www.data.stf.mn 1 Б ид бүхэн аж үйлдвэрийн шинэ хувьсгал, шинжлэх ухаан, технологийн хурдтай хөгжиж байгаа эрин цаг үед ажиллаж амьдарч байна. Дэлхий дахинаа шинжлэх ухааны салбарт парадигмийн шилжилт явагдаж эхэллээ. Судалгааны ажлын хамрах хүрээ нь хэсэгчилсэн салангид мэдлэгээс нэгдсэн нийлмэл мэдлэгийн систем рүү, судалгааны арга барил нь нэг салбарын судалгаанаас салбар дамнасан судалгаа руу, мэдээлэл боловсруулалтаас их өгөгдөл хиймэл оюун руу, судалгааны агуулга нь статик тэнцвэрт нөхцөлөөс динамик бүтэц рүү шилжиж байна. Өөрөөр хэлбэл системийн сэтгэлгээнд түшиглэсэн парадигмийн шилжилт явагдаж байна. Монгол Улсын Засгийн газар, БШУЯ энэхүү парадигмийн шилжилт, олон улсын болон дотоодын судалгаа хөгжүүлэлтийн орчинг үнэлэн тооцоолж шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн салбарт эрх зүйн орчныг сайжруулах; хүний нөөцийн чадавхыг бэхжүүлэх, цалин, оюуны үнэлэмжийг дээшлүүлэх; эрдэм шинжилгээний ажлын уялдааг хангах, практик үр дүнг сайжруулах; санхүүжилтийн тогтолцоог шинэчлэх; гарааны компани, инновацийг хөгжүүлэх; хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, түгээн дэлгэрүүлэх; цахим, нээлттэй шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх болон салбарын дэд бүтцийг бий болгох гэсэн шинэчлэлийн найман зорилтыг дэвшүүлж, хэрэгжүүлэн ажиллаж байна. Нэгдсэн Үндэсний байгууллагын Ерөнхий Ассамблейгаас 2022 оны Дэлхийн шинжлэх ухааны өдрийг “Олон улсын суурь шинжлэх ухаанТогтвортой хөгжил”-ийн жил болгон зарласан. Монгол Улс ч мөн адил шинжлэх ухаан, технологийн салбарын тогтвортой хөгжлийн суурь нь шинжлэх ухааны суурь судалгаа мөн болохыг тодорхойлж байна. Энэ утгаараа 2022 онд эрдэм шинжилгээний үндсэн байгууллагуудын менежментийг боловсронгуй болгох зорилгоор судалгааны үндсэн чиглэлийг тодорхойлж, тогтмол санхүүжилт олгох эрх зүйн зохицуулалтыг бүрдүүллээ. Энэхүү эрх зүйн зохицуулалт хэрэгжиж эхэлснээр эрдэм шинжилгээний байгууллагын судалгааны чиглэл оновчтой тогтоогдон, биет болон биет бус нөөцийн ашиглалт, засаглал, менежмент сайжирч, цаашлаад үр дүнд суурилсан санхүүжилтийн механизмыг бий болгоход чухал түлхэц болно гэж үзэж байна. Нөгөө талаас шинжлэх ухаан, технологийг хөгжүүлэх, дэмжихэд нээлттэй шинжлэх ухааны шинэ стратегийг хэрэгжүүлэх шаардлага үүсч байна. Олон улсад дэлхийн өнцөг булан бүрийн соёл, мэдлэгийн тогтолцооны олон талт байдлыг тогтвортой хөгжлийн үндсэн суурь хэмээн үзэж, үндэсний, бүс, орон нутгийн түвшинд олон нийтэд шинжлэх ухаан, технологийг нээлттэй түгээн дэлгэрүүлэх, сурталчлан таниулах, ялангуяа орон нутгийн иргэдтэй уулзалт, яриа хийх, тулгамдсан асуудлыг шинжлэх ухааны мэдлэг, мэдээлэл солилцох байдлаар шийдвэрлэх байдлыг чухалчилж байна. Энэ хүрээнд бид бүхэн “Орон нутагт шинжлэх ухаан, технологи, инновацийг нутагшуулья” аяныг Өмнөговь, Орхон, Хөвсгөл, Дархан-Уул аймагт амжилттай зохион байгуулж, салбарын эрдэм шинжилгээний байгууллага, эрдэмтэн судлаачдынхаа судалгаа хөгжүүлэлтийн үр дүн, шинжлэх ухааны сүүлийн үеийн ололт амжилтыг түгээн дэлгэрүүлэх арга хэмжээг амжилттай зохион байгуулсан. Монгол Улсын болон Дэлхийн шинжлэх ухаанд өөрийн авьяас билэг, эрдэм ухаан, хөдөлмөр зүтгэлээ зориулан яваа үе үеийн шинжлэх ухааны зүтгэлтнүүд, эрдэмтэн мэргэд, доктор, профессор, судлаач Та бүхэндээ Монгол Улсад орчин цагийн шинжлэх ухааны салбар үүсэж хөгжсөний 101 жил, Дэлхийн шинжлэх ухааны 21, Монгол Улсын Шинжлэх ухааны ажилтны 21 дэх өдрийн баярын мэндийг хүргэж байна. Монголын шинжлэх ухаан мандан бадарч, Монгол эрдэмтэд маш олон болох болтугай. УИХ-ЫН ГИШҮҮН, ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ГИШҮҮН, БОЛОВСРОЛ, ШИНЖЛЭХ УХААНЫ САЙД Л.ЭНХ-АМГАЛАН МЭНДЧИЛГЭЭ

2 2022.11.№19 МЭНДЧИЛГЭЭ LANCET СЭТГҮҮЛД ХЭВЛЭГДСЭН МОНГОЛ ЭРДЭМТНИЙ СУДАЛГАА 70 76 54 АГУУЛГА ТУУЛСАН ЗАМ УРТСААД, ТУУЛАХ НЬ БАГАСАХАД ТУНГААН БОДОХ ИХЭСДЭГ ЖАМТАЙ ИННОВАЦИ-7 ХОНОГ Монгол Улсын хөгжил дэвшлийн тулгуур болсон шинжлэх ухаан, технологийг хөгжүүлэх эрхэм хүндтэй үйл хэрэгт оюун ухаан, авьяас чадвар, хүч хөдөлмөрөө зориулж ирсэн манай орны шинжлэх ухааны ахмадууд, залгамж үеийнхэн, өнөөгийн залуу судлаач, эрдэмтэд болон шинжлэх ухаан, технологийн үйл ажиллагаанд оролцогч Та бүхэндээ Монгол Улсын Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийг тохиолдуулан чин сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлье. Манай салбарын бодлого, эрх зүйн орчны шинэчлэлийг улам эрчимжүүлж, удирдлага, бүтэц зохион байгуулалт, санхүүжилтийн тогтолцоогоо олон улсын чиг хандлагад нийцүүлэх замаар тус салбарын үндэсний эдийн засгийн хөгжилд оруулах хувь нэмрийг дээшлүүлэх хэрэгцээ шаардлага байсаар байна. Иймд салбарын хөгжлийг эрчимжүүлэх, улс орны хөгжилд оруулах хувь нэмрийг дээшлүүлэхэд Та бидний хамтын ажиллагаа, үүрэг оролцоо юу юунаас эрхэм чухал юм. Шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн хөгжлийн аливаа асуудлаар Монгол Улсын Шинжлэх ухаан, технологийн үндэсний зөвлөл Та бүхэнтэйгээ цаашид нягт хамтран ажиллах болно. Эрхэм баян эрдэм мэдлэг ашид дэлгэрэх болтугай. ШИНЖЛЭХ УХААН, ТЕХНОЛОГИЙН ҮНДЭСНИЙ ЗӨВЛӨЛИЙН НАРИЙН БИЧГИЙН ДАРГА ПРОФЕССОР С.МӨНХБАТ

www.data.stf.mn 3 МЭНДЧИЛГЭЭ ШИНЖЛЭХ 53 УХААН-100 29 60 74 ТӨСЛИЙН МОНИТОРИНГ ХҮНСНИЙ ХАНГАМЖ, АЮУЛГҮЙ БАЙДАЛ АКАДЕМИЧ Д.ДОРЖГОТОВ “ЧИНГИС ХААН” ТЭРГҮҮН ЗЭРГИЙН ОДОН ХҮРТЛЭЭ Эх орныхоо шинжлэх ухаан, технологийн салбарт сэтгэл зүтгэл, мэдлэг чадвараа зориулан буй эрхэм хүндэт эрдэмтэн, судлаач, шинжлэх ухааны салбарын ажилтан, зүтгэлтэн Та бүхэндээ болон шинжлэх ухааны ололт, дэвшлийн үр шимийг хүртэгч олон түмэндээ Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийг тохиолдуулан Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академийн нэрийн өмнөөс болон хувиасаа чин сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлж, ажлын бүтээлч амжилт, амьдралын сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе. Энэ жил ЮНЕСКО-гоос 2022 оныг “Тогтвортой хөгжлийн төлөөх суурь шинжлэх ухааны жил” хэмээн зарлаж, үүний дагуу дэлхийн олон оронд фундаментал шинжлэх ухаанаа дэмжих олон талт санал санаачилга өрнөсөөр байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэвшүүлсэн “100 жил-10 зорилт” хөгжлийн санаачилга, “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөн, Монгол Улсын Засгийн газрын “Алсын хараа-2050” урт хугацааны хөгжлийн бодлого, “Шинэ сэргэлтийн бодлого”, Засгийн газрын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөр, БШУСайдын шинжлэх ухааны салбарыг хөгжүүлэх 8 зорилтыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд шинжлэх ухаан, технологи, инноваци шийдвэрлэх үүрэгтэйг тал талдаа ойлгож, хамтран ажиллах боломжоо эрэлхийлсэн, мэдлэг мэдээлэл, арга туршлагаа солилцож, төр, хувийн хэвшлийн байгууллагуудтай бүтээлчээр хамтран ажилласан жил боллоо. 2022 онд бид Шинжлэх ухааны салбарын удирдах ажилтны зөвлөгөөнөө зохион байгуулж, салбарын эрх зүйн орчныг сайжруулах, санхүүжилтийн тогтолцоог шинэчилж, бүтээмжид суурилсан тогтолцоонд шилжих, хамгийн үнэт капиталхүний нөөцөө улам чадавхжуулах, нийгмийн асуудалд дэмжлэг үзүүлэх, эрдэм шинжилгээний ажлын үр дүн, нийгмийн ач холбогдлыг нэмэгдүүлэх, салбарын зөөлөн, хатуу дэд бүтцийг хөгжүүлэх зэрэг чиглэлд анхаарч тавьсан зорилго зорилтуудаа бодит ажил хэрэг болгох талаар хичээн зүтгэж ажилласныг тэмдэглэхэд нэн таатай байна. Олон улсын хямралт нөхцөл байдал хүнд, эдийн засгийн хүндрэлтэй энэ он жилүүдэд ч эрдэм оюун, нөөц бололцоогоо улам дайчлан ажиллаж, мэдлэг бүтээх, шинжлэх ухаанд суурилсан хөгжлийг түүчээлэх, нийгмийг соён гэгээрүүлэх, оюуны өмчийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, судалгаа-хөгжүүлэлтийн ажлын үр дүнд бий болсон, технологи, инновацийн шинэ шийдлүүдийг богино хугацаанд нийгмийн үнэт баялаг болгох явдал нь шинжлэх ухааны салбарт ажиллагч хүн нэг бүрийн эх орон, ард түмнийхээ өмнө хүлээсэн нэн чухал үүрэг билээ. Эх орныхоо тогтвортой хөгжлийн төлөө, шинэ мэдлэг бүтээхийн төлөө зүтгэж яваа эрдэмтэн судлаач Та бүхний эрдэм номын булаг улам бүр ундран арвижиж байхын ерөөл дэвшүүлье. ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИЙН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ, АКАДЕМИЧ Д.РЭГДЭЛ

4 2022.11.№19 Манай хүрээлэнгийн эрдэмтэн, судлаачид орчин үеийн генетик, биотехнологийн судалгааны аргад түшиглэн мах, сүүний чиглэлийн үхэр, хонь, ямааг үржүүлэх, малын чанарт удам зүйн үнэлгээ хийх, малын түүхий эд бүтээгдэхүүний гарц нэмэгдүүлэх, чанарыг сайжруулах судалгаа хөгжүүлэлтийг хийж байна. Түүнчлэн доройтсон бэлчээрийг сайжруулж, ургац нэмэгдүүлэх, бэлчээрийн ургамлын үрийн санг арвижуулах, Монгол орны нөхцөлд дасан зохицсон тэжээлийн олон наст ургамлуудын сортыг сорих, үр үржүүлэх зэрэг судалгааг хийж үр дүнг сурталчлан хэрэгжүүлж байна. Шинжлэх ухааны өдрийг тэмдэглэж байгаа энэ цаг үед нийт эрдэмтэн, судлаачид Та бүхэнд эрдэм бүтээлийн шинэ шинэ амжилтыг хүсэн ерөөе. Хүрээлэнгийн эрдмийн хамт олон бид хүнсний хувьсгалд гол үүрэг гүйцэтгэх Монгол хүний хүнсний гол эх сурвалж мал, амьтны өвчнийг оношлох, эмчлэх, тэдгээрээс сэргийлэх оновчтой шинэ болон шинэчилсэн технологи буй болгож, нэн хурдтай хувьсан өөрчлөгдөж байгаа хүрээлэн буй орчин, экосистемийн нөхцөл байдалд шинээр гарч буй халдварт, зооноз, бусад өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, биотерроризм ба агротерроризмын бэлэн байдлыг хангахад чиглэсэн шинжлэх ухаан, технологийн судалгаа, инновацид чиглэсэн үйл ажиллагааг нэр төртэй гүйцэтгэж байна. Монгол Улсад орчин цагийн шинжлэх ухаан хөгжиж эхэлсний 101 жилийн баярын мэнд хүргэж, Монголын Хөгжлийн шинэ гарц, боломжуудыг бүтээж, түүчээлж яваа эрхэм хүндэт эрдэмтэн, судлаачид, шинжлэх ухааны салбарын нийт ажиллагсад Та бүхэндээ Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийн тэмдэглэлт өдрийн халуун мэндчилгээг өргөн дэвшүүлье. МАЛ АЖ АХУЙН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХҮРЭЭЛЭН МАЛ ЭМНЭЛГИЙН ХҮРЭЭЛЭН УРГАМАЛ, ГАЗАР ТАРИАЛАНГИЙН ХҮРЭЭЛЭН Т.БАТСҮХ (Ph.D) Б.БАТЦЭЦЭГ профессор, ХААШУА-ийн гишүүн. Н.БАЯРСҮХ профессор. ард түмэн эрүүл хүнстэй, таатай орчинд аз жаргалтай амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэхэд тулгамдаж байгаа асуудлын гарцыг олоход эрдэмтэд судлаач бүр хүчээ нэгтгэн хамтран ажиллахыг Мал эмнэлгийн хүрээлэнгийн эрдэмтэд, судлаачид бид уриалж байна. МЭНДЧИЛГЭЭ Монгол Улсын шинжлэх ухааны салбарын эрдэмтэн, судлаач, албан хаагч, ажилтан Та бүхэндээ Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийн баярын мэндийг Шинжлэх ухаан, технологийн сангийн нэрийн өмнөөс болон хувиасаа дэвшүүлье. Монгол Улсын Засгийн газраас шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн салбарын эрх зүйн орчныг сайжруулах, олон улсад өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх чиглэлд онцгой анхаарал хандуулж байна. Шинжлэх ухаан, технологийн сан нь шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн салбарын хөгжлийг шинэ шатанд гаргахад манлайлан оролцож үйл ажиллагааныхаа цар хүрээг өргөтгөн, салбарын төсвийн төлөвлөлт, зарцуулалтыг оновчтой болгох, салбарын хэмжээнд цахим шилжилтийг эрчимжүүлэх зэрэг цогц арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд анхаарч ажиллаж байна. Шинжлэх ухаан, технологийн сангийн үйл ажиллагааг олон улсын жишигт ойртуулах, нийгэм, эдийн засгийн өмнө тулгамдаж байгаа асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн салбар дамнасан судалгааны ажлуудыг гүйцэтгэх, судалгаа хөгжүүлэлтийн ажлын үр дүнг чанаржуулах, үйлдвэр, үйлчилгээнд нэвтрүүлэх ажлыг цаашид улам эрчимжүүлэн ажиллах болно. Монгол орныхоо шинжлэх ухааны хөгжлийн төлөө зүтгэж буй хамт олон, бидэнтэй хамтран зүтгэгчид Та бүхний Монгол Улсын шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх их үйлсэд нь өндөр амжилт хүсэн ерөөе. Улсын хөгжил шинжлэх ухаанаас эхтэй. ШИНЖЛЭХ УХААН, ТЕХНОЛОГИЙН САНГИЙН ЗАХИРАЛ Д.ОДГЭРЭЛ (Ph.D)

www.data.stf.mn 5 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 Төрөөс үндэсний судалгааг дэмжихийн зэрэгцээ олон улсын стандартад нийцсэн инновацийн төвийн кластер, нээлттэй салбар дундын нэгдсэн лаборатори, судалгааны үндэсний төвүүдийг байгуулах, эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх замаар шинжлэх ухаан, технологийн салбарын дэд бүтцийг сайжруулахад чиглэсэн үйл ажиллагаа, бүтээн байгуулалтын ажлууд хийгдэж байгаа түүхэн цаг үед Дэлхийн бүх улс орнууд адил төстэй сорилтуудтай нүүр тулж буй бөгөөд тэр нь уур амьсгалын өөрчлөлт, байгалийн нөөцийн хомсдол, хүрээлэн буй орчны доройтол юм. Манай орны эдийн засгийн чадавх, хүн ардын амьжиргаа байгаль орчинтойгоо нягт холбоотой. Олон янзын байгалийн нөхцөлтэй, дэлхий дээр хамгийн их дулааралт явагдаж буй бүс нутагт оршин байх бид бүхэн байгаль, түүний нөөцийн хувьсал өөрчлөлт, нийгэмэдийн засгийн газар зүйн хүчин зүйлс, экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалах чиглэлээр судалгаа шинжилгээ хийх нь нэн тэргүүний асуудал мөн. Эрхэм эрдэмтэн судлаач Та бүхэнд амжилт, сайн сайхныг хүсье. Монгол Улсын урт, дунд хугацааны хөгжлийн бодлогуудад хиймэл оюун ухаан, машин сургалт, блокчейн, робот, зүйлсийн интернэт, эх өгөгдлийг оновчтой ашиглаж тоон технологид шилжсэн цахим улс болохыг зорьж байгааг зааж өгсөн билээ. Энэхүү зорилтын хүрээнд бид эрдэмтэн, судлаачид, байгууллагуудтай хамтран ажиллахад бэлэн байна. Нийт шинжлэх ухаан, технологийн салбарын эрдэмтэн, судлаач, багш нартаа Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийн мэндийг хүргэж, ажил хөдөлмөр, бүтээлийн өндөр амжилтыг хүсье. 100 жилийн түүхтэй шинжлэх ухааны салбарыг үргэлжлүүлэн хөгжүүлэх үүрэг бид бүхний өмнө тулгарч буй энэ цаг үед Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого “Алсын хараа-2050”, “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын хүрээнд байгууллага бүр өөрсдийн бодлого төлөвлөгөөгөө уялдуулан ажиллаж байгаа билээ. Хүрээлэнгийн эрдэмтэн, судлаачид манай орны хувьд эдийн засгийн үр өгөөж ихтэй, чухал эрэлт хэрэгцээтэй ногоон технологи, эрчим хүчний шинэ технологиудын хэрэглээ болох критик металл /Critical Metals/- ын судалгааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд онцгой анхаарах болно. Та бүхний минь эрдмийн бүтээл арвин байхыг хүсэн ерөөе. Монгол Улс саарал эдийн засгаас ногоон эдийн засагт шилжиж буй энэ цаг үед олон жилийн судалгааны үр дүн, арвин туршлагаараа “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөн, Засгийн газрын “Ногоон хөгжлийн сэргэлт” зорилтыг амжилттай хэрэгжүүлэхэд манлайлан оролцож, шинэ дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх, туршилт судалгааны үр дүнгээ олон нийтэд түгээн дэлгэрүүлэх, төрийн болон хувийн хэвшлийн байгууллагуудтай хамтран ажиллах их үйлст хувь нэмрээ оруулж буй хамт олондоо болон шинжлэх ухааны салбарт ажиллаж буй эрдэмтэн, судлаач нартаа Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийн мэнд дэвшүүлье. Улс орны хөгжлийн түлхүүр болсон шинжлэх ухааны салбарт ажиллаж байгаа бүх эрдэмтэн, судлаач нартаа Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийн мэндийг хүрээлэнгийнхээ эрдмийн хамт олны өмнөөс болон хувиасаа чин сэтгэлээсээ хүргэж байна. Сүүлийн жилүүдэд дэлхийн нийтийг хамарсан Ковид цар тахлаас болж дэлхийн ихэнх улс оронд олон хүний амь нас, эрүүл мэнд эрсдэж, мөн нийгэм, эдийн засагт асар их хохирол учрууллаа. Гэвч шинжлэх ухааны салбарын эрдэмтэн, судлаачдын судалгааны үр дүнгээр бид олон чухал асуудлыг давж, төсөөлж байснаас бага хохирлоор даван туулж байна. Манай салбарын хувьд энэ хэцүү цаг үед хойш суусангүй, эзэмшсэн мэргэжил, хүлээсэн үүргээ ухамсарлан цаг наргүй хөдөлмөрлөн хүн амыг эрүүл чанартай хүнсээр хангах эрхэм үйлсэд бодит хувь нэмрээ оруулан амжилттай ажиллаж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Хөрс-Хүнс-Хүн эрүүл байх” эрхэм үйлсийн доор энэхүү тэмдэглэлт өдрүүдээ тэмдэглэж байгаад баяртай байна. Та бүхэнд эрүүл энх, их бүтээлийн дээдийг хүсэн ерөөе! БИОЛОГИЙН ХҮРЭЭЛЭН ГАЗАР ЗҮЙ, ГЕОЭКОЛОГИЙН ХҮРЭЭЛЭН МАТЕМАТИК, ТООН ТЕХНОЛОГИЙН ХҮРЭЭЛЭН ГЕОЛОГИЙН ХҮРЭЭЛЭН БОТАНИКИЙН ЦЭЦЭРЛЭГТ ХҮРЭЭЛЭН УРГАМАЛ ХАМГААЛЛЫН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХҮРЭЭЛЭН Д.ГАНТУЛГА (Ph.D), дэд профессор. А.ДАШЦЭРЭН (Ph.D) Д.УУГАНБААТАР (Ph.D), дэд профессор. Д.ОДГЭРЭЛ (Ph.D) И.ТҮВШИНТОГТОХ (Ph.D), дэд профессор. М.БЯМБАСҮРЭН (Sc.D), дэд профессор. мэдлэг оюунаа дайчлан, зүрх сэтгэлээ зориулан, шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн салбарын түүхийг бүтээлцэж байгаа нийт эрдэмтдэдээ Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийн мэндийг дэвшүүлж амжилт бүтээлийн дээдийг хүсье.

