Kemom Ch ab al. Wuj ya ol kina oj ri ajtijab Rox Junab. Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik. Nub i are :

Kemom Ch’ab’al Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’ K’iche’ Tercer grado primaria Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik Nub’i’ are’: Catalogació

23 downloads 77 Views 16MB Size

Recommend Stories


AB CH. Área del PQR ABC AB CH. Área del ABC QR PA. Área del. El área de un triangulo rectángulo es igual al semiproducto de sus catetos
1 AREAS La noción de área está asociada a la extensión o superficie de una figura. El área es un número que nos dice que tan extensa es una región y l

14-RI
27/03/2014 50284108J Firmado por: DE MIGUEL MORO TOMAS PEDRO AC: OU=FNMT Clase 2 CA,O=FNMT,C=ES 04/04/2014 78541998B Firmado por: MIRALLES CABRERA CES

Story Transcript

Kemom Ch’ab’al Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

K’iche’ Tercer grado primaria

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik Nub’i’ are’:

Catalogación de la fuente Proyecto de Desarrollo Santiago - PRODESSA.

Mi cuaderno para pensar y resolver - Kemom Ch’ab’al - Tercer grado primaria Programa de lectoescritura eficaz con enfoque de valores. Primera edición. Guatemala, 2012.. 176 p. ISBN en trámite. Temas: Comprensión lectora, equidad de género, paz y derechos humanos, bilingüismo e interculturalidad, pensamiento lógico, comunicación y lenguaje.

Autoridades Ministeriales Cynthia Carolina del Águila Mendizábal Ministra de Educación Evelyn Amado de Segura Viceministra Técnica de Educación Alfredo Gustavo García Archila Viceministro Administrativo de Educación Gutberto Nicolás Leiva Alvarez Viceministro de Educación Bilingüe e Intercultural Eligio Sic Ixpancoc Viceministro de Diseño y Verificación de la Calidad Educativa Evelyn Verena Ortiz Herrera de Rodríguez Directora General de Gestión de Calidad Educativa –DIGECADEOscar René Saquil Bol Director General de Educación Bilingüe Intercultural –DIGEBI-

Federico Roncal Martínez y Edgar García Tax Codirección Proyecto de Desarrollo Santiago -PRODESSA Erwin Salazar De León - Coordinador del Área de Proyectos Educativos Equipo de producción y coordinación Federico Roncal Martínez Erwin Salazar De León Coordinación de la producción Daniel Caciá Álvarez Silvia Montepeque Mediación pedagógica Federico Roncal Martínez

Revisión y asesoría pedagógica

Edgar Daniel Morales Héctor de León Alonzo Paula Veliz Ilustración Diana Zepeda Gaitán Gustavo Xoyón Diseño gráfico Edgar García Tax María Beatriz Par Sapón Revisión y traducción al idioma K’iche’

Este libro fue elaborado por PRODESSA con el apoyo financiero del PACE- GIZ.

2

Equipo Técnico de DIGEBI Luis Fernando Paredes Pereira Subdirector de desarrollo educativo bilingüe intercultural Kajb’e Cayetano Rosales Coordinador del departamento de materiales educativos bilingües interculturales Evelyn Lisseth Alvarez Villalta Revisión y adaptación de artes finales

Conoce cómo es tu cuaderno y cómo utilizarlo A cada lectura le corresponde una serie de ejercicios. Búscalos en tu cuaderno para pensar y resolver.

Los identificarás leyendo el título y observando las ilustraciones.

Libro de lectura

Mi cuaderno para pensar y resolver

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

3

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

En tu cuaderno para pensar y resolver encontrarás lo siguiente: 1. Carátula Aquí puedes identificar:

Titulo

Ilustración

2. Hoja Antes de leer Aquí encontrarás: Un divertido ejercicio que debes realizar antes de leer, con la ayuda de tu maestra o maestro. Al realizarlo te prepararás para comprender mejor lo que dice la lectura. Algunas veces encontrarás los espacios numerados para responder las preguntas que irás encontrando durante la lectura. 4

Tipo de lectura

3. Ejercicios para pensar y resolver Aquí encontrarás: Preguntas y actividades divertidas acerca de la lectura. Intenta resolverlas sin ayuda, así tendrás la oportunidad de comprobar si comprendiste lo que acabas de leer y podrás expresar tus opiniones.

Además, al final tienes espacio para dibujar y escribir.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

5

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Upam

Ajilab’al

Ub’i’

Jas uwach

uxaq wuj

1.

Ri uchakub’al ri nunan

Tzijonem

9

2.

El instrumento más hermoso

Historieta

15

3.

Ri kowoyal ri ali Adela rachi’l ri ali Talu’p

Q’oloj

21

4.

Ri e winaq ri xeb’e chutzukuxik ri loq’olaj ixim

K’ulmatajem

27

5.

Ri achi ri xreta’maj oq’ej

K’ulmatajem

33

6.

Jun ixk’aqa’t alaj tz’i’

Loq’ob’al tzij

39

7.

Ri uch’

Tzijonem

43

8.

Ri uk’axk’olil ri a Piryon, ri tzeb’al tz’unun

Q’oloj

49

9.

Alguien más llegó a la clase

Relato

55

10.

Ri rab’ix ri nunan

Loq’ob’al tzij

61

11.

Ri utiw ri xsipanik

Tzijonem

67

12.

Me voy por aquí , me voy por allá, el problema resuelto será

Relato

73

13.

El país de los sueños

14.

Ri a Tin kariqitaj pa ri b’e kech xib’inelab’

6

Cuento Tzijonem

k’ulmatajem

79 85

Ajilab’al

Ub’i’

Jas uwach

uxaq wuj

Poema

91

Científica

99

Cuento

105

Chololem

111

Ri ali Wa’m, ri ali Ke’l rachi’l ri kachkab’ ali We’l

Q’oloj

119

20.

Juguemos a la matemática

Instructivo

125

21.

El caballito de mar, un papá muy especial

Científica

129

22.

Ri nimalaj k’ax uriqom ri Sotz’

Q’oloj

135

23.

Man utz taj kaq’il kij ri ak’alab’ ruk’ ri ch’ayanik

Eta’manem

141

24.

Ri ajilanem pa ri tijob’al

Chololem

145

25.

B’ixanel k’oy, jun lejenel k’oy

Q’oloj

151

26.

Ri b’alam, Jun awaj jer kaka’y ri q’ij

Eta’manem

157

27.

El animal que no sabía a qué grupo pertenecía

Cuento

163

28.

Ri puq winaq Tz’ikin, Ixk’at we ne’ Ajpu

Q’oloj

169

15.

La escoba mágica

16.

Preguntas sorprendentes, respuestas increíbles

17.

El espejo mágico

18.

Ri Cholq’ij, ri kapatanij pa ri qak’aslemal

19.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

7

k’iche’

8

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Tzijonem

Ri uchakub’al ri nunan

Tzijonem Jun tzijonem are taq ketzijox jastaq keq’ax pa ri k’aslemal, we ne’ xaq kechomaxikchi kech nik’aj taq winaqil pa jun k’olib’al. Are taq kaqatzijoj jun k’ulmatajem q’axinaq kanoq we ne’ xa’ qachik’am, we ne’ choqoje’kaqatzijoj jun tzijob’elil, are tajin kaqab’an jun tzijonem. Ri winaq katzijon rech ri tzijonem ub’i’ tzijonel. We at kattzijon rech ri q’axinaq chawech, at ri’ ri tzijonel.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

9

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach... Chasik’ij uwach wa’ k’a te k’u ri’ chatzalijisaj uwach. Ub’inisaxik jun moto - k’ayinem pa jun wa’ib’al - uch’ajik atz’yaq kiyuq’ik wakax - usuk’umaxik jun ch’ich’ - kichajixik yowa’ib’- uya’ik tijonik - kitzuqik ak’ - uchakuxik ri ulew - ub’inisaxik jun nima ch’ich’. ¿Jas taq chak kakib’an ri achijab?

¿jas taq chak kakib’an ri ixoqib’?

¿Jas kachomaj at chi kub’an we jun nan ri’ pa ri uchakub’al?

Are tajin kasik’ij uwowuj 1

10

¿Jachin tajin katzijob’en rech we sik’inem uwach wuj? Ali Margarita Ri nan A Enrique

2

¿Jachin katzijob’ex rij ri nim ub’anik pa we tzijonem? Ali Margarita Ri nan A Enrique

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chasik’ij uwach ri q’a’t tz’ib’ k’a te k’u ri’ chajuch’u’ ri utza tzalijisan uwach: 1. Are taq kinsik’ij uwach “ Ri are’ xreta’maj ri chak rech usuk’umaxik ch’ich’ ruk’ ri numam” utz kinb’ij wa’: a. Ma karaj ta ri mam chi ri are’ kusuk’umaj ch’ich’. b. Maj reta’m ri mam chech usuk’umaxik ch’ich’. c. Ri mam choqoje’ kusuk’umaj ch’ich’. 2. Are taq kinsik’ij uwach “ In rachi’l ri wanab’ kojk’oji’ wi pa ri k’olib’al uchak ri nunan. Ri wanab’, ri ali Margarita choqoje’ karaj kusuk’umaj ch’ich’, jacha’ ri nunan”, utz kinb’ij wa’: a. Ri ali Margarita, kab’e pa ri k’olib’al chak rech karachi’laj ri unan. b. Ri ali Margarita, kab’e pa ri k’olib’al chak rech kareta’maj usuk’umaxik ch’ich’. c. Ri ali Margarita, kab’e pa ri k’olib’al chak rech ketz’an ruk’ ri uxib’al. 3. Are taq kinsik’ij uwach wa’: “Ri man xub’an ta k’ax uk’u’x, are’ ri nunan”. Ri are’ xril ri uk’u’x ri ch’ich’ k’a te k’u ri’ xusuk’umaj”. Utz kinb’ij wa’: a. Ri nan jun utzalaj suk’umal ch’ich’. b. Ri nan jun winaq sib’alaj matzalik. c. Man k’ax ta usuk’umaxik ch’ich’.

B. Chasik’ij uwach wa’: “E k’o nik’aj taq winaq kakichomaj chi ri achijab’ rachi’l ri ixoqib’ man kekowin taj kakib’an junam taq chak, jacha’ ri jun ixoq ri suk’umal ch’ich’. Chatz’ib’aj jas ri kachomaj chi rij wa’.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

11

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

C. Chatz’aqatisaj ri tz’ib’atal apanoq kuk’ taq ri tzij e k’o pa ri kajxukut. Chawila’ ri k’amb’al na’oj. Kechakunik- kakito’ kib’-patan keb’an cho ja-tob’anemusuk’umaxik ch’ich’-ixoqib’-kusi’n-ajtij-achijab’. Ri nunan rachi’l ri nutat kechakunik. Ri nutat _________________ ri nunan _________________________. Pa wachoch ri e ka’ib’ __________________________ chi kib’anik taq ri patan. K’o jujun taq mul _________________________ ri nunan, k’o jujun taq mul are’ ri nutat kab’anowik. Are’ taq ri nutat ko’pan atam cho ja, che ri’ k’ut kub’an _________________________________cho ja. Are taq kopan atam ri nunan__________________________. In kinchomaj chi pa wachoch ma xaq xwi’ ta e k’o patan keb’an kumal _______________________ man xaq xwi’ ta choqoje’ kech ___________________________.

D. Chanuk’u’ ruk’ jun juch’, jas che kek’ulmataj ri jastaq. Are’ chawila’ ri k’amb’al na’oj. Kak’ulmatajik chi Ri ali Margarita karaj kusuk’umaj ch’ich’. E k’o nik’aj winaq kakiyoq’ ri nunan rumal chi suk’umal ch’ich’. Ri e b’enaq chupam ri ch’ich’ xub’an k’ax kik’u’x. Ri e winaq xkipaq’apa’ kiq’ab’ chi rech ri nunan. 12

Rumal Rumal chi xyojtaj ri ch’ich’. Rumal chi xusuk’umaj ri ch’ich’. Rumal chi utz karil chi kech ri ch’ich’. Rumal chi kakichomaj chi wa’, are’ kichak achijab’.

E Chasik’ij kiwach ri tz’aqat chomanik. Chatz’ib’aj ri ajilab’al jachin chi kech ri wachibal tajin kub’ij wi ri kab’ixik. Chawila’ ri k’amb’al na’oj. 1. Sib’alaj sak’aj rachi’l utz laj winaq. Kuk’am ub’e jun amaq’. 2. Kuyuq’ wakax. Kub’an kexu, krema rachi’l kuk’ayij leche. 3. Are ri k’amol b’e rech ri tijob’al. utz karilo ke’utijoj ak’alab’ choqoje’ kub’an etz’anem. 4. Kub’an katz’yaq ixoqib’. Pa k’i taq tinamit kek’ayix wi. 5. K’o jun k’olib’al jawi’ kusuk’umaj wi ch’ich’. 1

¿Jas taq uwach chak utz kakib’an achijab’ choqoje’ ixoqib’?

