Монголчууд дэлхийн эд өлгийн ба оюуны соёлын зүйлд үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулсан аугаа ард түмэн билээ. Өдгөө биднийг эсгий туургатаí хэмээн овоглодог "Монгол гэр"… “Гýð” ãýäýã íýð òîìü¸î нü õàìãààëàõ, àãóóëàõ ãýñýí óòãàòàé áºãººä íүүдэлчин монголчуудын эдийн соёлын нэг үндсэн хэсэг нь тэдний сууц, орон гэð þì. Байнгын хэрэглээний орон гэр, түр хэрэглээний оромжийн үндсэн бүрэлдэхүүн нь тооно, хаалга, хана, унü, багана болно. Гэрийн энэхүү эд ангийг монголчууд гэрийн мод гэдэг. Гэрийн тооно, хаалга, хана, унины хийц, хэлбэр хэмжээг зөв тохируулан бүтээх нь монгол гэрийг эзэмших монгол угсаатан, овогтны оюуны ба эдийн том соёл þì.

Ìîíãîë òóóðãàòàí ãýðýý áàðèõûí ºìíº áóóðèà çàñàæ ºâºë áîë ºòºã áóóö,纺ëºí ýëñ àñãàæ äóëààëíà.Çóí áîë ÿìàð÷ çàñâàðã¿é øóóä ç¿ëãýí äýýð ãýðýý áàðüäàã óëàìæëàëòàé. Èíãýæ äóëààëñàí áóóðèí äýýðýý øóóä ãýðýý áàðèõ.Õàíà õààëãàà áýëòãýæ áàðóóí òàëûí õàòàâ÷íûõàà õàíàíààñ ýõëýí íàð çºâ òîéðóóëàí õàíàà áîñãîæ àìíûõ íü áîîäëîîð áîîæ áýõýëñýýð ç¿¿í õàòàâ÷èíä èðæ õààëãà,õàíàà õîëáîí óãñàð÷ áýõëýýä ýðñèéã(áàðüñàí ãýðèéí õàíàíû ºíäºð íàìûí õýìæýý) æèãä òîõèðóóëàí õàíûí ÿñ ìîäíû äýýä äîîä á¿ñë¿¿ðèéã òàòàæ ÷àíãàëàí õààëãàíû õàöàð ìîäîíä óÿæ áýõëýíý.Òîîíîî òóëãóóð áàãàíä áàðüæ áýõëýõ áóþó àöàí áàãàíà áîë òîîíûí ãîë öàìõðààíû óóëçâà𠺺ä òóëæ 1-2 õ¿í áàðüæ áóñàä õ¿ì¿¿ñ íü õîéä,óðä,áàðóóí,ç¿¿í òàëààñ íü óíèà ºëãºíº. Ìîíãîë ãýð áàðèõ àæèëëàãàà

Èíãýæ áýëýí áîëñîí ìîäîí äýýðýý á¿ðýýñ íºìºðãºíº. ¯¿íä:1.äîòóóð öàãààí öàâàã 2.óðüä ýñãèé öàâàã 3.õîéä ýñãèéí öàâãèéíõàà çàõààð óðüä öàâãàà äàðæ íºìºðãºíº 4.òóóðãàà áàðóóí õàòàâ÷íààñàà ýõëýí öàâàãíûõàà õîðìîéã òóóðãàíû õîîëîéãîîð äàðæ îîñðóóäûã äàðæ óÿñààð á¿õ òóóðãàà îðîîæ áàðüæ äóóñãààä óðä äýýìðýý òàâèíà. Îîñðóóäààð á¿ðýýñ äàðæ óÿñàíû äàðàà ãýðèéí ãàäóóð öàãààí á¿ðýýñýý íºìºðãºí 3í õîøëîí á¿ñë¿¿ðèéã õààëãàíû áàðóóí õàòàâ÷íû ÿñ ìîäíû ãàðõèíààñ óÿí ç¿¿í òèéøýý íàð çºâ òîéð÷ ç¿¿í õàòàâ÷íû ÿñ ìîäíû ãàðõèíä îðóóëæ òàòàæ ÷àíãàëæ óÿíà.äàðàà íü ºðõºº òàòàæ óÿàä õàìãèéí ñ¿¿ëä õàÿà õàòàâ÷àà òîéðóóëàí òàòàæ óÿàä ãýð áàðèõ àæèë äóóñíà.

