтийн ашиг сонирхлыг хөндсөн тодорхой асуудлаар Улсын Их Хурлын хянан шалгах түр хороо байгуулж, үнэн, бодит мэдээллийг хуулийн хүрээнд ил болгож, иргэний мэдэх эрхийг хангах зэрэг чухал заалтууд тусгагдлаа. → → → → Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын арга хэрэгсэл, хэлбэр Хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийн үр дагаварт үнэлгээ хийх Тайлан мэдээлэл, илтгэл сонсох Төсвийн хяналт → → → Асуулт тавих Асуулга тавих Хяналтын сонсгол хийх Хянан шалгах түр хороо байгуулах → → → · · · · → Хүний эрх, эрх чөлөөг хангахтай холбоотой сонсгол Төсвийн хяналтын сонсгол Ерөнхий хяналтын сонсгол Нэр дэвшигчийн хяналтын сонсгол/ ХЭЛБЭР Жич: Улсын Их Хурлын гишүүн өмнө болон одоо хавсран гүйцэтгэж байгаа албан тушаалын үйл ажиллагаатай холбогдох хяналт шалгалтын ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд орохгүй.

6 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН Хөдөлмөрийн тухай хууль Монгол Улсын хөдөлмөрийн харилцааны өнөөгийн байдал, үндэсний онцлог, хөдөлмөрийн зах зээлийн цаашдын хөгжлийн чиг хандлагад нийцүүлэн Монгол Улсын 1 сая гаруй ажиллагчид, нийт ажил олгогчдын хөдөлмөрийн харилцааг зохицуулах Хөдөлмөрийн тухай хууль 2022 оны 01 дүгээр сарын 01-ний өдрөөс дагаж мөрдөж байна. Энэхүү хуулиар хөдөлмөр эрхлэлтийн гурвалсан харилцаа, цагаар ажиллах, гэрээсээ, зайнаас ажиллах, уртын ээлжээр ажил, үүргээ гүйцэтгэх, туслах малчнаар ажиллах зэрэг хөдөлмөрийн харилцааны шинэ хэлбэрүүд зохицуулагдсан. ХӨДӨЛМӨРИЙН ХАРИЛЦААНЫ ШИНЭ ХЭЛБЭРҮҮДИЙГ ЗОХИЦУУЛЛАА ШИНЭЧИЛСЭН НАЙРУУЛГЫН ЕРӨНХИЙ ТАНИЛЦУУЛГА Хуулиар зохицуулагдаагүй байсан ТУСЛАХ МАЛЧИН, Гэрийн үйлчилгээний ажилтан болон тэдгээртэй адилтгах ажилтны хөдөлмөрийн харилцааг зохицуулж бусад ажилтны нэгэн адил хөдөлмөрийн харилцааны Үндсэн эрх эдлэж, холбогдох үүргийг хүлээхээр хуульчилсан. ТУСЛАХ МАЛЧИН ЗӨВШӨӨРСӨН бол түүний цалин хөлсний 30-аас илүүгүй хувийг мөнгөн бус хэлбэрээр олгож болох бөгөөд энэхүү цалин хөлс нь ЧАНАРЫН ШААРДЛАГА хангасан бараа бүтээгдэхүүн, мал, бусад эд хөрөнгө байж болох ба тэдгээрийн үнийг зах зээлийн дунджаас илүүгүй байхаар тооцохоор заасан. УУЛ УУРХАЙ, олборлолтын салбарт уртын ээлжээр ажиллах ажилтны нэг ээлжид ажил үүрэг гүйцэтгэх хугацааг 14 хоног, амрах хугацааг 14 хоног болгосон бөгөөд дээр заасан хугацааг багасгах тохиолдолд ажил үүрэг гүйцэтгэх, амрах хугацаа нь тэнцүү байхаар ажил олгогч, ажилтны төлөөлөгч ХАРИЛЦАН ТОХИРОЛЦОХООР зохицуулсан. Тухайлбал, ажилтныг байнга ОРШИН СУУГАА газраас нь өөр, алслагдсан газар байрлуулж ажил үүрэг гүйцэтгүүлэхээр уул уурхай, олборлох салбарын ажил олгогч УРТЫН ЭЭЛЖЭЭР АЖИЛЛУУЛЖ болох бөгөөд энэхүү горимоор үйл ажиллагаа явуулж байгаа ажил олгогчид үйлчилгээ үзүүлж байгаа аж ахуйн нэгж, байгууллага ТУХАЙН БАЙРШИЛД УГ ГОРИМЫГ хэрэглэнэ. Уртын ээлж эхлэх болон дуусахад ажил олгогч хөдөлмөрийн дотоод журмаар тогтоосон байршил бүхий газраас ажилтныг ажлын байранд хүргэх, буцаах хугацааг ажилласан цагт тооцож, гарах ЗАРДЛЫГ ХАРИУЦНА. ЖИРЭМСЭН эмэгтэй, гурван хүртэлх насны хүүхэдтэй ажилтанг өөрөө зөвшөөрөөгүй бол амралтын өдөр, нийтээр тэмдэглэх баяр ёслолын өдөр, шөнийн цагаар болон илүү цагаар ажиллуулах, томилолтоор явуулахыг ХОРИГЛОСОН. Мөн ЭЦЭГТ шинээр төрсөн хүүхдээ асрахад зориулж ажлын 10-аас доошгүй өдрийн цалинтай чөлөө олгохоор тусгасан.

2021-2022 ОН АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ | 7 ГИШҮҮД ӨӨРСДӨДӨӨ АШИГТАЙ, ИРГЭДЭД ЭЭЛГҮЙ ХУУЛЬ БАТАЛЖ БОЛОХГҮЙ Миний хувьд хоёр удаа Төрийн түшээгээр сонгогдсон бөгөөд энэ удаа Орхон аймгийн иргэдийн төлөөлөл болж хууль тогтоох дээд байгууллагад ажиллаад 2,5 жил боллоо. Энэ хугацаанд УИХ-ын гишүүний үндсэн үүрэг болох хууль санаачлах, батлуулах, хуулийн хэрэгжилтийг хангуулах ажлаа идэвх санаачилгатай гүйцэтгэж, УИХ-ын 3 байнгын хороо, 1 дэд хороонд харьяалагдаж Оюутолгойн гэрээг сайжруулах ажлын хэсэгт хяналт тавих түр хороо байгуулах тогтоолын төсөл, Монгол Улсын Их хурлын хяналт шалгалтын тухай хууль, Монгол Улсын Их хурлын гишүүний ёс зүйн дүрмийг шинэчлэн батлах тухай зэрэг чухал хуулийн төслийг санаачлан батлуулсан. Түүнчлэн хэд хэдэн хуулийн төслийн ажлын хэсгийн гишүүнээр ажиллаж, ард иргэдэд үр өгөөжөө өгөх, хөрсөн дээр буусан чанартай хууль батлуулах зарчим баримтлан ажиллаж байна. . . . . 2022 оны намрын ээлжит чуулганаар 2021 онд Улсын Их Хурлаас бие даасан 16 39 398 8 110 314 3 44 ХУУЛЬ БАТАЛЖ ХУУЛЬ БАТАЛЖ ХУУЛЬД НЭМЭЛТ, ӨӨРЧЛӨЛТ ОРУУЛЖ ХУУЛЬД НЭМЭЛТ, ӨӨРЧЛӨЛТ ОРУУЛЖ ОЛОН УЛСЫН ГЭРЭЭГ СОЁРХОН БАТАЛЖ ОЛОН УЛСЫН ГЭРЭЭГ СОЁРХОН БАТАЛЖ УИХ-ЫН ТОГТООЛ БАТАЛСАН БАЙНА УИХ-ЫН ТОГТООЛ БАТАЛСАН БАЙНА

8 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН t “ТАТВАРЫН МЭРГЭШСЭН ЗӨВЛӨХ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ТУХАЙ” хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл батлагдсанаар татварын мэргэшсэн зөвлөх үйлчилгээний зөвшөөрлийг хуулийн этгээд болон хувь хүнд олгох эрх зүйн орчин бүрдэх юм. Ингэснээр татварын суурь өргөжиж, төсвийн орлого нэмэгдэхийн зэрэгцээ татвар төлөгчдийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол хамгаалагдах боломжтой болох юм. t Эмийн чанарын асуудлыг шалгах УИХ-ЫН ХЯНАН ШАЛГАХ ТҮР ХОРОО нь Монгол Улсад эмийн хяналт шалгалтыг сайжруулах, хүний эмийн чанар, хуурамч болон стандарт бус эмийн үйлдвэрлэл, нийлүүлэлтийн хяналт шалгалтын талаар УИХ-д танилцуулж, анхаарал хандуулан ажиллаж байна. Өнөөдрийн байдлаар эрүүл мэндийн даатгалын сангаас хөнгөлөлттэйгөөр олгож буй эмийн 10 хувь нь чанаргүй байх эрсдэлтэй бий. УИХ ДАХЬ АЖИЛ-АЖЛЫН ХЭСГИЙН ГИШҮҮНЭЭР АЖИЛЛАЖ БУЙ ХУУЛЬ ТОГТООМЖ t Нийгмийн бодлогын байнгын хорооны “ХҮҮХДИЙН ЭРХИЙН ТУХАЙ, ХҮҮХЭД ХАМГААЛЛЫН ТУХАЙ” хуулийн хэрэгжилтийг хянан шалгах, хүүхдийн эрхийг хамгаалах чиг үүрэг бүхий байгууллагуудын үйл ажиллагаатай танилцах үүрэг бүхий Ажлын хэсгийн гишүүнээр ажиллаж, энэ чиглэлээр ажиллаж буй хүүхдийн байгууллагуудын үйл ажиллагаатай танилцаж, холбогдох арга хэмжээ авч ажиллаж байна. t “МОНГОЛ УЛСЫН 2023 ОНЫ ТӨСВИЙН ТУХАЙ”, 2024-2025 оны төсвийн төсөөллийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай, Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн 2023 оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл, Нийгмийн даатгалын сангийн 2023 оны төсвийн тухай, Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн тухай хуулийн төслүүдийг боловсруулах ажлын хэсгийн гишүүнээр ажиллалаа. t Цар тахлаас үүдэн “МОНГОЛ УЛСЫГ 2021-2025 ОНД ХӨГЖҮҮЛЭХ ТАВАН ЖИЛИЙН ҮНДСЭН ЧИГЛЭЛ БАТЛАХ ТУХАЙ” УИХ-ын тогтоолын төсөлд баталсан санхүүжилтийн эх үүсвэр шийдвэрлэгдсэн, шийдвэрлэх шаардлагатай төсөл, арга хэмжээний хэрэгжилт удаашрах, санхүүжилт саатах зэрэг хүндрэлүүд үүсээд байсан. Энэ асуудлыг эергээр шийдэхээр ажлын хэсгийн гишүүнээр ажилласан юм. t Нийгмийн бодлогын байнгын хорооны ЭРҮҮЛ МЭНД, БОЛОВСРОЛЫН САЛБАРЫН гүйцэтгэл, үр дүн, чанарт суурилсан, төсвийн санхүүжилтийн шинэчлэлттэй холбоотой Монгол Улсын 2022 оны төсвийн төсөлд тусгасан өөрчлөлттэй танилцаж, санал бэлтгэх үүрэг бүхий ажлын дэд хэсгийн гишүүнээр ажиллаж, санал, хүсэлтээ илэрхийллээ. t "ОЮУ ТОЛГОЙ ОРДЫН АШИГЛАЛТАД МОНГОЛ УЛСЫН ЭРХ АШГИЙГ ХАНГУУЛАХ ТУХАЙ" Монгол Улсын Их Хурлын 2019 оны 92 дугаар тогтоолын хэрэгжилтэд хяналт тавих, шаардлагатай бол санал боловсруулж, үр дүнг нэгдсэн