6 2022.11.№19 Монгол Улсад шинжлэх ухаан, технологийг хөгжүүлэх үйлсэд амьдрал, оюун ухаанаа зориулсан ахмад эрдэмтэн буурлууд, өнөөдөр эрдэм судлалын салбарт ажиллаж буй эрхэм хүндэт эрдэмтэн, судлаачид, эрдэм шинжилгээний ажилтан, албан хаагчид Та бүхэндээ Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийн баярын мэнд дэвшүүлж эрдэм номын их амжилт, эрүүл энх, хамгийн сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе. Эрдэмтэн, судлаачид хамтран зүтгэж олон улсад өрсөлдөх чадвар бүхий үндэсний шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн тогтолцоог эх орондоо хөгжүүлэх их үйлсийг биелүүлнэ. Улс эх орныхоо нийгэм, эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийг хангахын төлөө шинжлэх ухаан, технологийн ололт амжилтыг оновчтой ашиглаж үндэсний инновацийн тогтолцоог хөгжүүлэх үйлсдээ их амжилт гаргахын төлөө хамтран ажиллацгаая. ОДОН ОРОН, ГЕОФИЗИКИЙН ХҮРЭЭЛЭН Академич С.ДЭМБЭРЭЛ Монгол Улсын Засгийн газрын “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын “Төрийн албаны бүтээмжийн шинэчлэл”- ийн хүрээнд сэргээн байгуулагдсан Ой модны сургалт, судалгааны хүрээлэнгийн хувьд 2022 он амжилт бүтээлийн гарааны жил байлаа. Тухайлбал, хүрээлэн маань боловсон хүчний хувьд бэхжиж, ой модны технологи хөгжүүлэх судалгааны онол арга зүйн бүтээлээ хэвлүүлж, суурь судалгааны санхүүжилтээ авч, судалгааны ажлаа эхлүүлсний зэрэгцээ “Тэрбум мод хөдөлгөөн”-д нэн шаардлагатай үр тариалах, ажлын хөдөлмөрийн бүтээмжийг эрс нэмэгдүүлэх боломжийг хангах автомат шугамыг зүгшрүүлэх ажлыг гүйцэтгэсэн нь энэ чиглэлд үр дүнтэй ажиллаж, ОЙ МОДНЫ СУРГАЛТ, СУДАЛГААНЫ ХҮРЭЭЛЭН Ц.БАНЗРАГЧ (Ph.D), Монгол Улсын Байгаль орчны гавьяат ажилтан. технологи, инновацийг хөгжүүлж болох итгэлийг төрүүлсэн ажил болов. Монгол орны шинжлэх ухаан болон ой модны салбарын эрдэмтэн судлаачид, салбарын нийт ажилтан, албан хаагч Та бүхэндээ амжилт бүтээлээр дүүрэн байхыг хүсэн ерөөе. Физик бол шинжлэх ухааны судалгааны гүнзгий чанараараа, хүн төрөлхтний сэтгэлгээний хөгжилд үзүүлэх нөлөөллөөрөө байгалийн шинжлэлийн тэргүүлэх салбар юм. Квант мэдээлэл зүй, хиймэл оюун ухаан, роботууд, цахим хувьсал, сансрын технологи зэрэг технологийн үсрэнгүй хөгжлүүд нь манай физикчид, эрдэмтэн судлаачдын өмнө шинэ эрэл хайгуул, шинэ боломж, судалгааны шинэ талбарыг бий болгосоор байна. Шинжлэх ухааны аливаа ололт амжилт, учир шалтгааныг тайлан тайлбарлах, манай орны нөхцөлд тохирсон техник технологийн шинэ шийдлийг эрж хайх, нутагшуулах, нийгмийг соён гэгээрүүлэх зэрэг олон ажлууд хүлээгдэж байгаа бөгөөд бид хамтран зүтгэж, хэрэгжүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Эрдмийн гэгээн үйлс өрнүүн дэлгэрэх болтугай. ФИЗИК, ТЕХНОЛОГИЙН ХҮРЭЭЛЭН Академич Ж.ДАВААСАМБУУ “Үйлдвэрлэлгүй үндэстэн эхлээд нэр хүнд, дараа нь эрх чөлөө, хамгийн сүүлд ирээдүйгээ алддаг” гэж Туркийн агуугаа удирдагч М.К.Ататурк хэлсэн байдаг. Химийн шинжлэх ухаан, химийн үйлдвэрлэлгүйгээр улс орон хөгжихгүй. БШУ-ны Сайд Л.Энх-Амгалангийн хэлсэн “Төрийн санхүүжилт судалгаа, судлаач хоёртоо очдог, судалгааны үр дүн улсдаа ирдэг чиглэл рүү ажиллана” гэсэн үг биеллээ олохын төлөө хичээн ажиллацгаая. Та бүхэнд баярын мэнд хүргэж, эрдмийн ажилд нь амжилт хүсье. Улс орны хөгжлийг түүчээлэгч шинжлэх ухааны салбарын үе үеийн эрдэмтэн судлаач, ажилтан, албан хаагч Та бүхэнд цөмийн шинжлэх ухаан, технологийг хөгжүүлэх үйлсэд хүчин зүтгэж буй манай хамт олны өмнөөс чин сэтгэлийн халуун мэнд хүргэж, шинэ мэдлэг, мэдээлэл, инноваци бүтээх эрдэм судлалын их ажилд нь улам өндөр амжилт хүсье. Нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг тэргүүлэх чиглэл гэж Эрүүл мэндийн тухай хуульд заасны дагуу тус төвийн эрдэмтэн судлаач, ажилтан албан хаагчид бид анагаахын шинжлэх Дэлхий дахинаа аливаа өвчин эмгэгээс урьдчилан сэргийлэх, оношилгоо, эмчилгээг сайжруулахад нотолгоонд суурилсан тусламж үйлчилгээ чухал юм. Эмнэл зүйн практикт шинэ технологи, оношилгоо эмчилгээний шинэ арга, үйлчилгээ нэвтрүүлэхэд анагаахын шинжлэх ухааны судалгаа шинжилгээний ажлын цар хүрээ, судалгаанд түшиглэсэн үр дүнгээс ихээхэн хамаарна. Анагаахын эрдэм шинжилгээ үсрэнгүй хөгжиж буй энэ цаг үед манай хамт олон эрдэм шинжилгээ - эмнэл зүй - сургалтын чиглэлээр үйл ажиллагаагаа тасралтгүй гүйцэтгэж олон олон амжилт бүтээлээр Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийг угтаж байна. Та бүхэндээ баярын мэнд хүргэе. ХИМИ, ХИМИЙН ТЕХНОЛОГИЙН ХҮРЭЭЛЭН ЦӨМИЙН ФИЗИКИЙН СУДАЛГААНЫ ТӨВ НИЙГМИЙН ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ҮНДЭСНИЙ ТӨВ АНАГААХ УХААНЫ ХҮРЭЭЛЭН Л.ЖАРГАЛСАЙХАН профессор. Д.БОЛОРТУЯА (Ph.D) С.ӨНӨРСАЙХАН (Ph.D), дэд профессор. Л.ТУЛГАА профессор.

www.data.stf.mn 7 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 Монгол орны эмийн зах зээл дээрх бүртгэлтэй эмийн 24.5%- ийг уламжлалт эм эзэлдэг. Иймд хүрээлэнгээс чанар стандартын шаардлагын дагуу үйлдвэрлэсэн уламжлалт эм ба судалгаа шинжилгээний дүнд гарган авсан эмүүдээр ханган нийлүүлэх төв болон уламжлалт эмийн сангаар дамжуулан эмнэлэг, эмийн сан, ард иргэдийг хангах нь үндэсний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх ажлыг бүтээлчээр тасралтгүй хөгжүүлэхийн төлөө ажиллах болно. Манай хамт олон Монгол Улсын боловсрол, шинжлэх ухаан, эрүүл мэнд, нийгмийн салбарын хөгжлийн гарцыг 21-р зууны дэлхийн тэргүүлэгч шинжлэх ухаан “тархи судлал” болон өнөөгийн тулгамдсан хэрэгцээт “сэтгэл судлал”-ын шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр нотлон нээж, хөгжлийн шинэ шатанд хүргэх болно. Монгол Улсын шинжлэх ухааны салбарт ажиллаж буй үе үеийн эрдэмтэн, судлаач, ажилтан, ажиллагсад Та бүхэндээ Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийн баярын мэнд дэвшүүлж, эрдэм судлалын их үйлсэд нь амжилт ерөөе. УЛАМЖЛАЛТ АНАГААХ УХААН, ТЕХНОЛОГИЙН ХҮРЭЭЛЭН ТАРХИ, СЭТГЭЛ СУДЛАЛЫН ХҮРЭЭЛЭН Ч.ЧИМЭДРАГЧАА профессор. Ж.ЦОЛМОН профессор. ухааны салбарын хөгжил, дэвшилд ахиц гаргахын төлөө хүчээ дайчлан ажиллаж байна. Нийт эрдэмтэн, судлаач Та бүхэндээ Шинжлэх ухааны ажилтны баярын өдрийн мэндийг дэвшүүлж, эрдэм номын их үйлсэд тань амжилтын дээдийг хүсэн ерөөе. Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийн мэндийг салбарын эрдэмтэн, судлаачдадаа өргөн дэвшүүлье. Энэ онд манай хүрээлэн бие даасан байгууллага болж үйл ажиллагаа явуулж эхэлсний 20 жилийн ой тохиож буй бөгөөд тэгш ойн жилдээ манай эрдэмтэд Монгол нутаг дээр амьдарч байсан эртний хүний ул мөрийг улам лавшруулан судалж, 100 гаруй жилийн дараа өргөн агуулга бүхий эртний бичиг үсгийн дурсгалыг нээн олж өвөг дээдсийнхээ үлдээсэн их өвийн судалгааг шат ахиулсан амжилтаар бэлэг барьж байна. Монголын судлаачдын судалгаа шинжилгээний ажил дэлхийд танигдаж, амжилт бүтээл арвин байхын ерөөл өргөе. Дэлхийн Шинжлэх ухааны өдрийн баярын мэндийг эрхэм эрдэмтэн судлаачид Та бүхэндээ хүргэж, эрдэм судлалын ажилд нь амжилт хүсье. Боловсролын хүрээлэн ЗГ-ын 2021 оны 407 дугаар тогтоолоор Боловсролын судалгааны үндэсний хүрээлэн болж, боловсролын бодлогын судалгааг хөгжүүлэхэд манлайлах үүрэгтэйгээр ажиллаж байна. Шинжлэх ухаан, технологийн салбарыг хөгжүүлэх үйлсэд судалгааны үр дүнгээр бодит хувь нэмэр оруулж, улс орондоо төдийгүй бүсийн болон дэлхийн түвшинд танигдсан Та бүхэнтэйгээ мөр зэрэгцэн ажиллаж байгаадаа манай хамт олон бахархалтай байна. АРХЕОЛОГИЙН ХҮРЭЭЛЭН БОЛОВСРОЛЫН СУДАЛГААНЫ ҮНДЭСНИЙ ХҮРЭЭЛЭН Г.ЭРЭГЗЭН (Ph.D), дэд профессор. М.Итгэл (Ph.D) 2022 он дэлхий дахин, олон улсын харилцаанд шинэ сорилт авчирсан жил байлаа. Монгол Улсын гадаад бодлогын шинжлэх ухааны үндэслэлийг энэхүү шинэ нөхцөл байдал, цаашдын хандлага төлөвтэй уялдуулсан оновчтой, үр дүнтэй, бүтээлч судалгаагаар дэмжих үйл хэрэгтээ манай эрдмийн хамт олон амжилт олсоор байна. Эрдэм мэдлэгээр овоглосон үйлс зорилго нэгтэй Та бүхэндээ Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийн баярын мэнд дэвшүүлж, эрүүл энх, ажлын өндөр амжилт хүсэн мэндчилж байна. ОЛОН УЛС СУДЛАЛЫН ХҮРЭЭЛЭН Д.ЗОЛБОО (Ph.D), дэд профессор. Монгол Улсын язгуур эрх ашгийг хамгаалж, ҮАБЗ-ийг судалгаа, мэдээлэл, дүн шинжилгээ, зөвлөмжөөр хангах чиг үүрэгтэй манай хамт олон 30 жилийнхээ түүхийг бүтээн “Мэдээллийг мэдлэг, судалгааг бодлого болгоно” гэсэн уриатайгаар орчин үеийн аюулгүй байдлын судалгааг хөгжүүлэх үйлсэд манлайлан оролцож, улмаар үндэсний аюулгүй байдлыг хангах чиглэлд олон улсын харилцаа хамтын ажиллагааг хөгжүүлж, харилцан итгэлцлийг бэхжүүлэхэд манай эрдэмтэн судлаачид хичээл зүтгэл гарган ажиллаж байна. Эрдэмтэн, судлаачид Та бүхний оюуны бүтээл болох судалгааны үр дүн нь улс орны тогтвортой хөгжил, ард иргэдийн ахуй амьдралд сөргөөр нөлөөлж буй сорилт, бэрхшээл, эрсдэлийг бууруулах, үндэсний аюулгүй байдлыг хангахад бодитой хувь нэмэр оруулахын зэрэгцээ Монгол Улсдаа төдийгүй олон улсын түвшинд үнэлэгдэж, хүлээн зөвшөөрөгдсөн судалгааны бүтээлүүд төрөн гарна гэдэгт итгэл төгс байна. Эрдэм номын хур ашид арвижих болтугай. СТРАТЕГИЙН СУДАЛГААНЫ ХҮРЭЭЛЭН Б.ДАВААДОРЖ профессор.

8 2022.11.№19 “Алсын хараа 2050” болон “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын хүрээнд төр, засгаас шинжлэх ухааны талаар онцгойлон анхаарч байгаа энэ цаг дор Монгол Улсад шинжлэх ухааны олон салбарыг хөгжүүлэх, мэдлэгийг “үйлдвэрлэж” буй нийт эрдэмтэн мэргэд, эрдэм шинжилгээний ажилтан нарт болон эрдэм оюуныг дээдлэн дэмжигч бүх хүмүүст Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийг тохиолдуулан эрдэм номын ариун цагаан үйлс нь өргөн дэлгэрэхийн өлзийтэй ерөөлийг дээш дээш нь өргөн дэвшүүлье. Монголын түүхчдийн бүтээсэн бүтээлийг гадаадын эрдэмтэн судлаачид үнэлдэг, ашигладаг. Түүхийн бүх үеэр судалгаа жигд сайн байж, дэлхийд тэргүүлэх боломж одоогоор байхгүй. Тиймээс ямар чиглэлийг барьж авбал бид тэргүүлэх боломжтой вэ гэдгийг анхааран тэргүүлэх чиглэлээ боловсруулж, түүнд хүн, хүч, анхаарлаа хандуулж богино хугацаанд дэлхийн түүхийн судалгаанд Монголын түүхчдийн судалгаа тэргүүлэх байр сууриа олж авах боломжтой. “Философийн боловсролгүй ард түмэн бол хэчнээн гоёж чимэглэлээ ч сүсэг бишрэл төрүүлж чаддаггүй сүмтэй адил” /Гегель/ юм. Иймд үнэт зүйлс, сэтгэлгээний хэв маягтаа анхаарч, түүнийгээ өөрчлөх замаар сэтгэгч үндэстэн болцгооё. Та бүхэндээ хүрээлэнгийнхээ 50 жилийн ойн баярын мэнд дэвшүүлье. ПАЛЕОНТОЛОГИЙН ХҮРЭЭЛЭН ТҮҮХ, УГСААТНЫ ЗҮЙН ХҮРЭЭЛЭН ФИЛОСОФИЙН ХҮРЭЭЛЭН Х.ЦОГТБААТАР профессор. Ц.ЦЭРЭНДОРЖ (Ph.D), дэд профессор. Б.ПҮРЭВСҮРЭН профессор. Улс үндэсний хэл бичгийн ухаан, эрдэм судлалын 100 жил гэдэг бичгийн мэргэдийн гал голомтоо бадрааж эрдэм гэгээрлийг цогцлоосон их хөдөлмөрийн түүх, туулж өнгөрүүлсэн бахархам замнал, ой санамж юм. Нэгэн зуунаа үдэж, дараа зууны үүрийн гэгээг угтан тосож буй энэ мөчид Хэл зохиолын хүрээлэн хэмээх эрдмийн хамт олны нэрийн өмнөөс эрхэм уншигч Та бүхний оюун билиг үргэлжид мандан дэлгэрч, өлзий хутаг орших болтугай хэмээн ерөөе. Монгол Улсад шинжлэх ухаан, дэвшилтэт технологи, инновацийг хөгжүүлэхэд манай хамт олон эрдэмтэн, судлаачидтайгаа хамтран олон шинэ технологийн туршилт зүгшрүүлэлтийг хийж, хэрэглээнд нэвтрүүлж, тэдгээрт маркетинг менежментийн дэмжлэг үзүүлж ирсэн. Цаашид бид шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэл бизнесийн уялдаа холбоог эрчимжүүлэх, эрдэмтэн, судлаачдыг судалгааны ажлын үр дүнгээ хэрэглээнд нэвтрүүлэх чадавхыг нэмэгдүүлэх, инновацийг бүтээгчид, гарааны компани, энтрепрёнер сэтгэгчдэд дэмжлэг үзүүлэх, шинэ технологи санаачлагчид болон эрдэмтэн, судлаачдын хамтын ажиллагааны төв байгууллага байх эрхэм зорилготой ажиллаж байна. Шинжлэх ухаан, технологи, инновацид суурилсан үйлдвэрлэл Монгол оронд хөгжин дэлгэрэх болтугай. Эх орны орд газрын нүүрсний илчлэг чанарт тохирсон уурын ба ус халаах зуухны хийц технологийг шинэчлэн боловсронгуй болгох шинээр бүтээхийн үүднээс дулаан-масс солилцооны ба шаталтын онолыг практиктай холбон үйлдвэрлэлд нэвтрүүлж байна. Хот суурины үйлдвэрийн экологийн судалгааг шинжлэх ухааны үндсэн дээр мониторингийн гол объектоор агаар мандал, хөрс, ус, ургамал орчны байгалийн иж бүрдлээр явуулах орчин үеийн техник, технологи лабораторийн задлан шинжилгээнд тулгуурлан суурь ба хавсарга судалгааг хослуулан Монгол орны экологийг унаган төрхөөр нь байлгахад шинээр бие даан хөгжиж буй шинжлэх ухааны шинэ салбарыг дэлхийн шинжлэх ухааны төвшинд хүргэх боломжийн төлөө тууштай анхаарч, зорилгоо болгосон хамтран зүтгэгч Та нартаа судалгаа, шинжилгээний ажилд нь амжилт хүсье. Монгол Улсад уул уурхайн салбар үүсэж хөгжсөний 100 жилийн ой 2022 онд тохиож байна. Уул уурхайн хүрээлэн нь түүхэн хөгжлийн явцад уул уурхайн салбарын хөгжил, Монгол Улсын экспортын орлогыг нэмэгдүүлэхэд жинтэй хувь нэмэр оруулж, олон арван уурхай, баяжуулах үйлдвэрийн ТЭЗҮ-ийг боловсруулсан амжилтаар их ойгоо угтаж байна. Эрдэм шинжилгээний ажилтны өдрийг тохиолдуулан нийт эрдэм шинжилгээний байгууллагын хамт олон, эрдэм шинжилгээний ажилтнууддаа судалгаа, шинжилгээний ажилд ажлын өндөр амжилт, эрүүл энх, хамгийн сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе. ХЭЛ ЗОХИОЛЫН ХҮРЭЭЛЭН ТЕХНОЛОГИЙН ИНКУБАТОР ДУЛААНЫ ТЕХНИК, ҮЙЛДВЭРИЙН ЭКОЛОГИЙН ХҮРЭЭЛЭН УУЛ УУРХАЙН ХҮРЭЭЛЭН Ж.БАТ-ИРЭЭДҮЙ (Ph.D) Ч.БАТСҮХ Академич Х.ЭНХЖАРГАЛ Л.ПҮРЭВ профессор, Монгол Улсын Төрийн соёрхолт