Монголчуудын гэр сууц нь эртний уламжлалтай бөгөөд хөгжлийн олон үе шатыг туулан өнөөгийн хэлбэрийг олжээ. Монгол гэрийн доторхийг хоймор, үүд, эзэгтэйн тал, гэрийн эзний тал гэж ялгах нь гэрийн дотор баримтлах ёс, зай талбайн журмыг тогтоосон хэв ёс þì. Монголчууд гэрийнхээ гол дунд гал голомт тулгаа байрлуулдаг. Гал голомт буюу галын өр нь ертөнцийн төв, газрын өр байдлаар төсөөлөгдөх болжээ. Доктор С.Дуламын “Монгол домог зүйн дүр” ном өгүүлснээр “... газрын өр гэдэг бол газар дэлхий гэж юу ч үгүй байхад, ертөнцийн үүслийн монгол домогт түгээмэл гардагчлан сансрын далай цалгилж байхад анх ил гарсан хэсэгхэн газар, анх хатуурч бэхэжсэн дөрвөлжин өр байна. ...энэ өрнөөс бүх газар дэлхий дөрвөн зүг найман зохист тэлж тэлхсэн учраас ийнхүү “галын өр” буюу тив дэлхийн төв гол болсон учиртай”[1] гэжээ. Галын өрийг тойрсон орон зайн баруун тал нь эрэгтэй хүний эд зүйл, зүүн талд эмэгтэй хүний эд зүйлийг байрлуулдгаас уламжлан эзэгтэй тал, эрэгтэй хүний тал хэмээх болсон байна. Гал голомт, галын өрөөс гэрийн доторх орон зайг 12 жилээр хуваан нэрлэх, зүг чиг заах, өнгөөр ялган бэлгэдэх гэрийн наран цагийн хуваарийг бuй болгосон нь гэртэй холбоотой ардын мэдлэгийн нэгэн өв соёл болно. Монгол гэрийн бүхий л зүйл монголчуудын зан заншилтай холбогдох бөгөөд энэ нь цаанаа ямар нэгэн бэлгэдэлт утга агуулдаг байна. Тухайлбал, цог жавхаа, зориг эрмэлзэл, с¿р х¿чийг илтгэсэн эвэр, эв найртай ¿¿рд жарган амьдрахын билэгдэл - єлзий, эвдрэл с¿йтгэлд єртєхг¿й, бат шинж тєгс б¿рдэхийн билэг тэмдэг алхан хээтэй байх нь олонтаà. Гэрт орохоос эхлээд монгол ахуй амьдралын онцлогийг харж болно. Гэрт орж байгаа хүн баруун хөлөөрөө эхэлж орох ёстой бөгөөд өр нэхэх, хэл ам, хэрүүл тэмцэл хийх хүн зүүн хөлөөрөө ордог байна. Халх, ойрад, буриад, өмнөд монголчууд гэрийн эсгий үүдийг зөв талаас нь зөв гараараа сөхөж гэртээ орно. Харин хасагууд гэрийнхээ эсгий үүдийг буруу талаас нь солгой гараараа сөхөж гэртээ ордог байна.

) тэмдэг ширдэг байна. Мөн цагаан өнгийн даавуун дээр ногоон өнгийн угалзан тэмдэг оёдог. Ширмэл үүдний захаар эсрэг эрчтэй нарийн хар дээсээр хөвөөлдөг нь үүд хаалгаар гэрт муу зүйл орох, өвчин зовлон тусахаас хамгаалсан “дом” бэлгэдлийн утгатай гэнэ. Мянгад ястны гэрийн эсгий үүд нь хөх өнгөтэй байдаг нь тэнгэрийн үл үүдэх, үл устах цагийн гадуурх “мөнх” шинжийг бэлгэдэн аливаа сав, шим, хүмүүний улирал хувьсалд үл алдах шинжийг энэ өнгөөр тохиолон бэлгэддэгтэй холбоотой. ¯¿ä,ÕÀÀËÃÀ