2021-2022 ОН АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ | 9 хуралдаанд танилцуулах үүрэг бүхий нэгдсэн хорооны гишүүнээр ажиллаж, холбогдох хууль, бусад шийдвэрийн хэрэгжилтийг шалган, санал дүгнэлт гаргалаа. t “ҮЙЛДВЭРЛЭЛ, ТЕХНОЛОГИЙН ПАРКИЙН ЭРХ ЗҮЙН БАЙДЛЫН ТУХАЙ” хуулийн төсөл батлагдсанаар паркийн үйл ажиллагааг удирдан зохицуулах асуудал нэгдсэн бодлого төлөвлөлттэй болж, үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийг тодорхой байршилд төвлөрүүлэн, дэд бүтцийн төвлөрсөн хангамж бий болж, паркийн үйл ажиллагаанд төрөөс бодлогын болон бусад шаардлагатай дэмжлэгийг үзүүлэх хууль эрх зүйн орчин бүрдэх юм. t БОХХАА байнгын хорооны ГАЗАР ТАРИАЛАН, МАЛ АЖ АХУЙ, МАЛ ЭМНЭЛЭГ, ХҮНСНИЙ БОЛОВСРУУЛАХ ҮЙЛДВЭРЛЭЛ БОЛОН МАЛ, МАХНЫ БЭЛТГЭН НИЙЛҮҮЛЭЛТ, НӨӨЦ, МАХНЫ ЭКСПОРТ, ХҮНСНИЙ ХАНГАМЖИЙГ НЭМЭГДҮҮЛЭХ, БОЛОВСРУУЛАХ, ЧАНАР, АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫГ ХАНГАХ, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг дэмжих асуудлаар холбогдох хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг судалж, санал боловсруулах ажлын хэсгийн гишүүнээр ажиллаж байна. t “АВТО ТЭЭВРИЙН ТУХАЙ” хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийн ажлын хэсгийн гишүүнээр ажиллаж байгаа бөгөөд хууль батлагдсанаар авто тээврийн хэрэгслийн ашиглалт, бүртгэл, улсын бүртгэлд бүртгүүлэх, хасуулах, бүртгэлийн дугаарын тэмдгийн үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, салбарын ажилтны давтан болон мэргэжлийн зэрэг олгох сургалт, зөвлөх мэргэшсэн инженер, мэргэшсэн жолооч нарын асуудлыг тодорхой болно t “ТӨР, ХУВИЙН ХЭВШЛИЙН ТҮНШЛЭЛИЙН ТУХАЙ” хуулийн төсөл батлагдсанаар томоохон дэд бүтэц, бүтээн байгуулалтын төслүүдийг дан ганц төсвийн хөрөнгө оруулалт, гадаад зээл тусламжаар санхүүжүүлэх бус хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг татах, өрсөлдөөнийг бий болгох, хувийн хэвшлийн ур чадварыг ашиглаж төрийн үйлчилгээг бага зардлаар олон нийтэд илүү хүртээмжтэй хүргэнэ. t Ажлын хэсгийн гишүүнээр ажиллаж буй “ГАЗРЫН ТУХАЙ” багц хуулиар газрыг улсын болон орон нутгийн тусгай хэрэгцээнд авах зориулалт, тэдгээр зориулалт бүрд тавигдах шалгуур үзүүлэлт, төрийн байгууллагуудын эрх, үүргийг тодорхой болгож хуульчлахын зэрэгцээ Монгол Улсын иргэнд газар өмчлүүлэхтэй холбоотой зарчмын тулгуур асуудлыг тусгасан юм. t “ЗӨВЛӨЛДӨХ САНАЛ АСУУЛГА ЯВУУЛАХ ТУХАЙ” УИХ-ын тогтоолын төслийн ажлын хэсгийн гишүүнээр ажиллаж байна. Монгол Улсын Үндсэн хууль, Зөвлөлдөх санал асуулгын тухай хуульд заасны дагуу ард иргэдийн төлөөлөлтэй зөвлөлдөж, гарц, шийдэл олох шаардлагын хүрээнд уг тогтоолын төслийг боловсруулсан бөгөөд иргэдийн төлөөлөлтэй зөвлөлдөх санал асуулгыг “Зөвлөлдөж шийдье” сэдвээр зохион байгуулахаар уг төсөлд тусгасан. t t t t t t t t t t t t t t

10 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН УИХ дахь АЖИЛ - БАЙР СУУРЬ МОНГОЛЫН УЛС ТӨР САЙТАР НАЙРУУЛСАН ЖҮЖИГ БОЛЖ ХУВИРЛАА Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлт: 2022.08.25 МОНГОЛЧУУДЫН БЕНЗИНИЙ АСУУДЛЫГ ӨӨР ОРНЫ ТӨРД МЭДҮҮЛЭХ ГЭЖ БАЙНА Газрын тосны бүтээгдэхүүний тухай хууль: 2022.07.06 Хэн нэгнийг шүүмжлэх юм уу гоочлох гэсэн зорилгоор яриагүй. Үндсэн хууль Францад анх үүссэн. Либерти гэдэг үгтэй холбоотой. Либерти буюу дур зоргоороо аашлахыг боомилно гэсэн үг. Даварсан дарга нарын эрх чөлөөг боомилох гэж Үндсэн хууль гарсан. УИХ-аас 830 хууль баталсан байна. Захиргааны, эрүүгийн шүүх дээр иргэдийг шүүдэг. Засгийн газрын гишүүд, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд хэзээ ч энд гар дүрж болохгүй. 64.1-т маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх байгаа гэж заасан. 66.2-т нь 4 маргаан байж болно гээд боомилсон. Энэ 4 маргаан дотор 26 удаа УИХ, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд магадална гэсэн байгаа.Үндсэн хуульд гагцхүү ард түмний мэдэлд гэж бий, бид ёсчилно. Бидний мэдлээс хэтэрсэн асуудал. Энэ бол ард түмний мэдлээс сайд болох гээд тачаадаж булааж авч байгаа явдал. Аюултай хууль орж ирж байна наадмын өмнө. Хулгайн хууль наадмын өмнө, цагаан сарын өмнө орж ирдэг. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөр ярих ёстой асуудлыг УИХ-ын гишүүдээр яриулж гараар нь могой бариулж байна. Энерги эрчим хүч, бензин дизель бол геополитикийн асуудал. Бизнесийн хууль гэхээсээ илүү геополитикийн асуудал учраас Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл гадаад аюулгүй байдлынхаа асуудлыг ярьдаг институцээрээ ярих хэрэгтэй. Монголчуудын бензиний асуудлыг өөр орны төрд мэдүүлэх гээд сууж байна. Ингэж болохгүй, үнэ буулгах ёстой. Гэхдээ бусдын төрийн карманд бид орж болохгүй. Үндсэн хуулийн 5.4-д төр эдийн засгийг зохицуулна гэсэн болохоос биш үндэсний компаниудаа өшиглөж хаячхаад гадны компаниудад бензиний эрх мэдлээ өгч болохгүй.