www.data.stf.mn 9 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 Монгол Улсын шинжлэх ухааны салбарт ажиллаж байгаа эрдэмтэн мэргэд, эрдэм шинжилгээний ажилтнууд болон гадаад улс оронд ажиллаж, амьдарч байгаа судлаачдад хүрээлэнгийнхээ нийт хамт олон болон хувиасаа Шинжлэх ухааны ажилтны баярын мэндийг дэвшүүлье. Та бүхэнд цаашдын эрдэм судлалын эрхэм ажилд тань улам их амжилт, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе. Монгол Улсын хөгжил цэцэглэл, хүн амын эрүүл мэндийг сахин хамгаалахад түүхэн, үнэтэй гавьяа байгуулсан ууган их сургуулийнхаа 80 жилийн ойн мэндийг дэвшүүлье. Манай бүрэлдэхүүн сургуулийн хамт олон дэлхийн нэр хүнд бүхий эрдэм шинжилгээний сэтгүүлд нийт 615 бүтээл хэвлүүлж, бүтээлээс эшлэл авсан тоо 11342-д хүрснээр Монгол Улсын хэмжээнд эрдэм шинжилгээний бүтээлийн чансаагаараа эхний 3 байранд тогтмол багтан, амжилтаа дахин бататгалаа. Эрхэм хүндэт эрдэмтэн, профессор, багш, судлаач, эмч, сувилагч, оюутан залуус Та бүгддээ Монгол Улсад орчин цагийн Шинжлэх ухаан үүсэж хөгжсөний 101 жил, Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийн баярын мэндийг хүргэж, эрдэм судлал, соён гэгээрэх их ажил үйлсэд нь өндөр амжилт хүсье. ХӨНГӨН ҮЙЛДВЭРИЙН СУДАЛГАА, ХӨГЖЛИЙН ХҮРЭЭЛЭН АНАГААХЫН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ИХ СУРГУУЛЬ Т.ТӨРМӨНХ (Ph.D) Н.ХҮРЭЛБААТАР профессор. Сургуулийн эрдмийн хамт олон бид “Шударга ёсыг дэлгэрүүлэгч Азийн тэргүүлэгч их сургуулийн жишигт хүрэх”-ээр алсын хараагаа тодорхойлж, аюулгүй байдал, хууль зүй, дотоод хэрэг, онцгой байдлын салбарын шинжлэх ухаан, инновацийн бодлогыг хэрэгжүүлэх, “суралцагч төв”-тэй сургалтын үйл ажиллагаа явуулж, Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлыг хангах тусгайлсан чиг үүрэгтэй төрийн байгууллагуудыг мэргэшсэн, чадварлаг хүний нөөцөөр хангах үндсэн үүргээ амжилттай хэрэгжүүлэн ажиллаж байна. Монгол Улсад дээд боловсролын салбар үүсэн хөгжиж, ууган их сургууль байгуулагдсаны 80 жилийн ойн мэндийг Та бүхэнд хүргэе. МУИС-ийн эрдэмтэн, профессорууд шинэ мэдлэг бий болгон, нийгэмд баялаг бүтээж, улс орныхоо эдийн засгийг хөгжүүлэхэд түүчээ болж, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллагууд, ажил олгогчид, суралцагчдын харилцан ашигтай гуравласан түншлэлийг хөгжүүлэх замаар өрсөлдөх чадварыг бэхжүүлэх, улмаар их сургуулиа судалгааны тэргүүлэх их сургууль болгох зорилт тавин ажиллаж байна. Та бүхэнд Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийн баярын мэндийг дэвшүүлж, судалгаа, шинжилгээний ажилд тань өндөр амжилт хүсэн ерөөе. ДОТООД ХЭРГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ МОНГОЛ УЛСЫН ИХ СУРГУУЛЬ П.БАТБААТАР профессор, цагдаагийн хурандаа. Т.БАДАРЧ профессор. Аж үйлдвэрийн хувьсгалын шинэ үе, шинжлэх ухаан, инновацийн асар хурдацтай өндөр хөгжил нь багш боловсролын шинэчлэл, хөтөлбөрийн агуулга аргазүйг өөрчлөн хөгжүүлэхийг биднээс зүй ёсоор шаардаж байна. Их сургууль нь мэдлэг бүтээж, шинэ технологийг хөгжүүлэх үүрэг хүлээж байдгийн хувьд хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх соёл, орчныг бүрдүүлэх, тулгамдсан асуудлыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй судалж, судалгаа нотолгоонд суурилж шийдвэрлэх асуудалд анхааран ажиллаж байна. Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын суурь зарчим нь үндэсний нэгдмэл үнэт зүйлээр дамжуулан үндэсний соёл иргэншлийн аюулгүй байдлыг хангах, Монгол хүний хөгжлийг дэмжихэд чиглэгдэж байна. Иймээс үндэсний нэгдмэл үнэт зүйлээ эрхэмлэн дээдэлсэн иргэнийг төлөвшүүлэх, нийгмийг соён гэгээрүүлэх, соёл урлагийг судлан, үндэсний онцлогтой соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, улмаар нийгэм-хүмүүнлэгийн салбарт инновацийг бий болгоход манлайлан ажиллаж байна. Манай сургууль улс орны тогтвортой хөгжил, аюулгүй байдлыг хангахад шаардлагатай тусгайлсан чиг үүрэгтэй хүний нөөцийг бэлтгэдэг Монгол Улсын мэргэжлийн боловсролын 100 жилийн МОНГОЛ УЛСЫН БОЛОВСРОЛЫН ИХ СУРГУУЛЬ СОЁЛ УРЛАГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ ҮНДЭСНИЙ БАТЛАН ХАМГААЛАХЫН ИХ СУРГУУЛЬ О.АЛТАНГОО (Ph.D), дэд профессор. Э.СОНИНТОГОС профессор. П.ЖАРГАЛАН профессор, бригадын генерал.

10 2022.11.№19 Хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарт шинэ мэдлэг, шинжлэх ухаан, технологийг цаг үргэлж түгээн дэлгэрүүлж, шилдэг мэргэжилтнүүдийг бэлтгэн сургалтсудалгаа-үйлдвэрлэлийг хослуулах замаар улс орныхоо хөгжлийг түүчээлэн манлайлах үйл хэрэгт ХААИС-ийн оруулах хувь нэмэр, үүрэг оролцоо амин чухал. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод”, “Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал үндэсний хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлэхэд манай эрдмийн хамт олон хамтран ажиллаж байгааг онцлоход таатай байна. Монгол хүн бүр эрүүл хүнсээр тэтгэгдэж, улс эх орны маань ирээдүй улам гэрэлтэж, эрдэм оюун дэлгэрэх болтугай. Монгол Улсын шинжлэх ухааны салбарт ажиллаж буй үе үеийн багш, эрдэмтэн, эрдэм шинжилгээний ажилтан Та бүхэнд ШУТИС-ийн нийт багш, ажилчдын нэрийн өмнөөс Шинжлэх ухааны ажилтны тэмдэглэлт өдрийн мэндийг дэвшүүлж байна. Цаашид ШУТИС-2030 стратеги зорилгын хүрээнд сургалт, эрдэм шинжилгээ, инноваци, технологи дамжуулах чиглэлээр гадаад, дотоодын эрдэм шинжилгээ, боловсролын байгууллагуудтай хамтын ажиллагаагаа өргөжин тэлж ажиллахаар зорьж ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН байна. ИХ СУРГУУЛЬ ШИНЖЛЭХ УХААН, ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ О.БААТАРЦОГТ (Ph.D), дэд профессор. Т.НАМНАН профессор. Салбар бүрд технологи нэвтэрч буй энэ цаг үед шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн хөгжилд төр, аж үйлдвэрийн салбар болон сургалт-судалгаа шинжилгээний байгууллага хоорондын уялдаа холбоог сайжруулах, улмаар мэдлэгт суурилсан баялаг бүтээн хөгжүүлэх нь улс орны нийгэм, эдийн засагт тулгарч буй асуудлуудыг шийдвэрлэхэд гол түлхэц болох юм. Үндэсний болоод дэлхийн шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн хөгжилд хувь нэмрээ оруулж буй нийт эрдэмтэн, судлаач нартаа Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийн баярын мэнд дэвшүүлж, цаашид мэдлэгт суурилсан инноваци, технологийн хөгжлийг хурдасгахад бидэнтэй нягт хамтран ажиллахыг урьж байна. Цөмийн энергийн салбар Монгол Улсын нийгэм-эдийн засгийн хөгжилд томоохон байр суурь эзэлдэг. Ялангуяа цөмийн технологийн хэрэглээ эрүүл мэнд, хүнс хөдөө аж ахуй, геологи, уул уурхай, аж үйлдвэр, хяналт, судалгаа шинжилгээ, бүтээн байгуулалтын томоохон төслүүдэд өндөр ач холбогдолтой бөгөөд цаашид салбар үйл ажиллагаагаа өргөн тэлж, манай оронд шинэ мэдлэг, шинэ техник технологи нэвтрэн хөгжих бүрэн боломж байна. Бүгдийг төлөвлө, чухалыг нь хэрэгжүүл! Бүтэхгүй гэж бүү хэл Амьдрал гомдоно Болохгүй гэж бүү хэл Сэтгэл сонсоно Биелшгүй гэж бүү хэл Зорилго мохно! ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ПАРКИЙН ЗАХИРГАА ЦӨМИЙН ЭНЕРГИЙН КОМИСС БАТЛАН ХАМГААЛАХЫН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХҮРЭЭЛЭН Б.АМАРСАНАА (Ph.D) Нарийн бичгийн дарга Г.МАНЛАЙЖАВ Б.ЭРДЭНЭБАТ профессор. түүхтэй сургууль билээ. Цэрэг, аюулгүй байдал, батлан хамгаалахын чиглэлээр суурь болон хавсарга судалгаа гүйцэтгэхийн зэрэгцээ магистр, докторын сургалт явуулж сургалт, судалгааг хослуулан судалгаанд суурилсан их сургууль байгуулахаар ажиллаж байна. Шинэ мэдлэг бүтээж, инновацийн үйл ажиллагааг идэвхжүүлэн баялгийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахаар сэтгэл, зүтгэлээ зориулж буй эрдэмтэн, судлаач, профессорууд Та бүхэндээ амжилт хүсэж, оюун нь саруул, бүтээл туурвил нь арвин байхын ерөөлийг өргөн дэвшүүлье.

www.data.stf.mn 11 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 ТӨСӨВ, САНХҮҮЖИЛТ-2022 ОН Шинжлэх ухаан, технологийн сангийн батлагдсан төсөв, гүйцэтгэл /сая төгрөг/ 2020-2022 оны эрдэм шинжилгээний зардлын төсөв, гүйцэтгэл /сая төгрөг/ 2020-2022 оны Шинжлэх ухаан, технологийн сангийн ажлын албаны төсөв, гүйцэтгэл /сая төгрөг/ График 1. График 3. График 2. 2022 оны 10 дугаар сарын 31 2022 оны 10 дугаар сарын 31 2022 оны 10 дугаар сарын 31 Шинжлэх ухаан, технологийн сан нь Засгийн газрын тусгай сангийн тухай хуулийн 18.3.3, 18.3.4, 18.3.6 дахь заалтын дагуу эрдэм шинжилгээний ажлын үр дүнг үйлдвэрлэл, үйлчилгээнд нэвтрүүлэх, инновацийн төсөл хэрэгжүүлэх, гарааны санхүүгийн дэмжлэг олгох, технологи, үйлдвэрлэлийн туршилт, зүгшрүүлэлтэд дэмжлэг үзүүлэх, шинжлэх ухаан, инновацийн үр дүнд бий болсон бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг олон улсад сурталчлах, борлуулахад дэмжлэг үзүүлэх арга хэмжээг санхүүжүүлдэг эрх бүхий байгууллага юм. 2020 - 2022 оны шинжлэх ухаан технологи, инновацийн талаар хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төсвийн зардлын төсөв, гүйцэтгэл /сая төгрөг/ График 4. 2022 оны 10 дугаар сарын 31

12 2022.11.№19 2020 - 2022 онд хэрэгжүүлсэн эрдэм шинжилгээний ажлын санхүүжилт 2020 - 2022 оны эрдэм шинжилгээний ажлын тоо График 5. График 6. 2022 оны 10 дугаар сарын 31 2022 оны 10 дугаар сарын 31 2022 онд хэрэгжсэн грант төслүүдийн тоо, санхүүжилт /сая төгрөг/ Шинжлэх ухааны үндсэн 6 салбарын төслийн тоо, санхүүжилт /сая төгрөг / График 7. График 8. 36 29 38 62 101 58 төсөл төсөл төсөл төсөл төсөл төсөл 2022 оны 10 дугаар сарын 31 2022 оны 10 дугаар сарын 31

www.data.stf.mn 13 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 Эрдэм шинжилгээний байгууллагуудын хэрэгжүүлсэн төслийн сүүлийн 3 жилийн тоо, харьцуулалт Шинжлэх ухаан технологийн сангаас “Эрдэм шинжилгээний ажил”-д олгосон санхүүжилт, байгууллагаар, 3 жилээр /сая.төг/ График 9. График 10. 2022 оны 10 дугаар сарын 31 2022 оны 10 дугаар сарын 31 БШУЯ-ны салбар эрдэм шинжилгээний байгууллагууд ШУА-ийн харьяа эрдэм шинжилгээний байгууллагууд БШУЯ-ны салбар эрдэм шинжилгээний байгууллагууд ШУА-ийн харьяа эрдэм шинжилгээний байгууллагууд

14 2022.11.№19 График 11. 2020-2022 оны гадаадтай хамтарсан төслийн санхүүжилт /сая төгрөг/ 2022 оны 10 дугаар сарын 31 2020 оны гадаадтай хамтарсан төслийн тоо 2022 оны гадаадтай хамтарсан төслийн тоо График 12. 2021 оны гадаадтай хамтарсан төслийн тоо График 12. График 13. Үндэсний статистикийн хорооноос гаргасан 2021 оны жилийн эцсийн тайлан мэдээг хавсралт нүүрэнд нийтлэв. Тайваньтай хамтарсан

www.data.stf.mn 15 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 № Нэр Батлагдсан төсөв Зарцуулах эрх ХБ Гүйцэтгэл Гүйцэтгэл Батлагдсөн төсөв Зарцуулах эрх Гүйцэтгэл - - - - - - - 80101 Үндсэн үйл ажиллагааны зардал - - - - - - - 1200 Татварын бус орлого - - - (21,000,000.0) - - - 120004 Төсөв байгууллагын өөрийн орлого /үндсэн/ - - - - - - - 120010 Төсөв байгууллагын өөрийн орлого /туслах/ - - - 21,000,000.0 - - - 1220 Тусламжийн орлого (392,596,400.0) (392,596,400.0) - (392,596,400.0) (36,361,800.0) (36,361,800.0) (36,361,800.0) 122005 Төсвөөс санхүүжих (392,596,400.0) (392,596,400.0) - (392,596,400.0) (36,361,800.0) (36,361,800.0) (36,361,800.0) 2101 Цалин, хөлс болон нэмэгдэл урамшуулал 267,207,600.0 267,207,600.0 - 261,843,480.0 26,977,600.0 26,977,600.0 24,230,411.5 210101 Үндсэн цалин 188,991,600.0 188,991,600.0 - 188,694,523.8 19,231,000.0 19,231,000.0 16,806,933.5 210102 Нэмэгдэл 58,986,000.0 58,986,000.0 - 50,410,956.2 5,898,600.0 5,898,600.0 5,047,478.0 210103 Унаа хоолны хөнгөлөлт 18,480,000.0 18,480,000.0 - 22,738,000.0 1,848,000.0 1,848,000.0 2,376,000.0 210104 Урамшуулал 750,000.0 750,000.0 - - - - - 2102 Ажил олгогчоос нийгмийн даатгал 33,491,000.0 33,491,000.0 - 32,790,171.2 3,388,000.0 3,388,000.0 3,052,849.2 210201 Нийгмийн даатгалын шимтгэл 22,289,600.0 22,289,600.0 - 21,990,950.0 2,222,600.0 2,222,600.0 2,084,505.9 210202 Тэтгэмжийн даатгал 3,333,900.0 3,333,900.0 - 3,062,431.6 380,900.0 380,900.0 245,235.8 210203 ҮОМШ-ний даатгал 2,098,000.0 2,098,000.0 - 2,063,142.1 209,200.0 209,200.0 192,828.7 210204 Ажилгүйдлийн даатгал 524,500.0 524,500.0 - 514,426.5 52,300.0 52,300.0 46,847.2 210205 Эрүүл мэндийн даатгал 5,245,000.0 5,245,000.0 - 5,159,221.1 523,000.0 523,000.0 483,431.6 2103 Байр ашиглалттай хол тогтмол зардал 60,314,000.0 60,314,000.0 42,651,408.0 60,314,000.0 5,758,600.0 5,758,600.0 5,758,600.0 210304 Байрны түрээс 60,314,000.0 60,314,000.0 42,651,408.0 60,314,000.0 5,758,600.0 5,758,600.0 5,758,600.0 2104 Хангамж, бараа материалын зардал 11,545,300.0 11,545,300.0 - 10,054,278.2 1,037,600.0 1,037,600.0 226,546.0 210401 Бичиг хэрэг 1,066,000.0 1,066,000.0 - 814,600.0 200,000.0 200,000.0 - 210402 Тээвэр, шатахуун 1,557,400.0 1,557,400.0 - 500,000.0 148,700.0 148,700.0 - 210403 Шуудан, холбоо, интернэт 6,714,300.0 6,714,300.0 - 5,302,688.2 688,900.0 688,900.0 226,546.0 210404 Ном, хэвлэл 115,400.0 115,400.0 - 166,200.0 - - - 210406 Бага үнэтэй, түргэн элэгдэх, 2,092,200.0 2,092,200.0 - 3,270,790.0 - - - 210604 Урсгал засвар 574,800.0 574,800.0 - 479,000.0 - - - 2106 Эд хогшил, урсгал засварын зардал 574,800.0 574,800.0 - 479,000.0 - - - 2108 Бусдаар гүйцэтгүүлсэн ажил, үйлчилгээ 19,148,700.0 19,148,700.0 - 18,471,609.7 (800,000.0) (800,000.0) 794,200.0 210801 Бусад нийтлэг АҮТХураамж 6,209,400.0 6,209,400.0 - 6,206,667.7 210803 Даатгалын үйлчилгээ 89,800.0 89,800.0 - - - - - 210804 Тээврийн хэрэгслийн татвар 138,800.0 138,800.0 - 56,432.0 - - - 210805 Тээврийн хэрэгслийн оношилгоо 22,000.0 22,000.0 - - - - - 210806 Мэдээлэл технолгийн үйлчилгээ 12,646,700.0 12,646,700.0 - 12,208,510.0 (800,000.0) (800,000.0) 794,200.0 210808 Банк санхүүгийн байгууллагын 42,000.0 42,000.0 - - - - - 2109 Бараа үйлчилгээний бусад зардал 315,000.0 315,000.0 - 240,000.0 210902 Хичээл үйлдвэрлэлийн дадлага 315,000.0 315,000.0 - 240,000.0 122005 Төсвөөс санхүүжих (8,188,704,800.0) (8,188,704,800.0) - (7,092,702,543.0) - - (1,763,262,303.0) 2108 Бусдаар гүйцэтгүүлсэн ажил, үйлчилгээ 8,188,704,800.0 8,188,704,800.0 - 6,240,286,509.9 - - 1,068,311,257.0 210801 Бусад нийтлэг АҮТХураамж 8,188,704,800.0 8,188,704,800.0 - 6,240,286,509.9 - - 1,068,311,257.0 122005 Төсвөөс санхүүжих (393,600.0) (393,600.0) - (393,600.0) - - - 2132 Бусад урсгал шилжүүлэг 393,600.0 393,600.0 - 300,000.0 - - - 213209 Нэг удаагийн тэтгэмж, шагнал урамшуулал 393,600.0 393,600.0 - 300,000.0 - - - 122005 Төсвөөс санхүүжих (1,423,664,600.0) (1,423,664,600.0) - (719,426,319.0) - - (229,336,319.0) 2108 Бусдаар гүйцэтгүүлсэн ажил, үйлчилгээ 1,423,664,600.0 1,423,664,600.0 - 452,351,133.0 49,923,133.0 210801 Бусад нийтлэг АҮТХураамж 1,423,664,600.0 1,423,664,600.0 - 452,351,133.0 49,923,133.0 Нийт дүн 42,651,408.0 (1,163,753,414.0) (8,914,281,158.5) 100900015005 Шинжлэх ухаан, технологийн сан ТӨСВИЙН ТАЙЛАН (БҮЛЭГТЭЙ) -10-Р САР Системийн огноо: 10/31/2022 Шинжлэх ухаан, технологийн сан 100900015005 өссөн дүнгээр цэвэр дүнгээр МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР САНГИЙН ЯАМ Эх сурвалж: Сангийн яамны дансны хуулга https://mof.gov.mn/ ШИНЖЛЭХ УХААН, ТЕХНОЛОГИЙН САН Төсвийн тайлан (бүлэгтэй) 1-10 сар Дэлгэрэнгүйг QR уншуулж үзнэ үү.

16 2022.11.№19 ШИНЖЛЭХ УХААН, ТЕХНОЛОГИЙН ТӨСЛҮҮД 2022 ОНД ХЭРЭГЖИЖ ЭХЭЛСЭН СУУРЬ СУДАЛГААНЫ ТӨСӨЛ Нийт санхүүжилт 8 398.0 сая төгрөг төсөл ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ Боловсрол, Шинжлэх ухааны Сайдын 2022 оны 07 сарын 05-ны өдрийн А/249 тоот тушаалын дагуу 2022 онд суурь судалгааны төсөл хэрэгжүүлэхээр 43 төрийн болон хувийн хэвшлийн эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, төв, их сургууль, ТББ-аас шалгарсан 80 төслийг хэрэгжүүлэх, санхүүжүүлэх гэрээ байгуулав. 217 ТӨСӨЛ 80 ТӨСӨЛ 3,779.44 сая төгрөг НИЙТ ШАЛГАРСАН ТӨСӨЛ САНХҮҮЖИЛТ Мал эмнэлгийн хүрээлэн Мал амьтны ку-чичрэг өвчний оношилгоонд ашиглах рекомбинант уургийн судалгаа Д.Болдбаатар Зарим вирусээр үүсгэгддэг өвчнүүдийн (Үхрийн арьс товруутах, Адууны африкийн өвчин, Адууны халдварт цус багадах болон Япон энцефалит) дамжуулагч болон эрсдэлт хүчин зүйлсийн судалгаа Д.Эрдэнэчимэг Ой модны сургалт, судалгааны хүрээлэн Монгол орны Өвөр-Байгалийн болон Хангайн ойургамалжилтын мужийн үхмэл шилмүүст модны шинж чанарыг тодорхойлох С.Мурзабек Хөдөө аж ахуйн их сургууль Хавтгай тэмээний паразиттах өвчин, халдварлалт, эрсдэлийн судалгаа И.Хатанбаатар Монгол орны байгалийн жимс жимсгэнэт ургамлыг селекцийн эх материалд ашиглах үндэслэл боловсруулах Д.Хандсүрэн Үетэн ургамлын үрийн соёололтын стратегид суурилсан бэлчээр сайжруулах технологи боловсруулах Ж.Ундармаа Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэн Улаанбаатар хотын ногоон бүсийн түймэр, хортонд өртөж доройтсон ойг нөхөн сэргээх үндэслэл Б.Удвал Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэн Арц (Juniperus L)-ыг биотехнологийн аргаар үржүүлж гоёл чимэглэл, ногоон байгууламжид ашиглах боломжийг судлах М.Ууганзаяа

www.data.stf.mn 17 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 Нийт санхүүжилт 34 1,590.0 сая төгрөг БАЙГАЛЬ төсөл Физик, технологийн хүрээлэн Их энергитэй адрон, цөмийн үйлчлэлээр бөөм үүсэх процессын огторгуй-хугацааны хувьслын судалгаа Ц.Баатар Молекуляр уусалтын онолд интеграл тэгшитгэлийг хэрэглэх нь Ц.Цогбаяр Стандарт модел ба космологийн өргөтгөл, хүнд мезоны судалгаа Ц.Энхбат Ботаникийн цэцэрлэгт хүрээлэн Хээрийн экосистемийн үйлчилгээнд абиотик, биотик хүчин зүйлсийн харилцан үйлчлэлийн нөлөө Э. Энхмаа Хязгаарлагдмал тархалттай сарнайн төрлийн ургамлыг үржүүлэх дэвшилтэт технологи Д.Өсөхжаргал Хими, химийн технологийн хүрээлэн Литийн хүдрийг баяжуулах, боловсруулах хими технологийн судалгаа Э.Отгонжаргал Биологийн хүрээлэн Хангай, Хэнтийн ойн шувуудын олон янз байдал, амьдрах орчны өөрчлөлт Г.Майнжаргал Нийслэл хот орчмын зэрлэг хөхтний экологи, хамгаалал Г.Сүхчулуун ХАА-н таримал ургамлын зарим өвчин үүсгэгч мөөгөнцрийг дарангуйлагч актиномицетүүдийн судалгаа Ж.Норовсүрэн Математик, тоон технологийн хүрээлэн Хучилтын бодлогын глобаль оптимизацийн арга, алгоритм, программ хангамж ба хэрэглээ Р.Энхбат Дүрс зургаас монгол бичгийн бичвэр үүсгэх болон монгол хэлний бичвэрийг гүний сургалт ашиглан боловсруулах технологийн судалгаа Д.Ууганбаатар Мал эмнэлгийн хүрээлэн Монгол нутагт малтан судалсан археологийн дурсгалаас илэрсэн эртний адууны ясанд ДНХ-ийн судалгаа хийх нь Б.Даваасүрэн Тархи, сэтгэл судлалын хүрээлэн Сэтгэл гутралыг бууруулах (нeйромикс) бэлдмэл гарган авах судалгаа Б.Булгантуяа Цөмийн физикийн судалгааны төв Эмнэлгийн зориулалт бүхий позитрон цацаргагч изотопуудыг гарган авах цөмийн урвалын судалгаа Ц.Золбадрал Цөмийн кластержилт ба нейтрон-бодисын харилцан үйлчлэлийн судалгаа М.Одсүрэн Монгол Улсын их сургууль Биологийн аргаар нийлэгжүүлсэн нанобөөмийн биоанагаахын хэрэглээ Ө.Энэрэлт Хот суурин газрын тоосны ачааллыг тооцоолох нь Ч.Сономдагва Бутархай эрэмбийн диффузи-долгионы дифференциал тэгшитгэл ба шугаман операторын тоон мужийн судалгаа З.Ууганбаяр Монгол Улсын Боловсролын их сургууль Графын топологи индексүүд Б.Хоролдагва Шинжлэх ухаан, технологийн их сургууль Хиймэл оюуныг ашиглан нийтийн тээврийн сүлжээг иргэдэд ээлтэй, хүртээмжтэй, оновчтой загварчлах суурь судалгаа Д.Золзаяа Нийлэг полимер хаягдлаас пиробензин, пиродизель түлш гарган авах судалгаа Э.Бат-Эрдэнэ Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэн Монгол орны баруун бүсийн ландшафт, геоморфологийн нэгдсэн судалгаа, мэдээллийн сан Т.Рэнчинмядаг Хуурай хээрийн бүс дэх хэт талхлагдсан бэлчээрийн индикатор ургамлын зүй тогтол, өөрчлөлтийг зайнаас тандан ба газарзүйн мэдээллийн систем ашиглан мониторинг судалгаа хийх М.Уртнасан Эрчимтэй газар ашиглалт бүхий бүс нутгийн экологийн үнэлгээ А.Хауленбек Геоэкологийн нөхцөлийг тодорхойлох, үнэлэх арга зүй боловсруулах Б.Баяртунгалаг Цэвдгийн алдралын нөлөөгөөр ялгарах хүлэмжийн хийн ирээдүйн хандлагыг загварчлах нь А.Саруулзаяа Ойн хөрс, хөрсөн бүрхэвч ба хөрс хамгааллын асуудал О.Батхишиг Монгол орны байгалийн бүсүүд дэх цөлжилт, газрын доройтлын үйл явцын мониторинг судалгаа, сааруулах арга зам Ц.Ганчөдөр