Монгол гэрийн үүд хаалгыг өрх гэрт буян хишиг оруулах утгаар хүний ам байдлаар төсөөлөн бэлгэддэг байна. Гэрийн үүдийг шовх хадан хясаа, уулын ам, хөндий жалга харуулан барихыг цээрлэдэг. Сэт оноо тааруулж баривал хүн малын гарзтай гэж үздэг байна. Гэрийн үүдийг уулын ар, тэгш талыг тааруулж барьдаг уламжлалтай. Үүнтэй зэрэгцэн босго, тогтогны бэлгэдэл гарч ирнэ. Боcгон дээр суух, гишгэхийг “үүд багалзуурдаад” гэж хөгшчүүл машид цээрлэдэг. Энэ нь эрт цагт гэрийн эзний багалзуурт хүрэх гэсэн утга байснаас өдгөө хүний гарз гарах гэсэн утгатай болсон бололтой[2]. Эсгий үүдтэн монгол хүмүүсийн амьдран суух орон гэрийг ялгаруулах угсаатны ялгаа олон байдаг. Тиймээс монгол гэрийг халх, ойрад, буриад, өмнөд монгол, хасаг гэр хэмээн ялгаж болно.

ßñ ìîäíû íýã ÷óõàë õýñýã áºãººä ¿¿äèéã ýõíèé ¿åä ÷óëóóãààð îðëóóëàí äîòðîîñ íü õààäàã áàéæýý. Õààëãàíû õºãæëèéí õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéíõ íü çóðãààí ÿñ ìîäòîé äàâõàð õààëãà þì. Ýíý õààëãàíû ãàðàë ¿¿ñýë íèëýýä ýðò áîëîëòîé õýëáýð íü ìîðèí áóþó äàëàâ÷èí õààëãàí äýýð õàâòàñò áóþó øàøàà õààëãàíû ñàìáàðûã íýìæýý. Õààëãàíû ÿñ ìîä ãýäýã äîòãî, áîñãî, áàðóóí ç¿¿í õàöàð ìîäûã õýëäýã. Õààëãàíû íýãýí òºðºë

Çóðãààí ÿñ ìîäòîé õààëãà ãýäýã áîñãî, äîòãî, õî¸ðîîñ ãàäíà áàðóóí ç¿¿í õàöàðò òóñ á¿ð íýã íýìýëò ìîä îðóóëàõûã õýëíý. Ýíý õî¸ð íýìýëò ìîäûã äààãà ãýäýã. Çóðãààí ÿñ ìîäûã æèðèéí õààëãàíä õèéõ áîëîâ÷ ãîëäóó äàâõàð õààëãàòàé ãýðò õèéäýã.: çóðãààí ÿñ ìîäòîé èõ òàâàí õàíàò áóþó áàãà çóðãààí õàíàòûí õààëãàíû áàðóóí ç¿¿í õàöðûí ºíäºð 126 ñì õààëãàíû íèéò ºíäºð 150 ñì äàëàâ÷íû ºðãºí íü 74 ñì ºíäºð íü 120 ñì õàöðûí ºðãºí 24 ñì õî¸ð õàöàðòàéãàà õààëãàíû íèéò ºíäºð 130 ñì áàéíà. Õî¸ð õàöðûí ìîäîíä ãýðèéí á¿ñë¿¿ð óÿæ òîãòîîõ áèò¿¿ öàãàðèã ãàðõè õèéíý. Ãàðõèéã õàöàð ìîäîíä òîãòîîõ áà óðò öóóðãàíä áèò¿¿ ãàðõèà õîëáîæ õàöðûã ºðºìäºí íýâò öîîëæ öóóðãàà øóðãóóëààä äýýð íü äóãóé áóþó äºðâºëæèí õýëáýðòýé ãîëäîî í¿õòýé õàâòãàé òàâ òºìºð òàâüæ öóóðãàà õî¸ð òèéø íü òýëæ ¿ç¿¿ðèéí øºâãºðèéã íóãàëàí ìàòèéëãýæ ìîäîíä øèãòãýíý. Ýíý íü ãýðèéí á¿ñë¿¿ð îðóóëàí òàòàõàä öóóðãà ñóãàðàõã¿é áàò áºõ áîëãîæ áàéãàà àðãà þì. Öóóðãà òºìºð ñóóëãàõ àæèëëàãàà áóðóó õèéãäñýí áîë á¿ñë¿¿ð òàòàæ ÷àíàãàëàõàä ñóãàð÷ ãýð ìîä áàðèõã¿é áîëæ ãýðèéí õýëáýð àëäàãäàíà.