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

13

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Jas su ri uwachib’al chirij le xinsik’ij kawaj kin b’ano

Kintz’ib’an jub’iq’ chirij le xinsik’ij

We kawaj, are’ ka k’is loq’ le sik’ixik, katz’ajo konojel le wachb’alil 14

Historieta

El instrumento más hermoso

Historieta Una historieta es una narración con imágenes dibujadas o pintadas. Puede ser con texto o sin texto. Hay historietas de humor, aventuras, terror, científicas, etc. Lo que dicen los personajes va escrito en unos círculos en forma de globos.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

15

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Antes de leer... Realiza lo siguiente: En los espacios de abajo encontrarás el sonido de varios instrumentos. Lee el sonido y dibuja el instrumento que crees que suena así. Escribe su nombre. Fíjate en el ejemplo.

Tu

tu tuuuu

ñeñeeee e Ñ

ntenten Te

on p o

n tun tun u T

Pito

cu

np o P

n

ut i

Ta l

an

talan tilin n tilí

Ta r

taran tan n ta

n a

C

tu

Tu

, t uc

cu

utu it c

nc hi

hinch in

¿Por qué crees que esta historieta se llama “El instrumento más hermoso”?

16

Para pensar y resolver A. Recuerda la lectura “El instrumento más hermoso” y subraya la mejor respuesta. 1. ¿Por qué crees que este cuento se llama “El instrumento más hermoso? a. Porque se trata de un instrumento muy hermoso. b. Porque todos los instrumentos son hermosos. c. Porque habla de instrumentos. 2. ¿Cuál es el escenario o el lugar donde ocurre esta historieta? a. El salón de una escuela. b. La cueva del ratón. c. El salón del pueblo. 3. ¿Por qué crees que el ratoncito les decía a todos los instrumentos “También me gustas”? a. Porque no sabía nada de música y quería probar todos los instrumentos. b. Porque sabía de música y para él todos eran especiales, hermosos e importantes. c. Porque no quería pelear con los instrumentos.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

17

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

B. Lee las siguientes palabras y encierra en un círculo la que no pertenece al cuento. Fíjate en el ejemplo. 1. instrumento - orquesta - escuela - tienda 2. tambor - gato - marimba - tortuga 3. maya - garífuna - mexicano - xinca - ladino 4. somos altos - somos mejores - somos diferentes - somos iguales 5. música - ratón - camión - sonido 6. chin chin chin - talan talan - pon pon - pio pio C. Lee el siguiente párrafo y escribe lo que piensas. “Así somos en Guatemala: una gran orquesta donde mayas, xincas, garífunas y ladinos ponen su propio canto y su propia música”.

18

D. Al terminar de tocar, las niñas y los niños dejaron los instrumentos de nuevo en el salón. ¿Qué crees que dijeron los instrumentos? Escríbelo, fíjate en el ejemplo. ¡Qué bien tocamos todos juntos!

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

19

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

¿Qué me gustaría dibujar de esta lectura?

Escribo algo sobre la lectura

Si quieres, al finalizar puedes pintar los dibujos de los ejercicios. 20

Q’oloj

Ri kowoyal ri ali Adela rachi’l ri ali Talu’p

Q’oloj Ri’ ri q’oloj are jun tzijob’al ri ko’l taq kak’ulmatajik xaq kek’utwachinik o qas ne e b’anom. Chupam kachakun jun laj puq uwinaqil. Ri q’oloj k’o oxib’ upam. Le umajb’al: chi ri’ kamajtaj wi utzijoxik ri xk’ulmatajik, keq’axax ri uwinaqil rachi’l jawi’ kamajtaj wi. Yut’ulik: chi ri’ kaq’alajin wi ri upam ri q’oloj, jas qas ub’anik. Solb’al we ne’ k’isb’al re: waral kachomataj wi ri xk’ulmatajik, chi ri’ kak’is wi utzijoxik.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

21

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach... Chasik’ij uwach k’a te k’u ri’ chatz’aqatisaj ri kipalaj ri alaj taq alitomab’ rachi’l ri alaj taq alab’om, jacha’ le jas kab’ixik. Iwir xinetz’an pa ri wa’katisab’al. Ri alaj ali Ro’s rachi’l ri alaj ali Karmen sib’alaj keki’kotik tajin keb’etz’an ruk’ jun potz’ kawajlinik. Ri ali Adela rachi’l ri ali Talu’p yakatajinaq koyowal. In, in k’o pa nik’aj tajin kinchomaj jas kinb’ano. Petinaq ri a Lwis jer sib’alaj kab’isonik che ri kilitajik.

¿Jas che kab’ij at, chi ri ali Adela rachi’l ri ali Talu’p koyowal?

1

Are tajin kasik’ij uwowuj 22

¿Jachin ri’ ri ukab’ uwinaqil katzijob’ex pa wa’ we jun q’oloj?

Ri ali Adela

Ri ali Talu’p

Ri kati’t

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chasik’ij uwach ri k’o chupam ri wuj. Kak’ut ruk’ jun juch’ jachinaq we ne’ jachike chi rij kojtzijon wi. Chaka’yej ri k’amb’al na’oj. E q’uchuq’a’q xa jun keka’yik. E ki’ rachi’l sib’alaj ke’nojisanik.

Itzel taq q’atzu

Aninaq kayakataj royowal. Kub’ij wi chi xwi ri are’ k’o uchomab’al. Xukoj rib’ chi xsachik.

Ri ati’t

Sib’alaj karil rib’. Kuna’ ri itzelal, we ne’ ri k’ax kapetik. Man kayakataj ta royowal jacha’ ri rachalal.

Ali Talu’p

Sib’alaj k’as ri ujolom, sib’alaj kaloq’onik rachi’l kuya’ utzlaj taq na’oj.

Q’atzu ketijowik

K’i kiwach keka’yik. Sib’alaj e je’lik, chi k’u we keqatijo kojyowaj kumal.

Ali Adela

B. Chajuch’u’ uxe’, ri utzalaj ucholik ri nik’aj cholb’al. Ri alaj taq alitomab’: a. Xe’el b’ik, xekitzukuj q’atzu, xetzalij uloq. b. Xkitzukuj q’atzu, xe’l b’ik, xe’tzalij uloq. c. Xelatzij uloq, xkitzukuj q’atzu, xetzalij uloq. Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

23

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

C. Chajuch’u’ ruk’ jun X, jachin xb’in we ri’ ri’. Chaka’yej ri k’amb’al na’oj. ¿Jachin xb’inik?

Ali Talu’p Ali Adela Ri ati’t

Kamajtaj ub’i kamik in jun chi wi.

X

Xinb’ij in che, ri are’ ma xukoj ta nutzij. K’i taq walk’wa’l chib’ana’ jun toq’ob’ chwe. -¡are taq wa’ ri sib’alaj e je’lik, are’ wa’ keqak’am ub’ik. Man utz ta la’ le le’ keqak’am b’ik. Xb’e ri ak’u’x ruk’ ri xaq e elesal taq wach Are utz kaqakoj qib’ chupam taq le kojsach wi. A. Chasik’ij uwach ri upam k’a te k’u ri’ katzalij uwach ri kab’ix chawe. Qas chawila’ ri k’amb’al na’oj. We ta xk’ulmatajik chi…

in kinb’ij chi…

Ri ali Adela man karachi’laj ta ri ali Talu’p chutzukuxik q’atzu.

Ri ali Talu’p xucha’ ta uloq ri q’atzu ketijowik.

Ri ali Adela xukoj ri xub’ij ri ali Talu’p chech. Ri ali Talu’p man kub’ij ta chech ri rachalal chi xsachik. We ta ma ta xril ri kati’t chi ri ali Adela are xuk’am ulo ri q’atzu ri jalan taq uwach. We ta ma ta kuta’ sachb’al umak ri ali Adela chi rech ri rachalal. 24

A. Kana’taj chawe jas xub’ij ri kati’t: “Are sib’alaj utz kaqakoj qib’ chi kojsachik, je’ oj alab’om xuquje’ oj ixoqib’, rech utz kaqak’ex qib’, rech kojsuk’i’k ronojel q’ij”. Chuxe’ kariq nik’aj taq tz’aqat chomanik. Chakojo’ jun X chi rech ri kana’o rachi’l ri kab’ano are taq yakatajinaq awoyowal. Are taq katyojtajik 1. Kana’o chi kache’rik rachi’l kasikir ri ab’aqil. 2. Sib’alaj kak’uxuxej ri aware. 3. Jer man katkowin taj katch’awik, kana’o. 4. Kachaple’j ub’ixik itzel taq tzij. 5. Kawajajel upa chi’ rachi’l aninaq katuxlab’ik. 6. Kapekek’ela’ ri apalaj. 7. Are kawaj karaq achi’. 8. Kak’aq jastaq we ne’ kakoj aqan. ¿Janipa’ raqan xakoj retal?___________________. ¡Kinta’ jun nimalaj utzil chawe! Xaweta’maj kana’o jas kab’ano are taq kayakataj awoyowal. We kana’o chi katb’e chi jun mul. We kawaj karaq achi’, katch’ayanik, kak’aq jastaq, chak’aqa’ awib’ pa ulew, la kana’ mpe’ wa’ we ri’, katuto’o chi relesaxik ri awoyowal. Ma utz taj, la’ le oyowal Ri man utz taj, are kaqab’an k’ax chi kech ri e winaq Are taq kojyojtajik Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

25

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Jas su ri uwachib’al chirij le xinsik’ij kawaj kin b’ano

Kintz’ib’an jub’iq’ chirij le xinsik’ij

We kawaj, are’ ka k’is loq’ le sik’ixik, katz’ajo konojel le wachb’alil 26

K’ulmatajem

Ri e winaq ri xeb’e chutzukuxik ri loq’olaj ixim

K’ulmatajem: Are utzijoxik jun k’ulmatajem jawi’ k’o jastaq ri k’ax keq’axik choqoje’ jastaq ri xaq ke’achik’axik. Wa’ ketzijox kumal ri nan tat chi kech ri kalk’wa’l. Keriqitaj wi pa ri winaqilal rachi’l ri kakichomaj taq ri winaq, we ne’ jun amaq’. Kab’an pa jun k’olib’al rachi’l jun q’ijil ri k’ax k’olik.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

27

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach...

Chatz’ib’aj ri kawil pa ri wachib’al:

¿Jas taq ri’ ri jastaq man utz taj e k’o pa we jun wachib’al?

¿Jas che kachomaj at, chi we winaq ri’ xeb’e chutzukuxik ri loq’olaj ixim?

28

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chana’taj ri xasik’ij uwach “ ri winaq ri xeb’e chutzukuxik ri loq’olaj ixim” k’a te k’u ri’ chajuch’u’ ri utzalaj tzalijin wachaj. 1. ¿Jachin chi kech ri uk’u’x na’oj we k’ulmatajem? a. Ri winaq kek’amowanik k’i kaj k’olik. b. Ri winaq kek’amowanik kaya’ kitojb’al. c. Ri winaq kek’amowanik, rajawaxik chi utz kakib’an chi rech ri kichak. 2. ¿Jas che ri ub’i’ we jun k’ulmatajem are’ “ri winaq ri xeb’e chutzukuxik ri loq’olaj ixim”? a. Rumal chi tajin keb’etz’an chi rij, jachin nab’e kuriq ri loq’olaj ixim. b. Rumal chi kutzijoj kij e ka’ib’ achijab’ rachi’l jun ixoq ri tajin kakitzukuj ri loq’olaj ixim. c. Rumal chi xelaq’ax ri kixim, rumal ri’ kakaj kakiriqo. B. Chasik’ij kij ri e k’otoj chi’aj k’a te k’u ri’ chatzalijisaj kiwach, are katz’ib’aj ri atzij. 1. ¿Jas ri’ ri na’oj kuya’ kan we k’ulmatajem?

2. ¿Jas chi jun ub’i’ kakoj che we k’ulmatajem?

3. ¿Jas che?

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

29

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

C. Pa we jun tzijonem e k’o ka’ib’ ixoqib’ rachi’l jun ixoq. Chab’ij jas taq kib’anik. Are chaka’yej ri k’amb’al na’oj. K’amowanel

Kak’istaj uk’u’x aninaq

D. Chatzalijisaj uwach ri k’otoj chi’aj. ¿Jas kachomaj at chi xub’an ri achi ri kak’istaj uk’u’x aninaq, are taq xrilo chi ma qas ta k’i ri rixim?

30

E. Che’aka’yej ri wachib’al k’a te k’u ri’ chab’ana’ jun X chi rech ri ma k’o ta pa ri k’ulmatajem.

F. We nik’aj taq tz’aqat chomanik kuk’a’m jun tzij ri ma utz taj. Chab’ana’ jun X chi rech ri tzij ri ma utz taj k’a te k’u ri’ chatz’ib’aj ri tzij ri qas utz. Are chaka’yej ri k’amb’al na’oj. 1. Ri ab’ix ruk’a’m k’i peras. Jal 2. Ri ixtutz’ katzijox pa ri k’ulmatajem kub’an pio pio. 3. E k’o sib’alaj taq kar pa ri che’. 4. Pa taq ri chemel ja’ k’o leche. Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

31

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Jas su ri uwachib’al chirij le xinsik’ij kawaj kin b’ano

Kintz’ib’an jub’iq’ chirij le xinsik’ij

We kawaj, are’ ka k’is loq’ le sik’ixik, katz’ajo konojel le wachb’alil 32

K’ulmatajem

Ri achi ri xreta’maj oq’ej

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

33

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach... ¿Jas che koq’ ri jun achi, kab’ij at?