2021-2022 ОН АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ | 11 ТӨР ХУВИЙН ХЭВШЛИЙНХЭНТЭЙ ЭН ТЭНЦҮҮ ТҮНШЛЭХ ЁСТОЙ Төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн тухай хууль: 2022.06.03 ЭРХ БАРИГЧ ШИЙДВЭР ГАРГАГЧ НАР БАРЬЦААЛАГДСАН ГЭСЭН ҮГ Банкны тухай хууль: 2022.05.12 ОЮУТОЛГОЙ КОМПАНИ ЗЭСИЙН БАЯЖМАЛАА ОУ-ЫН ХАНШААР ЗАРЖ ЧАДДАГ УУ Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хууль: 2022.01.18 Ажилгүйдэл, ядуурал дээд цэгтээ туллаа. Үнийн өсөлт ихэслээ. Үүнийг засаж, сайжруулах гэж орж ирж байгаа сайн хууль. Энэ үед хувийн хэвшлийнхний урам, зориг төр засагт их хугарсан. Үүнийг засах гэж энэ хууль орж ирж байна. Энэ хуулийн үзэл баримтлалын үндэслэл Үндсэн хуулийн 5.4 буюу “Төр нь улсын эдийн засгийн аюулгүй байдлын төлөө эдийн засгийг зохицуулна” гэж заасантай анх удаа зохицолдож орно гэж ойлгож байна. Энэ хууль гарснаас хойш барих, шилжүүлэх тал дээр 25,5 их наяд төгрөгийг цацсан. 8,9 тэрбум доллар үр дүнгүй байгаа. Үүнийг үр дүнтэй болгохын тулд хамгийн түрүүнд төр хувийн хэвшлийнхэнтэй эн тэнцүү түншлэх ёстой. Хувийн хэвшлийнхэнтэй түншилж байгаа заалтууд хаана байна вэ? Төр 2,5 их наяд төгрөгөө зарцуулах эрх мэдлээ баталгаажуулаад байгаа юм биш үү. УИХ шийдвэрээ гаргаад өөрсдөө хуулиа өөрчлөх гэж байна. Энэ бол Засгийн газар, УИХ барьцаалагдсан байна гэсэн үг. Тухайн үед энэ хуулийг ард түмэнд ээлтэй хууль гаргах гэж байна, галтай шийдвэр гэж хүлээж авсан. IPO гаргахад зарим банк бэлэн бус байна уу, нэрийг нь гаргаж болох уу. Тодорхой хэлээрэй, тодорхой бус байж болохгүй. Энд шалтгааныг нь хэлсэн байна. Банкнуудын активын үнэлгээг бодитоор гаргах шаардлага байна гэж. УИХ гаргасан шийдвэрийнхээ хугацаанд өөрчлөлт оруулах гэж байгаа нь эргэлзээ төрүүллээ. Банканд мөнгөө хадгалуулдаг, үйлчлүүлдэг иргэдийн саналыг авсан уу. Хөрш орны компаниудын аманд орж, бие биенээсээ өрсөж үнэ буулгадаг арчаагүй байдалтай 20 гаруй жилийн түүхийг таслан зогсоох цаг болсон. Нэг бирж дээр хувийн хэвшлийн компаниуд нэгдсэн зохион байгуулалтад орж байгаа. Иймд илүү давуу байдал олгох ТЭЗҮ судалгаа гарсан уу. Бирж байгуулахад 35,5 тэрбум төгрөгийн зардал гарна гэсэн байна. Энэ зардал хаанаас гарах вэ. Бизнес төлөвлөгөө гарсан уу. Оюутолгойн үйлдвэр зэсийн баяжмалаа Монголоос Хятадын хил хүргэх байтал цаашаа явж цэвэршүүлэх үйлдвэрт хүргэж нэмэгдэл зардал гаргадаг. Үүнд манай улс хэдэн төгрөгийн алдагдал гаргаж байгаа вэ?

12 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН ХУУЛЬГҮЙ ДОР ХУЛГАЙ, МЭДЛЭГГҮЙ ДОР БООЛ ГЭЖ ҮГ БИЙ Коронавируст халдвар /Ковид-19/-ын цар тахлаас урьдчилан сэргийлэх,тэмцэх, нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах тухай хууль: 2021.12.24 ИРГЭДЭД ҮЙЛЧЛЭХ, ШУДАРГА ЁС ТОГТООХ ТАЛ ДЭЭР САЙН АЖИЛЛААРАЙ Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус гишүүнийг томилох тухай 2021.11.18 ӨНӨӨДРИЙН БАЙДЛААР МОНГОЛ ХҮН БҮР 30 САЯ ТӨГРӨГИЙН ӨРТЭЙ БАЙНА Монгол Улсын 2022 оны улсын төсвийн төслийн хэлэлцүүлэг: Засгийн газар үнэхээр чармайж хичээж ажилласан. Харин шуурхай гэдэг нэрийн дор ямар ч хуульгүй байж болохгүй. Хуульгүй дор хулгай, мэдлэггүй дор боол гэж үг бий. Төсвийн хууль, томилгоо, эрүүл мэндийн тоног төхөөрөмж янз бүрийн тендерийн дор шуурхай гэсэн нэрийн дор хууль үйлчлэхгүй байж болохгүй гэж би хэлээд байгаа юм. Шуурхай байж болно, тэгвэл гамшгийн тухай хуулиудаараа зохицуулах боломжтой. Өнөөдөр олон улсад ковидыг ашиглаж төсвийн хулгай их гарлаа гэж шуугьж байгаа. Манайд бол олон их наядын тайланг чуулганд тайлагна гэж би байнга ярьж байгаа. Үндсэн хуулийн 19.2-ийг зөрчиж байна гэж үзэж байна. Үндсэн хуулийн цэцэд хандахаас өөр аргагүй байдал үүсээд байгаа шүү. Энэ нь онц байдал, дайны байдалтай байх үеийн хуулийн зүйл заалтуудыг хэрэглэх ёстой байсан. Өмнө нь сонгон шалгаруулалт дээр итгэдэггүй байсан. Харин одоогийн үйл явцаас итгэл төрж сайжирч байна. Та бүхнийг 76 гишүүн бус Монголын ард түмэн сонгосон. Та бүхэнд итгэж байна. Явцыг сайн ажигласан, итгэхийг хүсэж байгаа. Шүүх эрх мэдлийг өндөрт өргөөрэй. Иргэдэд үйлчлэх, шударга ёс тогтоох тал дээр сайн ажиллаарай. Малчдын төлөө тэмцээд явж байхад тогтолцоог хараад гутарч байсан. Шүүгч нарыг хараат бусаар сонгоход анхаараарай. Болохгүй хүнд хариуцлага тооцдог тогтолцоо мөрөөдөл байгаа, биелүүлээрэй. Шийдвэр гаргаж байгаа зарим хүмүүс хууль зөрчдөг, иргэдээс энэ талаар гомдол гаргах боломжийг олгоорой 2022 оны улсын төсөвт авах зүйлүүд байна. Мөн өөрчилж, засаж залруулах ч зүйл бий. Хамгийн гол нь төсөв тогтвортой байх ёстой. Манайд Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль гэж бий. Гэтэл тогтворгүй байдлын хууль болж хувирчхаад байна. Дураараа өөрчилж, засаж байна. Төсвийн сахилга бат гэж байх ёстой. Төсвийг маш их алдагдалтай баталдаг. 2020 онд 4.5 их наяд байсан бол 2021 онд 3.6 их наяд төгрөгийн алдагдалтай баталсан. Харин энэ онд бууруулж улсын төсвийн алдагдлыг 2.4 их наядаар баталж байна. Төсөв гэдэг орлого, зарлага хоёр байдаг. Орж байгаа орлого, гарч байгаа зарлага хоёр тэнцэж байх ёстой. Ядаж олж байгаа орлого нь их, зарлага нь бага байвал айлаар бодоход хуримтлал бий болгоно. УИХ дахь АЖИЛ - БАЙР СУУРЬ МАН ШҮДГҮЙ АРСЛАН БИШ ХУЛГАЙЧДАА ЗАРЛААРАЙ УИХ-ын гишүүний үндсэн үүрэг бол нууцад байгаа материалыг хүртэл ард түмэндээ мэдэгдэх, хэлэх үүрэгтэй. Ийм учраас миний хувьд нүүрсчдийг зарлана. Үүнийг илрүүлэхийн тулд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ, УИХ-ын дарга Г.Занданшатар нар ажлаа хариуцлагатай хий. Шүүх, прокурор, АТГ, ТЕГ огт ажлаа хийхгүй байна. Монголчууд аргаа барлаа. “Алдсан хүн аашаа барна, авсан хүн буянаа барна” гэдэг үг бий. Монгол залуучууд эх орноосоо дүрвэх хэмжээнд очтол хулгай нүүрлэлээ. МАН шүдгүй арслан биш хулгайчдаа зарлаарай. Монголчууд төрийн гурван өндөрлөгт бүх эрх мэдлийг нүүрсчдээс Монголын ард түмнийг хамгаалаарай гэж өгсөн эрх мэдэл шүү.