Тооно нь гэрийн орон зай ихэсгэх, багасгах, гэрт гэрэл гэгээ орох, óíèéí òîëãîéã áýõëýõ үүрэгтэй. Монгол гэрт гэрэл гэгээ оруулж, утаа уурыг гаргах, унь тогтоох голдоо хөндлөн гулд чагт тэмдэгтэй дугуй цагираг хүрээг тооно гэнэ. Тооныг ойрад монголын дөрвөд, баядад хараач, өөлд, торгууд, урианхай, захчинд гараац гэдэг. Хараач нь од, эрхэс, гэгээ гэрэл, гэгээн тэнгэрийн оронг нүдээр үзэх qaraqu, qarabci, qaraci-тай нэг язгууртай. Гараац, гараадсан нь нүүдэлчдийн задгай гал, голомтын утаа, цай идээний дээж уур гэр дотроос гадагшлах, гарах гэдэг үгтэй нэг язгууртай байж болно. Баяд, дөрвөдөд хар, харахаас хараач, захчин, торгуудад гар, гарахаас гараач болжээ. Òîîíî

Монгол гэрийн тооныг гэрийн ерөөлд: Нарны гэрлийг нааш оруулагч Галын гэрлийг гадгаш дэлгэрүүлэгч хэмээн нь тооныг гэрийн нар буюу нарны гэрлийг гэрт дэлгэрүүлэгч гэж үздэгээс үүдэлтэй байна. Мөн: ...Хотлын онь болсон Хорол сайхан тоонотой... ....Биндэрьяагийн алтан хорол мэт Бат бэх тоонотой юм... гэх мэтээр гардаг нь монгол гэрийг найман тахилаар бэлгэдэх ёс буюу бурхны шашин монголд дэлгэрсэн цагаас хойш зохиогдсон байна. Монгол гэрийн тооныг нараар төлөөлүүлэн: улаан, улбар шар өнгөөр дүрсэлсэн нь нарны бэлгэдэлтэй холбоотой юм. Тооныг нараар төлөөлүүлэн бэлгэдэхийн улмаас гэрийн унийг нарны цацраг байдлаар төсөөлөх болжээ. Энэ нь монгол гэрийн ерөөлд: ...Найман зүгт сацарсан Нарны туяаг дүрсэлсэн Нарийн бургасан уньтай ... хэмээн ерөөдөг билээ.

Доктор Г.Нандинбилэг “...монгол хүн гэр өргөөнийхөө орон зайг орчлон ертөнцийн бичил орон зайгаар төсөөлдөг байна. Галын өрөөс дөрвөн зүг, найман зохист тэгш хэмээр алслан ханыг нар зөв дугуйлж, монгол гэрийн өргөн буюу гэрийн багтаамж тодорхойлогдох ба эндээс монгол хүний ертөнцийн хавтгай хэмжээсийн тухай төсөөлөл эхэлдэг гэж болно. Харин баганын өндрөөр гэрийн өндөр тодорхойлогдох бөгөөд эндээс ертөнцийн босоо хэмжээсийн тухай төсөөлөл нь үүсэж байна” хэмээн бичсэн байна. Өөр нэгэн зүйл бол монгол гэрийн бүтэц хэсгүүдийг хүний бие эрхтнээр төсөөлөн бэлгэдэх явдал юм. Тооно нь дээр өгүүлсэнчлэн ертөнцийн бичил загвараар нарны бэлгэдэл болж байсан бол хүний бие эрхтнээр бэлгэдэхэд толгой, тэргүүнээр төсөөлөн ойлгодог байна. Монголын уламжлалт ёсонд гэрийн тоонон дээгүүр алхах, гишгэхийг цээрлэдэг нь тооныг гэрийн толгой тэргүүн буюу хүний тэргүүнтэй холбон үздэгтэй холбоотой юм.