¿kana’taj chawe at, k’o jun mul at oq’inaq?

Chak’utwachij ri jun awachkab’ ali tajin koq’ik. ¿Jas kab’ij che?

Chak’utwachij ri jun awachkab’ ala tajin koq’ik. ¿Jas kab’ij che?

Are tajin kasik’ij uwowuj 1

34

¿Jachin chi kech ri winaqil qas kab’an rech pa we jun k’ulmatajem?

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chasik’ij kiwach ri k’otoj chi’aj k’a te k’u ri’ chajuch’u’ uxe’ le utzalaj tzalijisan uwach. 1. Jacha’ ta ne’ ri kub’ij pa ri sik’ib’al ¿Jas chi jun ub’i’ kakoj at che? a. Ri achi ri xreta’maj xoq’ pa ri ik’. b. Ri achi ri man xoq’ ta wi. c. Ri achijab’ utz xuquje’ ke’oq’ik. 2. ¿Jas che ri tat are xucha’ le utzalijem uloq pa ri alaj utinamit, man are ta xkanaj kan chupam ri jun nimalaj tinamit ri k’o nima’q taq b’e chupam? a. Rumal chi pa ri jun nimalaj tinimit, jer kasach jun chupam. b. Rumal chi pa ri alaj tinimit e k’o wi ri ralaxik. c. Rumal chi je ri’ xub’an che ri utaqanik ri saq ib’oy. 3. ¿Jas kab’ij at chi kub’an ri utat ri a Martin we koq’ chi jun mul are taq kuriq chi k’ax? a. Kub’ij k’u la’ chech, chatoq’oq, xa’ maj katilowik. b. Kubij k’u jun mul chi la’ chech “ri achijab’ man ke’oq’ taj”. c. Kuya’ b’e chech rech koq’ik k’a te k’u ri’ kukub’isaj uk’u’x. B. K’utwachina chawech jun k’isb’al rech jun chi wi, chatz’ib’aj: ¿jas ta k’u xk’ulmataj la’ we ta ri saq ib’oy ma ta xuya’ ri ja’ chech ri tat? Ri saq ib’oy man xuya’ ta ri ja’. K’a te k’u ri’

K’isb’al re:

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

35

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

C. E k’o nik’aj jastaq ri keb’anowik chi keya’taj nik’aj chik. Chatz’aqatisaj ri kajxukut are katz’ib’aj ri kub’ano. Are chaka’yej ri k’amb’al na’oj. Le kub’ano

Le kab’anowik

Ri a Martin xuriq k’ax ruk’ jun che’

Xuchaple’j oq’ej ri a Martin

Ri utat xub’ij chi rech: Xuchaple’j oq’ej ri a Martin

Xb’ix chi rech ri utat ri a Martin chi xekam konojel ri ralaxik.

Ri saq ib’oy xuya’ ri ja’ chi rech ri tat.

Xub’ij ri a Martin: -Tat, man ke’oq’ ta ri achijab’

36

EI tat:

Ri tat:

Ri tat xub’ij che:

D. Chatz’aqatisaj ri nik’aj tz’aqat taq chomanik, katz’ib’aj puwi’ taq ri saqataq juch’ ri kana’o. Chaka’yej ri k’amb’al na’oj. 1. We kintzaq jas jun we sib’alaj nim uwach chi nuwach kinb’isonik 2. We in yowab’, 3. We kaya’ jun sipanik chwech chi sib’alaj je’lik 4. We kinriq jun nimalaj k’ax 5. We kayowaj jun chi kech ri nunan nutat, we ne’ jun chi kech ri sib’alaj kewaj 6. We kojb’e pa wa’katem kuk’ ri e wachalal we ne’ kuk’ ri e wachkab’ 7. We kinriqitaj pa jun k’ax 8. We k’o jun xaq k’a te’ kuraq uchi’ chwe, maj rumal 9. We tajin kinetz’anik 10. We kakich’ek jun sipanem ri e wachkab’ E. Chajuch’u’ uxe’ le qas ucholonik ri nik’aj taq cholaj b’anoj. a. Xink’ol ri potz’. Xinetz’an ruk’ ri potz’. Xinriq jun potz’. b. Xinriq jun potz’. Xinetz’an ruk’ ri potz’. Xink’ol ri potz’. c. Xinetz’an ruk’ ri potz’. Xinriq jun potz’. Xink’ol ri potz’. Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

37

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Jas su ri uwachib’al chirij le xinsik’ij kawaj kin b’ano

Kintz’ib’an jub’iq’ chirij le xinsik’ij

We kawaj, are’ ka k’is loq’ le sik’ixik, katz’ajo konojel le wachb’alil 38

Loq’ob’al tzij

Jun ixk’aqa’t alaj tz’i’

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

39

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach... Loq’ob’al tzij: Are’ jun sik’inem ri kab’antaj kuk’ alaj taq tz’aqat chomanik, ri kakiya’ ub’ixik jas kuna’ jun chi rij jun jastaq.

Chawila’ ri tajin kub’an we alaj tz’i’ ri’.

¿Jas kachomaj at chi kuk’ulmaj we alaj tz’i’ ri’ rumal chi naq ixk’aqa’t? Chatz’ib’aj oxib’ na’oj: 1. 2. 3. 40

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chana’taj ri loq’ob’al tzij “Jun ixk’aqa’t alaj tz’i’” k’a te k’u ri’ chajuch’u’ uxe’ ri utzalaj tzalijisan wach. 1. ¿Jas xuk’ulmaj ri tz’i’ pa umajb’al ri loq’ob’al tzij? a. Xch’ay pa uqul. b. Xchap chech ri uqul. c. Xekeb’ax chech ri uqul. 2. ¿Jas xuk’ulmaj ri tz’i’ are taq xopan pa ri jun chi tinamit? a. Xuti’ jun alaj ali. b. Xch’ay rumal jun alaj ali. c. Xk’am rumal jun alaj ali. 3. ¿Jas xuk’ulmaj ri tz’i’ chi uk’isb’al? a. Xatinisax rumal ri alaj ali rachi’l xxiy ri rismal. b. Xatinisax rumal ri alaj ali k’a te k’u ri’ xuk’ayij. c. Xxiy rumal ri alaj ali rachi’l xusipaj. B. Chab’ana’ ri wachib’al k’a te k’u ri’ chatzalij uwach ri k’otoj chi’aj: ¿Jas xub’an ri tat Chus chech ri tz’i’?

¿Jas xub’an ri alaj ali chech ri tz’i’?

1. Chatz’ib’aj jun tz’aqat chomanik ¿Jas che sib’alaj itzel xub’an ri tz’i’ chech ri tat Chus? 2. Chatz’ib’aj jun tz’aqat chomanik ¿Jas che ri tz’i’ sib’alaj utz xub’an chech ri alaj ali?

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

41

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

C. Chana’taj ri aweta’m chi kij ri tz’i’ k’a te k’u ri’ chatz’ataqisaj wa’. Jun tz’i’

¿Jas kakib’ano? Kepaq’anik

Chanim chatzalij uwach we k’otoj chi’aj: ¿Jas che kab’ij at chi ri tz’i’ kujaluj uwach ri q’atoj tzij rachi’l are’ chajinel rech ri taqanel tzij?

D. Ri e awajib’ e k’o wi pa ri uwachulew rachi’l e k’o pa qak’aslemal. Chatz’ib’aj ri utz kab’ano rech ke’achajij rachi’l kakol kij we nik’aj taq awajib’. Chaka’yej ri k’amb’al na’oj: Awaj 1. Sya 2. E tz’i’ maj kachoch. 3. Alaj taq tz’ikin. 4. Ixpeq rachi’l ixtutz’. 5. Kumatz 6. Kuk 7. Ak’ rachi’l ch’iw 42

¿Jas kinb’an chuchajixik? Keb’entzuqu.

Ri uch’

Tzijonem

Tzijonem: Are jun alaj tzijonem. Ri uwinaqil e are’ awajib’. Chi uk’isb’al k’o kuk’ut kan chi qawach. We jun k’utunem ri’ ub’i’ “k’utunem”.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

43

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach... ¿Aweta’m wa’? K’o jun Maya’ tzijonem chi rij ri Jun Ajpu rachi’l Ixb’alam q’e xekelesaj ub’i ri awajib’ pa ri kab’ix rachi’l chi xkichap ri uch’ che ri uje’, chi k’u we are’ xkowinik xutzoqopij b’i rib’, rumal la’…. ¡maj rismal ri uje’!

Ri uch’, tajin kaqatzijob’ej xuchomaj chi: ¿Xujach’ ri jal?

¿Xub’an q’ojom?

¿Jas kinb’ano? ¿jas kachomaj at, chi xub’ano?

¿Jas che?

Are tajin kasik’ij uwowuj 44

1

¿Jachin ri’ ri uwinaqil qas kab’an rech we jun tzijonem?

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chana’taj ri sik’inem rech “ri uch’” k’a te k’u ri’ chajuch’u’ uxe’ ri utzalaj tzalijisan wachaj. 1. We jun sik’inem ri’ katzijon chi rij: a. Ri e uch’ ri kakijach’ jal. b. Jun uch’, ri man utz ta kuna’o kutij ixim. c. Jun uch’ sib’alaj mayinel, ri xreta’maj ub’anik q’ojom. 2. Jacha’ ri kub’ij ri sik’inem utz kawil wa’: a. Ri uch’ sib’alaj utz kaqaj chuwach jun. b. Ri uch’ sib’alaj tzel rilik. c. Sib’alaj ixk’aqa’t rachi’l b’anal tzij ri uch’. 3. Chi uk’isb’al ri tzijonem ri uch’ xuchomaj wa’: a. Man katob’an ta pa ri chak, are’ karilij ri uxlanem. b. Man kub’an ta chi q’ojom, are’ kujach’ jal. c. Ki’kotisanel ruk’ ri uq’ojom ri tiko’n rachi’l ri ujach’ik jal junab’ chi junab’. B. Chanuk’u’ ruk’ jun juch’ jas che xek’ulmataj ri jastaq. Are chaka’yej ri k’amb’al na’oj. Xk’ulmatajik chi:

Rumal:

Aninaq xreta’maj ri uch’ ub’anik q’ojom.

Ri e rachkab’ sib’alaj kakaj.

K’a te’ xril ri uch’, maj jas kutijo.

Reta’m chi kuk’amowaj chi kech ri xkiya’ urikil are taq xreta’maj q’ojomanik.

Ri uch’ xuriq ronojel ri rajawaxik chech rech kutanab’a’ ri unumik.

Chi q’ij chi chaq’ab’ kub’an q’ojom.

Ri uch’ kub’an utza taq q’ojom are taq katay chech.

Man xk’oji’ ta pa ri chak.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

45

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

C. Ri uch’ sib’alaj mayonel, chi k’o k’u jun q’ij ri xaq Kasiqonik

46

Siqonik: tzukunem ruk’ ri tza’maj. tzukunem

D. Ri uch’ xuya’ rib’, chi rajawaxik kuk’amowaj chi rech ri xetob’an rech. ¿utz choqoje’ kab’an at je ri’? chatzalijisaj uwach wa’, are kakoj ri atzij. Are chaka’yej ri k’amb’al na’oj.

¿Jas kab’an at?

Kak’ulmatajik chi Cho awachoch k’o jun alaj tz’i’. Utz kaka’yik rachi’l naq ketz’anik. Kawayinik are taq k’o k’ax petinaq. ¿Jas kab’an at rumal ri tz’i’?

• Kintzuqu •

We ne ri anan ri atat kechakunik. rumal chi sib’alaj katkaj, choqoje’ chi konojel ri awachalal utz kek’asi’k rachi’l kakitijoj kib’ pa tijob’al. ¿jas kab’ij at chi rajawaxik kab’ano?

• Kintob’an pa taq ri chak rech ri ja. •

Xsipax jun wuj chawech rech kasik’ij uwach ub’i’ kemom ch’ab’al. Rech katuto’o kasuk’umaj ri asik’inem. ¿Jas kab’ij at, chi rajawaxik kab’ano?





• Kinchajij rech man kasach taj. • •

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

47

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Jas su ri uwachib’al chirij le xinsik’ij kawaj kin b’ano

Kintz’ib’an jub’iq’ chirij le xinsik’ij

We kawaj, are’ ka k’is loq’ le sik’ixik, katz’ajo konojel le wachb’alil 48

Q’oloj

Ri uk’axk’olil ri a Piryon, ri tzeb’al tz’unun

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

49

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach... Chaka’yej ri wachib’al

¿Jas taq uwach awajib’ ke’aka’yej?

¿Jas tajin kakib’ano? ¿E janipa’ tajin kerapanik? ¿E janipa’ tajin ketz’ib’anik? ¿Jas kutzijob’ej we jun q’oloj?

1

Are tajin kasik’ij uwowuj 50

¿jachin chi ke ri uk’u’x na’oj we jun q’oloj?

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chasik’ij ri k’otoj chi’aj k’a te k’u ri’ chajuch’u’ ri utzalaj tzalijisan uwach.

