Гарчиг

 Химийн хорт бодис тухай - Химийн хорт бодисын аюулын үнэлгээ - Химийн хорт боди төрөл  Химийн хорт бодисны хэрэглээ - Хоол хүнс - Гоо сайхан будгийн хэрэгсэлд - Хувцас - Хүүхдийн модон тоглоом - Хүүхдийн хуванцар тоглоом - Арьс ширний үйлдвэрлэлд Номзүй

1

Химийн хорт бодис тухай. Химийн хорт болон аюултай бодисын тухай  Химийн хорт бодис – хүний эрүүл мэнд, байгаль орчин , мал , амьтанд хортой нөлөө үзүүлэх улмаар үхэл мөхөлд хүргэх, үйлчилгээний химийн бодис, тэдгээрийн нэгдэл  Химийн аюултай бодис – тэсрэмтгий , шатамхай , идэмхий исэлдүүлэгч цочромтгой шинж чанартай химийн бодис, тэдгээрийн нэгдлийг хэлнэ.  Хориглосон химийн бодис – монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр хэрэглэхийг хориглосон химийн хорт ба аюултай бодис тэдгээрийн нэгдлийг хэлнэ  Хязгаарласан химийн бодис- зөвхөн зөвшөөрсөн газарт, технологийн дагуу тодорхой дагуу тодорхой хяналтын дор хэрэглэхийг зөвшөөрсөн химийн хорт ба аюултай бодис , тэдгээрийн нэгдлийг хэлнэ.  Пестицид бодис – мал амьтан ургамлыг аливаа өвчинөөс сэргийлэх хөнөөлт шавьж, мэрэгч, хогийн ургамлаас хамгаалах зориулалтай химийн бодис, тэдгээрийн нэгдэл хэлнэ.

Зураг.1. Химийн хорт бодис дээрх тэмдэглэгээ Хорт бодисын төрөл Хоруу чанарыг 4 бүлэгт хувааж болно. 1.Химийн хорт бодисууд – Химийн хорт бодисууд нь мөнгөн ус, нүүрстөрөгч дан исэл , органик нэгдлүүд , тухайлбал метилийн спирт зэрэг органик бус бодисууд орно. 2. Биологийн хорт бодис- Олон организм хорт нэгдлүүдийг агуулдаг. Зарим эх сурвалжууд нь эмгэг төрүүлэгч организмуудыг хортой гэж үздэг. 3. Физик хорт бодисууд- Эдгээр нь биологийн процессуудад саад болох бодисууд юм. Жишээ нь асбет, цахиурын орно. 4. Цацрага туяа - Цацрага нь олон организмд хортой нөлөө үзүүлдэг. Жишээ нь гамма цацраг болон микро долгион юм.  Химийн хорт бодисын аюулын үнэлгээ - Онцгой аюултай Ангилалд хүчтэй ба маш хүчтэй хортой үхлийн аюултай болон хорт хавдар үүсгэгч, мутанцийн өөрчлөлтийг бий болгодог үр удамд нөлөөлөх болон нөхөн үржихүйд хор хөнөөлтэй бодисууд хамаарагдана. - Их аюултай Энэ бодисын ангилалд хорт хавдар үүсгэгч, үр хөгжлийн бэрхшээлтэй байдалд хүргэдэг бодис материалууд орно. - Дунд зэргийн аюултай - Бага зэргийн аюултай

2

 Химийн бодис төрөл № 1

Химийн бодис төрөл Шатамхайн шингэн асгарах Acetone, Ethanol, methanol, hexane, diethyl ether Шатамхай бус органик шингэн асгарах

2

Хүчил асгарах hydrochloric acid, hydrogen chloride, sulfuric acid

3

Хүснэгт.1. Химийн бодис төрөл Тодорхойлолт 37.8С-с дээш хэмд ноцож, богино хугацаанд хурдан ууршдаг. Шатамхай бус, дэгдэмхий шингэний алдагдлаас үүсэх гол аюул нь уураар амьсгалын замын эрхтэнд нөлөөлөхөөс гадна арьсанд шингэх юм. Эдгээр бодисоос үүсэх гол аюул нь идэмхий юм.