2021-2022 ОН АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ | 13 ХӨДӨЛМӨРИЙН ХУУЛИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ТӨСВИЙН БОЛОМЖИЙГ БҮРДҮҮЛЬЕ Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн 2022 оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл: 2021.10.19 ХҮНСНИЙ НОГООЧИД АЙЛЫН ДАГАВАР ХҮҮХЭД ШИГ ОРХИГДОЖ БАЙНА Таримал ургамлын үр сортын тухай хууль: 2021.10.15 ТӨСВИЙН АЛДАГДЛЫГ ТА НАР 100 САЯ ХОНЬТОЙ ТЭНЦЭХ МӨНГӨӨР "ТОГЛОЧИХЛОО" Ерөнхий сайдын мэдээллийг сонслоо:2022.12.16 Бид олон хууль баталдаг. Баталсан хуулиа хэрэгжүүлдэг байх нь хамгийн чухал. Долоон жил яригдсаны эцэст Хөдөлмөрийн тухай хуулийг баталсан. Сайн хууль болсон. Хөдөлмөрийн хуулийн 102.1.1-т ижил үнэлэмжтэй ажил үүрэг гүйцэтгэж байгаа тохиолдолд цалин хөлсний хэмжээ адил байна гэж заасан. Энэ анх удаа орж ирсэн заалт. Хувийн хэвшилд ажиллаж байгаа олон салбарын ижил ажил хийж байгаа хүмүүс болон төрийн байгууллагад ажиллаж байгаа хүмүүсийн цалингийн зөрүү одоогийн байдлаар 17-30 хувийн зөрүүтэй байгаа. Одоо 2022 он гараад энэ тухай яригдаж эхэлнэ. Энэ төсөвт суусан байгаа юу? Энэ хууль хамгийн чухал хуулийн нэг. Африкийн олон уул уурхай томоохон орнуудыг дуулгавартай, чимээгүй болгохын тулд үр сортын бодлогоор номхруулж байсан. Энэ хууль 1999 онд батлагдсан. Хоёр удаа өөрчлөлт хийсэн боловч зохицуулалтаа хийж чадахгүй байгаа. Энэ зөвхөн үр тарианы тухай асуудал биш. Таримал ургамлын үр сортын бодлогын асуудал. Хуулийн урьдчилсан тандалт судалгааны тайлангийн хуудас гуравдугаарт заасан байна. Зарим жилүүдэд хүнсний ногооны зарим төрлийн үрийг улсын төсвийн санхүүжилтээр худалдан авч тариаланчдад өгдөг боловч 2016 онд санхүүжилт байхгүй улмаас өгч чадаагүй гэсэн байна. Хүнсний ногоочид айлын дагавар хүүхэд шиг л байдаг. 2016 оноос хойш ногоочдод энэ үрийн асуудал дээр яаж дэмжсэн бэ? Ирэх жилүүдэд хэрхэн дэмжих бодлого байна уу? МАН эрх баригчид та нар нээрээ гомдмоор байна шүү дээ! Сүүлийн 6 жил эрх барьж байгаа. Монголын ард түмэнд юу амлалаа. Сүүлийн 3 жил төсвийн алдагдал 10 их наяд боллоо. Нэг хонийг 100 мянган төгрөгөөр тооцвол та нар төсвийн алдагдалд 100 сая хониор тоглочихсон байна. Нүүрсний хулгай, Оюутолгойн хулгай, Эрдэнэтийн хулгайгаар ард түмнийг минь туйлдуулаад сөхрүүлчихсэн. 2016 онд Монгол улс 24.8 тэрбум долларын өртэй байсан. 2022 оны хоёрдугаар улирлаар өр 33.5 тэрбум доллар болсон. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнтэй харьцуулбал 220%-тай. Бид аль хэдийн та нарын буянаар дампуурчихсан улс болчихсон. Үүний дотор засгийн газрын өр 8.1 тэрбум байна. Энэ дотроо Оюутолгойн өр нь 2016 онд 7.4 тэрбум доллар байсан бол одоо яагаад 12.4 тэрбум доллар болчхов оо. Өнөөдөр хууль, шүүх, прокурор та нар бүгд хам хэрэгтэн болчихсон. Улс төрийн захиалгат хэрэгсэл болчихсон. Гэхдээ энэ бол 30 жил ингээд дагнаад явчихсан. 2012-2016 онд гаарсан. Энэ тогтолцоо ийм арчаагүй болчихсон. Талбай дээр нэрлээд байгаа зурагтай улсуудыг гэм зэмгүй гээд хэлчих тэнхэл та нарт байхгүй. Та нар захиалгатай. Хэн хэнийг сугалсан бэ гэдгийг цаагуур чинь ярьж байна. Ийм байдалд “татаатунгаадуулна” гэдэг та нарын ажил. Тэгэхээр энэ хуулийг эргэж нягталж, харах хэрэгтэй. Хуулийн судлаач, эрдэмтдийн дүгнэлтийг сонсох хэрэгтэй. Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хууль: 2022.12.15 ГЭМГҮЙ ХҮМҮҮСИЙГ "ХУЛГАЙЧ" ГЭЖ ЗАРЛААД ӨӨРСДӨӨ ҮЛДЭХ ГЭЖ ОРОЛДОЖ БАЙНА

14 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН ОРХОН АЙМГИЙН 2022 ОНЫ ТӨСӨВ ӨМНӨХ ОНООС 16 ТЭРБУМ ТӨГРӨГӨӨР ИЛҮҮ БАТЛАГДСАН Улсын их хурлын гишүүн бол ард түмний дуу хоолой, тэднийг төлөөлж төр түших нэгэн юм. Тиймээс ч сонгогдсон тойрогтоо төсөв батлуулах амаргүй ажлыг даадаг. 2021 онд Монгол улсын төсвийг 1.5 их наяд төгрөгөөр баталсан. Үүнээс Орхон аймагт 129.3 тэрбум төгрөгийг хуваарилж байсан. Харин 2022 онд улсын төсөв 2.5 их наяд төгрөгөөр батлагдсанаас Орхон аймагт 155.7 тэрбум төгрөгийг суулгаж өгсөн юм. 2021 - 2022 онд нийт 13,6 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдсэн байна. Батлагдсан төсвийг задалбал өнгөрсөн онуудад эхлүүлсэн сургууль, цэцэрлэгийн барилга, байгууламж, инженерийн шугам сүлжээ, шинээр 320, 960 суудал бүхий сургуулийн барилга, өргөтгөл, хот хоорондын болон аймаг хоорондын зорчигч тээврийн авто буудал, жижиг дунд бизнесийг дэмжих тоног төхөөрөмж зэрэг ажлууд багтсан. Мөн Орхон аймгийн орон нутгийн хөгжлийн санд 10.7 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт хийхээр төсөвлөсөн юм. Тойрог ТӨСӨВ 13,6 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ

2021-2022 ОН АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ | 15 3 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ 1,8 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ 800 САЯ ТӨГРӨГ 2,5 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ 2,5 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ 1,9 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ 200 САЯ ТӨГРӨГ 900 САЯ ТӨГРӨГ Боловсролын салбарыг дэмжих тоног төхөөрөмж Хуулийн дугаар XIII.1.3.33 Төрийн үйлчилгээг ил тод нээлттэй болгох “Олон талт түншлэл” цахим хөтөлбөр Хуулийн дугаар V.3.3.2 Бизнес эрхлэгчдийг дэмжих “Смарт эзэд” хөтөлбөр Хуулийн дугаар XIII.1.3.29 Олон талт түншлэлийн хүрээнд “Жишиг эко баг” төсөл Хуулийн дугаар XII.3.2 Олон талт түншлэлийн хүрээнд “Үйлдвэрлэгч баг” төсөл Хуулийн дугаар XIII.1.3.34 Олон талт түншлэлийн хөгжүүлэх "Жишиг баг" төсөл Хуулийн дугаар XII.3.1 Ажлын байр нэмэгдүүлэх олон талт түншлэл хөтөлбөр Хуулийн дугаар XI.1.3.2 Өрхийн эмнэлгийг дэмжих тоног, төхөөрөмж багаж, хэрэгсэл Хуулийн дугаар XIX.3.28 УИХ-ЫН ГИШҮҮН С.ГАНБААТАРЫН 2021-2022 ОНЫ УЛСЫН ТӨСӨВТ СУУЛГУУЛСАН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ УИХ-ЫН ГИШҮҮН С.ГАНБААТАРЫН 2023-2024 ОНЫ УЛСЫН ТӨСӨВТ СУУЛГУУЛСАН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ 1 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ Боловсролын салбарын тоног төхөөрөмж Хуулийн дугаар X.1.3.6 1 ТЭРБУМ 470 САЯ ТӨГРӨГ Олон талт түншлэлийн хүрээнд "Үйлдвэрлэгч баг" төсөл /Орхон, Баян- Өндөр сум/ Хуулийн дугаар XIII.3.6 500 САЯ ТӨГРӨГ Орон нутгийн хөгжлийг дэмжих "Шинэ хөдөө" төсөл Хуулийн дугаар XIII.3.3 Нийт 2 тэрбум 970 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг миний бие улсын төсөвт тусгууллаа. 3,9 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ

16 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН ТӨСӨЛ ОЛОН ТАЛТ ТҮНШЛЭЛИЙГ ХӨГЖҮҮЛЭХ “ЖИШИГ БАГ” ТӨСӨЛ 1,9 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ ЖИЖИГ ДУНД ҮЙЛДВЭРЛЭЛ БОЛ УЛС ОРНЫ ХӨГЖЛИЙН ТУЛАХ ЦЭГ. ҮЙЛДВЭРЛЭЛ БУЦАЛЖ БАЙГАА ЦАГТ УЛС ОРНЫ ЭДИЙН ЗАСАГ ТЭЛЖ, ЭРГЭЛТ НЬ НЭМЭГДЭЖ БАЙДАГ. ТИЙМЭЭС МИНИЙ БИЕ ОРХОН АЙМАГТАА ҮЙЛДВЭРЛЭЛ БИЙ БОЛГОХ, ХӨГЖҮҮЛЭХ, ЖИЖИГ ДУНД ҮЙЛДВЭРЛЭГЧДЭЭ ДЭМЖИХЭЭР “ЖИШИГ БАГ” БОЛОН “ЖИШИГ ЭКО БАГ” ТӨСЛИЙГ САНААЧИЛЖ, ХЭРЭГЖИХ САНХҮҮЖИЛТИЙГ УЛСЫН ТӨСӨВТ ТУСГУУЛСАН. ОРХОН АЙМГИЙН ЖИЖИГ, ДУНД ҮЙЛДВЭРЛЭЛ ЭРХЛЭГЧИД ӨӨР ХООРОНДОО ӨРСӨЛДӨХ БУС ХАРИН ХООРОНДОО НИЙЛЖ8 ХАМТРАН АЖИЛЛАЖ, ХҮЧЭЭ НЭГТГЭЖ, УЛААНБААТАР, БУСАД АЙМАГ, ГАДААД УЛС ОРНЫ ЗАХ ЗЭЭЛ РҮҮ БАРАА БҮТЭЭГДЭХҮҮНЭЭ НЭГДСЭН ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТТАЙГААР НИЙЛҮҮЛЭХ ЗАРЧМААР АЖИЛЛААСАЙ ГЭЖ ЧИН СЭТГЭЛЭЭСЭЭ ХҮСЭЖ БАЙНА. ҮҮНИЙ ТӨЛӨӨ СУРГАЛТ, АРГА ЗҮЙ, ТӨРИЙН ЗӨВШӨӨРӨЛ, ХУУЛЬ ТОГТООМЖ, БУСАД ЗҮЙЛЭЭР БИ ДЭМЖИН АЖИЛЛАНА. ОЛОН ТАЛТ ТҮНШЛЭЛИЙГ ХӨГЖҮҮЛЭХ “ЖИШИГ ЭКО БАГ” ТӨСӨЛ 2,5 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ

2021-2022 ОН АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ | 17 2500 ШИНЭ АЖЛЫН БАЙРЫГ БИЙ БОЛГОВ "Шинэ ажлын байрны төлөө" улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар аймгийн жижиг, дунд, бизнес эрхлэгчид болон өрхийн үйлдвэрлэл эрхлэгчдийг дэмжих, шинээр ажлын байр бий болгох, ажлын байрыг нэмэгдүүлэх зорилгоор Баян-Өндөр суманд “Жишиг баг” болон “Жишиг эко баг” төслийг хэрэгжүүллээ. Тус 2 төслийн хүрээнд 15 төрлийн 1310 ширхэг тоног төхөөрөмжийг 328 иргэн аж, ахуй нэгж, өрхийн үйлдвэрлэгч нарт 10 багц болгон гардуулан өглөө. Тухайлбал, гутлын толгой хэвлэгээний машин, гутлын оёдлын машин, гутлын шахалтын машин, зах нимгэлгээний машин, арьс зүсэгч машин, зүлгүүрийн үрэлгээний машин, гутал сунгаж томсгох төхөөрөмж, оёдол хийхэд шаардлагатай жижиг хэрэгсэл гэх мэт. Уг төсөл хэрэгжсэнээр 2500 ажлын байр шинээр бий болох нөхцлийг бүрдүүллээ. 2023 онд 1 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ 500 САЯ ТӨГРӨГ 1 ТЭРБУМ 470 САЯ ТӨГРӨГ Боловсролын салбарын тоног төхөөрөмжийн ажилд зарцуулна. “Шинэ хөдөө төсөл” 500 сая төгрөгөөр хэрэгжинэ. Олон талт түншлэлийн хүрээнд “Үйлдвэрлэгч баг” төсөл хэрэгжинэ.

18 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛ БОЛОН ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН ТОНОГ ТӨХӨӨРӨМЖ 3,0 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ БОЛОВСРОЛ ОРХОН АЙМГИЙН БОЛОВСРОЛЫН САЛБАРТ АЖИЛЛАЖ БАЙГАА 2000 ГАРУЙ БАГШ НАРЫН ЗҮГЭЭС ӨӨРСДИЙН СУРГАЛТЫН ОРЧИН НӨХЦӨЛ, БААЗАД ШААРДЛАГАТАЙ САНАЛЫГ НАДАД ИРҮҮЛЖ БАЙСАН ЮМ.

2021-2022 ОН АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ | 19 24 МЯНГАН ЕБС-ИЙН СУРАГЧИД БОЛОН 8000 ГАРУЙ ЦЭЦЭРЛЭГИЙН ХҮҮХДҮҮДЭД БОЛОВСРОЛ ОЛГОЖ БУЙ БҮХ БАГШ, АЖИЛТНЫГ ЦАХИМ ТОНОГ ТӨХӨӨРӨМЖӨӨР ХАНГАЛАА Энэ төслийн хүрээнд боловсролын салбарын нийт ажилтнуудыг цахим тоног, төхөөрөмжөөр хангах ажилд Улсын Их Хурлын гишүүний хувиар 2022 оны улсын төсөвт 3 тэрбум төгрөг тусгуулсан. Ингэснээр Орхон аймгийн сургуулийн өмнөх боловсролын 425 багшид зөөврийн компьютер, ерөнхий боловсролын сургуулийн 1135 багшид таблет, 20 сургуульд шалгалтын тест засагч машин олголоо. Таблет, нөүтбүүкээр хангагдаж чадаагүй боловсролын салбарын бусад ажилтан болох сургалтын менежер, нийгмийн ажилтан, сэтгэл зүйч, нягтлан, нярав, эмч, бичиг хэрэг, хоол зүйч, ХХТА, МСҮТ гэх зэрэг 330 ажилтанд зөөврийн компьютер олгохоор 2023 оны улсын төсөвт 1 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг суулгасан. 2023 онд 1 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ 500 САЯ ТӨГРӨГ 1 ТЭРБУМ 470 САЯ ТӨГРӨГ Боловсролын салбарын тоног төхөөрөмжийн ажилд зарцуулна. “Шинэ хөдөө төсөл” 500 сая төгрөгөөр хэрэгжинэ. Олон талт түншлэлийн хүрээнд “Үйлдвэрлэгч баг” төсөл хэрэгжинэ.

20 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН ТӨРИЙН ҮЙЛЧИЛГЭЭГ НЭЭЛТТЭЙ, ИЛ ТОД БОЛГОХ “ОЛОН ТАЛТ ТҮНШЛЭЛ ЦАХИМ ХӨТӨЛБӨР” 1,8 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ ТОЙРОГТОО ОЛОН ЗҮЙЛ САНААЧИЛЖ ЭХЛҮҮЛСНИЙ НЭГ НЬ ТӨРИЙН ҮЙЛЧИЛГЭЭГ ИЛ ТОД, НЭЭЛТТЭЙ БОЛГОХ “ОЛОН ТАЛТ ТҮНШЛЭЛ ЦАХИМ” ХӨТӨЛБӨР ЮМ. ТӨРИЙН ҮЙЛЧИЛГЭЭ АРД ТҮМЭНД НЭЭЛТТЭЙ ИЛ ТОД БАЙХ ЁСТОЙ. ЭНЭ БОЛ АРДЧИЛСАН ХУУЛИАР ОЛГОГДСОН ТЭДНИЙ МЭДЭХ ЭРХ БИЛЭЭ. ЦАХИМ ХӨТӨЛБӨР

2021-2022 ОН АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ | 21 ОРХОН АЙМГИЙН 100 МЯНГА ГАРУЙ ИРГЭДЭД ЦАХИМ ШИНЭЧЛЭЛЭЭР ТӨРИЙН ҮЙЛЧИЛГЭЭГ ШУУРХАЙ ХҮРГЭХ НӨХЦӨЛИЙГ БҮРДҮҮЛЛЭЭ Энэ хөтөлбөрөөр 24 багийн төвүүдийг цахим тоног төхөөрөмжөөр бүрэн хангасан. Тухайлбал, гэр хорооллын 12 баг, Жаргалант сум, Баян-Өндөр сум, Аймгийн Засаг даргын тамгын газарт хувилах төхөөрөмж, сервер, суурин компьютер, хэвлэх төхөөрөмж, цахим сургалтын төхөөрөмж, сүлжээний тоног төхөөрөмж, програм хангамж гэх мэт нийт 27 төрлийн 688ш техник хэрэгслээр бүрэн хангасан. Эхний ээлжид гэр хорооллын 12 багийн иргэний танхимыг тохижууллаа. Ингэснээр төрийн үйлчилгээ авч чадахгүй байсан иргэд багийнхаа байранд ирж өөрт хэрэгтэй үйлчилгээгээ шуурхай авах боломж бүрдсэн юм. 2023 онд 1 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ 500 САЯ ТӨГРӨГ 1 ТЭРБУМ 470 САЯ ТӨГРӨГ Боловсролын салбарын тоног төхөөрөмжийн ажилд зарцуулна. “Шинэ хөдөө төсөл” 500 сая төгрөгөөр хэрэгжинэ. Олон талт түншлэлийн хүрээнд “Үйлдвэрлэгч баг” төсөл хэрэгжинэ.

22 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН ОЛОН ТАЛТ ТҮНШЛЭЛИЙН ХҮРЭЭНД “ҮЙЛДВЭРЛЭГЧ БАГ” ТӨСӨЛ 2,5 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ МИНИЙ БИЕ ЖИЖИГ ДУНД ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙГ ДЭМЖИХ АЖИЛ БОЛГОЖ “ҮЙЛДВЭРЛЭГЧ БАГ” ТӨСЛИЙГ САНААЧЛАН ХЭРЭГЖИХ САНХҮҮЖИЛТЫГ УЛСЫН ТӨСӨВТ СУУЛГАСАН.

2021-2022 ОН АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ | 23 2023 онд 1 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ 500 САЯ ТӨГРӨГ 1 ТЭРБУМ 470 САЯ ТӨГРӨГ Боловсролын салбарын тоног төхөөрөмжийн ажилд зарцуулна. “Шинэ хөдөө төсөл” 500 сая төгрөгөөр хэрэгжинэ. Олон талт түншлэлийн хүрээнд “Үйлдвэрлэгч баг” төсөл хэрэгжинэ. ЖИЖИГ ДУНД ҮЙЛДВЭРЛЭГЧИД АЙМГИЙНХАА ЭДИЙН ЗАСГИЙГ ӨРГӨЖҮҮЛНЭ Энэ ажлынхаа хүрээнд 11 төрлийн 190 тоног төхөөрөмжийг жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгч иргэдэдээ гардуулан өглөө. Тодруулбал, трактор, хадагч, преслэгчийн хамт, евро эко хашаа, модны машин, шахмал түлш, төмөр, сүү сүүн бүтээгдэхүүн, мах бэлтгэх, шуудай боловсруулах тоног төхөөрөмжүүдийг жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгч нарт Хүнс хөдөө аж ахуйн газартай ашиглалтын гэрээний үндсэн дээр олгосон юм. Ингэснээр Орхон аймагт нийт 600 ажлын байр нэмэгдэж байгааг дуулгахад таатай байна. Мөн үйлдвэрлэгчдийн үйл ажиллагаа тэлж, Орхон аймгийн эдийн засагт үр нөлөө үзүүлэх, сайн чанарын түлш, мод болон төмөр эдлэл үйлдвэрлэж аймгийнхаа хэрэглээг бүрэн хангах боломжтой болж буй. Түүнчлэн төслийнхөө хүрээнд өрхийн тариалан эрхэлдэг иргэддээ зориулж хүлэмж олголоо. Нийт 150 өрхөд хүлэмж гардуулахаас эхний ээлжид Баян-өндөр, Жаргалант сумын 60 өрхөд хүлэмж өгөөд байна.