18 2022.11.№19 Нийт санхүүжилт 12 586.9 сая төгрөг АНАГААХ төсөл Нийт санхүүжилт НИЙГЭМ 7 төсөл 336.2 сая төгрөг Одон орон, геофизикийн хүрээлэн Газар хөдлөл судлал М.Өлзийбат Газрын гадаргууд илэрцгүй идэвхтэй хагарлын параметрүүдийг тодорхойлох арга зүй Ц.Нямбаяр Монгол орны царцдасын зузаан, түүний сейсмик хурдны Vp/Vs харьцаа Ч.Одонбаатар Геологийн хүрээлэн Өмнөд Хэнтийн бүсийн офиолит эвшил: геологи, геохими ба палеогеодинамик Т.Оюунчимэг Төв Монголын бүтээлийн нуруу болон хулж-ерөөгийн бүсүүдийн палеозойн гранитоид магматизмын гарал үүсэл, геодинамик хөгжил ба хүдэржилтийн зүй тогтол Н.Тунгалаг Ховд их сургууль Монгол орны Баруун бүсийн зарим томоохон нууруудын усны чанар, бохирдлын эх үүсвэр, уур амьсгалын хүчин зүйлийн нөлөөлөл З.Бурмаа Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургууль COVID 19 (SARS-COV 2)-ын халдварын дараах эмнэлзүйн онцлог, өртөмхий молекулын геномын судалгаа Ж.Сарантуяа Элэгний эсийн гэмтлийг биомаркер болон бичил бүтцийн өөрчлөлтөөр нь тодорхойлох Б.Сувдаа Эфирийн тосны үйлчлэлийг тархины зарим төвүүдэд тодорхойлох Б.Хонгорзул Гепатитын халдварын эрсдэлт хүчин зүйлийн зүйлийн нөлөөллийг харьцуулан судлах нь Б.Цацралт-Од Уламжлалт анагаах ухаан, технологийн хүрээлэн Уламжлалт анагаах ухаанд өргөн хэрэглэгддэг зарим эмүүдийн хими-фармакологи, технологийн судалгаа Ч.Эрдэнэчимэг Бөөр, шээсний замын үрэвсэлт өвчний үед хэрэглэгдэж ирсэн уламжлалт эм, эмийн түүхий эдийн судалгаа Ц.Нямдэмбэрэл Суулгалтыг эмчлэх зорилгоор хэрэглэгдэж ирсэн түүхий эд, жорын судалгаа Б.Ууганбаяр Анагаах ухааны хүрээлэн Монгол хүний таргалалт ба элэгний үрэвслийн хоорондын хамаарлыг молекулгенетикийн аргаар судлан тогтоох Л.Тулгаа Ийлдсийн Глипикан-3 биомаркерийг ашиглан элэгний хавдрыг эрт илрүүлэх нь П.Эрхэмбулган Хавдрын үндэсний зөвлөл ТББ Умайн хүзүүний хавдар үүсгэгч Хүний Папиллома Вирус /ХПХ/- ийн эсрэг 4 цэнт вакцины үр дүнг үнэлэх Ц.Батмөнх Тархи, сэтгэл судлалын хүрээлэн Ковид-19-ийн дараах сульдлын хам шинжийн тархалт, эмнэлзүйн хэв шинж, нөлөөлөх хүчин зүйлс Ж.Цолмон Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв Хүний болон байгалийн нөлөөгөөр доройтсон газрын биомониторингийн судалгаа И.Туяажаргал Батлан хамгаалахын эрдэм шинжилгээний хүрээлэн Монгол дахь цэргийн социологийн хөгжил, өнөө ба хэтийн төлөв Б.Нэргүй Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэн Монгол Улсын хүн амын дотоод шилжих хөдөлгөөний орон зайн зүй тогтол, нөлөөлөх хүчин зүйлс М.Алтанбагана Монгол Улсын их сургууль Хүний хөгжлийн сэтгэл зүйн судалгаа М.Дэлгэржав Нүүдлийн соёлын иргэншлийг судлах олон улсын хүрээлэн Монгол ба дотоод азийн нүүдэлчдийн соёлын нэгдмэл үнэт зүйлсийн суурь судалгаа С.Дулам Философийн хүрээлэн Улс төрийн харилцаанд улс төрийн хошуучлалын гүйцэтгэж буй үүрэг, үр нөлөө О.Хатанболд

www.data.stf.mn 19 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 Нийт санхүүжилт 3 136.9 сая төгрөг ТЕХНИК төсөл Шинжлэх ухаан технологийн их сургууль Монголын Улсын дээд боловсролын сургалтын байгууллагуудын чансаа тогтоох, эрэмбэлэх систем хөгжүүлэх Н.Эрдэнэхүү Олон улсын харилцааны хүрээлэн Монгол Улсын уул уурхайн салбарт тулгамдаж буй асуудал, шийдэл: олон улсын туршлага А.Даваасүрэн Нийт санхүүжилт 16 768.9 сая төгрөг ХҮМҮҮНЛЭГ төсөл Залуу монголч судлаачдын эрдмийн хэлхээ нийгэмлэг ТББ Монголчуудын ертөнц дэх модны соёл Н.Батболд Чингис хааны өв, соёлын хүрээлэн Монгол хүний нэрийн өв, соёлын судалгаа (XIII зуун) Н.Саруул Монгол Улсын их сургууль Монголын төвөд хэлт уран зохиолын түүх Х.Сүглэгмаа Олон хэлний зэрэгцүүлсэн авиа зүйн туршилт судалгаа (монгол, англи, герман, испани, итали, орос, солонгос, турк, хятад, франц, япон хэлний жишээгээр) С.Булгантамир Соёл урлаг судлалын хүрээлэн Монголын эзэнт гүрний үеийн монголчуудын үнэт зүйлс, соёл сэтгэлгээг баримтаар мөшгөх судалгаа Ч.Алтанцэцэг Философийн хүрээлэн Монголын баруун бүс нутгийн хүн амын үнэлэмжийн соёлэкологийн судалгаа Д.Батмөнх Соёл иргэншлийн аюулгүй байдалд шашны өөрчлөлтийн үзүүлэх нөлөө М.Батаа Археологийн хүрээлэн Эртний төрт улсуудын хот суурины сүлжээ (VI-XII) А.Энхтөр Туул голын эхэн орчмын чулуун зэвсгийн дурсгалууд Д.Базаргүр Монгол нутаг дахь эртний төмөрлөг үйлдвэрлэлийн судалгаа Л.Ишцэрэн Түүх, угсаатан зүйн хүрээлэн Монголын эзэнт гүрний өв, соёл: эх сурвалж, судалгаа Л.Ганбат Тал нутгийн мартагдсан сууринууд: өнгөрсөн ба одоо Л.Эрдэнэболд Эртний улсуудын нийгмийн байгуулал, аж ахуй, соёлын судалгаа Г.Алтансүх Хэл зохиолын хүрээлэн Монгол нэр томьёоны стандартын судалгаа (Нэр томьёог боловсруулах арга, зарчмын олон улсын стандартыг нутагшуулах) Н.Мөнхцэцэг Монгол хэлний нутгийн аялгууны судалгаа Э.Пүрэвжав Монгол хэлний тогтвортой хэллэгийн бүрэн судалгаа Ж.Бат-Ирээдүй Шинжлэх ухаан, технологийн их сургууль Egg sensor ашиглан тархины дохиог машин сургалтын аргаар боловсруулах судалгаа Ц.Тэнгис Монгол улсын эрчим хүчний системийн реле хамгаалалт, автоматикийн байгууламжийн мэдээллийн сан үүсгэх судалгаа Д.Содномдорж Монгол-Германы хамтарсан Ашигт малтмал, технологийн их сургууль Нүүрсний үнс болон төмрийн баяжмалын хаягдал дахь газрын ховор элементийн судалгаа Б.Батцэнгэл

20 2022.11.№19 2022 ОНД ХЭРЭГЖИЖ ЭХЭЛСЭН ТЕХНОЛОГИЙН ТУРШИЛТ ЗҮГШРҮҮЛЭЛТИЙН ТӨСӨЛ Нийт санхүүжилт 5 246.7 сая төгрөг төсөл ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ 59 ТӨСӨЛ 22 ТӨСӨЛ 1,066.96 сая төгрөг НИЙТ ШАЛГАРСАН ТӨСӨЛ САНХҮҮЖИЛТ Нийт санхүүжилт 7 332.2 сая төгрөг БАЙГАЛЬ төсөл Боловсрол, Шинжлэх ухааны Сайдын 2022 оны 08 сарын 10-ны өдрийн А/282 тоот тушаалын дагуу 2022 онд технологийн туршилт зүгшрүүлэлтийн төсөл хэрэгжүүлэхээр 18 төрийн болон хувийн хэвшлийн эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, их сургууль, ТББ-аас шалгарсан 22 төслийг хэрэгжүүлэх, санхүүжүүлэх гэрээ байгуулав. Мал эмнэлгийн хүрээлэн “Артеммон" бэлдмэлийн технологийн зүгшрүүлэлт хийх Д.Лхамсайзмаа Малыг цагаан хорхойн халдвараас хамгаалах "ХҮД"-ын үйлдвэрлэл С.Лхагвацэрэн Дорнод бүсийн сургалт, эрдэм шинжилгээний хүрээлэн Газар тариалангийн Төв болон Дорнод талын бүсэд ногоон бордуурын сорт шалгаруулж үрийг нь үржүүлэх Б.Амарсанаа Хөдөө аж ахуйн их сургууль Хадлангийн газрыг ионжуулсан ус болон ионжуулсан устай органик шингэн бордоогоор нөхөн сэргээх арга Б.Баяр-Эрдэнэ “Глобал номадик продактс” ХХК Шар сүүн бүтээгдэхүүний технологийн судалгаа, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх төсөл Ч.Цэнд-Аюуш Физик технологийн хүрээлэн Батарейн технологийг туршин нэвтрүүлэх, хаягдал батарейг сэргээн ашиглах судалгаа хөгжүүлэлт Л.Сарантуяа Хими, химийн технологийн хүрээлэн Өмхий шимэлдэг ургамлын эфирийн тосыг агуулсан халдваргүйжүүлэгч бүтээгдэхүүнүүд гарган авах технологи О.Сарангэрэл Технологийн инкубатор “Их Ургац” биобордоог газар тариалан, хүнсний ногоонд хэрэглэх технологийн туршилт, зүгшрүүлэлтийн судалгаа төсөл У.Нэргүй

www.data.stf.mn 21 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 Нийт санхүүжилт 6 296.2 сая төгрөг ТЕХНИК төсөл Биологийн хүрээлэн Oйн нөхөн сэргээлтийн болон газар тариалангийн талбайн хөрсний үржил шимийг нэмэгдүүлэх “Урга” бүтээмжит бичил биетний биобордоо Б.Пагмадулам Ургамал хамгааллын эрдэм шинжилгээний хүрээлэн Ургамал хамгааллын биобэлдмэлүүд ба ясны гурилаар органик бордоо хийх технологийн туршилт зүгшрүүлэх төсөл М.Бямбасүрэн Монгол Улсын их сургууль Тарваган тахлын үүсгэгчийг геномын болон плазмидын ДНХ-ын өвөрмөц дараалалд үндэслэн илрүүлэх өндөр мэдрэг днх-хроматографын түргэвчилсэн оношлуур Дам.Лхагвасүрэн Шинжлэх ухааны паркийн захиргаа Арьс ширний үйлдвэрээс гарах бохир усыг хромгүйжүүлэх, хром болон цэвэршүүлсэн усыг дахин ашиглах технологи бий болгох Б.Амарсанаа Нийт санхүүжилт 4 197.7 сая төгрөг АНАГААХ төсөл Уламжлалт анагаах ухаан, технологийн хүрээлэн Шимшин-6 уламжлалт эмийг орчин үеийн дэвшилтэт эмийн хэлбэрт шилжүүлэх технологи-зүгшрүүлэгийн судалгаа Б.Дэжидмаа Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургууль, Био-Анагаахын хүрээлэн Цус/ төрөл ойртсон гэр бүлийн өвчлөлийн байдлыг тодорхойлох судалгаа Ч.Баттогтох Нөхөн үржихүйн бус эрхтний хавдрын дараах өндгөвчний үйл ажиллагааны алдагдлыг эсийн эмчилгээгээр сэргээх Ч.Батсүрэн “Хос гень” ХХК Гоо сайхны бүтээгдэхүүн “Үтрээ чийгшүүлэгч” үйлдвэрлэх Ө.Оюунчимэг “Монкрем” ХХК “ХҮННҮ” эрдэст үс арчилгааны бүтээгдэхүүн Э.Уранчимэг Монгол Улсын их сургууль Нүүрснээс нийлэг хий үйлдвэрлэх технологийн туршилт, зүгшрүүлэлтийн төсөл Б.Энхсаруул Шилгүй үздэг гурван хэмжээст дэлгэцийн шинэ бүтээлийн туршилт, зүгшрүүлэлт Б.Ганбат Эрдэнэт шинжлэх ухаан, технологийн парк ОНӨААТҮГ Халтиргаанаас сэргийлэх материал Г.Энхбаяр Хөнгөн үйлдвэрийн судалгаа, хөгжлийн хүрээлэн Борлонгийн ноолуураар сүлжмэл бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх технологийн зүгшрүүлэлт, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх Г.Надмид Шинжлэх ухаан, технологийн их сургууль Био-тооцоолох төхөөрөмжийн загвар ба туршилт И.Цэрэн-Онолт

22 2022.11.№19 Нийт санхүүжилт 3 140.0 сая төгрөг төсөл ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ Нийт санхүүжилт 1 50.0 сая төгрөг АНАГААХ төсөл 2022 ОНД ХЭРЭГЖИЖ ЭХЭЛСЭН ИННОВАЦИЙН ТӨСӨЛД ГРАНТ ОЛГОХ ТӨСӨЛ 9 ТӨСӨЛ 6 ТӨСӨЛ 290.0 сая төгрөг НИЙТ ШАЛГАРСАН ТӨСӨЛ САНХҮҮЖИЛТ Боловсрол, Шинжлэх ухааны Сайдын 2022 оны 09 сарын 12-ны өдрийн А/347 тоот тушаалын дагуу 2022 онд инновацийн төсөлд грант олгох төслийг хэрэгжүүлэхээр 5 их сургууль, ТББ, хувийн хэвшлээс шалгарсан 6 төслийг хэрэгжүүлэх, санхүүжүүлэх гэрээ байгуулав. “Био технологийн инкубатор” ХХК Хөрсний бохирдлын бууруулж, лагийг задлан хоргүйжүүлэх микробиологийн дэвшилтэт технологийн биобэлдмэл үйлдвэрлэх Ч.Батсүх Хөдөө аж ахуйн их сургууль Ямаан сүргийг удам дагуулан үржүүлэхэд биотехнологийн ололтыг ашиглах Т.Балдан Аюултай хог хаягдлын судалгааны төв ТББ Bac.thuringiensis subsp.tolworti талст үүсгэгч бактерийн нутгийн омгийг ашиглан ойн хөнөөлт шавжийн эсрэг үйлчилгээтэй идэвхтэй биобэлдмэл гарган авах инновацийн төсөл С.Дэлгэрмаа “Гарааны Монгол Эв Тун” ХХК Уламжлалт анагаах ухааны мэдлэгт тулгуурлан бүтээсэн эм бэлдмэлийг эмнэл зүйн практикт нэвтрүүлэх Ч.Эрдэнэчимэг

www.data.stf.mn 23 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 Нийт санхүүжилт 14.0 сая төгрөг Нийт санхүүжилт 100.0 сая төгрөг 1төсөл 2төсөл АНАГААХ ИНЖЕНЕР 2022 ОНД ХЭРЭГЖИЖ ЭХЭЛСЭН ЗОРИЛТОТ ТӨСӨЛ 4 ТӨСӨЛ 292.7 сая төгрөг ШАЛГАРСАН ТӨСӨЛ САНХҮҮЖИЛТ Боловсрол, Шинжлэх ухааны Сайдын 2022 оны 07 сарын 26- ны өдрийн А/265 тоот тушаалын дагуу 2022 онд зорилтот төсөл хэрэгжүүлэхээр 4 байгууллагын 4 төслийг хэрэгжүүлэх, санхүүжүүлэх гэрээ байгуулав. Тархи судлалын хүрээлэн Нойрны чанарыг үнэлэх Э.Чимэддулам “Овоо Кэмпинг” ХХК Хэлхээ тоонотой Монгол гэрнээс санаа авч хөгжүүлсэн хамгийн бат бөх, тохилог 4 улирлын майхан С.Сайханбаяр Хөдөө аж ахуйн их сургууль Импортыг орлох хөдөө аж ахуйн машин төхөөрөмжийн үйлдвэрлэл Ж.Мөнгөн Нийт санхүүжилт 2 213.7 сая төгрөг ИНЖЕНЕР төсөл ШУТИС, ШУА хамтарсан Арьс ширний салбарт цэвэр үйлдвэрлэлийн технологийг хөгжүүлэх Монгол малын арьсанд хром агуулаагүй идээлэх технологи боловсруулах Л.Удвал Одон орон, геофизикийн хүрээлэн Жижиг оврын хиймэл дагуулын цахилгаан тэжээлийн системийн судалгаа хөгжүүлэлт Д.Эрдэнэбаатар