❖ Тоонон дээгүүр бүтээж нар, салхи, цас, бороо, шороо, хурц гэрэл гэгээнээс хамгаалах, мөн гэрт тусах нарны гэрэл гэгээг тохируулах зэрэг үүрэгтэй гэрийн нэгэн зүйл бүрээс бол өрх юм. Өрхийг бүтцээр нь гурвалжин, дөрвөлжин, хошуут гэж гурав ангилна. ªðõ Монголчууд гэрийн өрхийг тоононы малгай байдлаар төсөөлдөг байна. Гэрийн тооно, өрхөн дээгүүр алхах, гишгэхийг цээрлэдэг нь монголчууд малгайн дээгүүр алхвал хийморь лундаа доройтно гэж үздэгтэй адил юм.

Õàíà Халх монголчууд ханыг шонон хана, хөлт хана, хатгуур хана, сараалжин хана, морин хана, хонин хана, хурган хана гэж ялгаж нэрлэдэг нь халх ястны нутгийн аялгууны хувилбар дуудлага юм. Шаг тэрэм, мөрөн тэрэм гэдэг нь ойрад аялгууны дуудлага юм .

Халх монголчууд ханыг шонон хана, хөлт хана, хатгуур хана, сараалжин хана, морин хана, хонин хана, хурган хана гэж ялгаж нэрлэдэг нь халх ястны нутгийн аялгууны хувилбар дуудлага юм. Шаг тэрэм, мөрөн тэрэм гэдэг нь ойрад аялгууны дуудлага юм . Шонон хана: õàíûã ñýíñð¿¿ëýõã¿é ñàëõè øóóðãàíä óíàãàõã¿é áàò áºõ áàéëãàõûí òóë õî¸ð õàíà áóþó õàíà õààëãà õî¸ðûí íèéëáýð áîîäîëä òààðóóëàí íàðèéí” ìîä õàíûí áºãñíèé õàæóóðóó ãàçàð øààæ ò¿¿íèéãýý õàíàíä áàðüæ áîîäîã. Õàíûí íýãýí òºðºë(øîíîí õàíà)

➢Монгол гэрийн ерөөлд: Бургас модыг шилж Буруу зөв шүлжээлсэн Буян хишгийг хүрээлэн хийсэн Өлзий утсан ханатай юм хэмээн найман тахилаар бэлгэдсэн бол ➢Хойд хангайн бургасаар Хувирга юугий нь хийсэн хэмээн ханыг хүний хавиргаар төсөөлөн дүрсэлсэн байна.

Õàÿà,áàãàíà Гэрийн хана, туурганы ёроол хэсгийг хаяа гэнэ. Гэрийн хаяагаар тойруулан ороох эсгий, мод зэргээр хийсэн хэрэглэл хаяавчийн халх-монгол, ойрад–монгол дуудлага нь иргэ болно. Гэрийн хаяавч, иргэний өнгө нь тухайн ястны нэгэн зүйл зан үйлийн бэлгэдлийг илэрхийлдэг байна. Ховдын мянгад ястан гэр, гал голомтоо дээдэлж хар эсгий хаяавчин тойруулгатай байдаг нь ид хав, хүчин чадал, овор жин, сүр байдал ихтэйг бэлгэдсэн утгатай байна. Гэрийн голд багана гал голомт байна. Гэрийн баганаар дамжин өвөг дээдсийн сүнстэй холбогддог гэж үздэгээс багана түших, барих ялангуяа алдлахыг цээрлэдэг заншилтай. Мөн монголчууд баганыг гэрийн зовлонг үүрч явдаг гэж үздэг учраас хүүхдийг багананы зовлон авна гэж үздэг байна. Монголчууд баганыг ертөнцийн босоо тэнхлэг, мөн хүний хөл, тулгуур эрхтнээр төсөөлдөг байна.