1. ¿Jas kutzijob’ej ri umajb’al ri q’oloj? a. Chi kij ri awajib’, ri utijoxel ri ajtij Piryon. b. Chi kij ri k’axk’olil rech ajilanem rech ri ajtij piryon. c. Chi rij ri xketa’maj ri awajib’ pa ri tijonem. 2. ¿Jas che ri alaj taq awajib’ ke’oq’ik are taq ri ajtij kub’ij “ kamik kaqachakuj ri ajilanem”. a.Rumal chi man kakaj taj kakichakuj ri ajilab’al. b.Rumal keki’kot rumal kakichakuj ri tijonem ri’. c.Rumal chi ri ajtij xub’ij chi kech chi man kakiraq ta kichi’.

3. ¿Jas che ri awajib’ xkichakuj ri ajilanem pa puq? a. Rumal chi kakixi’w kib’ kechakun kitukel. b. Rumal chi utz kakilo kakito’ kib’. c. Rumal chi kakaj kakelesaj uwach ri kichak ri e nik’aj chik. 4. ¿Jas che ri awajib’ xketa’maj usolik rij ri k’axk’olil rech ajilab’al? a. Chi ri chak rech ajilanem sib’alaj k’ax kib’anik rumal ri’ utz we man keb’anik. b. Chi man ronojel ta mul kekowinik kakisol rij pa ri nab’e mul. c. Chi we man kakisol rij pa aninaqil, utz ri’ we man kab’an chi jun mul. Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

51

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

B. Chajunamaj. Chatz’ib’aj we je’ we ne’ ja’i’ jawi’ kaqaj wi. Are chaka’yej ri k’amb’al na’oj. ¿Jas kejunamataj wi? Kechakun pa puq

Ri tijonem rech ajilanem rech ri ajtij Piryon

Ri atijonem rech ajilanem

je’

je’

Utz kakilo kakik’am ri tijonem rech ajilanem Kaketa’maj utz taq jastaq rachi’l kepatanijik. Ri ajtij sib’alaj kaki’kotik Ri ajtij kub’ij utz taq jastaq chi kech are taq kakib’an utz taq jastaq. Ri ajtij sib’alaj utz kub’an chuya’ik ri k’utunem. C. Chatki’kota kuk’ we nik’aj taq chak ri’.

¿Jas ajilab’al kaqaj chi kijujunal taq awajib’? a. Ri ajilab’al jun tajin kaka’y pa moxq’ab’ ri ub’i’ kamajtaj ruk’ ri ch’. b. Ri ajilab’al ka’ib’ tajin kaka’y pa moxq’ab’ ri ub’i’ kak’is ruk’ x. c. Ri ajilab’al oxib’ tajin kaka’y chuwach ri ub’i’ kamajtaj ruk’ ch. d. Ri ajilab’al kajib’ tajin kaka’y ma moxq’ab’, ri ub’i’ kak’is ruk’ n. 52

2. Waral kariqitaj wi ri ralaxik ri alaj tz’i’. Chawajilaj are kamaj ruk’ ri alaj, katk’is ruk’ ri nab’e’al, are kawil ri kijunab’ k’olik. Chaka’yej ri k’amb’al na’oj. Wuqub’ Wajxaqib’ Lajuj ujunab’ ujunab’ ujunab’

Kajib’ ujunab’

Job’ ujunab’

Ka’ib’ ujunab’

1 D. Chajuch’u’ ri b’e kuk’am ub’i ri alaj palomax rech kopan pa tijob’al. 1. Kel ub’i pa ri rachoch. 2. Kataki’ pa uq’ab’ jun che’. 3. Kuqum jub’iq’ ujoron pa ri nima’. 4. Kutij jujun taq ixim, 5. Chi uk’isb’al kopan pa tijob’al.

Chajuch’u’ ri b’e ri kuk’am ub’i ri alaj aq rech kopan pa tijob’al. 1. Kel ub’i pa ri ukoral. 2. Kutij jub’iq’ ujoron pa ri pila. 3. Kuxlan jub’iq’ chuxe’ ri che’. 4. Kuchap nik’aj taq ixim. 5. Chi uk’isb’al kopan pa tijob’al.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

53

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Jas su ri uwachib’al chirij le xinsik’ij kawaj kin b’ano

Kintz’ib’an jub’iq’ chirij le xinsik’ij

We kawaj, are’ ka k’is loq’ le sik’ixik, katz’ajo konojel le wachb’alil 54

Relato

Alguien más llegó a la clase

Relato Un relato consiste en contar una historia de forma breve. Menciona solamente los momentos más importantes. El o la protagonista es la persona a quien le sucedieron las cosas.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

55

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Antes de leer...

¿Quién crees qué llegará a la clase? ¿Qué crees que harán los niños y las niñas?

56

Para pensar y resolver A. Recuerda la lectura “Alguien más llegó a la clase” y subraya la mejor respuesta: 1. ¿Cuándo sucedió que las niñas y los niños decidieron ponerle un nombre al gatito? a. Al inicio del relato. b. A la mitad del relato. c. Al final del relato. 2. ¿Cuándo sucedió que la maestra descubrió que había alguien nuevo en la clase? a. Al inicio del relato. b. A la mitad del relato. c. Al final del relato. 3. ¿Cuándo sucedió que el enfermero propuso ponerle Luna a la gatita? a. Al inicio del relato. b. A la mitad del relato. c. Al final del relato.

¿Qué otro nombre le pondrías a esta lectura?

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

57

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

B. Recuerda quién dijo lo siguiente. Escribe por qué crees que lo dijo. Fíjate en el ejemplo. Lo que dijeron fue:

¿Quién lo dijo?

¿Por qué?

¿Qué ocurre?

La maestra

Los niños y las niñas hacían alboroto en la clase.

Las niñas aceptan lo que los niños decidimos.

Los niños como las niñas tienen derecho a opinar y a decidir. No se puede llamar Sol. Tendrá que llamarse Luna.

C. Observa la ilustración. Escribe una historia de lo que crees que está pasando en el dibujo de al lado. Puedes comenzar así: Un día en la escuela hubo un problema entre las niñas y los niños. El problema fue que:

Entonces: Finalmente lo resolvimos así:

58

D. Realiza un dibujo de un animal que te gustaría tener. Luego responde las preguntas.

1. ¿Es hembra o macho? 2. ¿Qué nombre le pondrías? 3. ¿Por qué te gustaría tener este animal?

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

59

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

¿Qué me gustaría dibujar de esta lectura?

Escribo algo sobre la lectura

Si quieres, al finalizar puedes pintar los dibujos de los ejercicios. 60

Loq’ob’al tzij

Ri rab’ix ri nunan

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

61

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach... Chatzalij uwach: ¿Jas kana’taj chawech chech ri ab’ix?

¿Jas kab’ij at chi kutzijoj rij we jun loq’ob’al tzij chi rij ri ab’ix?

62

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chasik’ij kiwach we nik’aj taq tz’aqat chomanik. Che’atz’aqatisaj kuk’ ri tzij keya’ apanoq. Chaka’yej ri k’amb’al na’oj: Nan – ixim – jal - ub’oqoch ixim – ab’ix - e ki’ 1.Konojel ri alaxik kakitik ab’ix. 2. Kub’ij ri ______________ chi je ri’ utz kak’iyik. 3. Tajin chi ke’el ulo ri _______________. 4. Sib’alaj utz ___________ kaqelesaj. 5. K’i taq _______________ xeqak’olo. 6. E nik’aj ________________ taq jal keqatijo. B. Chasik’ij kiwach we k’otoj chi’aj k’a te k’u ri’ chajuch’u’ uxe’ ri utzalaj tzajilisan wachaj: 1. ¿Jas kutzijob’ej we sik’inem? a. Ri ab’ix. b. Ri alaxik. c. Ri nan. 2. ¿Jas kub’an ri nan rachi’l ri ral rech man kuriq ta yab’il ri ab’ix? a. Kakelesaj ri ixim chech. b. Kakelesaj ri q’ayes. c. Kakelesaj ri jal chech. 3. ¿Jas kab’an chuk’utwachixik ri kuna’ ri ak’al are taq kuto’ ri unan chuchajixik ri ab’ix? a. K’istajinaq uk’u’x b. Royowal c. Kaki’kotik

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

63

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

C. Rech kil uwach ri ab’ix ri alaj ak’al rachi’l ri unan kakiterene’j nik’aj taq b’eyal. Che’cholajij are kachomaj jas ri kab’anik. Chaka’yej ri k’amb’al na’oj:

6

1. In kintob’an chi relesaxik ri q’ayes. 2. In kinto’ churesaxik ri q’ayes. 3. Kojtzijon ruk’ rech kaki’kotik. 4. Tajin ke’el ulo ri jal. 5. Xeqajach’ ri nab’e taq jal 6. Keqak’ayij nik’aj taq jal. 7. Keqasa’ chi nik’aj rech keqatik chi jun mul. 8. E nik’aj chik keb’eqalejo. 64

D. Chab’ana’ uwach jun jastaq kab’an ruk’ ri anan we ne’ atat. Chatz’ib’aj jun tz’aqat chomanik chi rij ri tajin kib’ano, choqoje’ jas kana’ chub’anik.

¿Jas tajin kib’ano?

¿Jas kana’o?

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

65

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Jas su ri uwachib’al chirij le xinsik’ij kawaj kin b’ano

Kintz’ib’an jub’iq’ chirij le xinsik’ij

We kawaj, are’ ka k’is loq’ le sik’ixik, katz’ajo konojel le wachb’alil 66

Tzijonem

Ri utiw ri xsipanik

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

67

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach... Chasik’ij uwach k’a te k’u ri’ chatzalijisaj uwach.

¡Kawaj kinjororisaj wib’, chi k’u man kinkowin taj. ¡Ri oj sib’alaj kachaqij qachi’.

Ri in maj nuchuq’ab’

¿Jas kachomaj at chi kakaj? ¿Jas che kachomaj ri’, ri ri’? ¿Janipa’ q’ij kab’ij at chi kakiq’i’o man kakitij ta ja’? ¿Jas che we jun sik’inem ub’i’ “ri utiw ri xsipanik”?

Are tajin kasik’ij uwowuj 1

¿E jachin taq ri ukab’ winaqil?

68

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chasik’ij kiwach we k’otoj chi’aj k’a te k’u ri’ chatz’ib’aj ri tzalijisan uwach, ruk’ atzij kab’an wi. 1. ¿Jas che kab’ij at chi ri utiw maj che jun xub’ij wi chi xuriq jun alaj cho?

2. ¿Jas xkib’an ri nik’aj chi awajib’ chi reta’maxik chi ri utiw xuriq jun alaj cho?

3. ¿Jas kab’ij at chi xk’ulmatajik we ta ri tukan ma ta xub’an ri jun b’ix?

B. Chajuchu’ uxe’ ri utz cholajinem. Are taq xb’antaj ri saq’ij ri awajib’… a. Xkiqumuj ja’. Kachaqij kichi’. Maj chi chaqij chi’ chi kech. b. Maj chi chaqij chi’ chi kech. Kachaqij kichi’. Xkiqumuj ja’. c. Kachaqij kichi’. Xkiqumuj ja’. Maj chi chaqij chi’ chi kech. Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

69

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

C. Chasik’ij uwach k’a te k’u ri’ chajuch’u’ uxe’ ri kachomaj at chi karaj kub’ij ri tzij ya’om ruk’ q’eq. Are chaka’yej ri k’amb’al na’oj. • K’o jun junab’, maj jab’ xqajik. Xya’taj jun nimalaj saq’ij. a. K’o k’i q’ij maj jab’ xub’ano. b. K’o k’i q’ij xub’an sib’alaj tew. • Xaq xwi’ jujun taq b’iq’, man at itzel awaj taj. a. Xa’ jujun taq peraj, man at itzel awaj taj. b. Xaq xwi’ jujun taq b’iq’, man at itzel awaj taj. • Ri b’alam xk’istaj uk’u’x, xuchomaj chi katak’i’ chuwach ri utiw. a. Ri b’alam xk’istaj uk’u’x, xraj xuq’ol ri utiw. b. Ri b’alam xk’istaj uk’u’x xuchomaj chi katak’i’ chuwach ri utiw. • Xkiqumuj ri ja’ k’a xk’is ri chaqij chi’ chi kech. a. Xkiqumuj ri ja’ k’a xk’is ri chaqij chi’ chi kech. b. Xkiqumuj ri ja’, chi k’u xaq je’ kachaqij kichi’. • Kachkab’ rachi’l k’ulel kakilaq’apuj kib’. a. kachkab’ rachi’l k’ulel kakilaq’apuj kib’. b. kachkab’ rachi’l k’ulel kakich’ay kib’. D. ¿Jas kachomaj at chi utz kasol kij we nik’aj taq k’ayewal ri’, we are’ kakoj ri tob’anem ib’? K’ayewal usolik rij Pa ri ja tijob’al xq’aj jun tem. K’o jun awachib’il ri maj jawi’ kat’uyi’ wi. ¿Jas kib’ano? At rachi’l ri awalaxik tajin kixwa’ chaq’ab’. Che ri’ kak’orok’ax ri uchi ja. Are ri ach’utinan, ach’utitat rachi’l ri e oxib’ kalk’wa’l ri maj jawi’ kewor wi chech ri jun aq’ab’ ri’. ¿Jas kib’ano? 70

E. Chupam taq ri kajxukut chatz’ib’aj ri kakanaj chi rech ri tzijonem. Winaqil

K’olib’al

Ub’i’

Ajtz’ib’

K’ayewal

Usolik rij

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

71

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Jas su ri uwachib’al chirij le xinsik’ij kawaj kin b’ano

Kintz’ib’an jub’iq’ chirij le xinsik’ij

We kawaj, are’ ka k’is loq’ le sik’ixik, katz’ajo konojel le wachb’alil 72

Relato

¡Me voy por aquí, me voy por allá…, el problema resuelto será!