24 2022.11.№19 Нийт санхүүжилт 1 65.0 сая төгрөг НИЙГЭМ төсөл Баруун бүсийн тогтвортой хөгжлийн хүрээлэн Мэдлэгийн дамжуулалт Б.Сувданцэцэг 2022 ОНД ХЭРЭГЖИЖ ЭХЭЛСЭН МОНГОЛ-БЕЛАРУСИЙН ХАМТАРСАН СУДАЛГААНЫ ТӨСӨЛ Шинжлэх ухаан, технологийн сангийн захирлын 2022 оны 04 сарын 22-ны өдрийн А/14 тоот тушаалын дагуу 2022 онд МонголБеларусийн хамтарсан судалгааны төсөл хэрэгжүүлэхээр 5 эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, их сургуулиас шалгарсан 7 төслийг хэрэгжүүлэх, санхүүжүүлэх гэрээ байгуулав. 7 ТӨСӨЛ 207.5 сая төгрөг ШАЛГАРСАН ТӨСӨЛ САНХҮҮЖИЛТ Нийт санхүүжилт 4 108.7 сая төгрөг БАЙГАЛЬ төсөл Монгол Улсын их сургууль Эдийн өсгөврөөр гаргаж авсан модлог ургамлын абиотик стресст тэсвэрлэх чадварын физиологи, биохимийн онцлог Ш.Оюунгэрэл Монгол Улсын их сургууль Усанд уусдаг фуллерен ба нанохоолойн хэлбэржих аргыг боловсруулах, тэдгээрийн шинж чанарыг судлах, хэрэглээний илүү өгөөжтэй талбарыг тодорхойлох С.Мөнхцэцэг Биологийн хүрээлэн Монгол-Беларусийн нуур, голуудад тархах мөнгөлөг хэлтэг (Carassius gibelio (Bloch, 1782)) болон алтлаг хэлтэг (Carassius carassius (Linnaeus, 1758)) загасны популяцийн молекул генетик, морфобиологийн үзүүлэлтийн харьцуулсан судалгаа Ч.Батцэцэг Физик, технологийн хүрээлэн Төрөл бүрийн бүтэцтэй феррит нэгдлүүдийн кристалл бүтэц, соронзон болон богино долгионы шинж чанарын онцлог Д.Сангаа

www.data.stf.mn 25 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 2022 ОНД ХЭРЭГЖИЖ ЭХЭЛСЭН БНХАУ-ЫН БАЙГАЛИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ҮНДЭСНИЙ САНТАЙ ХАМТРАН ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ТӨСӨЛ Шинжлэх ухаан, технологийн сангийн захирлын 2021 оны 12 сарын 24-ний өдрийн А/27 тоот тушаалын дагуу 2022 онд БНХАУ-ын Байгалийн шинжлэх ухааны үндэсний сантай хамтран хэрэгжүүлэхээр 2 их дээд сургууль, эрдэм шинжилгээний 3 байгууллагын шалгарсан 6 төслийг хэрэгжүүлэх, санхүүжүүлэх гэрээ байгуулав. 6 ТӨСӨЛ 324.0 сая төгрөг ШАЛГАРСАН ТӨСӨЛ САНХҮҮЖИЛТ Нийт санхүүжилт 3 162.0 сая төгрөг төсөл ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ Хөдөө аж ахуйн их сургууль Монгол орны бэлчээрийн зарим ургамлыг ашиглан шинэ нэр төрлийн фитоген малд зориулсан тэжээлийн нэмэлт С.Отгонпүрэв Хивэгч малд зонхилон тохиолддог шинэ болон дахин сэргэж буй халдварт өвчнүүдийн оношилгооны арга ба молекул эпидемиологийн судалгаа Б.Сарантуяа Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэн Төрөл бүрийн зүсний ямааны ноолуурын гарцыг гэрлийн тусгалын хязгаарлах хяналтаар нэмэгдүүлэх молекул механизмын судалгаа Б.Нарантуяа Нийт санхүүжилт 3 98.8 сая төгрөг НИЙГЭМ төсөл Монгол Улсын их сургууль Залуучууд ба урлаг, гоо зүй, соёл: Үнэт зүйлсийн хандлагын шинжилгээ /Беларусь, Монголын харьцуулсан судалгаа/ Ш.Оюунханд Улаанбаатар-Эрдэм их сургууль Геоэдийн засгийн шинэ нөхцөл дэх жижиг дунд бизнесийн хөгжлийн онол, арга зүйн үндэс: Монгол улс, Беларус улсын жишээн дээр Т. Дорж Улаанбаатар их сургууль "Цахимжилтын нөхцөл дэх Беларусь, Монголын залуучуудын нийгмийн эрсдэл" Ц.Цэцэнбилэг Нийт санхүүжилт 2 108.0 сая төгрөг БАЙГАЛЬ төсөл Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэн Бэлчээрийн мал аж ахуйн уур амьсгалын өөрчлөлтөд эмзэг байдлын үнэлгээ ба дасан зохицох хариу арга хэмжээг оновчтой болгох нь С.Алтанбагана Хими, химийн технологийн хүрээлэн Хятад Монголын эрдэмтдийн хамтарсан хоёр бөхт тэмээний нано-эсрэг биеийн судалгаа М.Баяржаргал

26 2022.11.№19 2022 ОНД ХЭРЭГЖИЖ ЭХЭЛСЭН МОНГОЛ-ТАЙВАНИЙН ХАМТАРСАН ТӨСӨЛ Шинжлэх ухаан, технологийн сангийн захирлын 2022 оны 03 сарын 03-ны өдрийн А/06 тоот тушаалын дагуу 2022 онд МонголТайванийн хамтарсан төсөл хэрэгжүүлэхээр 3 их дээд сургууль, ТББ-ын 3 төслийг хэрэгжүүлэх, санхүүжүүлэх гэрээ байгуулав. 3 ТӨСӨЛ 258.0 сая төгрөг ШАЛГАРСАН ТӨСӨЛ САНХҮҮЖИЛТ Нийт санхүүжилт 1 86.0 сая төгрөг АНАГААХ төсөл Элэгний төв Шинэ төрлийн LAMP PCR-ийн арга зүй боловсруулж Хепатитын дельта вирусийн тархвар зүйн судалгаа болон түүнээс урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагаанд ашиглах нь Д.Наранжаргал Нийт санхүүжилт 1 54.0 сая төгрөг ИНЖЕНЕР төсөл Монгол Улсын их сургууль Монгол Улсын Сэлэнгэ мөрний сав газар дахь мал аж ахуйн зохицуулалтын оновчтой аргачлал ба веб платформ боловсруулалт О.Алтансүх Нийт санхүүжилт 2 172.0 сая төгрөг БАЙГАЛЬ төсөл Монгол Улсын их сургууль Хиймэл оюун ухааны тусламжтайгаар Стратосферийн гэнэтийн дулаарлын үед агаар мандал болон ионосферийн мужид ажиглагдах хэлбэлзлийг тодорхойлох Д.Баянжаргал Шинжлэх Ухаан Технологийн их сургууль SERS нано-мэдрэгч болон гүн сургалт ашиглан COVID-19-ийг түргэн илрүүлэх (COVID19-SERS-AI И.Цэрэн-Онолт

www.data.stf.mn 27 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 2022 ОНД ХЭРЭГЖИЖ ДУУССАН “ИТГЭМЖЛЭН ХАДГАЛАГЧ”-Д ХҮЛЭЭЛГЭН ӨГСӨН ТӨСЛҮҮД 2022 ОНД ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН САЛБАРТ ХҮЛЭЭЛГЭЖ ӨГСӨН ТӨСЛҮҮД 2022 ОНД АНАГААХ УХААН, ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ САЛБАРТ ХҮЛЭЭЛГЭЖ ӨГСӨН ТӨСЛҮҮД 2022 ОНД НИЙГМИЙН УХААНЫ САЛБАРТ ХҮЛЭЭЛГЭЖ ӨГСӨН ТӨСЛҮҮД 2022 ОНД ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ САЛБАРТ ХҮЛЭЭЛГЭЖ ӨГСӨН ТӨСЛҮҮД 2022 ОНД ИНЖЕНЕР, ТЕХНОЛОГИЙН САЛБАРТ ХҮЛЭЭЛГЭЖ ӨГСӨН ТӨСЛҮҮД 2022 ОНД БАЙГАЛИЙН УХААНЫ САЛБАРТ ХҮЛЭЭЛГЭЖ ӨГСӨН ТӨСЛҮҮД 2022 онд Хөдөө аж ахуйн салбарт 3 байгууллагын нийт 5 төсөл “Итгэмжлэн хадгалагч”-д тайлангаа хүлээлгэн өгсөн байна. 2022 онд Анагаах ухаан, эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны салбарт 4 байгууллагын нийт 5 төсөл “Итгэмжлэн хадгалагч”-д тайлангаа хүлээлгэн өгсөн байна. 2022 онд Нийгмийн ухааны салбарт 9 байгууллагын нийт 10 төсөл “Итгэмжлэн хадгалагч”-д тайлангаа хүлээлгэн өгсөн байна. 2022 онд Хүмүүнлэгийн ухааны салбарт 4 байгууллагын нийт 4 төсөл “Итгэмжлэн хадгалагч”-д тайлангаа хүлээлгэн өгсөн байна. 2022 онд Инженер, технологийн салбарт 4 байгууллагын нийт 4 төсөл “Итгэмжлэн хадгалагч”-д тайлангаа хүлээлгэн өгсөн байна. 2022 онд Байгалийн ухааны салбарт 11 байгууллагын нийт 27 төсөл “Итгэмжлэн хадгалагч”-д тайлангаа хүлээлгэн өгсөн байна. ТӨСЛИЙН ТОО ТӨСЛИЙН ТӨРӨЛ 4 Суурь судалгааны төсөл 1 Хамтарсан төсөл Нийт төсөл-5 ТӨСЛИЙН ТОО ТӨСЛИЙН ТӨРӨЛ 16 Суурь судалгааны төсөл 3 Захиалгат төсөл 7 Хамтарсан төсөл 1 Инновацийн төсөл Нийт төсөл-27 ТӨСЛИЙН ТОО ТӨСЛИЙН ТӨРӨЛ 4 Суурь судалгааны төсөл 1 Инновацийн төсөл Нийт төсөл-5 ТӨСЛИЙН ТОО ТӨСЛИЙН ТӨРӨЛ 5 Суурь судалгааны төсөл 2 Хамтарсан төсөл 3 Захиалгат төсөл Нийт төсөл-10 ТӨСЛИЙН ТОО ТӨСЛИЙН ТӨРӨЛ 4 Суурь судалгааны төсөл Нийт төсөл-4 ТӨСЛИЙН ТОО ТӨСЛИЙН ТӨРӨЛ 3 Суурь судалгааны төсөл 1 Инновацийн төсөл Нийт төсөл-4 Монгол Улсын Засгийн газрын 2014 оны 9 дүгээр сарын 18-ны өдрийн 301 дүгээр тогтоолоор батлагдсан “Шинжлэх ухаан, технологийн төсөл хэрэгжүүлэх, санхүүжүүлэх журам”-ын 8.4 төслийн гүйцэтгэлийг дор дурдсан 2 хэлбэрээр тайлагнана: 8.4.1 захиалсан үр дүн, санхүүжилтийн талаар зохих журмын дагуу бичсэн төслийн тайланг захиалагч, санхүүжүүлэгчид тогтоосон хугацаанд нь хүлээлгэн өгөх; 8.4.2 төслийн хүрээнд бий болсон шинжлэх ухааны мэдлэг (энэ журмын 8.2-т тусгагдсан баримтаар баталгаажсан)-ийн талаар улсын стандартын дагуу бичсэн эрдэм шинжилгээний ажлын тайланг ШУТС-ийн “Итгэмжлэн хадгалагч”-д төсөл дууссанаас хойш 3 сарын дотор цахим болон хэвлэмэл хэлбэрээр хүлээлгэн өгөх” заалтын дагуу хүлээлгэн өгсөн төслийн үр дүнгийн даалгаврын бүтээгдэхүүн нийлүүлэлтийг шинжлэх ухааны салбар тус бүрээр хуудас 30-41-т харуулав.

28 2022.11.№19 ТӨСЛИЙН МОНИТОРИНГ Засгийн газрын тусгай сангийн тухай хууль “...урьдчилгаа олгож гүйцэтгэлээр санхүүжүүлэх буюу тухайн ажил, үйлчилгээний онцлог шаардагдах хөрөнгийн хэмжээтэй уялдуулан үе шаттайгаар санхүүжүүлэх...”, Шинжлэх ухаан технологийн төсөл хэрэгжүүлэх журамд “...хэрэгжилтийн явц, гүйцэтгэлд хяналт тавих...” -аар тусгасны дагуу ШУТС, БШУЯ-ны ШУТИБХЗГ, захиалагч байгууллага, шинжлэх ухааны салбарын төлөөл болох эрдэмтийг хөндлөнгийн шинжээчээр оролцуулсан ажлын хэсэг ШУТСангийн захирлын 2022 оны А/30 тоот тушаалаар нийт 49 гүйцэтгэгч байгууллагын өмнөх онуудад хэрэгжиж дууссан болон 2022 оны байдлаар үргэлжлэн хэрэгжиж байгаа 272 төсөлд гүйцэтгэлийн үнэлгээ хийж, хэрэгжилтийн явцад хяналтшинжилгээ хийхээр төлөвлөн ажиллаж байна. Төслүүдийн хэрэгжилтийн явцад хяналт-шинжилгээ үнэлгээ хийхдээ тухайн төслийн хэрэгжилтийн явцын болон гүйцэтгэлийн тайлан, танилцуулгатай танилцан үнэлгээ, дүгнэлт өгөх төслийн удирдагч, гүйцэтгэгчээс тодруулга авах, шаардлагатай нэмэлт мэдээллийг гаргуулах хэлбэрээр гүйцэтгэв. АШУҮИС, Мониторинг-1 Хэл зохиолын хүрээлэн, Мониторинг-2 Археологийн хүрээлэн, Мониторинг-3 Хими, химийн технологийн хүрээлэн, Мониторинг-4 17.6 % 36.4% 13.6 % 9.2% 23.2 % Үргэлжлэн хэрэгжиж байгаа төслийн хувь 21.4% 7.5% 5.6% 2.0% 7.3% 78.6% 92.5% 94.4% 98% 92.7% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Анагаах Хөдөө аж ахуй Тенхик Нийгэм Байгаль ТӨСЛИЙН МОНИТОРИНГИЙН ҮНЭЛГЭЭ Хангалтгүй Хангалттай Хөдөө аж ахуй Байгаль Анагаах Техник Нийгэм-Хүмүүнлэг 17.6 % 36.4% 13.6 % 9.2% 23.2 % Үргэлжлэн хэрэгжиж байгаа төслийн хувь 21.4% 7.5% 5.6% 2.0% 7.3% 78.6% 92.5% 94.4% 98% 92.7% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Анагаах Хөдөө аж ахуй Тенхик Нийгэм Байгаль ТӨСЛИЙН МОНИТОРИНГИЙН ҮНЭЛГЭЭ Хангалтгүй Хангалттай Хөдөө аж ахуй Байгаль Анагаах Техник Нийгэм-Хүмүүнлэг ҮРГЭЛЖЛЭН ХЭРЭГЖИЖ БАЙГАА ТӨСЛИЙН ГҮЙЦЭТГЭЛИЙН ХУВЬ ТӨСЛИЙН МОНИТОРИНГИЙН ҮНЭЛГЭЭ

www.data.stf.mn 29 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 Ургамал, газар тариалангийн хүрээлэн, Мониторинг-5 “Хүнс тэжээлийн шинэ таримлын сорт шалгаруулах, цөм үр бий болгох” захиалгат төсөл Я.Мягмарсүрэн /2019-2022/ “Хүнс тэжээлийн шинэ таримлын сорт шалгаруулах, цөм үр бий болгох” Захиалгат төсөл Я.Мягмарсүрэн /2019-2022/ Ургамал, газар тариалангийн хүрээлэнгийн Хүнсний ногоо судлалын секторын төслийн баг Хүнс, тэжээл, пивоны арвайн сорт гаргах чиглэлээр тэжээлийн ТА453, пивоны Бурхант-59 сортуудыг Улсын сорт сорилтод дэвшүүлж, тэжээлийн арвайн “Шимт” сортыг нутагшуулсан байна. • Хүнс, тэжээл, пивоны арвайн сорт бүтээж, улсын сорт сорилтод дэвшүүлэх • Хэрэглээний чиглэлээр ялгаатай арвайн нутагшсан сортуудын цөм үрийн нөөц бий болгох • Газар тариалангийн бүсүүдэд ургах боломжтой хүнс, тэжээлийн эрдэнэ шишийн сорт шалгаруулах • Тэжээлийн эрдэнэ шишийн эх орны сорт бүтээж, улсын сорт сорилтод дэвшүүлэх • Эрдэнэ шишийн эх орны сортын үр үржүүлэх, цөм үрийн нөөц бүрдүүлэх 2022 оны байдлаар Ургамал, газар тариалангийн хүрээлэнгийн Үр тарианы селекцийн секторын туршлагын талбайд тэжээлийн эрдэнэшишийн 18 сорт, эрлийз дугаарыг тариалан нийт 24 үзүүлэлтээр мөн тэжээлийн арвайн Шимт, пивоны арвайн Бурхант-1, хүнсний арвайн Алаг-Эрдэнэ, Ноёт сортуудын нийт 12.8 тн үр үржүүлсэн байна. Хэрэгжүүлж байгаа 7 төслийн явцтай танилцаж хяналт, мониторинг шинжилгээг 2022 оны 8 сарын 17-19-ний өдөр хийж гүйцэтгэлээ. Ил талбайн лоолийн сорт судалгааны талбар.HEIC Тэжээлийн арвайн “Шимт” сортын талбай Эх орны эрдэнэшишийн “MCP” сортын үржүүлгийн талбай Эрдэнэшишийн талбайн сургалт, танилцуулга Эрдэнэшишийн “MCP” сортын үрийн чанар шалгаж байгаа байдал Үндсэн сорилтын талбар Брокколи, цэцэгт байцааны сорт судалгааны талбар Бөөрөнхий байцааны сорт судалгаа, селекцийн талбар

ШУТСангийн “Итгэмжлэн хадгалагч”-д 2022 оны 11 дүгээр сарын 01-ний байдлаар 5 төсөлт тайлангаа хүлээлгэн өгсөн байна. Хүснэгтэд төслийн зарим үр дүнгээс харуулав. 2022 ОНД ХҮЛЭЭЛГЭН ӨГСӨН ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН САЛБАРЫН ТӨСЛҮҮДИЙН ҮР ДҮНГИЙН ДААЛГАВРЫН БҮТЭЭГДЭХҮҮН НИЙЛҮҮЛЭЛТ НЭГ СЭДЭВТ БҮТЭЭЛ, НОМ, ТОВХИМОЛ Т.Батсүх /Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэн/ Сүүн бүтээгдэхүүний исгэлт, үйлдвэржүүлэлтийн цаашид гүнзгийрүүлэн боловсруулах технологийн хамтарсан судалгаа Монгол бяслаг үйлдвэрлэх уламжлалт технологи, үйлдвэржүүлэлтийн судалгаа ЗААВАР, ЗӨВЛӨМЖ Ж.Ундармаа /Хөдөө Аж Ахуйн их сургууль/ Зарим биелэгтэн ургамлын нөхөн сэргэх чадавх Уулын ойт хээрийн бүслүүрт крыловын Хялгана тариалах технологийн заавар Г.Гэрэлцэцэг /Хөдөө Аж Ахуйн их сургууль/ Бэлчээрийн монгол малын маханд агуулагдах зэрэгцээ холбоот линолейны хүчлийг (ЗХЛХ) гүзээний тэжээл боловсруулалттай холбон судлах нь Хүнсний зориулалтаар мал, мах бэлтгэгчид болон нийтийн хоол үйлдвэрлэгчдэд өгөх зөвлөмж ШИНЭ, ШИНЭЧИЛСЭН БҮТЭЭГДЭХҮҮНИЙ ЗАГВАР, ТЕХНОЛОГИ Ж.Ундармаа /Хөдөө аж ахуйн их сургууль/ Зарим биелэгтэн ургамлын нөхөн сэргэх чадавх Уулын ойт хээрийн бүслүүрт крыловын Хялгана тариалах технологийн заавар Т.Батсүх /Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэн/ Сүүн бүтээгдэхүүний исгэлт, үйлдвэржүүлэлтийн цаашид гүнзгийрүүлэн боловсруулах технологийн хамтарсан судалгаа Lactobacillus kefiri strain TUB2 16S ribosomal RNA gene, partial sequence GenBank: MW261911.1, NCBI, Genbank, 2020, https://www.ncbi.nlm. nih.gov/nuccore/MW261911.1 Enterococcus durans strain AH3 16S ribosomal RNA gene, partial sequence GenBank: MW255969.1, NCBI, Genbank, 2020, https://www. ncbi.nlm.nih.gov/nuccore/MW255969.1 Lactobacillus kefiri strain UH3 16S ribosomal RNA gene, partial sequence, NCBI, Genbank, 2020, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/nuccore/ MW255984.1 Lactobacillus kefiri strain BS4 16S ribosomal RNA gene, partial sequence GenBank: MW255983.1, NCBI, Genbank, 2020, https://www.ncbi.nlm. nih.gov/nuccore/MW255983.1 Lactobacillus kefiri strain BH5 16S ribosomal RNA gene, partial sequence GenBank: MW255982.1, NCBI, Genbank, 2020, https://www.ncbi.nlm. nih.gov/nuccore/MW255982.1 Lactobacillus kefiri strain BH4 16S ribosomal RNA gene, partial sequence GenBank: MW255981.1, NCBI, Genbank, 2020, https://www.ncbi.nlm. nih.gov/nuccore/MW255981.1 Монгол бяслаг үйлдвэрлэх уламжлалт технологи, үйлдвэржилтийн судалгаа, 2020 45 1 2.2% 4.4% 15.6% 8.9% 33.4% 35.5% 2 7 4 15 16 30 2022.11.№19

ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 ПАТЕНТ, ЗОХИОГЧИЙН ЭРХ Х.Отгонжаргал /Ургамал хамгааллын эрдэм шинжилгээний хүрээлэн/ Хөрсний бичил биетний судалгаа, ургамал хамгаалалд хэрэглэх боломж Нутгийн омог Bacillus oryzaecorticus MN52-Шинэ бүтээлийн патент №4940 Ж.Ундармаа /Хөдөө аж ахуйн их сургууль/ Зарим биелэгтэн ургамлын нөхөн сэргэх чадавх Крыловын Хялгана (Stipa krylovii Roshev.) тарих хугацааг тодорхойлох дэвшилтэт арга Т.Батсүх /Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэн/ Сүүн бүтээгдэхүүний исгэлт, үйлдвэржүүлэлтийн цаашид гүнзгийрүүлэн боловсруулах технологийн хамтарсан судалгаа Монгол бяслаг хийх уламжлалт технологи, горимын судалгаа, №10638, ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ӨГҮҮЛЭЛ ГАДААД, ДОТООД Ж.Ундармаа /Хөдөө аж ахуйн их сургууль/ Зарим биелэгтэн ургамлын нөхөн сэргэх чадавх Хээр, цөлийн хээрийн бэлчээрийн биелэгтэн ургамлын найлзуурын нөхөн сэргэх чадавх Хөдөө аж ахуйн шинжлэх ухаан сэтгүүл, 2021 DOI:https://doi.org/10.5564/ mjas.v29iI.1382 Х.Отгонжаргал /Ургамал хамгааллын эрдэм шинжилгээний хүрээлэн/ Хөрсний бичил биетний судалгаа, ургамал хамгаалалд хэрэглэх боломж Otgonjargal. Kh, Tseweendari.Ch, Temuujin. J, Gantuya. M, Esentaish. G Antagonist activity of Streptomyces sampsonii Mn93/2 and research on jamonic acid. IJCAR, 09(12), pp. 23442-23446. http://dx.doi.org/10.24327/ijcar.2020.23446.4642 Ariunjargal.J, Temuujin. J, Gantuya. M, Esentaish. G, Otgonjargal.Kh. Study on Trichoderma citrinoviride 31/4 – Antagonist activity and jasmonic acid. EJFOOD, Vol. 2, No. 6, December 2020 https://doi.org/10.24018/ejfood.2020.2.6.208 Otgonjargal. Kh, Purevjargal.G, Batsaikhan. E. Исследование биоактивности бактерий типа Bacillus в отношении патогенов растений. Пиша Экология Качество, УДК 632.937, 2020г, 476-481 Алтаншагай, Х.Отгонжаргал, Э.Батсайхан. Хөрснөөс зарим ургамлын өвчний эсрэг антагонист үйлчилгээтэй бактерийн цэвэр өсгөвөр ялгасан дүн. Мал аж ахуйн шинжлэл сэтгүүл 2020, 115-119 Г.Гэрэлцэцэг /Хөдөө аж ахуйн их сургууль/ Бэлчээрийн монгол малын маханд агуулагдах зэрэгцээ холбоот линолейны хүчлийг (ЗХЛХ) гүзээний тэжээл боловсруулалттай холбон судлах нь LTsogtbaatar, Ts.Munkhtuul, Ch.Oyuntsetseg, G.Gereltsetseg "Conjugated linoleic acid in Mongolian goat meat and beef "Ветеринарная патология"№02, 2022, г.Москва, Россия, /submitted/ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ИЛТГЭЛ ГАДААД, ДОТООД Т.Батсүх /Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэн/ Сүүн бүтээгдэхүүний исгэлт, үйлдвэржүүлэлтийн цаашид гүнзгийрүүлэн боловсруулах технологийн хамтарсан судалгаа The study of industrial and traditional method usage in the milk product producing Х.Отгонжаргал /Ургамал хамгааллын эрдэм шинжилгээний хүрээлэн/ Хөрсний бичил биетний судалгаа, ургамал хамгаалалд хэрэглэх боломж Х.Отгонжаргал, Исследование биоактивности бактерий типа Bacillus в отношении патогенов растений. "Пиша Экология Качество" Koнференц. Новосибирск, 2020. 11. 19 Г.Гэрэлцэцэг /Хөдөө аж ахуйн их сургууль/ Бэлчээрийн монгол малын маханд агуулагдах зэрэгцээ холбоот линолейны хүчлийг (ЗХЛХ) гүзээний тэжээл боловсруулалттай холбон судлах нь Б.Түмэнжаргап, Г.Гэрэлцэцэг "Монгол хонины маханд А9-десатураза ферментийг судалсан дүн" "Хүрэлтогоот-2020" Биологи-Хөдөө аж ахуйн салбарын эрдэм шинжилгээний бага хурал. УБ.2020 он Б.Түмэнжаргал, П.Мягмарсүрэн, Л.Цогтбаатар, Г.Гэрэлцэцэг "Бэлчээрийн монгол малын маханд агуулагдахЗХЛХүчлийг гүзээний тэжээл боловсруулалттай холбон судлах нь" poster -илтгэл ШУТ, Инноваци-2020, Г.Гэрэлцэцэг "Монгол хонины маханд ЗХЛХүчлийг судалсан дүн" "Махны үйлдвэрлэл, экспортын өнөөгийн байдал" үндэсний цахим конференци УБ. 2021 он Б.Нансал, Г.Гэрэлцэцэг "Бэлчээрийн хонины сэвсэнд ЗХЛХүчил нийлэгжүүлэгч зарим бактерийг илрүүлсэн дүн" МЭС, ЭШ бага хурал, 2022 он www.data.stf.mn 31