Химийн хорт бодисын хэрэглээ Химийн хорт бодисуудын бид өдөр болгон хэргэлж үүнээс биндий бие махбод сөрөг нөлөө үзүүлж аливаа өвчинг үүсгэж байна. Энэ нь улмаар хүний бие махбод маш их хор хохирол учруулж байна. Химийн хорт бодисын хэрэглээ. Жишээ нь 1. Хоол хүнс 2. Гоо сайханы будгийн хэрэгсэлд 3.Хувцас 4. Хүүхдийн модон тоглоом 5. Хүүхдийн хуванцар тоглоом 6.Арьс ширний үйлдвэрлэлд зэрэгт химийн хорт бодис ихээр агуулагдана. 1. Хоол хүнсэнд Хоол хүнсэнд гэвэл бидний байг иддэг чипсэнд маш аюултай химийн хорт бодис байдаг гэдгийг Шведийн эрдэмтэн Стокхолмын эрдэмтэн нотолсон байна. Энэ акриламид юм. Энэ нь цагаан тунгалаг өнгөтэй, усанд уусдаг талст бодис юм. Энэ бодис нь мэдрэлийн системийг дарангуйлдаг бөгөөд хавдар үүсгэдэг болохыг тогтоожээ. Акриламид нь нүүрс усаар баялаг хүнсийг халаахад үүсгэдэг. Гэхдээ уг хүнсийг чанахад биш шарахад үүсдэг ажээ. Шарах явц нь тийм ч муу зүйл биш боловч нэг тосонд олон дахин шарах явц нь маш хортой. Учир нь тос нь маш хүчтэй хорт нөлөө бүхий бодис ялгаруулдаг.

Зураг.2. Чипс 2.Гоо сайханы будгийн хэрэгсэлд Энэ ангилалд тосон будаг, будгийн харандаа, усан будаг, баримлын шавар, гарын болон нүүрны усан будгийн иж бүрдэл зэрэг багтана. Гоо сайханы иж бүрдэл нь хар тугалга, формальдегид болон фталет агуулдаг.

Зураг.3. Гоо сайхан будаг

3

3. Хувцас Полиэфир бол хамгийн алдартай бөгөөд хамгийн их ашигладдаг хиймэл даавууны нэг юм. Хэдийгээр нулимс гарах, муу зүйлээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд хөвөн гэх мэт байгалийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн холимгоор хийдэг ч эрүүл үзүүлэх нөлөө хор хөнөөлтэй хэвээр байна. Полиэфир өмссөн үед таны арьс амьсгалахад хэцүү болдог. Биеийн температурыг өсөлт нь энэ даавуунаас химийн бодис ялгаруулж дараа нь арьсанд шингээж өгдөг. Энэ нь тууралт, загатнах , улайлт, экзем, дерматит гэх мэт янз бүрийн асуудал их гардаг.

Зураг.4. Полиэфир хувцас 4.Хуванцар тоглоом Зөөлөн хуванцар стоглоомонд синтетик резин тоглоом , шаар, зөөлөн хууванцар гэх мэт тоглоомнууд багтах бөгөөд эдгээр нь дааврын тогтолцоонд нөлөөлөх фталет нэгдлийг агуулж байна. Зарим тоглоомнууд нь хүнд металл болон бусад аюултай бодисыг агуулж болно. Охидуудын тоглодог хүүхэлдэйнүүд ихэвчлэн хуванцраар хийгддэг. Хар тугалгыг хуванцарт тогтворжуулагч болон ашигладаг. Хуванцар тоглоомд флалетыг хуванцарыг зөөлөн нугарамтгай болгох зорилгоор хэрэглэдэг. Фталет нь дотоод шүүрлийн тогтолцоог хямрааж, хавдар үүсгэх чанартай.