24 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН БИЗНЕС ЭРХЛЭГЧДИЙГ ДЭМЖИХ "СМАРТ ЭЗЭД" ХӨТӨЛБӨР 800 САЯ ТӨГРӨГ “СМАРТ ЭЗЭД” ТӨСЛИЙН ХҮРЭЭНД АУДИТЫН ГАЗАР, УЛСЫН БҮРТГЭЛИЙН ГАЗАР, АЖИЛ ОЛГОГЧ ЭЗДИЙН ХОЛБОО, ХУДАЛДАА АЖ ҮЙЛДВЭРИЙН ТАНХИМ, АЙМГИЙН ЗАЛУУЧУУДЫН ХОЛБОО, ҮЙЛДВЭРЧНИЙ ЭВЛЭЛИЙН ХОЛБОО БОЛОН ЖАРГАЛАНТ СУМ, АЙМГИЙН ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ГАЗАР БОЛОН БУСАД ЖИЖИГ ДУНД ҮЙЛДВЭРЛЭЛ ЭРХЛЭГЧДИЙГ ДЭМЖИН АЖИЛЛАДАГ БАЙГУУЛЛАГУУДЫН ЧАДАВХЫГ НЭМЭГДҮҮЛЭХ, АЖИЛЛАХ НӨХЦӨЛИЙГ САЙЖРУУЛАХ ҮҮДНЭЭС ШААРДЛАГАТАЙ ТОНОГ ТӨХӨӨРӨМЖӨӨР ХАНГАЖ АЖИЛЛАЛАА.

2021-2022 ОН АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ | 25 АЖЛЫН БАЙР НЭМЭГДҮҮЛЭХ "ОЛОН ТАЛТ ТҮНШЛЭЛ" ХӨТӨЛБӨР 200 САЯ ТӨГРӨГ УГ ХӨТӨЛБӨРИЙН ХҮРЭЭНД ОРХОН АЙМГИЙН ХӨДӨЛМӨР ХАЛАМЖИЙН ГАЗАРТ СҮҮЛИЙН ҮЕИЙН ХӨДӨЛМӨР ХАЛАМЖИЙН 71 ТӨРЛИЙН ҮЙЛЧИЛГЭЭГ ШУУРХАЙ АВАХ БОЛОМЖТОЙ КИОСК МАШИН, КОМПЬЮТЕР ТОНОГ ТӨХӨӨРӨМЖ ХҮЛЭЭЛГЭН ӨГӨВ. МӨН ОРХОН АЙМГИЙН ҮЙЛДВЭРЧНИЙ ЭВЛЭЛИЙН СУРГАЛТЫН ТӨВИЙГ СҮҮЛИЙН ҮЕИЙН ТОНОГ ТӨХӨӨРӨМЖӨӨР ТОХИЖУУЛАВ. ИНГЭСНЭЭР ОРХОН АЙМАГТ ХӨДӨЛМӨР ЭРХЭЛЖ БАЙГАА БОЛОН ШИНЭЭР ХӨДӨЛМӨРИЙН ХАРИЛЦААНД ОРЖ БУЙ ХҮМҮҮСТ ХУУЛЬ, ЭРХ ЗҮЙН МЭДЛЭГ ОЛГОХ ТААТАЙ НӨХЦӨЛ БҮРДЛЭЭ.

26 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН ӨРХИЙН ЭМНЭЛГИЙН ТОНОГ ТӨХӨӨРӨМЖ ШИНЭЧЛЭХ 900 САЯ ТӨГРӨГ ЭРҮҮЛ МЭНД ОРХОН АЙМГИЙН 100 МЯНГА ГАРУЙ ИРГЭДЭД ЭМНЭЛГИЙН АНХАН ШАТНЫ ТУСЛАМЖ, ҮЙЛЧИЛГЭЭГ ҮЗҮҮЛДЭГ ӨРХИЙН ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ТӨВҮҮДЭД 900 САЯ ТӨГРӨГИЙН ҮНЭ БҮХИЙ 17 ТӨРЛИЙН 170 ГАРУЙ НЭН ШААРДЛАГАТАЙ ТОНОГ ТӨХӨӨРӨМЖИЙГ ХҮЛЭЭЛГЭН ӨГЛӨӨ.

2021-2022 ОН АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ | 27 ӨРХИЙН ЭМНЭЛГҮҮДИЙГ ШИНЭ ТОНОГ ТӨХӨӨРӨМЖӨӨР ХАНГАЛАА Ингэснээр Орхон аймагт тэргүүлж буй өвчлөлүүд болох зүрх судас, амьсгалын зам, хоол боловсруулах, бэлгийн зам, шээсний өвчлөлийг эртлэн оношилж, эмчлэхээр болж байгаа юм. Түүнчлэн иргэд заавал бүсийн оношилгоо, эмчилгээний төвд очиж цаг хугацаа алдахгүйгээр өрхийн эмнэлгээсээ үйлчилгээгээ авч байна. 2023 онд 1 ТЭРБУМ ТӨГРӨГ 500 САЯ ТӨГРӨГ 1 ТЭРБУМ 470 САЯ ТӨГРӨГ Боловсролын салбарын тоног төхөөрөмжийн ажилд зарцуулна. “Шинэ хөдөө төсөл” 500 сая төгрөгөөр хэрэгжинэ. Олон талт түншлэлийн хүрээнд “Үйлдвэрлэгч баг” төсөл хэрэгжинэ.

28 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН Сум, өрхийн эрүүл мэндийн төвүүдэд улсын төсвийн хөрөнгө Мөнхсүндрэл -2ш, Мөнхийн Гэгээ -1ш Учралт баяр -1ш Анхны-Оч -1ш Нийцэл -1ш Жаргалант сумын эмнэлэг - 1ш Анхны-Оч - 1ш Мэндцэцэн - 1ш Нийцэл -1ш Учралтбаяр -1ш Мөнхийн Гэгээ -1ш, Мөнхсүндрэл -1ш Энхжихмандариваа -1ш Үйлсбадрах - 1ш Жаргалант сумын эмнэлэг -1ш Анхны-Оч -1ш Мэндцэцэн -1ш Нийцэл -1ш Учралтбаяр -1ш Мөнхийн Гэгээ -1ш Мөнхсүндрэл -2ш Энхжихмандариваа -1ш Үйлсбадрах -1ш Жаргалант сум -1ш Анхны-Оч -1ш Учралтбаяр -1ш Мөнхсүндрэл -2ш Мөнхийн Гэгээ -1ш Энжихмандирва -1ш Нийцэл -1ш Жаргалант сумын эмнэлэг Жаргалант сумын эмнэлэг -1ш Анхны-Оч -1ш Мэндцэцэн -1ш Нийцэл -1ш Учралтбаяр -1ш Мөнхийн Гэгээ -1ш Мөнхсүндрэл -2ш Энхжихмандариваа -1ш Үйлсбадрах -1ш Жаргалант сумын эмнэлэг -1ш Анхны-Оч -1ш, Нийцэл -1ш Энхжихмандариваа -1ш Жаргалант сумын эмнэлэг -1ш Мэндцэцэн -1ш Нийцэл - 1ш Учралтбаяр -1ш Мөнхийн Гэгээ -1ш Мөнхсүндрэл -2ш Энхжихмандариваа -1ш Үйлсбадрах -1ш (ТОНОГ ТӨХӨӨРӨМЖ, НЭР ТӨРӨЛ), Биохимийн анализатор Шээсний хагас автомат анализатор Автомат жин, өндөр хэмжигч Гематологийн анализатор Гэрлийн дижитал микроскоп 4D ЭХО аппарат Гүйлтийн зам 9 10 Дефибрилятор 8 1 10 4 9 6 Жаргалант сум -1ш Нийцэл -1ш Анхны-Оч -1ш Мэндцэцэн -1ш Мөнхсүндрэл - 2ш Үйлсбадрах -1ш Анхны-Оч -1ш Мөнхсүндрэл -1ш Үйлсбадрах -1ш Чих дурандах дижитал аппарат /Отоскоп/ Хаш чулуун массажны ор 3 7

2021-2022 ОН АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ | 29 Жаргалант сумын эмнэлэг -1ш Мэндцэцэн -1ш Анхны-Оч -1ш Нийцэл -1ш 4 Билиметр Жаргалант сумыг эмнэлэг -1ш Анхны-Оч -1ш Мэндцэцэн -1ш Нийцэл -1ш Учралтбаяр -1ш Мөнхийн Гэгээ -1ш Мөнхсүндрэл -2ш Энхжихмандариваа -1ш Анхны-Оч -2ш Мэндцэцэн -1ш Нийцэл -1ш Учралтбаяр -1ш Мөнхийн Гэгээ -1ш Мөнхсүндрэл -2ш Энхжихмандариваа -1ш Үйлсбадрах -1ш Жаргалант сумын эмнэлэг -2ш Анхны-Оч -6ш Мэндцэцэн -3ш Нийцэл -3ш Учралт баяр -2ш Мөнхийн Гэгээ -3ш Мөнхсүндрэл -5ш Энхжихмандариваа -4ш Үйлсбадрах -3ш Жаргалант сумын эмнэлэг -1ш Нийцэл -1ш Мөнхийн Гэгээ -1ш Мөнхсүндрэл - 1ш Анхны-Оч -2ш Мэндцэцэн -2ш Энхжихмандариваа -1ш Учралт баяр -1ш, Нийцэл -1ш Жаргалант сум -1ш Нийцэл -2ш Мөнхийн Гэгээ -2ш Мөнхсүндрэл - 5ш Анхны-Оч -3ш Мэндцэцэн -4ш Энхжихмандариваа -2ш Учралт баяр -2ш (ӨРХИЙН ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ТӨВҮҮД) Өвчтөний монитор Суурин даралтны аппарат Суурин компьютер Зөөврийн компьютер Өнгөт принтер Жаргалант сумын эмнэлэг -1ш Нийцэл -1ш Энхжихмандариваа -1ш Мэндцэцэн -1ш Мөнхийн Гэгээ -1ш Мөнхсүндрэл -2ш “ЭКГ” Зүрхний цахилгаан 10 10 31 7 бичлэгийн аппарат 11 21 оруулалтаар нийлүүлсэн тоног төхөөрөмжийн хуваарилалт Та харьяаллынхаа дагуу өрхийн эмнэлэгтээ хандаж тусламж, үйлчилгээгээ аваарай Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн нэр Даргын нэр Холбогдох дугаар Мөнхсүндрэл Б.Жаргалсайхан 7039 4015 Мөнхийн гэгээ Г.Мядагханд 8834 5888 Нийцэл Г.Болормаа 7735 4334 Мэндцэцэн Д.Оюунсайхан 7035 7274 Анхны оч М.Дулмаа 7035 8975 Үйлсбадрах Э.Чимэдцогзол 7039 4015 Энхжихмандариваа Г.Эрдэнэтуяа 8974 4221 Учралтбаяр Б.Дэжидмаа 7035 7272