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

73

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Antes de leer... ¿A qué hora llegaremos a Huehue?

Yo creo que en cinco horas.

¡No! Porque están arreglando la carretera.

Y tenemos que hacer una hora de cola.

Si son las siete entonces llegaremos a las

Entonces llegamos a las

¡Pero al terreno de los abuelos hay media hora más a pie!

¿A qué hora llegarán estos niños y niñas a la casa de su abuelo y su abuela? ¿Para qué crees que van a Huehuetenango?

74

Para pensar y resolver A. Lee las preguntas y responde. 1. Según le lectura ¿Por qué al abuelo y a la abuela les gusta dar a sus nietos y nietas problemas de matemáticas?

2.¿Por qué crees que el abuelo dijo “Recordate que es peligroso contestar sin pensar despacio”?

3. ¿Por qué crees que comparaban la cabeza con el ayote?

4. ¿Qué fue lo más importante que aprendieron los nietos y nietas?

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

75

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

B. Resuelve lo siguiente.

Colorea los tres óvalos de manera que el rojo esté entre un amarillo y uno azul.

¿Cuál es la imagen que corresponde?

¿Cuántos quesos hay?

¿Cuál es la figura que no corresponde?

Las nietas y los nietos de don Nicolás decidieron usar el mismo pañuelo. Buscalos y píntalos 76

C. El abuelo y la abuela les dieron a sus nietos y nietas estos problemas. Léelos despacio

Haz pruebas dibujando

¿Cuál es el número que si lo pones al revés vale menos?

Hay unos gatos en un rincón. Cada gato ve tres gatos ¿cuántos gatos hay?

Si estás participando en una carrera y rebasas al segundo ¿En qué lugar terminarás?

¿Qué pesa más: un quintal de paja o un quintal de maíz?

¿Cual es el número que si le quitas la mitad se vuelve cero?

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

77

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

¿Qué me gustaría dibujar de esta lectura?

Escribo algo sobre la lectura

Si quieres, al finalizar puedes pintar los dibujos de los ejercicios. 78

Cuento

El país de los sueños

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

79

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Antes de leer... En el espacio en blanco dibuja el lugar más bonito que conozcas, o lo que más te gusta hacer.

Ahora contesta estas preguntas: ¿Por qué te gusta?

¿Qué sientes cuando estás en ese lugar o haces lo que te gusta?

¿De qué tratará “El país de los sueños”?

Durante la lectura 1

80

¿Cuál es la idea principal de este cuento?

Para pensar y resolver A. Lee las preguntas y subraya la mejor respuesta. 1. ¿Qué cosas pasaban en el país de los sueños? a. Las niñas y los niños se sentían tristes y aburridos. b. Las niñas y los niños realizaban sus sueños. c. En ese país no pasaba nada. 2. ¿Por qué los niños y niñas en el país de los sueños se sentían muy felices?

a. Porque los niños y las niñas hacían lo que les gustaba.



b. A los niños y niñas los dejaban dormir todo el día.



c. Porque las ollas y los sartenes bailaban y cantaban.

3. ¿Por qué crees que esta lectura se llama “El país de los sueños”?

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

81

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

B. Traza una línea según corresponda la oración. Lo que más disfrutaba era ayudar a hacer la mezcla, no había nadie que le dijera que no se ensuciara.

Lo mejor de todo era que nadie le decía que él no podía cocinar, por ser un niño.

C. Escribe debajo de Jacinto y de Manuela los utensilios que les pertenecen. olla

piedrín

blocks

sartenes

Manuela

82

cucharones platos

cemento mezcla

Jacinto

D. Observa el dibujo y escribe lo que está pasando.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

83

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

¿Qué me gustaría dibujar de esta lectura?

Escribo algo sobre la lectura

Si quieres, al finalizar puedes pintar los dibujos de los ejercicios. 84

Tzijonem k’ulmatajem

Ri a Tin kariqitaj pa ri b’e kech xib’inelab’

Chana’taj chi... Jun tz’ijonem k’ulmatajem are taq jun winaq kutzijoj chi qech jun k’ulmatajem rech jastaq xub’ano we ne’ rech xib’in ib’, ri kak’is ruk’ jun b’anoj ri tzeb’al rij. ¿Jas kab’ij at chi kutzijoj chi qech we jun tzijojem k’ulmatajem? Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

85

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach... ¿Jas taq b’i’aj kaya’ chi kech taq we winaqil?

¿K’o k’u jun mul at xib’im?

Chatz’ib’aj jub’iq’ chi rij ri xk’ulmatajik:

¡Xxib’ix choqoje’ ri a Tin! ¿Kawaj kaweta’maj jas xk’ulmatajik?

Are tajin kasik’ij uwowuj 1

86

¿Jachin ri winaqil kab’an rech pa we jun tzijonem k’ulmatajem?

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chajuch’u’ uxe’ ri utzalaj tzalijisan uwach.

1. ¿Jas kutzijob’ej we jun tzijonem k’ulmatajem? a. Chi rij ri e xib’inelab’ e k’o Iximulew. b. Ri xuk’ulmaj ri a Tin. c. Chi rij ri jab’ rachi’l ri kaqul ja kexib’inik.

2. ¿Jas xuk’ulmaj ri a Tin pa ri kib’e ri e xib’inelab’? a. Xchap rumal jun xib’inel ruk’ uq’ab’. b. Xuya’ sutin wach che rumal kosinaq. c. Xch’api’ pa jun uq’ab’ che’, ri are’ xuchomaj chi are jun xib’inel.

3. ¿Xaweta’maj jachin ri a Tin? a. Ri imam. b. Ri mam. c. Jun achkab’. Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

87

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

B. Chatz’ib’aj ri tajin kak’ulmataj pa taq ri wachib’al.

C. Chasik’ij uwach we tz’ib’am pa ri sik’inem: “Are taq ri e rachi’l xul kik’u’x, xkilo chi are ri kachkab’. K’a te k’u ri’ k’ut xkiqasaj rachi’l xkichajij k’a xk’astajik.” Chatzalijisaj uwach we man tzij taj we ne’ qas tzij, chawila’ ri k’amb’al na’oj. Ri e rachi’l ri a Tin sib’alaj kakaj. Ri e rachi’l ri a Tin xpe koyowal che. E k’o e utz taq rachkab’ ri a Tin. Ri a Tin xya’ kan utukel rumal ri rachkab’. Ri e rachkab’ ri a Tin xechajin rech. 88

Qas tzij

X

Man tzij taj

D. Chab’ana’ uwachib’al ri kak’ut chawach:

E. Che’ana’taj ri e awachkab’ chi alaj taq alitomab’ chi alaj taq alab’omab’. ¿E jachin taq?

¿Jas taq kib’i’?

E tzeb’al Kinkito’ wi Ri utzalaj wachkab’ Sib’alaj kojetz’anik Kintzijoj jastaq che Sib’alaj kojtze’nik

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

89

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Jas su ri uwachib’al chirij le xinsik’ij kawaj kin b’ano

Kintz’ib’an jub’iq’ chirij le xinsik’ij

We kawaj, are’ ka k’is loq’ le sik’ixik, katz’ajo konojel le wachb’alil 90

Poema

“La escoba mágica”

Poema Los poemas están escritos en verso. Expresan las emociones o sentimientos del autor. Es común el uso de la rima, aunque no necesariamente.

Verso: Cada una de las líneas que tiene un poema. Rima: Es cuando dos palabras terminan en la misma letra o sílaba: caminaba amaba.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

91

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Antes de leer... Si tuvieras una escoba mágica ¿Qué te gustaría que hiciera?

¿Por qué crees que esta escoba es mágica?

Durante la lectura 1

92

¿De qué habla principalmente este poema?

Para pensar y resolver A. Lee las preguntas y subraya la mejor respuesta. 1. ¿Por qué este poema se llama la escoba mágica? a. Porque solita barre la basura de las calles de nuestro país. b. Porque no le gusta la pobreza. c. Porque con ella se puede eliminar la injusticia de nuestro país. 2. ¿Qué oración expresa mejor el mensaje del poema? a. La pobreza, la violencia y las injusticias no nos dejan vivir en paz. b. Hay que buscar una escoba mágica para vivir en paz. c. Para vivir en paz todo tiene que estar limpio. 3. ¿Qué otro nombre le pondrías a este poema? a. La escoba de colores. b. La escoba de la paz. c. La escoba voladora.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

93

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

B. ¿Conoces alguien de tu comunidad que no vive en paz? Escribe su nombre, dibújalo y responde:

¿Por qué no vive en paz?

94

C. Agrégale otra estrofa al poema. Para ello realiza lo siguiente: • Piensa y escribe algo que quisieras barrer de tu comunidad o de tu familia.

• Completa la estrofa: Con la escoba mágica yo también barrería:

Y entonces viviría:

D. Subraya la secuencia correcta: Los niños y niñas de Guatemala... a) Calman el hambre. Tienen hambre. Comen pan con leche. b) Tienen hambre. Comen pan con leche. Calman el hambre. c) Tienen hambre. Calman el hambre. Comen pan con leche. Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

95

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

E. Observa las ilustraciones. Escribe por qué unos viven en paz y por qué otros no. Fíjate en el ejemplo:

Estos niños viven en paz porque pueden jugar.

96

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

97

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

¿Qué me gustaría dibujar de esta lectura?

Escribo algo sobre la lectura

Si quieres, al finalizar puedes pintar los dibujos de los ejercicios. 98

Científica

Preguntas sorprendentes… respuestas increíbles

Científica Son las lecturas que hablan de temas de ciencias. Por ejemplo, los animales, las plantas, el universo, el cuerpo humano. Menciona información que se puede comprobar. Están escritos por personas que se dedican a la investigación o sea científicos o científicas.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

99

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Antes de leer... Escribe lo que sabes de… Observa el ejemplo: La pulga

El bambú

pica El corazón

Las uñas

Los búhos

Las arañas

Los volcanes

¿De qué crees que tratará esta lectura?

100

Para pensar y resolver A. Escribe algo que aprendiste de estos elementos. Observa el ejemplo: 1. Los volcanes pueden causar grandes explosiones. 2. Los árboles

3. Las arañas

4. Los automóviles

5. El corazón

6. Las uñas

B. Recuerda las habilidades de estos seres e inventa oraciones. Observa el ejemplo. 1. Si _____________________ tan alto como la pulga, ____________ saltara llegaría ___________________________________________________________. muy rápido a mi escuela desde mi casa. 2. Si mi cabeza ___________________________________ como la de un_________________, yo ____________________________________ ___________________________________________________________. 3. Si ___________________________ como una vara de___________, entonces__________________________________________________. 4. Si mis ____________ fueran como los de un __________________, miraría____________________________________________________. Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

101

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

C. Esta pulga tiene unos problemitas ayúdale a resolverlos. Dibuja los saltos. 1. Una pulga quiere llegar a donde está un perro. El perro está a 60 centímetros de distancia. La pulga avanza 20 centímetros en cada salto. ¿Cuántos saltos tendrá que dar la pulga para llegar al perro?

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

2. La pulga llegó con el perro. Este se rascó con su pata y tiró a la pulga a 100 centímetros de distancia. ¿Cuantos saltos tendrá que dar la pulga para regresar al perro?

10

20

30

40

50

60

70

80

90

3. La pulga se cansó de picar al perro. Ahora prefiere irse con el gato. Pero este está durmiendo a 140 centímetros. ¿Cuántos saltos dará la pulga para llegar al gato?

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

4. Un niño llega a acariciar al gato. ¿Cuántos saltos crees que dará la pulga para llegar al niño?

102

100

D. Averigua qué es lo más importante que dicen estos párrafos. Responde estas preguntas. La pulga es capaz de dar saltos altísimos si los comparas con el tamaño de su cuerpo. Este pequeño insecto puede saltar 20 centímetros…

Ciertas especies de bambú crecen 91 centímetros en un solo día. En menos de tres meses llegan a alcanzar 30 metros de altura.

Los búhos tienen una vista admirable, pero sus ojos sólo se pueden mover mínimamente en sus órbitas.

¿Qué es lo más importante que dice de la pulga? La pulga es capaz de dar saltos altísimos.

¿Qué es lo más importante que dice del bambú?

¿Qué es lo más importante que dice de los búhos?

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

103

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

¿Qué me gustaría dibujar de esta lectura?

Escribo algo sobre la lectura

Si quieres, al finalizar puedes pintar los dibujos de los ejercicios. 104

Cuento

El espejo mágico

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

105

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Antes de leer... Descubre una palabra del cuento ordenando las letras en los cuadros de abajo. Fíjate en los números.