ШУТСангийн “Итгэмжлэн хадгалагч”-д 2022 оны 11 дүгээр сарын 01-ний байдлаар 27 төсөлт тайлангаа хүлээлгэн өгсөн байна. Хүснэгтэд төслийн зарим үр дүнгээс харуулав. 2022 ОНД ХҮЛЭЭЛГЭН ӨГСӨН БАЙГАЛИЙН УХААНЫ САЛБАРЫН ТӨСЛҮҮДИЙН ҮР ДҮНГИЙН ДААЛГАВРЫН БҮТЭЭГДЭХҮҮН НИЙЛҮҮЛЭЛТ НЭГ СЭДЭВТ БҮТЭЭЛ, НОМ ТОВХИМОЛ О.Энхтуяа /Ботаникийн цэцэрлэгт хүрээлэн/ Монгол орны доод ургамлын (замаг, мөөг, хаг, хөвд) хамгааллын статусыг тодорхойлох Монгол орны Ургамлын Улаан данс. Хоёрдугаар цуврал. 2019. “Бүс нутгийн улаан данс”. Боть 11. М. Ургамал, Б. Оюунцэцэг, Р. Тунгалаг, В. Гүндэгмаа, Ч. Оюундарь, Ц. Цэрэндулам, Т. Мөнх-Эрдэнэ, Х. Солонго, Э. Энхжаргал Ц. Бөхчулуун Н. Хэрлэнчимэг, Г.Бүрэнбаатар, О.Энхтуяа, С.Жавхлан, С.Гомбобаатар, М.Ургамал, Н.Хэрлэнчимэг. Монгол Улсын Их Сургууль, Шинжлэх Ухааны Академи, Лондонгийн Амьтан Судлалын Нийгэмлэг. УБ: Монголика хэвлэлийн газар.- 465(231-309). О.Энхтуяа, С.Жавхлан, Э.Энхжаргал, Н.Хэрлэнчимэг, Г.Бүрэнбаатар. 2020. “Монгол орны гуурсгүй ургамлын улаан данс: Бүс нутгийн улаан данс” Гуравдугаар цуврал. Боть 12. Шинжлэх Ухааны Академийн Ботаникийн Цэцэрлэгт хүрээлэн. УБ: Бемби Сан.:79-135. ISBN: 978-9919-9518-3-2 О.Энхтуяа, С.Жавхлан, Э.Энхжаргал, Бөхчулуун Ц., Хэрлэнчимэг Н., Бүрэнбаатар Г.2020. Монгол орны гуурсгүй ургамлын (хөвд, замаг, хаг, мөөг) улаан дансны үнэлгээ, хамгаалал (зөвлөмж). УБ: Бемби Сан. -22. Энхтуяа О., Жавхлан С., Энхжаргал Э. 2020. Хаг, хөвдийн ертөнцөөр аялцгаая. ШУА-ийн танин мэдэхүйн цуврал-65. Улаанбаатар хот, Глобал Партс Монголиа ХХК. -48. ISBN 978-9919-9668-5-056. Ж.Ванчинхүү /Монгол Улсын их сургууль/ Ниргэлгийн явцад үүсэх материалын судалгаа E.Tserenjav, V. Jigmeddorj, B. D. Lygdenov, U. Bayaraa, U. Magvan, Advanced Aspects of Engineering Research Vol. 13,2021. https://doi. org/10.9734/bpi/aaer/v13/8437D А.Хауленбек /Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэн / Хээрийн бүсэд цөлжилттэй тэмцэх технологийн туршилт судалгаа Батхүү Н., Хауланбек А., ба бусад., 2018. “Монгол орны хуурай гандуу бүс нутагт ойг тарьж ургуулах үндэс /Afforestation practice arid and semi-arid regions of Mongolia”//” хэвлэлийн газар, 410 х, (ISBN 978-99978-4-889-5). Д.Сангаа /Физик, технологийн хүрээлэн / Наносистемийн бүтцийн эвдрэл болон шилжилтийн процессыг дулаан нейтрон сарнилын аргаар судлах T.V. Tropin, M.V. Avdeev, N. Jargalan, M.O. Kuzmenko, V.L. Aksenov, “Kinetics of cluster growth in fullerene solutions of different polarity”, Springer proceedings in physics book series, vol 223 (2019), 249-272. Б.Баяртогтох /Монгол Улсын их сургууль / Монгол орны шавжийн олон янз байдал Баяртогтох Б., Баярсайхан Ө., Ууганбаяр М., Баярмаа Ч. 2019 он. Хар Ямаатын Байгалийн Нөөц Газрын ховор, содон амьтан, ургамал. Улаанбаатар, 2019, 99 х О.Батхишиг /Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэн / Хөрсний органик нүүрстөрөгчийн өөрчлөлт, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлс Батхишиг, О., Ганзориг, Ө., Бямбаа, Г., Оюунбат, П., Энхбаяр, Б., Нямсамбуу, Н., Нямдаваа, Б., Золжаргал, Х., Болормаа, Ц., Золзаяа, М., Ихбаяр, Д., Элбэгзаяа, Г., Нямбаяр, П., Тамир, Э., Тэлмэн, Т., & Пүрэвдорж, Ц. (2020). “Монгол орны хөрсний зураг, тайлбар” ГазарзүйГеоэкологийн хүрээлэн ШУА. Улаанбаатар: Удам соёл. Ц.Наранцэцэг /Геологийн хүрээлэн/ Хатанбулаг ба өмнөд говийн эртний массивуудын суурь болон хучаас бүрдлүүд: геологийн хөгжил, хүдэржилт P.Hanžl, O.Lexa and K.Schulmann, with contribution of C. Aguilar Gil, A. Broussolle, P. Budil, D. Buriánek, A. Chimedtseren, O. Gerel, V. Janoušek, O. Javkhlan, Y. Jiang, J. Lehmann, Ts. Narantsetseg, D. Otgonbaatar, V. Peˇrestý, D. Sanchir, I. Soejono, P. Štípská, S. Turbold. 2019. Field guide Gobi-Altai accretionary orogeny, IGCP –662 project orogenic architecture and crustal growth from accretion to collision, 85 p. ISBN 978-99978-57-85-9 Л.Норовсүрэн /Хөдөө Аж Ахуйн их сургууль/ Кератин агуулсан түүхий эд,бүтээгдэхүүн музейн үнэт үзмэрийг биогэмтлээс хамгаалах дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх Музейн үзмэрийг биогэмтлээс хамгаалах технологи –I- ном ШИНЭ, ШИНЭЧИЛСЭН ТЕХНОЛОГИ А.Хауленбек /Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэн / Хээрийн бүсэд цөлжилттэй тэмцэх технологийн туршилт судалгаа Мод сөөгийн олон хувилбарт туршилт судалгааны технологи Бэлчээрийн ургамлыг нөхөн сэргээх технологи Хамгаалалтын ойн зурвас буюу зориудаар ургамалжуулах технологиуд Орон нутгийн болон ижил төстэй газар нутгаас гоц ашигт мод, сөөгийг нутагшуулах технологи Л.Алтангэрэл /Монгол Германы ашигт малтмал, технологийн их сургууль/ Квази вариацийн тэнцэтгэл бишийн хувьд динамик системтэй холбогдох алгоритмын судалгаа Квази вариацийн тэнцэтгэл бишийг бодох алгоритм Ж.Ундармаа /Хөдөө Аж Ахуйн их сургууль/ Зарим биелэгтэн ургамлын нөхөн сэргэх чадавх Крыловын Хялгана (Stipa krylovii Roshev.) тарих хугацааг тодорхойлох дэвшилтэт арга” “Уулын ойт хээрийн бүслүүрт крыловын Хялгана тариалах технологийн заавар” Л.Норовсүрэн /Хөдөө Аж Ахуйн их сургууль/ Кератин агуулсан түүхий эд,бүтээгдэхүүн музейн үнэт үзмэрийг биогэмтлээс хамгаалах дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх Музейн үзмэр кератин агуулсан бүтээгдэхүүнийг хивэн эрвээхэйнээс механик аргаар хамгаалах технологи Музейн үзмэр кератин агуулсан бүтээгдэхүүнийг хивэн эрвээхэйнээс химийн аргаар хамгаалах технологи Музейн үзмэр кератин агуулсан бүтээгдэхүүнийг хивэн эрвээхэйнээс хамгаалахад температурын аргыг хэрэглэх технологи ЗААВАР ЗӨВЛӨМЖ, АРГАЧЛАЛ Г.Сэвжидсүрэн /Физик, технологийн хүрээлэн / Графенд суурилсан шинэ материалын судалгаа Химийн синтезийн Хаммерын арга, Үе хооронд полимержих арга Ж.Хулан /Монгол Улсын их сургууль / Монгол нутагт хүн ам тасралтгүй оршин сууж байсан эсэхийг генетик, молекул биологийн аргаар батлах “Эртний яснаас ДНХ ялгах” С.Одмаа /Цөмийн физикийн судалгааны төв/ Монголд тохиромжтой дэвшилтэт цөмийн реакторын харьцуулсан судалгаа “Монте Карло арга” “Магадлалын онол” О.Энхтуяа /Ботаникийн цэцэрлэгт хүрээлэн/ Монгол орны доод ургамлын (замаг, мөөг, хаг, хөвд) хамгааллын статусыг тодорхойлох Энхтуяа О., Жавхлан С., Энхжаргал Э., Бөхчулуун Ц., Хэрлэнчимэг Н., Бүрэнбаатар Г.2020. Монгол орны гуурсгүй ургамлын (хөвд, замаг, хаг, мөөг) улаан дансны үнэлгээ, хамгаалал (зөвлөмж). УБ: Бемби Сан. -22. А.Хауленбек /Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэн / Хээрийн бүсэд цөлжилттэй тэмцэх технологийн туршилт судалгаа Хауланбек А., Батхүү Н., Одсүрэн Ч., Ауелбек Х., 2022. “Загийг бортогонд ургуулах аргачилсан зөвлөмж”//. УБ, 50 х. Ц.Наранцэцэг /Геологийн хүрээлэн/ Хатанбулаг ба өмнөд говийн эртний массивуудын суурь болон хучаас бүрдлүүд: геологийн хөгжил, хүдэржилт Наранцэцэг Ц,., Хишигсүрэн С., Тогтох Ж, 2021. Монгол орны Дөрөвдөгчийн хурдасны шинэ ангилал, индекс ба гарал үүслийн тэмдэглэгээ Ж.Ундармаа /Хөдөө аж ахуйн их сургууль/ Зарим биелэгтэн ургамлын нөхөн сэргэх чадавх Уулын ойт хээрийн бүслүүрт крыловын Хялгана тариалах технологийн заавар Л.Норовсүрэн /Хөдөө аж ахуйн их сургууль/ Кератин агуулсан түүхий эд,бүтээгдэхүүн музейн үнэт үзмэрийг биогэмтлээс хамгаалах дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх Урлагийн бүтээл дотор болон эргэн тойронд хорхой шавж үүрлэсэн тохиолдолд аюулгүй аргаар зохицуулах зөвлөмж Музейн агуулахад урьдчилан сэргийлэх ухаалаг технологи (IPM)–ийн бодлогыг хэрэгжүүлэх заавар ШИНЭ ОНОЛ, ТЕОРОМ Р.Мижиддорж /Математик, тоон технологийн хүрээлэн / Сплайн функц болон итерацийн аргын онол, хэрэглээ Дэвшүүлсэн схем, алгоритм-3 Баталсан лемм, өгүүлбэр-1 Баталсан теорем-27 ПАТЕНТ, ЗОХИОГЧИЙН ЭРХ, АШИГТАЙ ЗАГВАР Ж.Ванчинхүү /Монгол Улсын их сургууль/ Ниргэлгийн явцад үүсэх материалын судалгаа Монгол улс, Шинэ бүтээлийн патент, Улсын бүртгэлийн дугаар 10-0005014, Нэр: Утааны бөөмцрийн цэнэг ба концентрацийг тодорхойлох төхөөрөмж ба арга, 2021 Ж.Ундармаа /Хөдөө аж ахуйн их сургууль/ Зарим биелэгтэн ургамлын нөхөн сэргэх чадавх “Крыловын Хялгана (Stipa krylovii Roshev.) тарих хугацааг тодорхойлох дэвшилтэт арга” 767 26 34 20 45 352 271 6 13 3.4% 1.7% 4.4% 2.6% 0.8% 5.9% 45.9% 35.3% 32 2022.11.№19

Al туршилтуудаар бөөм үүсэх бүтэц хөндлөн огтлолын хэмжилтүүд Р.Мижиддорж /Математик, тоон технологийн хүрээлэн / Сплайн функц болон итерацийн аргын онол, хэрэглээ T.Zhanlav and R. Mijiddorj, Integro Cubic Splines on Non-Uniform Grids and Their Properties, East Asian J. Appl. Math., 11 (2021) 406–420, doi:10.4208/ eajam.030920.251220, (Impact Factor:1.848). Н.Тунгалаг /Одон орон, геофизикийн хүрээлэн/ Тогтвортой бус астрономийн объектуудын судалгаа дэлхий орчмын байгалийн болон техникийн гаралтай аюулт биетүүд, астрофизикийн эх үүсвэрүүд Pandey S.B., Hu Y., Castro-Tirado A.J. A.S.Pozanenko, R.Sanchez-Ram, J.Gorosabel, N.Tungalag, Z.-K. Peng, Amit Kumar, Rahul Gupta, Amar Aryan, Brajesh Kumar, L.N.Volvach, G.P.Lamb and A.F.Valeev. A multiwavelength analysis of a collection of short-duration GRBs observed between 2012 and 2015. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 2019, 485(4), 5294-5318. https://doi.org/10.1093/mnras/ stz530 . ImpactFactor - 5,287. Alina Volnova, Alexei Pozanenko, Elena Mazaeva, Sergey Belkin, Igor Molotov, Leonid Elenin, Namkhai Tungalag & David Buckley. IKI GRB-FuN: observations of GRBs with small-aperture telescopes. Anais da Academia Brasileira de Ciências,2021,v. 93(Suppl. 1), ID: e20200883, 16 pages, May 17, 2021. https://doi.org/10.1590/0001- 3765202120200883 Impact Factor - 1,714. С.Энхбат /Физик, технологийн хүрээлэн / Талстын орчинд филаментацийн горимд лазерын цацрагийн улмаас үүссэн гажгийн коагуляци ба агрегацийн механизмууд Dresvyanskiy V.P., Murzin S.V., Zimin M.D., Enkhbat S., Zilov S.A., Martynovich E.F. The Conversion of Color Centers in Lithium Fluoride Crystals at Temperatures of 50 – 490 °C // AIP Conference Proceedings, 2021. Б.Оюунгэрэл /Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэн/ “Хөвсгөл нуурын Байгалийн цогцолборт газрын экосистемийн үнэ цэнийг тодорхойлох, экосистемийн үйлчилгээний төлбөр (PES)-ийг тооцох судалгаа” Оюунчимэг, Н., Оюунгэрэл, Б., Мөнхдулам, О., 2017. Анализ динамики ландшафтов и проблемы совершенствования управления особо охраняемыми природными территориями Монголии (На примере заповедника Монгол Дагуур). Успехи современного естествознания 4. 103–108. Б.Хүрэлбаатар /Физик, технологийн хүрээлэн / Электрон, позитроны хурдасгуур дээр үүссэн с-кварк бүхий ховор үзэгдлийн судалгаа Observation of the Zcs(3985) strange four-quark meson Measurement of (3686) at s from 4.009 to 4.600 GeV and observation of a neutral charmoniumlike structure Search for the rare decays Г.Сэвжидсүрэн /Физик, технологийн хүрээлэн / Графенд суурилсан шинэ материалын судалгаа L.Sarantuya, P.Taivansaikhan, G.Sevjidsuren, P.Altantsog, N.Tsogbadrakh, G.Munkhsaikhan, E.Enkhjargal "Effect of metal doping on electronic conductivity of Li4Ti5O12" Proceedings of "First International Conference on Applied Sciences and Engineering", p. 481-486. Ulaanbaatar, 2019. L.Sarantuya, E.Enkhjargal, N.Tsogbadrakh, G.Sevjidsuren, P.Altantsog, "Carrier and transition metal (M = Cr, Mn, Fe and Nb) doping effects on electronic structure in Li4Ti5O12 spinel" Proceedings of International Conference of Material Science, page 73-78, 2019. Д.Батмөнх /Одон орон, геофизикийн хүрээлэн/ Нарны титэм, дөл, тэсрэлтийн физик шинж чанарын судалгаа Batmunkh N., Sannikova T.N., Kholshevnikov K.V. Motion in a central field in the presence of a constant perturbing acceleration in a coordinate system comoving with the velocity vector. Astronomy Reports. 2018. Т. 62. № 4. p. 288-298. https://elibrary.ru/item.asp?id=35499350 DOI: 10.1134/S1063772918040029 Н.Батмунх, К.И.Оськина, Т.Н.Санникова, В.Т.Титов, К.В.Холшевников “Увод астероида с помощью двигателя малой тяги, направленной по трансверсали” Астрономический журнал 2019, т.96, №11, c.961-968. DOI: 10.1134/S0004629919100013 Ж.Хулан /Монгол Улсын их сургууль/ Монгол нутагт хүн ам тасралтгүй оршин сууж байсан эсэхийг генетик, молекул биологийн аргаар батлах Janchiv Khulan, Byambadash Sod-Erdene, Janchiv Temuujin, Chuluunbat Battsetseg, Batzorig Enkhmunkh, Baldorj Ochirkhuyag “Genetic diversity of the Mongolian Bactrian camel based on mitochondrial sequences Д.Эрдэнэчимэг /Монгол Улсын их сургууль / Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэрийн хаягдлаас ионы болон коллоид хэлбэртэй зэс, молибденийг коагуляцтай хөөсөн ялгаралтын флотацын аргаар ялгах хими-технологийн судалгаа “Removal and recovery of heavy metals from industrial wastewater by precipitation and foam separation using lime and casein” Journal of Environmental Science and Technology, 11:1-9 (Citescore =0.73; ISSN 1994-7887, DOI: 10.3923/jest.2018.1.9) Tsedev Ts., Bujinlkham T., Maralmaa B., Oyun B and Erdenechimeg D, (2020) "Research of copper recovery by foam seperation from flotation tailing", Actual Science: International scientific journal. Volgograd SPC Absolute, Russia. Vol 11(40), ISSN 2587-9022, p.17-21. https://Actual-science-international-scientific-journal-11-40-p17-21. С.Одмаа /Цөмийн физикийн судалгааны төв/ Монголд тохиромжтой дэвшилтэт цөмийн реакторын харьцуулсан судалгаа Jamiyansuren Terbish, W.F.G. van Rooijen. Design and neutronic analysis of the intermediate heat exchanger of a fast-spectrum molten salt reactor. Nuclear Engineering and Technology. 53(2021) p.2126-2132. https://doi.org/10.1016/j.net.2021.01.021 Van Khanh Hoang, Odmaa Sambuu, Jun Nishiyama, Toru Obara. Feasibility of Sodium-Cooled Breed-and-Burn Reactor with Rotational Fuel Shuffling. Nuclear Science and Engineering. https://doi.org/10.1080/00295639.2021.1951063 Ш.Наранмандах /Монгол Улсын их сургууль/ Монгол орны зарим ургамал ба мөөгний гетерополисахаридын химийн бүтэц болон хавдрын эсрэг идэвхийн судалгаа V.V.Golovchenko D.S.Khramova, N.Shinen, G.Jamsranjav, A.O.Chzhov, A.S.Shashkov “Structure characterization of the mannofucogalactan isolated from fruit bodies of Quinine conk Fomitopsis officinalis” Carbohydrate Polymers 199 (Impact factor: 5.158) https://doi.org/10.1016/j.carbpol.2018.06.103 2018. 161-169. V.V.Golovchenko, Sh.Naranmandakh J.Ganbaatar, A.Yu.Prilepskii, G.L.Burygin, A.O. Chizhov, A.S. Shashkov. “Structural investigation and comparative cytotoxic activity of water-soluble polysaccharides from fruit bodies of the medicinal fungus quinine conk” Phytochemistry Volume 175 (2020) 112313 (Impact factor:3.044) https://doi. org/10.1016/j.phytochem.2020.112313 2020. Article112313. М.Уртнасан /Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэн / Монгол Улсын хэт талхлагдсан бэлчээрийг зайнаас тандах аргаар судлах ба нөхөн сэргээх туршилт Erdemtu J., Hugjiltu J., Narangerel B., Sainbuyan B., Amarjargal S., Bao Gang., Bao Yuhai., Urtnasan Mandakh., (2019). “Influence of Cattle Breeding on Pasture Degradation in the Steppe Zones of Mongolia”, Nature of Inner Asia, 2(11): 31-39, ISSN 2542-0623. Sainbuyan B, Sainbayar.D, Boldbaatar.N, Urtnasan.M, Narantsatsral.Ts, Narangerel.B, Tserennadmid.M,. (2020). The estimation of carrying capacity and pasture land degradation based on livestock density and herders’ camp locations, Environment and Sustainable Develelopment of the Mongolian Plateau and Surrounding Territories, proceedings. pp241-248 Г.Даваа /Ус цаг уур, орчны судалгаа, мэдээллийн хүрээлэн/ Байгалийн бүс бүслүүрийг төлөөлөх нууруудын усны тэнцэл, тэдгээрийн экосистем нөөцийг зохистой ашиглах, хамгаалах судалгаа G.Davaa, D.Oyunbaatar, D.Batkhuu, G.Oyunkhuu, B.Erdenebayar, Ts.Gan-Erdene, Hydrological variations and changes in Mongolia, Springer Л.Норовсүрэн /Хөдөө Аж Ахуйн их сургууль/ Кератин агуулсан түүхий эд,бүтээгдэхүүн музейн үнэт үзмэрийг биогэмтлээс хамгаалах дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх Norovsuren.L,Ganbat.G,”Материалын Международной научно-практической конференций Современные аспекты развития сельского хозяйства юга-западного региона”- Нао Наноц сэтгүүл “ Переработика и хранение сельскохозейственной продукц О.Энхтуяа /Ботаникийн цэцэрлэгт хүрээлэн/ Монгол орны доод ургамлын (замаг, мөөг, хаг, хөвд) хамгааллын статусыг тодорхойлох Enkhtuya O., S. Javkhlan. 2019. Three species of Heterodermia recorded in Mongolia. Proceedings of the Mongolian Academy of Sciences. Vol. 58. 01 (225):57-64. DOI: https://doi.org/10.5564/pmas.v59i1.1138 Ж.Ванчинхүү /Монгол Улсын их сургууль/ Ниргэлгийн явцад үүсэх материалын судалгаа Vanchinkhuu, Jigmeddorj, Baasandorj Bat-Erdene, Erdene Bayanjargal, and Orgilsaikhan Gerelmaa. “Structural Features of Products Formed during DC Arc Discharge in Water.” Solid State Phenomena 288 (March 2019): 71–78. https://doi.org/10.4028/www.scientific.net/ssp.288.71. С.Энхбат /Физик, технологийн хүрээлэн / Лазерын спектроскопийн технологийн судалгаа П.Батцэнгүүн, С.Энхбат, Б.Зандан, Б.Наранбат, О.Бөхцоож FT-NIR спектрометрийн техникийн сонголт, урьдчилсан тооцоолол. Физик, технологийн хүрээлэнгийн бүтээл №46, 2019, х.119-126. Ц.Наранцэцэг /Геологийн хүрээлэн/ Хатанбулаг ба өмнөд говийн эртний массивуудын суурь болон хучаас бүрдлүүд: геологийн хөгжил, хүдэржилт Наранцэцэг Ц., Оролмаа Д., Баттүшиг А., Дэлгэрзаяа П., Энхдалай Б., Мөнхжин Д., Гуо Лей., Тонг Ийнг., Пенгфей Ли., Занг Лей., Эрдэнэбаяр Ж., Огата Т, 2021. Сүмтнуур метакомплексийн метаморф чулуулгууд: U-Pb геохронологи, циркон, ксенотим ба монацитийн геохими, Хайгуулчин 63, 71-90. Наранцэцэг Ц., Энхдалай.Б., Оролмаа Д., Батзориг Г., Удаанжаргал Х., Гуо Лей, Тонг Ийнг., Ууганцэцэг Б. 2021. Хатанбулагийн эртний массивын Цагаан Уулын блокийн суурь бүрдлийн насны асуудалд, ШУА-ийн Геологийн хүрээлэнгийн бүтээл Геологи судлал 25, 30-42. Ж.Ундармаа /Хөдөө Аж Ахуйн их сургууль/ Зарим биелэгтэн ургамлын нөхөн сэргэх чадавх “Хээр, цөлийн хээрийн бэлчээрийн биелэгтэн ургамлын найлзуурын нөхөн сэргэх чадавх” Хөдөө аж ахуйн шинжлэх ухаан сэтгүүл, 2021 DOI:https://doi. org/10.5564/mjas.v29iI.1382 С.Одмаа /Цөмийн физикийн судалгааны төв/ Монголд тохиромжтой дэвшилтэт цөмийн реакторын харьцуулсан судалгаа Т. Жамъянсүрэн, С. Одмаа, Б. Мөнхбат, Н. Норов, Өндөр температурын хийн реакторын голомтын нейтроник анализд “SERPENT” кодыг ашиглах нь, МУИС,Эрдэм шинжилгээний бичиг, Физик сэтгүүл №30 (527), 2020. х1-6. Н.Тунгалаг /Одон орон, геофизикийн хүрээлэн/ Тогтвортой бус астрономийн объектуудын судалгаа дэлхий орчмын байгалийн болон техникийн гаралтай аюулт биетүүд, астрофизикийн эх үүсвэрүүд Н.Тунгалаг, Р.Буянхишиг, Б.Ирмүүнзаяа, М.Батболд, Б.Батжаргал, Ц.Шижирбаяр. “Астрономические наблюдения в обсерватории Хурэлтогоот в период 2014- 2018”. Эрхүүгийн Их сургуулийн 100 жилийн ойд зориулсан Орос Монголын хамтарсан эрдэм шинжилгээний бага хурал (2018.10.01-05. Эрхүү хот, ОХУ): www.data.stf.mn 33