30 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН ЭХ ОРНОО ТӨЛӨӨЛЖ, “PDAC 2022” ЧУУЛГА УУЛЗАЛТАД ОРОЛЦОВ Монгол Улсаа сурталчлах, хөрөнгө оруулалт татах зорилгоор Дэлхийн уул уурхайн хөрөнгө оруулагчдын 90 дэх удаагийн “PDAC” чуулганд миний бие оролцоод ирлээ. Уул уурхайн салбарын хамгийн нэр хүндтэй “PDAC” чуулганд дэлхийн 135 орны 23,000 гаруй төлөөлөгч, 2,500 гаруй хөрөнгө оруулагч оролцож, 1,100 гаруй компани үйл ажиллагаагаа танилцуулсан юм. Миний хувьд “Эрдэс баялгийн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Уул уурхай, хүнд УИХ-ЫН ГИШҮҮН С.ГАНБААТАРААР АХЛУУЛСАН АН-ЫН ГИШҮҮД АНУ-ЫН КОНГРЕССЫН СОНГУУЛИЙН АЖИГЛАГЧААР АЖИЛЛАВ Ардчилсан намын Үндэсний Бодлогын хорооны гишүүд арваннэгдүгээр сарын 08-25-нд АНУ-ын Вашингтон хотноо Бүгд Найрамдахчуудын Олон Улсын хүрээлэнд ажиллав. Тус багийг би бээр ахалж явсан юм. Энэ хүрээнд Монгол-Америкийн Бизнесийн Зөвлөлийн Ерөнхийлөгч Стивин Сандерс, Зүүн Өмнөд Азийн бодлого хариуцсан зөвлөх Кейт Лүз, Улс төрийн бодлого хариуцсан зөвлөх Жон Дейзерт тэргүүтэй удирдагчидтай чухал уулзалт хийж чадсан. МОНГОЛ-ЧЕХИЙН ПАРЛАМЕНТЫН БҮЛГИЙН ЦАХИМ УУЛЗАЛТАД ОРОЛЦОЖ, ҮГ ХЭЛЛЭЭ Хоёр улсын парламентын хамтын ажиллагаа, худалдаа, эдийн засаг, нийгмийн хамгаалал, боловсрол, шинжлэх ухаан, болон тахь нутагшуулах төсөл зэрэг харилцан сонирхсон асуудлуудаар санал солилцсон юм. Энэ үеэр салбарын хамтын ажиллагааг улам бүр идэвхжүүлэх, бодит нөөц боломжид нь хүргэж хөгжүүлэхэд хоёр талаас анхаарч, хамтран ажиллах шаардлагатай. Түүнчлэн парламент хоорондын хамтын ажиллагааг дэмжих гол механизм нь найрамдлын бүлгүүд, цаашид бүлгийн гишүүд илүү ойр дотно, идэвхтэй хамтран ажиллах нь чухал. үйлдвэрийн яам, Бүгд Найрамдах Чили Улсын Уул уурхайн яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-ийг байгуулан богц дүүрэн ирлээ. Олон Улсын ХАРИЛЦАА

Орхон аймаг, 20 дугаар тойрог УИХ-ын гишүүн Сайнхүүгийн Ганбаатар ХУУЛЬ ТОГТООХ ДЭЭД БАЙГУУЛЛАГАД ЭРДЭНЭТЧҮҮДИЙН ДУУ ХООЛОЙ ЯМАГТ ӨНДӨРТ БАЙНА

32 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН Түүнд ганган чамин үг, хийсвэр магтаал огтоосоо зохихгүй. Гагцхүү тойргийн иргэдийн итгэлийг дааж, чадал хүчээ дайчлан ажиллах нь түүний чиг шугам. Хууль тогтоох төрийн дээд байгууллагад Эрдэнэтчүүдийн дуу хоолойг ямагт өндөрт байлгаж, үзэл бодол үнэт зарчмын дор аливаад худалдагдахгүй байхыг үлгэрлэж буй ард түмэн хайртай, цөөн улс төрчдийн нэг нь Сайнхүүгийн Ганбаатар. “ Улс төрчдийн, Засгийн газрын гаргаж буй бодлого шийдвэрт хулгай зэлгий, хуурамч луйвар гарчих вий! Бидний өмнөөс хянаарай” гэсэн олон нийтийн захиа даалгаврыг хэлбэрэлтгүй сахиж, анхлан хөндсөнөөс өнөөдрийг хүртэл 20 орчим жил уйгагүй хөөцөлдөж буй “Оюутолгойн гэрээ” тойрсон асуудал түүнийг жинхэнэ “тэмцэгч” гэдгийг нэгэнтээ баталчихсан.

2021-2022 ОН АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ | 33 Нүүрсний хулгай гэхээсээ илүүтэй Монголын ард түмний баялаг, залуучуудын сайхан амьдрах боломж, олон мянган хүнийг ажилтай, орлоготой байлгах, олон олон цэцэрлэг сургуультай болох “алдагдсан боломж” гэх байр суурийг та хүчтэй илэрхийлдэг шүү дээ? Монголын ард түмний хамгийн том айдас “Төс засаг” болчихлоо. Тэд сонгуулийн компанит ажилдаа иргэдийг сайхан амьдруулах тухай ярьдаг боловч үндсэндээ “Эрдэнэт”,”Тавантолгой”,“Оюутолгой” -д бараа нийлүүлэх ноён оргилд сууж, хулгай хийх тэмцээндээ хэрхэн ялалт байгуулахын төлөө л улайран өрсөлдөж байна. Тодруулбал, үе, үеийн ерөнхийлөгч, ерөнхий сайд нар Тавантолгойн нүүрсний гэрээнүүдийг хэнд, хэрхэн, ямар үнээр өгөх вэ, “Оюутолгойн” ТУЗ-д хэнийг оруулах вэ, бараа ханган нийлүүлэлтээс хэрхэн, яаж идэх вэ гэх уралдаанд оролцдог нь нууц биш. Ийм байдал нь Монгол Улсыг 30 жилийн хугацаанд 33 тэрбум ам.долларын өрөнд оруулж иргэдийн амьдралыг тартагт нь тулгачихлаа. Тавантолгойн асуудал нь маш том хулгай. Ямар аймшигтай том хулгай вэ гэдгийг сэтгүүлч танд хэлье. Тавантолгойн орд нь 6-10 тэрбум тонны нүүрсний нөөцтэй. Арай үнэтэй буюу коксжих нүүрс нь 1.4 тэрбум тонн бөгөөд тонн нүүрс худалдах өртөг 100 ам.доллар. 6 тэрбум тонноор тооцвол 600 тэрбум доллар юм. Эрчим хүчний нүүрсний тонн тутмыг 10 доллароор тооцвол 72 тэрбум ам.доллар болно. Б.Ганхуяг гэх залууг Эрдэнэс тавантолгойн захирлаар МАН-аас л томилсон биздээ. Олон зуун сая доллар хулгай хийж, эргээд томилсон эздэдээ тарааж байгаа нь ойлгомжтой. Нүүрсний хулгайн асуудалд хоёр бурууг хэлье. Нэгдүгээрт, Төр засгийн хамгийн том шийдвэр гаргах улсууд Эрдэнэс тавантолгойн шат шатны дарга, захирлуудын томилгоог хийдэг. Мөн хууль, шүүхийн байгууллагын толгойг тэд л тавьдаг. Хэрэв Ерөнхийлөгч болон ерөнхий сайд нүүрсний хулгайн хэрэгт оролцсон бол эл хулгай илрэхэд маш хэцүү. Хоёрдугаарт, Хууль, шүүхийн байгууллага нь хулгайчидтайгаа хам хэрэгтнүүд болчихсон шүү дээ. ХУЛГАЙ ИЛРЭХ ҮҮ? Монголд Улсад хамгийн сайн шүүх, цагдаа, прокурор, авлигатай тэмцэх газар байна гэдэг. Тэгсэн мөртөө “Монгол Улсад хамгийн том хулгай” гарчихлаа. Яагаад... Махатма Ганди “Хүн бүр сайхан амьдрах баялаг манай оронд бий. Гагцхүү зарим нэг улс төр, эдийн засаг дамнасан гэр бүлүүдийн шуналыг гүйцэлдүүлэх баялаг хүрэлцэхгүй байна ” гэв.