4

1

6

2

7

3

5

a

H

a

u

n

r

c

1

2

3

4

5

6

7

H ¿Qué palabra es? ¿De qué crees que habla este cuento? Lee las oraciones y señala una. 1. Un niño tiene un espejo mágico. 2. Un espejo mágico que hace travesuras. 3. Un espejo que provoca un huracán. ¿Qué es Huracán?

Durante la lectura 1

106

¿Quién es el personaje principal de este cuento?

Para pensar y resolver A. Descubre las palabras ordenando las letras. Fíjate en el ejemplo. 1. EJESPO

ESPEJO 2. TORESO

3. HARACUN

4. CARONOZ

5. MARROL B. Observa los espejos y lee las oraciones. ¿Cuál es el espejo del cuento?

Este espejo siempre dice mentiras.

Este espejo muestra solamente la verdad. Este espejo dice mentiras y verdades.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

107

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

C. Recuerda lo que leíste y señala cuál de estas oraciones es correcta. Fíjate en el ejemplo.

X

a. Huracán no estaba contento con su nombre porque era difícil de decir. b. Huracán no estaba contento con su nombre, porque en la escuela le hacían bromas. a. Huracán encontró el espejo mágico jugando futbol. b. Huracán encontró el espejo mágico y lo quebró jugando fútbol. a. Huracán vio en el espejo a un niño fuerte que se parecía a él. b. Huracán agarró el espejo y se volvió fuerte.

D. Dibuja cómo te ves en el espejo mágico.

¿Estás feliz?

108

¿Te sientes fuerte?

¿Te sientes lista o listo?

E. Escribe las cualidades que quieres que signifique tu nombre:

Mi nombre es: Significa:

F. Subraya la secuencia correcta: Huracán... a) Encuentra el espejo. Recoge el espejo. Se mira en el espejo. b) Se mira en el espejo. Encuentra el espejo. Recoge el espejo. c) Recoge el espejo. Se mira en el espejo. Encuentra el espejo.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

109

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

¿Qué me gustaría dibujar de esta lectura?

Escribo algo sobre la lectura

Si quieres, al finalizar puedes pintar los dibujos de los ejercicios. 110

Chololem

Ri cholq’ij,

ri kapatanij pa ri qak’aslemal

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

111

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach... Chaka’yej ri wachib’al:

¿Jas tajin kakib’an we nik’aj taq ak’alab’?

¿Jas che kachomaj at chi we jun sik’inem are’ ub’i’ “Cholq’ij ri kapatanij pa ri qak’aslemal”?

Are tajin kasik’ij uwowuj 1

112

¿Jas kutzijoj chi qech we jun sik’inem?

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chana’taj ri sik’inem chi rij “ri Cholq’ij, kapatanij pa qak’aslemal” k’a te k’u ri’ chajuch’u’ uxe’ ri utzalaj tzalijisan uwach. 1. ¿Jas ri’ ri qas utz karil ri a Ti’x are taq kat’uyi’ chuchi’ q’aq’? a. Una’ik ri ruxlab’ ri sub’, ri kinaq’, ri sik’aj, ri kexu rachi’l ri kape. b. Uta’ik ri rati’t are taq katzijon chi rij ri Maya’ b’anikil. c. Una’ik ri umiq’inal ri q’aq’ are taq kuna’ tew.

2. ¿Jas che ri umam ri a Ti’x kuya’ alaj taq peraj tz’alam chech? a. Rech ma katzurun taj, are taq are’ tajin kachakunik. b. Rech ke’ucholo are taq kub’an jastaq. c. Rech kuk’am ub’e jacha’ ri kub’ij ri q’ij ralaxib’al.

3. ¿Jas che are taq kalax jun alaj ali, jun alaj ala aj maya’ winaq, kil ri cholq’ij? a. Rech kachomaxik jas kab’an chuk’utik ri wa’im rachi’l ri b’inem chuwach, rech kub’an utukel. b. Rech kachomaxik jas kab’an chuk’amik ub’e pa ri uk’aslemal choqoje’ rech ub’ixik chi rech jas ri ma utz taj kab’anik. c. Rech kachomaxik jas ub’ixik chi rech jas ri’ ri cholq’ij.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

113

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

B. Chaweta’maj rachi’l chawelesaj kiwach nik’aj taq wachib’al. Ajmaq

Chawelesaj uwach ri q’ij Ajpu’ waral.

¿Jas wachib’al kawilo?

¿Jas kab’ij at chi kub’ij?

Imox

¿Jas wachib’al kawilo?

¿Jas kab’ij at chi kub’ij?

114

Chawelesaj uwach ri q’ij imox waral.

K’at

Chawelesaj uwach ri q’ij k’at waral.

¿Jas wachib’al kawilo?

¿Jas kab’ij at chi kub’ij?

Q’anil

Chawelesaj uwach ri q’ij Q’anil waral.

¿Jas wachib’al kawilo?

¿Jas kab’ij at chi kub’ij?

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

115

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Tz’ikin

Chawelesaj uwach ri q’ij Tz’ikin waral.

¿Jas wachib’al kawilo?

¿Jas kab’ij at chi kub’ij?

C. Chasik’ij kiwach ri k’otoj chi’aj k’a te k’u ri’ chatzalijisaj kiwach, are chakojo’ ri atzij: ¿Jas chi nik’aj jastaq aweta’m chi rij ri cholq’ij?

¿Jas chi nik’aj jastaq kawaj kaweta’maj?

116

D. Chajuch’u’ uxe’ ri utzalaj cholajinem: Ri rati’t ri a Ti’x: a. Kuchup ri q’aq’. Kub’an wa cho q’aq’. Kukuch ri q’aq’. b. Kub’an wa cho q’aq’. Kukuch ri q’aq’. Kuchup ri q’aq’. c. Kukuch ri q’aq’. Kub’an wa cho q’aq’. Kuchup ri q’aq’.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

117

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Jas su ri uwachib’al chirij le xinsik’ij kawaj kin b’ano

Kintz’ib’an jub’iq’ chirij le xinsik’ij

We kawaj, are’ ka k’is loq’ le sik’ixik, katz’ajo konojel le wachb’alil 118

Q’oloj

Ri ali Wa’m, ri ali Ke’l rachi’l ri kachkab’ ali We’l

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

119

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach...

¿Jas kaka’yej pa ri wachib’al?

Jas kab’ij at chi xkik’ulmaj ri sanik?

120

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chana’taj ri sik’inem “ri ali Wa’m, ri ali Ke’l rachi’l ri kachkab’ ali We’l” 1. ¿Jachin ri winaqil kab’an rech pa we q’oloj? a. Ri ajawal Talin b. Ri ali Wa’m rachi’l ri ali Ke’l c. Ri ali Wa’m, ri ali Ke’l rachi’l ri ali We’l

2. ¿Jas kib’anik ri ali Wa’m rachi’l ri ali Ke’l? a. Man kakita’ ta tzij rachi’l utz kakilo ketzukunik. b. E nimanel rachi’l sib’alaj e utz winaq. c. E saq’or rachi’l naj kab’e wi kiwach.

3. ¿Jas xuk’ut ri ali We’l chi kiwach ri ali Wa’m rachi’l ri ali Ke’l are taq xkiriq kib’?

a. Chi koq’ wi jun rech katzuqik.



b. Chi kasipan wi jun rachi’l kichomaxik kij ri e nik’aj chik.



c. Chi kawa’ wi jun rech k’o uchuq’ab’.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

121

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

B. Chato’ ri ali We’l rech kopan ruk’ ri unan.

122

C. Chasik’ij kiwach ri tz’aqat chomanik k’a te k’u ri’ che’awajilaj jacha’ ri xek’ulmatajik. Chawila’ ri k’amb’al na’oj.

Nab’e ri sanik:

Ali We’l, jun alaj sanik ri tajin koq’ik.

K’a te k’u ri’ ri sanik:

Kuk’ut ri sipanem chi kiwach.

Kakiriq k’u kib’ ruk’:

Kech’o’jin rumal ri uxe’r kaxlanwa.

Chi uk’isb’al ri ali We’l:

Kakiriq jun uxe’r kaxlanwa.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

123

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

D. Chatz’ib’aj ri kana’taj chi rij ri sanik xaweta’maj kiwach. Chawila’ ri k’amb’al na’oj. Winaqil

Kinna’taj are taq:

Rumal:

Ri k’amal b’e are taq Ri are’ xaq xwi’ kojutaq chusik’ik mes. kataqanik.

124

Instructivo

Juguemos a la Matemática

Instructivo Es un documento escrito que contiene indicaciones de cómo hacer algo. Por ejemplo: enseñar el manejo de un aparato,  realizar diversas actividades,  hacer trámites,  operar maquinaria,  etc. Ejemplo: instrucciones para armar una librera.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

125

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Antes de leer... Observa la ilustración

¿Qué están haciendo estos niños y niñas? ¿Dónde están? ¿Cómo crees que se sienten?

¿Cuántas niñas y cuántos niños hay?

¿Has jugado esto?

¡En esta lectura aprenderás juegos de matemáticas!

126

Para pensar y resolver A. Responde las preguntas usando tus propias palabras 1. ¿De qué habla esta lectura?

2. ¿Qué juego te gustó más?

3. ¿Puedes explicar de qué se trata?

B. Aquí tienes otro juego. Se llama “Código secreto”. Sigue los pasos para que puedas jugarlo con tus amigas y amigos. 1. Dos amigos o amigas escogerán una palabra que no tenga letras repetidas. Por ejemplo: camino. 2. A cada letra le asignarán un número. Este será su “código secreto”.

c 1

a 2

m 3

i 4

n 5

o 6

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

127

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

3. Escriban su mensaje. Por ejemplo. “Jugar matemáticas es divertido”. 4. Ahora cambien las letras por los números del código, así. “Jug2r 32te32t41s es d4vert4d6”. 5. Conociendo el código, pueden enviarse mensajes secretos sin que nadie los descubra. C. Juega con un amigo o amiga. 1. Escojan una palabra que no tenga letras repetidas. Los o las dos deben conocer el código secreto.

2. Escriban una letra en cada casilla y asígnenle a cada letra, un número. Este será su “código secreto”

3. Escriban cada uno o una su mensaje.

4. Ahora cambien las letras por los números del código.

5. ¡Intercámbienlas y descubran sus mensajes!

128

Científica

El caballito de mar, un papá muy especial

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

129

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Antes de leer... Dibuja lo siguiente: Una mamá

¿Qué hace una mamá?

Un papá

¿Qué hace un papá?

¿Por qué crees que el caballito de mar es un papá muy especial?

Durante la lectura 1

130

¿Cuál es la idea principal de esta lectura?

Para pensar y resolver A. Recuerda la lectura “El caballito de mar, un papá muy especial” y subraya la mejor respuesta: 1. ¿Por qué esta lectura se llama “El caballito de mar un papá muy especial”? a . Porque a diferencia de los otros peces machos éste le da alimento a las crías. b. Porque a diferencia de los otros peces machos éste tiene dentro de su vientre a las crías. c. Porque a diferencia de los otros peces machos éste tiene 400 hijitos. 2. ¿Por qué Marcela le leyó a su papá la vida de los caballitos de mar? a. Porque quería enseñarle cómo tiene la cabeza el caballito de mar. b. Porque quería enseñarle que nada igual que el caballito de mar. c. Porque quería enseñarle que se parece al caballito de mar por la forma en que la cuida. 3. Inventa otro nombre para esta lectura: Esta lectura se puede llamar: ¿Por qué?

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

131

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

B. Obserba al caballito de mar y al papá de Marcela. Luego compáralos. Caballito de mar

El caballito de mar es:

Papá de Marcela

¿En qué se parecen?

El papá de Marcela es:

C. ¿Con quién de tu familia puedes comparar al caballito de mar? Caballito de mar

Se parece a:

Porque:

132

D. Estos caballitos de mar han mezclado a sus hijitos, ayúdales a encontrarlos. Une con una línea a los caballitos con su papá. Fíjate en el ejemplo:

1.¿Cuántas crías tiene cada uno? El de color _________________ tiene ________________ crías. El de color _________________ tiene _________________ crías. ¿Cuántas tienen entre los dos? _________________________. Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

133

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

¿Qué me gustaría dibujar de esta lectura?

Escribo algo sobre la lectura

Si quieres, al finalizar puedes pintar los dibujos de los ejercicios. 134

Q’oloj

Ri nimalaj k’ax uriqom ri Sotz’

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

135

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach...

Chaka’yej ri wachib’al k’a te k’u ri’ chatzalijisaj uwach: Ri kinb’ij chawe are wa’…

Ja’i, ri kinb’ij in chawe, are’ wa’…

¡Ja’i’! Ri utz are’ wa’...

¿ Jas kachomaj at chi are’ ri k’ax uriqom we jun winaqil ri’?

¿Jas che?

136

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chana’taj ri sik’inem “Ri nimalaj k’ax uriqom ri a Sotz’”. Chab’ana’ jun X we tzij ri tz’aqat chomanik, choqoje’ we man tzij taj. Chaka’yej ri k’amb’al na’oj. Tz’aqat chomanik Kab’aq’o’t ri a sotz’ are taq karapinik, rumal chi yowab’.