ШУТСангийн “Итгэмжлэн хадгалагч”-д 2022 оны 11 дүгээр сарын 01-ний байдлаар 5 төсөлт тайлангаа хүлээлгэн өгсөн байна. Хүснэгтэд төслийн зарим үр дүнгээс харуулав. 2022 ОНД ХҮЛЭЭЛГЭН ӨГСӨН АНАГААХ УХААН, ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ САЛБАРЫН ТӨСЛҮҮДИЙН ҮР ДҮНГИЙН ДААЛГАВРЫН БҮТЭЭГДЭХҮҮН НИЙЛҮҮЛЭЛТ НЭГ СЭДЭВТ БҮТЭЭЛ, НОМ ТОВХИМОЛ Ц. Энхжаргал /Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв/ Монгол хүний хоол тэжээлийн байдлыг үнэлэх биомаркеруудын дундаж хэмжээ “Монгол хүний хоол тэжээлийн байдлыг үнэлэх лабораторийн үзүүлэлтүүд” сэдэвт магистрын зэрэг горилсон бүтээл ШИНЭ, ШИНЭЧИЛСЭН ТЕХНОЛОГИ Б.Мөнхбат /Анагаах ухааны хүрээлэн/ Д аминдэмийн дутагдлаас сэргийлэх амьтан, ургамлын гаралтай тосон түрхлэгийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх туршилт судалгаа Чацарганын үрийн тос 5%-ийг агуулсан тосон түрхлэгийн технологи Чацарганын үрийн тос 10%-ийг агуулсан тосон түрхлэгийн технологи ТЕХНИКИЙН БИЧИГ БАРИМТ, СТАНДАРТ Ц.Энхжаргал /Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв/ Монгол хүний хоол тэжээлийн байдлыг үнэлэх биомаркеруудын дундаж хэмжээ ША:САЗ 3.9 Цусны цайрын агууламжийг атом шингээлтийн спектрометрийн аргаар тодорхойлох стандарт ажиллагааны заавар ША:САЗ 3.10 Цусны зэсийн агууламжийг атом шингээлтийн спектрометрийн аргаар тодорхойлох стандарт ажиллагааны заавар ША:САЗ 3.11 Цусны төмрийн агууламжийг атом шингээлтийн спектрометрийн аргаар тодорхойлох стандарт ажиллагааны заавар ША:САЗ 3.12 Өндөр үзүүлэлтэд шингэний хроматографи (ӨҮШХ)- ийн багажаар биологийн дээжид усанд уусдаг аминдэм (В6, В9, В12)-үүдийн агууламжийг тодорхойлох стандарт ажлын заавар ША:САЗ 3.13 Өндөр үзүүлэлтэд шингэний хроматографи (ӨҮШХ)- ийн багажаар биологийн дээжид С аминдэмийн агууламжийг тодорхойлох стандарт ажлын заавар Б.Бадамцэцэг /Эм судлалын хүрээлэн/ Дархлал тэтгэх, бөөр хамгаалах, тайвшруулах үйлдэл бүхий биологийн идэвхт багц бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх Биологийн идэвхт бүтээгдэхүүн “Иммунос” Техникийн шаардлага. MNS 6725:2018 Биологийн идэвхт бүтээгдэхүүн “Нефрос” Техникийн шаардлага. MNS 6726:2018 ЗААВАР ЗӨВЛӨМЖ, АРГАЧЛАЛ Б.Мөнхбат /Анагаах ухааны хүрээлэн/ Д аминдэмийн дутагдлаас сэргийлэх амьтан, ургамлын гаралтай тосон түрхлэгийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх туршилт судалгаа Өндөр нягтралт шингэний хроматографийн арга ELISA шинжилгээ Хулганын туршилт Ц.Энхжаргал /Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв/ Монгол хүний хоол тэжээлийн байдлыг үнэлэх биомаркеруудын дундаж хэмжээ Атом шингээлтийн спектрометрийн багажаар цусанд эрдэс тодорхойлох арга Өндөр үзүүлэлт шингэний хроматографи (ӨҮШХ)-ийн багажаар биологийн дээжид усанд уусдаг (B6, B9,B12) аминдэм тодорхойлох арга Өндөр үзүүлэлт шингэний хроматографи (ӨҮШХ)-ийн багажаар биологийн дээжид С аминдэм тодорхойлох арга П.Эрхэмбулган /Анагаах ухааны хүрээлэн/ Монгол хүний ийлдэст пепсиногенийг тодорхойлж, ходоодны хорт хавдрыг эрт үед илрүүлэх нь Ходоодны хорт хавдраас урьдчилан сэргийлэх зөвлөмж Ходоодны зарим эмгэгийг ийлдсийн биомаркераар оношлох зөвлөмж Хавдрын эсийн идэвхжилийг өдөөх pm2,5 тоосонцрын нөлөөг эдийн маркер ашиглан судалсан дүн Агаарын сорьцод хүнд металлын агууламж тодорхойлох шинжилгээний (Аналитик хими) Эсийн амьдрах чадварыг тодорхойлох шинжилгээ (MTT assay) Эсийн амьдрах чадварыг тодорхойлох шинжилгээ (Cell Counting Kit-8) Эсийн нүүн шилжилт тодорхойлох шинжилгээ Уургийн экпрессийг тодорхойлох иммуноблотинг шинжилгээ (Western Blot) ПАТЕНТ, ЗОХИОГЧИЙН ЭРХ, АШИГТАЙ ЗАГВАР Б.Мөнхбат /Анагаах ухааны хүрээлэн/ Д аминдэмийн дутагдлаас сэргийлэх амьтан, ургамлын гаралтай тосон түрхлэгийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх туршилт судалгаа №20-0003404, Д аминдэмийн дутагдлаас сэргийлэх чацарганын үрийн тос агуулсан тосон түрхлэгийн технологи №13578, Д аминдэмийн дутагдлаас сэргийлэх тосон түрхлэгийн судалгаа” эрдэм шинжилгээний өгүүлэл №13792, Д аминдэмийн дутагдлаас сэргийлэх амьтан, ургамлын гаралтай тосон түрхлэгийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх туршилт судалгаа” төслийн эцсийн тайлан 66 1 1 5 13 12 31 3 1.5% 7.6% 19.7% 47% 4.6% 18.1% 1.5% 34 2022.11.№19

ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ИЛТГЭЛ - ГАДААД Б.Мөнхбат /Анагаах ухааны хүрээлэн/ Д аминдэмийн дутагдлаас сэргийлэх амьтан, ургамлын гаралтай тосон түрхлэгийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх туршилт судалгаа Batchimeg B, Zolzaya D, Baljinnyam T, Lkhaasuren N, Ganchimeg D, Munkhzaya Kh, Sainzaya B, Oyungerel G, Bilegtsaikhan Ts, Tulgaa L, Munkhbayar S, Munkhtuvshin N, Munkhbat B. “Research on content of vitamin D in Mongolian animal and vegetable oils” Medical science IV international conference: эрдэм шинжилгээний илтгэл, Говь-Алтай, 2019.10.14, х24 Munkhbayar S, Batchimeg B, Baljinnyam B, Ganchimeg D, Zolzaya D, Lhaasuren Kh, Oyungerel G, Khulan.U, Bilguun E, Batkhishig M, Munkhtsetseg B, Khaliun M, Galindev B, Bilegtsaikhan Ts, Tulgaa L, Munkhtuvshin N, Munkhbat B. Study of topical cream which prevents vitamin D deficiency. Translational and Clinical Research in Mongolia 2021, 52-53 October 2021 Ц.Энхжаргал /Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв/ Монгол хүний хоол тэжээлийн байдлыг үнэлэх биомаркеруудын дундаж хэмжээ Altanchimeg N1, Enkhjargal Ts1, Khishigbuyan D1, Gantuya P1, Sodnomtseren B1, Ganbileg D1, Ankhtuya S2, Naranbat N3” Average Values and Reference Ranges for Some Hematology Analytes of Mongolian Adults” Recent Advances in Immunology 2020 International Online Conference, October 16, 2020, S34 Enkhjargal Tserennadmid, Khishigbuyan Davaakhuu, Sodnomtseren Batbayar, Gantuya Purevdorj, Altanchimeg Nyam-Orgil, Ganbileg Dashnyam, “Reference Intervals for Some Minerals in the Mongolian Adults Population”, ANNALS OF LABORATORY MEDICINE, volume 40, Supplement 1, Published on 23 September 2020, S46 Б.Бадамцэцэг /Эм судлалын хүрээлэн/ Дархлал тэтгэх, бөөр хамгаалах, тайвшруулах үйлдэл бүхий биологийн идэвхт багц бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх Цэцэгмаа С., Баттулга Б., Бадамцэцэг С., Ганчимэг Г., Лхаасүрэн Д., Баянмөнх А., Лхагва Л., Хурэлбаатар Л. Валидация методики количественного определения полисахаридов в таблетках «иммунос» Всероссийская научно-практическая конференция c международным участием. Инновационные технологии в фармации, 2021, 136-139 П.Эрхэмбулган /Анагаах ухааны хүрээлэн/ Хавдрын эсийн идэвхжилийг өдөөх pm2,5 тоосонцрын нөлөөг эдийн маркер ашиглан судалсан дүн Baljinnyam B, Bilguun E, Batchimeg B, Zolzaya D, Lhaasuren Kh, Oyungerel G, Munkhtsetseg B, Khaliun M, Khulan.U, Batkhishig M, Uranbileg U, Sonomdagva Ch, Bilegtsaikhan Ts, Munkhbayar S, Munkhtuvshin N, Erkhembulgan P. The effects of Particulate matter (PM2.5 pollutants) on cancer cells in in vitro model. Translational and Clinical Research in Mongolia 2021, 118-119 October 2021 2. Baljinnyam T, Bilguun E, Batchimeg B, Zolzaya D, Khaliun М, Khulan U, Munkhbayar S, Bilegtsaikhan Ts, Erkhembulgan P, Munkhbat B, “The effects of PM2.5 pollutants on cancer cells in vitro model” GIBSES-2021, November 25 Б.Мөнхбат /Анагаах ухааны хүрээлэн/ Д аминдэмийн дутагдлаас сэргийлэх амьтан, ургамлын гаралтай тосон түрхлэгийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх туршилт судалгаа Ө.Уранбилэг, Ө.Хулан, Б.Батчимэг, Т.Балжинням, М.Халиун, Б.Мөнхцэцэг, Э.Билгүүн, Т.Одончимэг, Д.Золзаяа, Д.Ганчимэг, Н.Лхаасүрэн, Г.Оюунгэрэл, М.Батхишиг, Л.Тулгаа, Ц.Билэгтсайхан, С.Мөнхбаяр, Н.Мөнхтүвшин, Б.Мөнхбат; Д аминдэмийн дутагдлаас сэргийлэх амьтан , ургамлын гаралтай тосон түрхлэгийн туршилт судалгаа. Эрдмийн чуулган 64, Био-Анагаахын салбар хуралдаан. 2022, хуу 14 Ц.Энхжаргал /Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв/ Монгол хүний хоол тэжээлийн байдлыг үнэлэх биомаркеруудын дундаж хэмжээ Н.Алтанчимэг, Ц.Энхжаргал, Д.Хишигбуян, Б.Содномцэрэн, П.Гантуяа, Д.Ганбилэг, С.Анхтуяа, Н.Наранбаатар ” Насанд хүрсэн монгол хүний цусан дахь зарим үзүүлэлтүүдийн дундаж агууламж ба лавлах хэмжээ”, Эрүүл дэлхийн төлөө цусаа бэлэглэцгээе-2020, ЭШ-ний хурал, 2020 оны 10 дугаар сарын 28, ЭШХ-ын эмхэтгэл, 35-36 хуудас Н.Алтанчимэг, Ц.Энхжаргал, Д.Хишигбуян, П.Гантуяа, Б.Содномцэрэн, Д.Ганбилэг, С.Анхтуяа, Н.Наранбаатар “Хоол тэжээлийн байдлыг үнэлэхэд оролцох цусан дахь зарим үзүүлэлтийн дундаж агууламж ба лавлах хэмжээ”, Хүрэл тогоот-2020, ЭШ-ний хурал, 2020 оны 11 дүгээр сарын 14, ЭШХ-ын эмхэтгэл, 46-50 хуудас Н.Алтанчимэг, Ц.Энхжаргал, Д.Хишигбуян, П.Гантуяа, Б.Содномцэрэн, Д.Ганбилэг” Гематологийн зарим үзүүлэлтийн лавлах хэмжээ тогтоосон дүн”, Мэдлэгээ тэлэхүй ЭШ-ний хурал, 2021 он, 133-134 хуудас Б.Содномцэрэн, Ц.Энхжаргал, Д.Хишигбуян, П.Гантуяа, Н.Алтанчимэг, Д.Ганбилэг, С.Анхтуяа, Н.Наранбаатар “Хүний цусан дахь минералын дундаж ба лавлах хязгаар”, Эрүүл дэлхийн төлөө цусаа бэлэглэцгээе-2020, ЭШний хурал, 2020 оны 10 дугаар сарын 28, ЭШХ-ын эмхэтгэл, 65-67 хуудас П.Эрхэмбулган /Анагаах ухааны хүрээлэн/ Монгол хүний ийлдэст пепсиногенийг тодорхойлж, ходоодны хорт хавдрыг эрт үед илрүүлэх нь Цусанд пепсиногений түвшинг тодорхойлж ходоодны хавдрыг эрт илрүүлэх нь. Монголын анагаах ухаа, илтгэлийн хураангуй, 2018, №4 (186) х 92. “Ийлдэст пепсиногений түвшинг тодорхойлж, ходоодны хорт хавдрыг эрт илрүүлэх нь”. Баруун бүсийн эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлийн хураангуй, 2019, х 306-312. “Ходоодны хорт хавдрын хожуу оношилгооны асуудалд”, Монголын анагаахын ухаан, илтгэлийн хураангуй. 2019 он. №1 (187) х.42 П.Эрхэмбулган /Анагаах ухааны хүрээлэн/ Хавдрын эсийн идэвхжилийг өдөөх pm2,5 тоосонцрын нөлөөг эдийн маркер ашиглан судалсан дүн Билгүүн Э, Балжинням Т, Батчимэг Б, Золзаяа Д, Лхаасүрэн Н, Оюунгэрэл Г, Мөнхцэцэг Б, Халиун М, Хулан Ө, Батхишиг М, Уранбилэг Ө, Сономдагва Ч, Билэгтсайхан Ц, Мөнхбаяр С, Мөнхтүвшин Н, Эрхэмбулган П. Агаарын нарийн ширхэгт PM2.5 тоосонцрын нөлөөг хавдрын эсийн загварт судалсан дүн, Илтгэлийн хураангуй, “Эрдмийн Түлхүүр-2021” эрдэм шинжилгээний хурал нэгдсэн эмхэтгэл 62-64х, 2021.06.25 Билгүүн.Э, Балжинням.Т, Батчимэг Б, Золзаяа Д, Лхаасүрэн Н, Мөнхцэцэг Б, Халиун М, Хулан Ө, Батхишиг М, Уранбилэг Ө, Сономдагва Ч, Билэгтсайхан Ц, Мөнхбат Б, Мөнхтүвшин Н, Эрхэмбулган П, Мөнхбаяр С, Л.Энхсайхан, “Уушгины хавдрын эсийн in vitro загварт агаарын нарийн ширхэгт PM2.5 тоосонцрын нөлөө” Алхам урагш эрдэм шинжилгээний бага хурал, 2021.12.20 ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ӨГҮҮЛЭЛ-ГАДААД П.Эрхэмбулган /Анагаах ухааны хүрээлэн/ Монгол хүний ийлдэст пепсиногенийг тодорхойлж, ходоодны хорт хавдрыг эрт үед илрүүлэх нь Risk factors and serum pepsinogens for gastric cancer in Mongolia: matched case-control study. Asian Pacific Journal of Cancer Prevention Diagnostic Performances of Pepsinogens and Gastrin-17 for Atrophic Gastritis and Gastric Cancer in Mongolian Subjects. Plos One. (Revisions Being Processed) ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ӨГҮҮЛЭЛ-ДОТООД Б.Мөнхбат /Анагаах ухааны хүрээлэн/ Д аминдэмийн дутагдлаас сэргийлэх амьтан, ургамлын гаралтай тосон түрхлэгийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх туршилт судалгаа Балжинням.Т, Батчимэг.Б, Золзаяа.Д, Ганчимэг.Д, Лхаасүрэн.Н, Оюунгэрэл.Г, Мөнхцэцэг. Б, Халиун.М, Хулан.Ө, Билгүүн.Э, Батхишиг. М, Тулгаа.Л, Билэгтсайхан.Ц, Мөнхбаяр.С, Мөнхтүвшин.Н, Мөнхбат.Б. “Д аминдэм дархлаа тогтолцоонд оролцох нь” (Тойм өгүүлэл) Монголын анагаах ухааны сэтгүүл, II улирал, 2020 №2 (192), хуу 51-59. Б.Батчимэг, Т.Балжинням, Д.Ганчимэг, Д.Золзаяа, Н.Лхаасүрэн, Г.Оюунгэрэл, Ө.Хулан, Э.Билгүүн, М.Батхишиг, Б.Мөнхцэцэг, М.Халиун, Б.Галиндэв, Ц.Билэгтсайхан, Л.Тулгаа, Н.Мөнхтүвшин, С.Мөнхбаяр Б.Мөнхбат “Д Аминд дэмийн дутагдлаас сэргийлэх тосон түрхлэгийн судалгаа” Онош сэтгүүл, 2020 №4 (94), хуу 12-19 Ц.Энхжаргал /Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв/ Монгол хүний хоол тэжээлийн байдлыг үнэлэх биомаркеруудын дундаж хэмжээ Н.Алтанчимэг, Ц.Энхжаргал, Д.Хишигбуян, П.Гантуяа, Б.Содномцэрэн, Д.Ганбилэг, С.Анхтуяа, Н.Наранбат, Насанд хүрсэн Монгол хүний цусан дахь зарим үзүүлэлтийн дундаж агууламж ба лавлах хэмжээ, Эрүүл мэндийн лаборатори, 2020, №11, ху 24-27. Ц.Энхжаргал, Д.Хишигбуян, Б.Содномцэрэн, П.Гантуяа, Н.Алтанчимэг, Д.Ганбилэг, С.Анхтуяа, Н.Наранбат, Зарим минералын дундаж хэмжээ ба лавлах хязгаар, Эрүүл мэндийн лаборатори, 2020, №11, ху 14-17 П.Эрхэмбулган /Анагаах ухааны хүрээлэн/ Монгол хүний ийлдэст пепсиногенийг тодорхойлж, ходоодны хорт хавдрыг эрт үед илрүүлэх нь Ходоодны хавдрыг эрт оношлоход пепсиногений ач холбогдол Онош сэтгүүл Ходоодны хорт хавдрын үед ийлдсэнд пепсиногенийг тодорхойлсон дүн Ходоодны хорт хавдар болон ийлдсийн пепсиногений хамаарал Ходоодны хорт хавдын үед ийлдсийн зарим биомаркерын түвшинг судалсан дүн Ходоодны хорт хавдар, түүний урьдал эмгэгийн эрсдэлийг хеликобактерийн эсрэг бие болон ийлдсийн пепсиноген биомаркераар үнэлэх нь П.Эрхэмбулган /Анагаах ухааны хүрээлэн/ Хавдрын эсийн идэвхжилийг өдөөх pm2,5 тоосонцрын нөлөөг эдийн маркер ашиглан судалсан дүн Балжинням Т, Билгүүн Э, Батчимэг Б, Золзаяа Д, Лхаасүрэн Н,Оюунгэрэл Г, Мөнхцэцэг Б, Халиун М, Хулан Ө, Батхишиг М, Уранбилэг Ө, Сономдагва Ч, Билэгтсайхан Ц, Мөнхбаяр С, Мөнхтүвшин Н, Эрхэмбулган П “Агаарын нарийн ширхэгт PM2.5 тоосонцрын нөлөөг хавдрын эсийн загварт in vitro орчинд судалсан дүн” “Монголын Анагаах Ухаан” сэтгүүл, 2021 №3(197), 17-25х www.data.stf.mn 35