34 | АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ 2021-2022 ОН Ерөнхийлөгч, ерөнхий сайд тэргүүтэй эрх баригч намын толгойлогчид эл хулгайд оролцоогүй л юм бол, хулгайчид амархан баригдах ёстой. Зүгээр нэг жижигхэн алтан гулдмайн асуудал бус хэдэн мянган машин, хэдэн сая тонн нүүрсний тухай асуудал энд яригдаж байна. Нууцаар хулгай хийх боломж яагаад ч байхгүй. Монголын ард түмэн сонгох эрхээ эдлэхдээ МАН-ыг “Эрдэнэс тавантолгой болон “Эрдэнэт” ТӨҮГаар бидний амь амьдралыг дээшлүүлж, ажил орлоготой болгоорой хэмээн сонгосон. Шүүх, цагдаа, прокурор томилох эрх мэдлийг шударга байгаарай, хулгай зэлгийг номхотгон дараарай гэж олгосон болохоос нэгдэн нийлээд ард түмний баялгийг зарж, хагартлаа баяжаарай гэж МАН-ыг сонгоогүй. Ард түмэн олуулаа. Гэхдээ цөөн хэдэн шуналтнуудын өмнө Монголын ард түмэн дэндүү цөөдөж байна. Харамсалтай. Таныг Монголын улс төрд цөөн тохиох эх оронч, ёс суртахуунт “тэмцэгч” гэж олон нийт хардаг. Өвлийн хүйтэнд, 20 орчим хоног үзэл бодлоо илэрхийлэн жагсаж байгаа залууст тэмцлийн үр дүнтэй арга замаас хэлбэл? Миний хувьд олон жил жагсагчидтай мөр зэрэгцэн тэмцэж ирсэн. Жаргал зовлонг нь сайн мэднэ. Жагсагчдад зөвлөгөө өгөх нь хаашаа юм. Ямартаа ч төр засаг, ард түмэндээ нээлттэй сонсгол нэрийн дор тайлангаа тавьж байгаа нь сайн хэрэг. Гэхдээ л хуураад байна. Жагсагчид Эрдэнэс тавантолгойн бүх гэрээг ил болго гэж шаардаж байгаа. Албаны хүмүүс цахим хуудаст байршсан гэж худлаа хэлж байна. Тиймээс бүх гэрээг “цаасаар авъя, хэвлээд өг” гэж шаардах хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, Эрдэнэс тавантолгойн нүүрс худалдан авах оффтэйк гэрээнээс гадна, дэд бүтцийн маш олон гэрээ бий. Тэдгээр гэрээг шаардах хэрэгтэй. Гуравдугаарт, Эрдэнэс тавантолгой нь үйл ажиллагаандаа олон их наяд төгрөгөөр бараа бүтээгдэхүүн худалдан авах гэрээ хийсэн. Жишээ нь: экскаватор, салярк, цаас, тавилга, бусад гэх мэт. Ямар ямар компанитай худалдан авах гэрээ байгуулж, хэрхэн ажилласантай холбоотой бүх материал, мэдээллүүдийг цуглуулах шаардлагатай. Улмаар гэрээнүүдэд хөндлөнгийн бие даасан татварын болон аудитын байгууллагын шинжээчийн дүгнэлт гаргуулах тухай асуудал яригдана. Үүнд шаардагдах хөрөнгийг төр гаргавал сайн, гаргахгүй гэвэл ард түмнээс хандив цуглуулна гэж явах ёстой. Мэргэжлийн байгууллагын дүгнэлтээс хэн Оюутолгой дээрх Монголын ард түмний ашиг, орлого улам л алсарч байна.

2021-2022 ОН АЖЛЫН ТАЙЛАН СЭТГҮҮЛ | 35 гэдэг ямар компани хулгайч болох, тэрний араас аяндаа улс төрчид нь чирэгдээд л гараад ирнэ. Тэмцлийн арга замын тухай таны асуултад ингэж хариулъя даа. Дашрамд, өөрсдийн эрх ашгийн төлөө тэмцэж буй Монголын залуучуудад маш их баярлаж байна. Та “Оюутолгойн гэрээ”-ний ноцтой алдаа, түүнд бугшсан бүхнийг илчилж, үүний төлөө уйгагүй тэмцэж ирсэн? Миний залуу насны 20 орчим жилийн хөдөлмөр, зүтгэл “тэмцэл” дунд өрнөсөн. Тухайлбал, Уур уурхайн баялаг, тэр дундаа Оюутолгойн баялгийг олон нийтэд ил тод, шударгаар хүртээхийн төлөөх тэмцэл дунд өрнөлөө шүү дээ. Оюутолгойн асуудлыг хэзээ ч улс төрд оноо авах байдлаар ашиглаж байсангүй. Гагцхүү Монголын ард түмний эрх ашгийг л бүрэн хангамаар байвч тэр бүр чадахгүй л байна. Энэ оны 12 дугаар сарын 10-нд “Рио Тинто” компани “Туркойз Хилл ресурс” компанийг залгичихлаа. Ингэснээр Оюутолгой компани Монголчуудад улам л хаалттай болсон гэхэд хилсдэхгүй. Дээрх өдрөөс хоёр хоногийн өмнө арга хэмжээ авах тухай албан бичгийг Ерөнхийлөгч болон ерөнхий сайдад хүргүүлсэн ч хариу ирээгүй байна. 2023- 2033 он хүртэлх арван жилд Рио Тинто компани хамгийн ашигтай бөгөөд хамгийн үр дүнтэй ухалтаа хийнэ. Энэ үеэр Монголчууд хоосон хоцорч болохгүй, үүн дээр ч миний бие тэмцлээ үргэлжлүүлнэ. Тойрогтоо хийсэн ажлуудаас онцолбол? Нэгдүгээрт, Эрдэнэтчүүд Улаанбаатар хотын дээд зэрэглэлийн эмнэлэг рүү шинжилгээ өгөхийн тулд явах шаардлагагүй болсон. Иргэдийнхээ хүсэлт, шаардлагын дагуу өрхийн эрүүл мэндийн төвүүдэд шаардлагатай байсан тоног төхөөрөмжөөр хангалаа. Хоёрдугаарт, Орхон аймгийн боловсролын салбарт ажиллаж байгаа 2000 орчим багш нарыг мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэхэд нь анхаарч компьютер, тоног төхөөрөмжөөр хангалаа. МСҮТ болон удирдах ажилтнуудыг компьютероор хангах хүсэлт ирсэн. Үүнийг ойрын хугацаанд шийдвэрлэн ажиллахыг хичээж байна. Гуравдугаарт, Орхон аймгийн ЖДҮ-ийн салбарыг дэмжих ”Үйлдвэрлэгч баг төсөл”-ийн хүрээнд гутлын машин, оёдлын цехийн машин, гал тогооны тавилга үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж, төмрийн машин зэрэг ЖДҮ-ийг дэмжих 200 гаран техник, тоног төхөөрөмжүүдээр хангах юм. Орхон аймгийн ЖДҮ-ийн газар, аймгийн Хөдөө аж ахуйн газар болон сумын удирдлагуудтай хамтарч, тодорхой сонгон шалгаруулалтын дүнд иргэдэд олгоно. Иргэдийн боломжит хэсгийг үйлдвэрлэлийн зориулалттай “хүлэмж”-ээр хангах ажил тань хэр урагштай явж байна? Дэлхий нийтэд хүнсний хангамжийн аюулгүй байдал асуудал дагуулж байна. Манай улс ч импортын хамаарал бүхий хүнсний хангамжийн асуудал “өндөр эрсдэлтэй” орны тоонд орчихсон. Орхончууд өөрийн өмчлөлийн газар болон хашаандаа жимс, нарийн ногоо тариалж аж ахуй эрхлэх зэргээр ахуй амьдралаа өөд нь татаж хэнээс ч хараат бусаар сайхан амьдрахыг дэмжих чиглэлд “Хүлэмжээр хангах” ажлууд хэрэгжээд явж байна. Иргэдэд 160 хүлэмжийг олгох төлөвлөгөөтэй байгаагаас 60 орчим хүлэмжийг иргэдэд гардуулаад байна. Багуудыг цахим тоног төхөөрөмжөөр бүрэн хангах ажил аль шатандаа явж байна? Нийт 24 багийн төвүүдийг цахим тоног төхөөрөмжөөр хангахад шамдан ажиллаж байна. Ингэснээр иргэд төрийн үйлчилгээг түргэн шуурхай авах боломж бүрдэх юм. Улс төрчдийн, Засгийн газрын гаргаж байгаа шийдвэр дунд хулгай зэлгий, хуурамч луйвар гарчих вий бидний өмнөөс хянаарай гэж ард түмэн та бүхнийг илгээсэн. Энэ үүргээ хэрхэн биелүүлж байна? Хичээж л байна. Намайг хэрхэн ажиллаж байгааг би бус тойргийн иргэд маань л дүгнэнэ. Цагаан сараар ул боов, элдэв бэлэг сэлт тараагаад байж чаддаггүй нь миний сул тал юм даа. Харин Орхон аймаг дахь боловсролын салбарын ажилтнуудыг цахим тоног төхөөрөмжөөр хангах, ЖДҮ эрхэлж ажлын байр нэмэгдүүлж байгаа иргэдэд шаардлагат тоног төхөөрөмж олгох болон өрхийн эмнэлгийн хүртээмж, үйлчилгээг сайжруулахад зайлшгүй хэрэгцээт тоног төхөөрөмжөөр хангах нь миний үндсэн ажил юм. Баярлалаа. Танд амжилт хүсэе.

Эрдэнэтчүүдийн дуу хоолойг парламентад хүчтэй хүргэнэ! Улсын их хурлын гишүүн эрх мэдэл, суудлын төлөө биш иргэдийн төлөө ажиллах үүрэгтэй. Тиймээс ч өргөсөн тангарагтаа үнэнч байж, төрийн зөв бодлогыг дэмжин, алдаатай буруу бодлогыг шүүмжилж, таслан зогсоох арга хэмжээг авч ажиллаж байна. Миний бие болон ажлын алба та бүгдээс хууль тогтоомжтой холбоотой болон бусад асуудлаар санал, хүсэлт хүлээн авахдаа үргэлж нээлттэй байна. Орхон аймаг дахь ажлын албаны хаяг: Орхон аймаг, Баян-Өндөр сум, Зэст баг, Захиргааны 3-р байр, 301 тоот Утас: 8022-5390 Улаанбаатар хот дахь ажлын албаны хаяг: Улаанбаатар хот, Сүхбаатар дүүрэг, Жанжин Д.Сүхбаатарын талбай 1, Төрийн ордон, 218 тоот, Утас: 9931-4567 Фэйсбүүк хуудас: Ганбаатар Сайнхүү Мэйл: [email protected] Утас: 9910-3409