Man tzij taj X

Qas tzij

¿Jas che? Kab’aq’o’tik rumal chi man warinaq taj

Ri e rachkab’ ri a Sotz’ k’i taq pixab’ xkiya’ chech rech kakito’o. Ri a Sotz’ man ke’uta’ ta ri e rachkab’. Ri k’ax uriqom ri a Sotz’, are chi sib’alaj kanumik. Sib’alaj kajawax ri a Sotz’ rumal ri e rachkab’. Are taq xk’is ri tzijonem, xusol ri k’ax uriqom ri a sotz’.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

137

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

B. Chana’taj ri xuk’ulmaj ri a Sotz’, k’a te k’u ri’ chab’ana’ wa’: ¿Jas k’ax uriqom ri a Sotz’?

¿Jas xub’an chusolik rij?

C. Chab’ana’ ri wachib’al k’a te k’u ri’ chatz’ib’aj jas ri kuna’ ri a Sotz’. Pa ri umajb’al ri tzijonem:

138

Chi uk’isb’al ri tzijonem:

D. Chato’ ri a Sotz’ rech kuk’amowaj chi kech ri e rachkab’ rumal xkiya’ k’i taq na’oj chech, rech kusol uwach ri k’ax uriqom. Chab’ana’ uwachib’al ri b’e xub’inib’ej. 1. Nab’e are’ ri ixpeq 2. K’a te k’u ri’ ruk’ ri Soch’ 3. K’a te k’u ri’ ruk’ ri Ch’o 4. K’a te k’u ri’ xb’e ruk’ ri Ixchel. 5. K’a te k’u ri’ xb’e ruk’ ri rachkab’ ali Chupul Q’aq’ 6. Chi uk’isb’al xuriq rib’ ruk’ ri nimalaj rachkab’ ri tat Sotz’ilin.

E. Chatzalij uwach wa’: ¿Jas ta xk’ulmatajik we ta ri a Sotz’ ma ta xuriq ri tat Sotz’ilin?

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

139

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Jas su ri uwachib’al chirij le xinsik’ij kawaj kin b’ano

Kintz’ib’an jub’iq’ chirij le xinsik’ij

We kawaj, are’ ka k’is loq’ le sik’ixik, katz’ajo konojel le wachb’alil 140

Eta’manem

Man utz taj kaq’il kij ri ak’alab’ ruk’ ri ch’ayanik

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

141

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach...

¿Jas xkib’an wa’ we ak’alab’ ri’, kab’ij at? ¿Jas che? ¿Jas ta k’u kakina’ la’ kab’ij at? ¿Jas che kab’ij at, chi kub’ij we jun sik’inem wuj ri’ chi man utz taj kaq’il kij ri ak’alab’ ruk’ ri ch’ayanik?

142

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chana’taj ri sik’inem “Man utz taj kaq’il kij ri ak’alab’ ruk’ ri ch’ayanik” k’a te k’u ri’ chajuch’u’ ri utzalaj tzalijisan wachaj. 1. ¿Jas kutzijoj we sik’inem? a. Kech ri winaq ri keb’e Estados Unidos. b. Chi rij jun chak xkib’an nik’aj nima’q taq ixoqib’. c. Chi rij ri kakelesaj ri ak’alab’ pa ri kichak. 2. ¿Jas kakaj kaketa’maj ri winaq ri xkib’an ri jun chak? a. Jas kak’ulmataj chi kech ri ak’alab’ ri kaq’il kij ruk’ ch’ayanem. b. Jas kak’ulmataj kuk’ ri ak’alab’ ri ma kech’ay taj. c. Jas kak’ulmataj kuk’ ri ak’alab’ ri ma kakitijoj ta kib’. 3. ¿Jas che kub’ij ri sik’inem chi ma utz ta q’ilik kij ri ak’alab’ ruk’ ch’ayanik? a. Rumal chi ri ak’alab’ ma utz ta kakib’an chi rech ri chak. b. Rumal chi kub’an k’ax chi kech ri kichomab’al ri ak’alab’. c. Rumal chi ri ak’alab’ kaketa’maj kenimanik. B. Chatz’aqatisaj ri tz’aqat chomanik, are chakojo’ ri tzij keya’ apanoq. Chawila’ ri k’amb’al na’oj. Kab’isonik - kuch’ab’ej - kaki’kotik - k’ask’oj uwach - tatab’enik - ma k’ask’oj ta uwach 1. We jun ak’al sib’alaj kach’ayik ma k’ask’oj ta uwach. 2. We jun ak’al sib’alaj kajawaxik _____________________________ 3. We jun ak’al katatab’exik ri are’ choqoje’ kareta’maj ______ __________________________________________ 4. We jun ak’al kach’ayik pa upalaj __________________________ 5. We jun ak’al kaq’aluxik____________________________________ 6. We jun ak’al kub’an jun umak are utz we___________________ Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

143

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

C. Chab’ana’ jun wachib’al jawi’ kak’ut wi, jas kub’an ri anan rachi’ atat chaq’ilik.

D. Chatz’ib’aj ri xaweta’maj pa we jun sik’inem, rech kaya’ chi kech ri anan atat. Nan tat pa we jun sik’inem xinweta’maj chi:

144

Chololem

Ri ajilanem pa ri tijob’al

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

145

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach... Chatzukuj pa we jun soq’o’m tz’ib’ we nik’aj taq tzij ri’: UYA’IK PUWI’ – ELESANEM – K’IYIRISANIK – AJILAB’AL - AJILANEMJACHONEM – USOLIK RIJ Are chaka’yej ri k’amb’al na’oj. E

B’

U

J

K’

Q’

Q

CH

I

O

A

J

L

X

Y

K

I

TZ

CH’

B’

K

P

E

A

E

J

A

TZ

R

S

T

U

W

X

I

C

S

CH



A

B

CH

K

R

S

T

O

H

A

J

I

L

A

B’

A

L

A

K

U

O

N

O

K

P

Q

R

S

T

U

W

B’

N

E

E

P

I

J

K

L

M

N

O

CH

E

M

B’

U

S

O

L

I

K

R

I

J

M

R

S

W

X

Y

Z

B’

CH

J

L

K

R

Y

K’

I

Y

I

R

I

S

A

N

I

K

X

Y



A

J

I

L

A

N

E

M

Q

Ruk’ taq ri tzij xariq kanoq, chatz’aqatisaj we nik’aj taq tz’aqat chomanik. Utz kinwil_______________jastaq rachi’l kintz’ib’aj_____________. Pa ri tijonem rech ajilanem xinweta’maj_____________________ rachi’l ri ____________. Choqoje’ tajin kinweta’maj ri_____________rachi’l ri ____________. Ri ajtij ub’i’ Fita kuk’ut chaqawech ri ___________ri chak. usolik rij ¿Kawaj kaweta’maj jas ub’anik?

146

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Na’taj chawe ri xqasik’ij uwach, chajuch’u’ ri utz che ri tzalib’al uwach. 1. ¿Jas che kab’ij at, chi ri ak’alab’ pa we jun tijob’al utz kakil che ri ajilanem? a. Rumal chi ri ixoq ajtij kuya’ le tzalib’al rech ri k’ayewal. b. Rumal chi ri ixoq ajtij kuk’ut taq k’ayewal chi kiwach. c. Rumal chi ri ixoq ajtij kuk’ut jastaq ri man e k’ax taj. 2. ¿Jas xkib’an chusolik rij le k’ayewal ri xutz’ib’aj ri ajtij chuwach ri tz’alam tz’ib’ab’al? a. Chi kijujunal xkisol rij, ma xkich’ab’ej ta kib’. b. Ri ajtij xusol rij chuwach ri tz’alam tz’ib’ab’al. c. Chi konojel xkiya’ taq na’oj rech usolik rij. B. Chatz’ib’aj ri tajin kak’ulmataj chi kijujunal taq ri jastaq kek’utik.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

147

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

C. Uya’ik puwi’ rachi’l elesanem. Chasolo’ rij we nik’aj taq k’ayewal utz we kab’an taq wachib’al. Waqxaqib’ ujunab’ ri a Jose. Ri a Lu’ ka’ib’ junab’ chuwach ri a Jose. Ri a Lwis oxib’ junab’ la’j chuwach ri a Lu’. ¿Jachin ri’ ri alaj chi kiwach?

K’o kajib’ potz’ ruk’ ri ali Marta. Ri a Peles maj keb’ rech chuwach ri ali Marta. Ri alaj ali Ro’s, k’o kajib’ rech chuwach ri a Peles. ¿Jachin chi kech ri e oxib’ k’i potz’ k’o ruk’?

Jun ati’ta ak’ xuya’ waqxaqib’ saqmo’l. Ri ukab’ ak’ xuq’atenisaj waqib’ chuwach ri nab’e. Ri Rox ak’ xraj na ka’ib’ rech xuq’i’a’ ri ukab’. ¿Janipa’ saqmo’l xkiya’ chi konojel?

148

D. Chaka’yej ri wachib’al rachi’l chatz’aqatisaj ri tz’aqat chomanik:

1. Ri alaj sya are____________chuwach ri ___________. 2. Ri________are nim raqan chuwach ri ________, choqoje’ chuwach _______________. 3. Ri _____________are sib’alaj al chuwach _______________ rachi’l chuwach ri________________. E. Chatzalijisaj uwach ruk’ ri atzij at, wa’: ¿Utz kawil ri tijonik rech ajilanem? ¿Jas che?

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

149

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Jas su ri uwachib’al chirij le xinsik’ij kawaj kin b’ano

Kintz’ib’an jub’iq’ chirij le xinsik’ij

We kawaj, are’ ka k’is loq’ le sik’ixik, katz’ajo konojel le wachb’alil 150

Q’oloj

B’ixanel k’oy, jun lejenel k’oy

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

151

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach... Chaka’yej ri wachib’al k’a te k’u ri’ chatzalijisaj uwach:

¿Jas tajin kakib’an ri alaj alitomab’?

¿Jas tajin kakib’an ri alaj alab’omab’?

¿Jas kab’ij at chi kuk’ulmaj ri lejenel k’oy?

Are tajin kasik’ij uwowuj 1

¿Jachin ri winaqil, qas kab’an rech pa we jun tzijonem?

152

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chana’taj ri sik’inem “b’ixanel k’oy, jun lejenel k’oy”. Chajuch’u’ ri utzalaj tzalijisan uwach. 1. Are taq kasik’ij uwach “ronojel mul kalejenik, ri b’ixanel k’oy kab’ixanik”, utz kab’ij chi: a. Ri b’ixanel k’oy sib’alaj ki’kotel rachi’l utz karil ri kub’ano. b. Ri b’ixanel k’oy kab’isonik rumal chi kataq chub’anik lej. c. Ri b’ixanel k’oy kab’ixanik rech ke’utzur ri nik’aj chik. 2. Are taq kasik’ij uwach wa’ “k’o jun q’ij ri ati’t taq k’oy xkichomaj chi keb’ek pa jun chi k’olib’al”, utz kab’ij wa’: a. Ri ati’t taq k’oy sib’alaj e utz taj rachi’l kakaj kakib’an k’ax chi kech ri e ama’ib’. b. Ri ati’t taq k’oy ma kakiq’i’ ta chi ri kakib’an ri ama’ taq k’oy k’a te k’u ri’ xkib’an jun kichomanik. c. Ri e ati’t taq k’oy keta’m chi k’o jun utz alaj k’olib’al chuwach ri jawi’ e k’o wi, choqoje’ ma kakaj taj chi keta’max kumal ri ama’ib’. 3. Are taq kasik’ij uwach “jun mul chik ri lejenel k’oy xe’uk’asuj ri e rachi’l”, utz kab’ij wa’: a. Ri b’ixanel k’oy utz karilo kuraq uchi’. b. Ri b’ixanel k’oy kape royowal rumal chi ri e rachi’l ma kakaj taq kakib’an jastaq. c. Ri b’ixanel k’oy sib’alaj kaki’kotik choqoje’ jun utz alaj k’amal b’e. 4. Are taq kasik’ij uwach “ri alaj taq k’oy kakib’an ri chak ri kakib’an ri kinan rachi’l ri kanab’. Maj jun kab’ixanik”, utz kawilo chi: a. Ri alaj taq k’oy xketa’maj jun chi k’aslemal. b. Ri alaj taq k’oy e taqo’n kech ri kinan rachi’l ri kanab’. c. Ri alaj taq k’oy kakib’an ri chak rech ma keyoq’ taj. Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

153

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

B. Chajunamaj ri b’ixanel k’oy kuk’ ri nik’aj chik. Jupuq: are la’ kab’ix chi kech jupuq k’oy.

¿Jas kejunamataj wi?

¿Jas kejalataj wi?

C. Chatz’ib’aj jun tz’aqat na’oj chi kij ri ati’t rachi’l ama’ k’oy. Are chakojo’ chi kijujunal taq tzij e tz’ajom ruk’ q’eq pa ri sik’inem. Are chawila’ we k’amb’al na’oj. 1. Jamaril: ri alaj taq k’oy xketa’maj kek’oji’ pa jamaril. 2. Xuk’asuj: 3. Xe’usik’ij: 4. B’yajem: 5. Uya’ik: 6. Ki’kotem:

154

D. ¿Jas kab’ij at chi kak’ulmatajik? Are chaka’yej ri k’amb’al na’oj. We ta xk’ulmataj chi: Ri b’ixanel k’oy xuya’ ta q’ij chi rech ri yoq’onik.

we ne’: ma ta xreta’maj ri lejenik rachi’l ri k’olem pa jamaril.