Зураг.5. Хуванцар тоглоом 5. Модон хүүхдийн тоглоом Будаггүй , хатуу модон тоглоомын зарим нь аюулгүй боловч зарим нь аюултай модон тоглоом байж болно. Цавуу агуулсан модон тоглоом нь хорт хавдар үүсгэгч химийн бодис формалдегид агуулж байдаг аюултайд тооцогддог. Лак болон хүнд металл түүний дотор хар тугалга агуулж болох модон тоглоомноос болгоомжлох чухал.

Зураг.6. Цавуутай модон тоглоом

4

6.Арьс шир, ноос ноолуурийн үйлдвэрлэлд Химийн бодис хамгийн өргөн хэрэглэгддэг арьс шир, ноос ноолуурын үйлвдэрлэгдэж буй химийн бодисууд юм. Энэ төрлийн химийн бодисууд нь ихэвчлэн хүчтэй идэмхий, түлэмтгий , исэлдүүлэгч үйлчилгээтэй, байгаль орчинд саарамагжуулалт хийлгүй хаях тохиолдолд хортой нөлөө үзүүлэх үйлчилгээтэй. Түүнчлэн хорт хавдар үүсгэгч, удаан хугацаагаар хадгалагдаж хордуулах чадвартай химийн бодис , цаашлаад хүний үр хөврөлд, үр удамд хортой бодисыг маш их хэжээгээр ялгаруулждаг.

Зураг.7. Арьс ширний үйлдвэрлэл  Химийн хорт бодисоор хуванцар саван зэрэгийг маш их хийдэг энийг бид нар өдөр тутмын амьдралдаа хэрэглэдэг . Энэ дээр байрлулах өнгө хэр зэрэг хортой мэдэж болно. Хүснэгт.2. Химийн бодисын саван дээр байрлуулах өнгө Химийн хорт бодисын саван дээр байрлуулах шошгоны өнгө Цэнхэр

Хадгалах бодисын хор, аюулын төрөл

Хадгалах хэлбэр

Эрүүл мэндэд хортой

Улаан

Шатах аюултай

Шар

Урвалд орох аюултай

Цагаан

Түлэх аюултай

Сайтар тусгаарлагдсан, хорт бодис хадгалах агуулахад хадгална. Шатамгхай шингэгүүдийг хадгалах агуулахад байрлуулна. Шатамхай болон шатдаг материалуудаас хол тусгаарлан хадгална. Тэсвэртэй материалаар хийгдсэн агуулхад хүчил шүлтнээс тусгаарлана хадгална

 Химийн хорт бодисны судалгаа 2013 оны байдлаар дэлхийд 10 сая гаруй нэр төрлийн химийн бодис бүртгэгдсэний 70 орчим нь бидний ахуй амьдралд өдөр тутмын ашиглагдаж байгаагаас 10 мянга гаруй нь хүний эрүүл мэнд, байгаль орчинд ямар нэг байдлаар сөрөг нөлөө үзүүлж , эдгээрээс одоогийн байдлаар 200 гаруй нь хорт хавдар үүсгэдэг болох нь батлагдаад байна. Олон улсын зах зээлд жил тутамд 1000 нэр төрлийн химийн бодис шинээр гардаг ба жилд 100 орчим мянган нэр төрлийн химийн 400 сая орчим тонн химийн бодис үйлдвэрлэдгээс үүдэн 400 гаруй сая тонн аюултай хаягдал гарч байна. Манай улсад химийн хорт бодисын ашиглалт, хамгаалалт байдалд 3 жилийн өмнө явуулсан улсын үзлэгийн дүнгээс харахад 8000 нэр төрлийн 10000 орчим тонн химийн бодис уул уурхай болон бусад салбаруудын хэрэгцээнд импортлогдож, тэдгээрээс агаарт 100, ус болоод хөрсөнд 1000 гаруй нэр төрлийн химийн бодис ялгаран хаягдаж байгаа нь тогтоогдсон.

5

Ном зүй: 1. Цэрэнханд,Д.,ба бусад .,(2016) .Химийн лавлах ерөнхий хими, физик хими. УБ. 2. Баярмаа.Ц., (2008).Б Байгаль орчин хуулийн эмхтгэл. УБ 3.Цэрэнжав.Д.,(1963).Химийн хорт бодисоос биеэ хамгаалья. УБ

6