Ãýðýýð öàãÈéã òºëººë¿¿ëýõ ➢Өөр нэгэн гайхамшигтай зүйл бол монгол гэрийн хийц, хэсэглэлийг нарны цагтай уялдуулан зохиосон явдал юм. Гэрийн тооноор тусах нарны гэрлийг монголчууд нар мандах, шингэх хугацаанд хуваарилан цагаа баримжаалдаг байна. Ам дөрвөлжин хэлбэртэй өрхийг хошуулан татахад тоононы урд талд ил үлдсэн хэсгээр тусах гэрлийг нарны цагт ашиглажээ. Тухайлбал, тоононд туссан нарны гэрэл бар-туулай цаг (04-06 цаг), унийн толгойноос ханын толгой хүрэх хугацааг луу, могой цаг (06-10 цаг), гэрийн хойморт нар тусах буюу их үдийг морин цаг (12 цаг) гэх мэтээр нэрлэдэг байжээ. ➢Нарны цагтай яв цав тохирдог гэр бол 60 уньтай бага дөрвөн ханат билээ. Ийм гэрийн тоононы хүрээнд гаргасан унины нүх бүр арван хоёр жилийн амьтнаар нэрлэдэг. Хоймор талд элбэг баяны бэлгэ тэмдэг болох хулгана жил, баруун тотгоны үзүүрийн унь эр хүний хийморь цог залийг илтгэх морин жилд, зүүн тотгоны үзүүрийн унь эм хүний буян заяа сүү цагаан идээндээ гэдгийг илтгэн үхэр жилд тус тус таардаг байна. Үүнийг дүрслэн үзүүлбэл:

Гэрт орîíãуут баруун хаяанд эмээл хазаар, ногт чөдөр, айрагны хөхүүр сэлтээс эрэгтэйн тал эхэлнэ. Гэрийн эзний ор, орны ар хананд ангийн буу өлгөөтэй. Хөөрөг, хэт хутаг, зодог шуудаг хусуур, ангийн үс зэрэг эр хүний нарийн нандин эдлэл хадгалдаг баруун авдар орны толгойд байна. Хөхүүр баруун талд байдаг нь эрт цагт эрчүүд гүү саадаг байсантай холбоотой гэнэ. Эрэгтэйчүүд баруун талд суудаг ба хөхүүрийн дэргэдүүр өнгөрөхдөө айраг бүлж булчингаа чангалдаг, айлдаа хүчээ өгдөг заншилтай. Гэрийн гадаа баруун урьд хан морины уяа байдаг нь үүнтэй холбоотой юм. Гэрийн зүүн хатавчнаас эхлэх эзэгтэйн талд усны болон саалийн сав, гал тогооны эргэнэг, эзэгтэйн хувцас хийдэг орны хөлийн авдар, оёдол үйлийн ба гоо сайхны хэрэгсэл зэрэг эмэгтэйн нарийн нандин зүйлсээ хийдэг орны толгойн авдар байна. Гэрийн эзэгтэйн зүү утасны авдар гэрийн гаднах үнээний зэлтэй харгалдахаар үхэр жилд таарахаар байршуулж зуршсан нь эм хүний хийморь оёдол үйл, цагаан идээнд байдаг гэсэн үзлээс ¿¿äýëòýé гэнээ.

Ìонгол гэрийн бэлгэдэл нь 1. Орчлон ертөнцийн бичил загвараар бэлгэдэх 2. Хүний хувилбар дүрсээр бэлгэдэх 3. Найман тахилаар бэлгэдэх гэсэн гурван зүйлийн давхар байдлаар уламжилсан байх бөгөөд үүнийг монголын аман зохиол, уламжлалт ёс заншил, гэрийн зан үйл цээрийн ёсноос сэргээн харж болохоор байна. Монгол гэрийн язгуурын бэлгэдэл болох ертөнцийн бичил загвар байдлаар төсөөлөн бэлгэдэх нь илүү орон зайн утгыг шингээж, хүний биеийн хувилбар дүрсээр бэлгэдэх нь цаг хугацааны утгыг шингээж уламжилсан байх ажээ. Монгол гэр нь монголын эд өлгийн болон оюуны соёлын асар нандин өвийг хадгалан уламжилж ирсэн зүйл юм.