Ri alaj ati’ta k’oy ma ta xkichomaj keb’e pa jun chi k’olib’al. Ri alaj taq k’oy ma ta xkichomaj kitzukuxik ri ati’t taq k’oy. Ri k’oy ma kakijal ta wi ri kik’aslemal. E. Chasik’ij kiwach ri k’otoj chi’aj k’a te k’u ri’ chatzalijisaj kiwach ruk’ ri kachomaj. ¿Jas taq patan kab’an cho ja?

¿Jas kana’o are taq kab’an ri chak?

¿Jas che?

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

155

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Jas su ri uwachib’al chirij le xinsik’ij kawaj kin b’ano

Kintz’ib’an jub’iq’ chirij le xinsik’ij

We kawaj, are’ ka k’is loq’ le sik’ixik, katz’ajo konojel le wachb’alil 156

Eta’manem

Ri b’alam, Jun awaj jer kaka’y ri q’ij

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

157

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach... Chasik’ij uwach ri loq’ob’al tzij rech ri a Humberto Aq’ab’al rachi’l chab’ana’ uwachib’al rech ri kak’utwachin chawach. Jun awaj jer kaka’y ri q’ij Ri b’alam are jun awaj jer kaka’y ri q’ij, ruk’ alaj taq q’eq chi rij. Kayuqutaj ri uje’ k’a chuchi’ ri waram. K’o jujun taq mul koq’ wa’ we awaj ri’. Humberto Aq’ab’al

¿Kawaj kaweta’maj? ¿Jawi’ kel wi? ¿Jas kutijo? ¿Janipa’ junab’ kak’asi’k? ¿jas che sib’alaj nim ub’anik kuk’ ri maya’ winaq? ¿jas che sib’alaj nim ub’anik ri uk’aslemal?

Are tajin kasik’ij uwowuj 1

¿Jas kutzijob’ej chaqech we jun sik’inem?

158

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chana’taj ri sik’inem “Ri b’alam, jun awaj jer kaka’y ri q’ij” k’a te k’u ri’ chajuch’u’ uxe’ ri utzalaj tzalijisan uwach. 1. ¿Jas kakil ri maya’ winaq chi rech ri b’alam? a. Rumal chi wa’katel rachi’l ke’utzaq kan ri e ralk’wa’l. b. Chi sib’alaj k’o uchuq’ab’ rachi’l sak’aj jacha’ jun k’amal b’e. c. Chi xaq jun kak’oji’ wi, xaq xwi’ chaq’ab’ kel ub’ik. ¿Jas che? 2. ¿Jas chi jun ub’i’ kakoj chech we sik’inem? a. Ri b’alam, jun alaj awaj rachi’l xib’ib’al ub’anik. b. Ri b’alam, jun awaj kel chaq’ab’ rachi’l sib’alaj sak’aj. c. Ri b’alam, jun awaj jer kaka’y ri ik’. ¿Jas che? 3. ¿Jacha’ ri kak’oji’ wi, jas kajalataj wi ri ama’ b’alam ruk’ ri ati’t? a. Ri ama’ wa’katel are k’u ri ati’t utz karil k’olem cho ja. b. Ri ama’ xaq jun kak’oji’ wi are k’u ri ati’t ma jeri’ taj. c. Ri ama’ ke’uchap awajib’ k’o kipi’ch, ri ati’t ma kub’an taj. ¿Jas che? 4. ¿Jas che rajawaxik ri uk’aslemal ri b’alam pa taq ri k’ache’laj? a. Rumal chi ke’uxib’ij ri e tzukul kach’, ri e ajanelab’ ri kewor pa taq k’ache’laj. b. Rumal chi kuchajij ri e awajib’ ri k’o kipi’ch rech kub’ana’ ri kiwa. c. Rumal chi ke’utij konojel ri awajib’ ri kakib’an k’ax chi rech ri q’ayes. Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

159

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

B. Jas taq ri kakib’ij taq we tzij ri’, keriqitaj pa ri uxukut ri sik’inem. Ruk’ chi kijujunal , chatz’ib’aj jun k’ak’ tz’aqat chomanik chi rij ri b’alam. Are chaka’yej ri k’amb’al na’oj. Tzij Sya

Tz’aqat chomanik Ri b’alam are e rachalal ri sya, junam ruk’ ri koj.

Ch’uch’uj Xa jun kek’oji’ wi K’ak’ale’nik B’e Tzukunel Nim Kukowij C. ¿Kana’taj k’u chawe jas kub’ij ri sik’inem chi rij ri b’alam? Chatz’aqatisaj ri kajxukut. ¿Jas ub’anik?

160

¿Jas kutijo?

¿Jawi’ kel wi?

D. Ri e ojer maya’ winaq k’i taq uwach kakib’ano kakil ri b’alam, chatz’ib’aj jas che. Are chaka’yej ri k’amb’al na’oj. Ri b’alam are’

¿Jas che?

Ja’

Naq utz kamuxanik.

Chaq’ab’ Ulew Q’ij K’o uchuq’ab’ Sak’aj E. We ta katkowinik katux jun awaj ¿jas awaj kawaj kab’ano?

Utz kinwilo kinb’an Chab’ana’ uwachib’al

¿Jas che?

Are’ Kakowinik: Kel pa: Kutij:

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

161

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Jas su ri uwachib’al chirij le xinsik’ij kawaj kin b’ano

Kintz’ib’an jub’iq’ chirij le xinsik’ij

We kawaj, are’ ka k’is loq’ le sik’ixik, katz’ajo konojel le wachb’alil 162

Cuento

El animal que no sabía a cuál grupo pertenecía

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

163

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Antes de leer... Observa estos animales y clasifícalos según se parezcan. Observa el ejemplo.

Peces grandes Peces pequeños Mojarra Tilapia

Durante la lectura 1

164

¿Cuál es la idea principal de esta fábula?

Para pensar y resolver A. Lee las preguntas y subraya la respuesta.

1.¿De qué habla principalmente esta lectura? a. De los animales que vuelan. b. De la reunión que hicieron los animales para dar nombre a cada grupo. c. De la reunión de animales mamíferos.



2. ¿Qué tenían que hacer los animales para que les pudieran clasificar? a. Mostrar su habilidad para cantar. b. Mostrar sus habilidades y características. c. Mostrar cuántas patas tenían.

3. ¿Qué significa aerodinámico? a. Que las aves tienen la forma de un aro. b. Qué las aves tienen alas dinámicas. c. Que las aves tienen una forma especial para vencer la resistencia del aire.

4. ¿Qué aprendieron los animales de esta historia? a. Lo importante que es identificarse con un grupo. b. Lo importante que es participar en un grupo. c. Lo importante que es reunirse en un grupo.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

165

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

B. Completa las características de estos animales. Fíjate en el ejemplo.

Aves tienen huesos

alas

son

para

livianos

Mamíferos dan de

a sus

su

tiene pelo

166

C. Completa las siguientes oraciones escribiendo lo que imaginas. 1. Si sacamos a un pez del agua probablemente: Se morirá porque le hará falta el agua. 2. Si subimos a una vaca a un árbol probablemente: 3. Si tiramos a un gato en un estanque probablemente: 4. Si ponemos a un pato a jalar una carreta de leña probablemente: 5. Si te vas a vivir con los monos a una selva probablemente:

D. Lee lo siguiente y encierra en un círculo a qué grupos crees que perteneces. niños

guatemaltecos



garífunas



aves

hijas

hijos niñas

ladinos o ladinas

personas guatemaltecas

estudiantes

indígenas

mamíferos

peces

mayas

E. ¿Cómo crees que se sintió el murciélago cuando descubrió a que grupo pertenecía?

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

167

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

¿Qué me gustaría dibujar de esta lectura?

Escribo algo sobre la lectura

Si quieres, al finalizar puedes pintar los dibujos de los ejercicios. 168

Q’oloj

“Ri puq winaq Tz’ikin, Ixk’at we ne’ Ajpu”

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

169

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Nab’e k’a te k’u ri’ kasik’ix uwach... Chab’ana’ wa’:

¿Jas kab’ij at chi jachin chi kech ri puq winaq katzijob’ex pa we q’oloj?

170

Rech uchomaxik k’a te k’u ri’ kasol uwach A. Chana’taj ri q’oloj “Ri jupuq Tz’ikin, Ixk’at we ne’ Ajpu” chatz’aqatisaj wa’: ¿Jas ub’i’ ri q’oloj?:

¿Jawi’ xk’ulmataj wi?

¿E jachin taq ri uwinaqil?

¿jampa’ xk’ulmatajik?

Nab’e:

K’a te k’u ri’:

Chi uk’isb’al:

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

171

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

B. Ri xkib’an ri ak’alab’ pa kuxlanem k’o xuk’am uloq. Chatz’ib’aj jas xk’ulmatajik. Are taq

Xk’ulmataj wa’

Ri a Kara’p xuk’ut chi kiwach ri winaq ri kichajixik ri ak’ …

Ri ali Ixchel xuya’ jun k’at pa tyenta k’o cho rachoch…

Ri a Te’k xch’aw kuk’ ri nan tat rech man kakich’ay ta chi e kalk’wa’l ...

172

C. Chasik’ij uwach rachi’l chatzalij kij we k’otoj chi’aj: 1. ¿Jas kib’anik ri alaj taq alab’om rachi’l ri alaj taq alitomab’ ketzijox pa we q’oloj? a. Keki’kotik rachi’l ketob’an chib’il kib’. b. Keki’kotik rachi’l e yoq’onelab’. c. Kek’ikotik rachi’l e xu’y. 2. ¿Jas xkib’an ri alaj taq ak’alab’al chuchomaxik jas ri kakib’ano? a. Xkina’taj ri utz kakilo kakib’an pa ri uxlanem. b. Xkina’taj ri rutzil xub’ij ri tat Jose k’o chi kech. c. Xkita’ chech ri unan utat. 3. ¿Jas xkina’ ri a Te’k, Kara’p rachi’l ri ali Ixchel chuk’isb’al ri q’oloj? a. Keki’kotik rumal chi xetzalij pa tijob’al choqoje’ maj chi jun kichak kakib’ano. b. Keb’isonik rumal man xekowin taj xkib’an ri xkib’ij. c. Keki’kotik rumal xekowinik xkib’an ri uwach kiq’ij.

Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

173

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

D. Ri utzil e are utz taq jastaq k’o chech jun winaq. Jujun taq mul k’a te’ keqilo are taq jun winaq chik kab’in chaqech. Chatzukuj jas taq uwach utzil k’o chawech rachi’l jas utz kab’an kuk’. Kinchomaj chi in utz chech wa’: Rumal ri’ kinkowinik:

Ri winaq kakib’ij chi in utz chech wa’: Rumal ri’ kinkowinik:

174

Kintz’ib’aj taq ri sik’inem nuwach Ri sik’inem Ri mulin ib’ are’… uwach are’….

Ri chak are’...

We sik’inem uwach… 1.

Ri uchakub’al ri nunan

2.

El instrumento más hermoso

3.

Ri kowoyal ri ali Adela rachi’l ri ali Talu’p

4.

Ri e winaq ri xeb’e chutzukuxik ri loq’olaj ixim

5.

Ri achi ri xreta’maj oq’ej

6.

Jun ixk’aqa’t alaj tz’i’

7.

Ri uch’

8.

Ri uk’axk’olil ri a Piryon, ri tzeb’al tz’unun Alguien más llegó a la clase

9.

x

x

x

10. Ri rab’ix ri nunan 11. Ri utiw ri xsipanik 12. Me voy por aquí , me

voy por allá, el problema resuelto será

13. El país de los sueños 14. Ri a Tin kariqitaj pa ri b’e kech xib’inelab’ Kemom Ch’ab’al - Wuj ya’ol kina’oj ri ajtijab’ Rox Junab’

175

k’iche’

Nuwuj rech chak xoquje rech chomanik

Kintz’ib’aj taq ri sik’inem nuwach Ri sik’inem Ri mulin ib’ are’… uwach are’….

We sik’inem uwach… 15. La escoba mágica 16. Preguntas sorprendentes, respuestas increíbles 17. El espejo mágico 18. Ri Cholq’ij, ri kapatanij pa ri qak’aslemal 19. Ri ali Wa’m, ri ali Ke’l rachi’l ri kachkab’ ali We’l 20. Juguemos a la matemática 21. El caballito de mar, un papá muy especial 22. Ri nimalaj k’ax uriqom ri Sotz’ 23. Man utz taj kaq’il kij ri ak’alab’ ruk’ ri ch’ayanik 24. Ri ajilanem pa ri tijob’al 25. B’ixanel k’oy, jun lejenel k’oy 26. Ri b’alam, Jun awaj jer kaka’y ri q’ij 27. El animal que no sabía a qué grupo pertenecía 28. Ri puq winaq Tz’ikin, Ixk’at we ne’ Ajpu 176

Ri chak are’...

____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________

____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________

____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________

____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________

____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________

Get in touch

Social

© Copyright 2013 - 2024 MYDOKUMENT.COM - All rights reserved.