ШУТСангийн “Итгэмжлэн хадгалагч”-д 2022 оны 11 дүгээр сарын 01-ний байдлаар 4 төсөлт тайлангаа хүлээлгэн өгсөн байна. Хүснэгтэд төслийн зарим үр дүнгээс харуулав. 2022 ОНД ХҮЛЭЭЛГЭН ӨГСӨН ИНЖЕНЕР, ТЕХНОЛОГИЙН САЛБАРЫН ТӨСЛҮҮДИЙН ҮР ДҮНГИЙН ДААЛГАВРЫН БҮТЭЭГДЭХҮҮН НИЙЛҮҮЛЭЛТ НЭГ СЭДЭВТ БҮТЭЭЛ, НОМ ТОВХИМОЛ Г.Ганбат “Торгон ноолуур” ХХК Урлалын эсгий үйлдвэрлэх технологи нэвтрүүлэх Г.Ганбат, Ноос ноолууран түүхий эдийн хяналт үнэлгээ ном, сурах бичиг 2020 ШИНЭ, ШИНЭЧИЛСЭН ТЕХНОЛОГИ, БҮТЭЭГДЭХҮҮН Г.Ганбат “Торгон ноолуур” ХХК Урлалын эсгий үйлдвэрлэх технологи нэвтрүүлэх Г.Ганбат, Компьютерын маузны суурь Г.Ганбат, Шинэ технологи Урлалын эсгий үйлдвэрлэх технологи С.Нарандэлгэр /Технологийн дээд сургууль/ Кальцийн бэлдмэл, өндгөн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл Боловсруулсан өндөгний цагаан уураг Кальцийн бэлдмэл Кальциар баяжуулсан талх Т.Галбаатар /Физик технологийн хүрээлэн/ Сэргээгдэх эрчим хүчний техник, технологийн судалгаа Цацраг бүртгэх төхөөрөмж Электрон удирдлага ТЕХНИКИЙН БИЧИГ БАРИМТ, СТАНДАРТ, ТЭЗҮ Г.Ганбат “Торгон ноолуур” ХХК Урлалын эсгий үйлдвэрлэх технологи нэвтрүүлэх Г.Ганбат, Урлалын эсгий үйлдвэрлэх жижиг үйлдвэрийн төсөл ЗААВАР, ЗӨВЛӨМЖ, АРГАЧЛАЛ Г.Ганбат “Торгон ноолуур” ХХК Урлалын эсгий үйлдвэрлэх технологи нэвтрүүлэх Г.Ганбат, ”Хонины ноосны ноолуураар урлалын эсгий үйлдвэрлэх” технологийн заавар Г.Ганбат, “Урлалын эсгийнд галд үл шатах боловсруулалт хийх” технологийн заавар Г.Ганбат, “Урлалын эсгийг хорхой шавжид тэсвэртэй болгох” технологийн заавар Г.Ганбат, “Хонины ноосны ноолуураар урлалын эсгий үйлдвэрлэх арга технологи” ОӨГ, 2020.06.29 А/136тоот 20-2020-0004253 Г.Ганбат, “Музейн үзмэр, кератин агуулсан бүтээгдэхүүнийг хивэн эрвээхэйнээс хамгаалах арга” ОӨГ, 2019.12.24 А/200 тоот тушаал 20-2019-0004124 ПАТЕНТ, ЗОХИОГЧИЙН ЭРХ, АШИГТАЙ ЗАГВАР Г.Ганбат “Торгон ноолуур” ХХК Урлалын эсгий үйлдвэрлэх технологи нэвтрүүлэх “Хонины ноосны ноолуураар урлалын эсгий үйлдвэрлэх арга технологи” ОӨГ, 2020.06.29 А/136тоот 20-2020-0004253 “Музейн үзмэр, кератин агуулсан бүтээгдэхүүнийг хивэн эрвээхэйнээс хамгаалах арга” ОӨГ, 2019.12.24 А/200 тоот тушаал 20-2019-0004124 Х.Оюундолгор /Монгол Улсын их сургууль/ XIII зууны үеийн эзэнт гүрний нийслэл Хархорин хот болон зарим соёлын биет өвүүдийг виртуал орчинд сэргээн байгуулах "Хархорум хот" Виртуал сургалтын программ Дугаар:12631, "Эртний Хархорум хотын Түмэн амгалант хааны ордон" Виртуал сургалтын программ Дугаар:12630, "Монгол орны сүм хийдүүд" виртуал сургалтын программ, Дугаар:12636, С.Нарангэрэл /Технологийн дээд сургууль/ Кальцийн бэлдмэл, өндгөн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл Кальцийн бэлдмэл гарган авах арга. АЗГ, No20-0002894, 2018.04.20 Өндөгний боловсруулсан цагаан уураг үйлдвэрлэх арга. АЗГ, No20-0002895, 2018.04.20 Кальциар баяжуулсан талх үйлдвэрлэх арга. АЗГ, No20-0003226, 2018.04.20, 2020.04.13 ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ӨГҮҮЛЭЛ-ГАДААД Х.Оюундолгор /Монгол Улсын их сургууль/ XIII зууны үеийн эзэнт гүрний нийслэл Хархорин хот болон зарим соёлын биет өвүүдийг виртуал орчинд сэргээн байгуулах Oyundolgor Kh., Enkhbayar A., Erdenebat U.: “Virtual Reconstruction of the Ancient City Karakorum”, CAVW, IF: 1.020 С.Нарангэрэл /Технологийн дээд сургууль/ Кальцийн бэлдмэл, өндгөн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл С.Нарандэлгэр, Б.Тамир. Исследование технологии получения препарата кальция. III всероссийская научнопрактическая конференция “Техника и технологии продуктов питания, Наука, образование, достижения, инновации” ВСГУТУ. г.Улан-Удэ. 2018 Narandelger.S., Tamir. B., 2. Narangerel.Ch., Erkigul.B. The Technologycal Study to Improve Calcium Absorption of Eggshell, “Experimental Food Chemistry” an open access олон улсын сэтгүүл, 2019, ISSN 2472-0542 С.Нарандэлгэр, Б.Тамир. “Исследование технологии получения препарата кальция”, “СибирьАгробиотехнологии” сэтгүүл, Новосибирск 18-19 ноября 2019 81 1 1 7 5 8 34 25 1.2% 8.7% 1.2% 6.5% 9.6% 42.0% 32.0% 36 2022.11.№19

ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ИЛТГЭЛ - ДОТООД Г.Ганбат “Торгон ноолуур” ХХК Урлалын эсгий үйлдвэрлэх технологи нэвтрүүлэх “Монгол хонины ноосны таваарын шинж чанарын судалгаа” “О.Бямбахишиг, Г.Ганбат, Оюутны ЭШХ 2018.03.16 “Ноос боловсруулах уламжлалт арга, дэвшилтэт технологи”, Г.Ганбат ”Хамтдаа үйлдвэрлэлээ хөгжүүлье” өдөрлөг хэлэлцүүлэг , Өмнөговь аймаг 2019.01.23-2519 “Хонины ноос боловсруулах технологи” Ростер илтгэл Г.Ганбат 2019.01.23-2519 ”Хонины ноосоор өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, Малын гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүн судлал. ЭШХурал Г.Ганбат 52019.11.11 ХААИС “Урлалын эсгий үйлдвэрлэх технологи нэвтрүүлэх” Малын гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүн судлал ЭШХурал Ростер илтгэл 2019.11.11 “Өрхийн үйлдвэрлэл дэмжье, хонины ноос боловсруулах“ Г.Ганбат, Сургалт Хэнтий аймаг Баян-овоо малчид, 2019.11.22 “Хонины ноосоор өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх технологийн судалгаа” Онолын болон судалгааны үр дүнгийн семинар Г.Хишигжаргал, Г. Ганбат 2020.05.15 “Урлалын эсгий үйлдвэрлэх технологи” Э.Сарангуа, Г.Ганбат МААБС, ОЭШХ 2020.03.20 С.Нарандэлгэр /Технологийн дээд сургууль/ Кальцийн бэлдмэл, өндгөн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл С.Нарандэлгэр, Б.Тамир. Шохойлог хальсны кальцийн шимэгдэлтийг сайжруулах технологийн судалгаа, Дэлхийн хүнсний өдрийг тохиолдуулан ХХААХҮЯ-аас зохион байгуулсан “Хүнсний аюулгүй байдал – хүнсний экспорт-2018” эрдэм шинжилгээний бага хурал УБ. 2018 Б.Номин-Эрдэнэ, О.Бүжинлхам. С.Нарандэлгэр, Б.Тамир. Кальциар баяжуулсан талх үйлдвэрлэх технологийн судалгаа. ТДС-ийн “Баяжуулсан хүнс-эрүүл мэнд” Оюутны эрдэм шинжилгээний бага хурал. 2018 он А.Оюун-Эрдэнэ. М.Мөнхцэцэг. Тахианы өндөгний цагаан уургийг турмерикаар баяжуулан боловсруулах технологийн судалгаа. Дэлхийн хүнсний өдрийг тохиолдуулан ХХААХҮЯ, НҮБ-ын ХХАА-н байгууллага, Хүнсчдийн холбооноос зохион байгуулсан “Хүнсний аюулгүй байдал ба нэмүү өртөг шингэсэн хүнс экспортлох боломж, арга зам-2019” эрдэм шинжилгээний бага хурал. УБ.2019 Х.Оюундолгор /Монгол Улсын их сургууль/ XIII зууны үеийн эзэнт гүрний нийслэл Хархорин хот болон зарим соёлын биет өвүүдийг виртуал орчинд сэргээн байгуулах Б.Батзаяа, Х.Оюундолгор, А.Энхбаяр: ”Нийгмийн ухааны хичээлүүдийг дэвшилтэт технологи ашиглан заах арга замууд”, ММТ 2022 Т.Галбаатар /Физик, технологийн хүрээлэн/ Сэргээгдэх эрчим хүчний техник, технологийн судалгаа Ш.Молор, “Улаанбаатар хотын нөхцөлд сэргээгдэх эрчим хүчний бие даасан халаалтын системийг ашиглах техник, эдийн засгийн боломж” ФТХ-ийн эрдэм шинжилгээний хурал - 2018 он Ш.Молор, Дундаж талбайтай амины орон сууцыг сэргээгдэх эрчим хүчээр хангах судалгаа. Эврика эрдэм шинжилгээний их хурал, Эрчим хүчний яам 2018 он. Ш.Молор, “Амины сууцанд сэргээгдэх эрчим хүчний бие даасан халаалтын системийг ашиглах техник, эдийн засгийн боломж”, “Эрчим хүчний бодлого төлөвлөлт, хөрөнгө оруулалтын үр ашиг” эрдэм шинжилгээ, онол практикийн бага хурал, Эрчим хүчний эдийн засгийн хүрээлэн-2019 он. ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ӨГҮҮЛЭЛ-ДОТООД Г.Ганбат “Торгон ноолуур” ХХК Урлалын эсгий үйлдвэрлэх технологи нэвтрүүлэх “Ноосон ширхэгтийг нано бодисоор хивэн эрвээхэйн тэсвэрлэх чадварыг судалсан дүн” Г.Ганбат, Л.Норовсүрэн МАА шинжлэл №15, 2015 (104-108) “Ноосны үйлдвэрийн агуулахад хивэн эрвээхэйн тархалтыг тогтоосон нь” Л.Норовсүрэн Г.Ганбат, ХААШУ 2017,№ 20-1, (23-26) “Музейн зарим үзмэр, кератин агуулсан бүтээгдэхүүнийг био гэмтлээс хамгаалахад t-ын хамаарлын судалгаа, Л.Норовсүрэн Г.Ганбат, Х.Сүхбаатар Музей судлал 2019, (233-242) УБ “Хонины ноосоор өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх технологи” Г.Ганбат, Б.Нарантуяа Урлалын эсгий үйлдвэрлэх технологийн судалгаа Э. Сарангоо Г.Ганбат МААБС Оюутны ЭШБ 2020.05 Х.Оюундолгор /Монгол Улсын их сургууль/ XIII зууны үеийн эзэнт гүрний нийслэл Хархорин хот болон зарим соёлын биет өвүүдийг виртуал орчинд сэргээн байгуулах Б.Батзаяа, Х.Оюундолгор, А.Энхбаяр: “Нийгмийн ухааны хичээлүүдийг дэвшилтэт технологи ашиглан заах арга замууд”, ММТ 2022 Хурлын эмхэтгэл Т.Галбаатар /Физик, технологийн хүрээлэн/ Сэргээгдэх эрчим хүчний техник, технологийн судалгаа Ш.Молор, Б.Мэндбаяр, Б.Мөнгөнцацрал, Т.Галбаатар “Улаанбаатар хотын нөхцөлд сэргээгдэх эрчим хүчний бие даасан халаалтын системийг ашиглах техник, эдийн засгийн боломж” ФТХ Бүтээл 45, 2018 он, хуудас 110-123 Ш.Молор, Б.Мэндбаяр, Б.Мөнгөнцацрал, Т.Галбаатар “Амины сууцанд сэргээгдэх эрчим хүчний бие даасан халаалтын системийг ашиглах техник, эдийн засгийн боломж”, “Эрчим хүчний бодлого төлөвлөлт, хөрөнгө оруулалтын үр ашиг” эрдэм шинжилгээ, онол практикийн бага хурлын эмхэтгэл-2019, хуудас 131-144 Б.Мөнгөнцацрал, Т.Галбаатар, Б.Мэндбаяр, Ш.Молор “Нарны цахилгаан станцын эдийн засгийн шинжилгээний зарим үр дүнгээс”, “Эрчим хүчний бодлого төлөвлөлт, хөрөнгө оруулалтын үр ашиг” эрдэм шинжилгээ, онол практикийн бага хурлын эмхэтгэл-2019, хуудас 123-131 С.Нарандэлгэр /Технологийн дээд сургууль/ Кальцийн бэлдмэл, өндгөн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл С.Нарандэлгэр, Б.Тамир. Өндөгний шохойлог хальсны кальцийн шимэгдэлтийг сайжруулах технологийн судалгаа, ТДС-ийн багш нарын “Хүнсний шим судлал-2017” эрдэм шинжилгээний бага хурлын эмхэтгэл. х. 100-111 С.Нарандэлгэр, Б.Тамир. Шинэ бүтээгдэхүүний танилцуулга-Өндөгний шохойлог хальсаар бэлтгэсэн кальцийн бэлдмэл. Өндөгний цагаан уурга бүтээгдэхүүн. ХХААХҮ-ийн салбарын шинжлэх ухаан технологи, инновацийн бүтээгдэхүүний эмхэтгэл. УБ. 2018 он, 152х С.Нарандэлгэр, Б.Тамир, Б.Номин-Эрдэнэ, О.Бүжинлхам Кальциар баяжуулсан талх үйлдвэрлэх технологийн судалгаа. ТДС-ийн оюутны “Баяжуулсан хүнс-эрүүл мэнд” эрдэм шинжилгээний бага хурлын эмхэтгэл. УБ. 2018 он, х. 93-100 С.Нарандэлгэр, Б.Тамир. Исследование усвоения кальция яичной скорлупы. ТДС-ийн багш нарын “Хүнсний шим судлал-2018” эрдэм шинжилгээний бага хурлын эмхэтгэл. УБ. 2018 он, х. 111-115 М.Мөнхцэцэг. Шинэ бүтээгдэхүүний танилцуулга-Өндөгний цагаан уурга бүтээгдэхүүн. ХХААХҮийн салбарын шинжлэх ухаан технологи, инновацийн бүтээгдэхүүний эмхэтгэл. УБ. 2018 он, 153х С.Нарандэлгэр, Б.Тамир.“Кальцийн бэлдмэлийн технологийн судалгаа” “Хүн ба хүнс” сэтгүүл, No1(111)/2019 ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ИЛТГЭЛ - ГАДААД Х.Оюундолгор /Монгол Улсын их сургууль/ XIII зууны үеийн эзэнт гүрний нийслэл Хархорин хот болон зарим соёлын биет өвүүдийг виртуал орчинд сэргээн байгуулах Oyundolgor Kh., Enkhbayar A., Erdenebat U.: “Virtual Reconstruction of the Ancient City Karakorum”, CASA 2022 Altantsetseg Enkhbayar & Ulambayar Erdenebat: ”Virtual reconstruction of the Karakorum city in the 13th century using archeological information”, International Workshop: Applied Computer and Geosciences in Archaeology Altangerel Lkh., Enkhbayar A., “Avatar based Teaching and Learning in Virtual reality”, Falling Walls Engage x Ulaanbaatar - The Future of Learning www.data.stf.mn 37

ШУТСангийн “Итгэмжлэн хадгалагч”-д 2022 оны 11 дүгээр сарын 01-ний байдлаар 10 төсөлт тайлангаа хүлээлгэн өгсөн байна. Хүснэгтэд төслийн зарим үр дүнгээс харуулав. 2022 ОНД ХҮЛЭЭЛГЭН ӨГСӨН НИЙГМИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ САЛБАРЫН ТӨСЛҮҮДИЙН ДҮНГИЙН ДААЛГАВРЫН БҮТЭЭГДЭХҮҮН НИЙЛҮҮЛЭЛТ НЭГ СЭДЭВТ БҮТЭЭЛ, НОМ, ТОВХИМОЛ Б.Цолмон /Дотоод хэргийн их сургууль/ Адууны туурай криминалистикийн адилтгал болон онош зүйн шинжилгээний объект болохыг тогтоох “Адуу судлал ба криминалистик” салбар шинжлэх ухааны сэдэвчилсэн орос-монгол толь (800 үгтэй) Уб., 2021 он “Адууны зүс, содон болон онцлог тэмдэг” судалбар зурагт альбом” (200 адууны зүстэй) Уб., 2022 он “Адуу судлал ба криминалистик” гарын авлага (В-5 30,5 хх) Уб., 2022 он Д.Наранцэцэг /Соёл, урлаг судлалын хүрээлэн/ Орос, Монгол, Хятад гурван улсын буриад угсаатны аман зохиол,аман соёл, угсаатны соёлын хамгаалалт, хувиралтын судалгаа "Орос, Монгол, Хятад гурван улсад буй буриадуудын аман соёл нь угсаатны зүйн хүчин зүйл болох нь" олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлүүдийн эмхэтгэл.// Буриад судлал сэтгүүлийн тусгай дугаар. Уб., 2022 он "Монгол, Орос, Хятад гурван улсын буриад угсаатны аман соёл, угсаатны соёлын хадгалалт, хувиралт" судалгааны эмхэтгэл. 12,8хх. Уб., 2022 он Д.Алтангэрэл /Гамшиг судлалын хүрээлэн/ Гамшгаас хамгаалах бодлого ба стратеги “Гамшгаас хамгаалах бодлого, стратеги” ISBN 978-9919-24-577-1 Уб., 2021 он Н.Оюунцэцэг /Боловсролын хүрээлэн/ Хорин нэгдүгээр зууны монгол суралцагчийн цогц чадамжийн үнэлгээг боловсролын түвшнээр тогтоох нь “Суралцагчийн цогц чадамжийг тодорхойлох, хэрэгжүүлэх арга зүй” гарын авлага, Уб., 2020 он С.Санжаабадам /Боловсролын хүрээлэн/ Монголын хүүхэд, залуучуудын цогц хөгжлийн оношилгооны суурь судалгаа “Монгол хүүхдийн цогц хөгжлийн өөрчлөлт, нөлөөлж буй хүчин зүйлс” (Улаанбаатар, Хөвсгөл, Дорнод) -8хх Уб., 2021 он ЗААВАР, ЗӨВЛӨМЖ, АРГАЧЛАЛ Л.Гүндэгмаа /Үндэсний биеийн тамирын дээд сургууль/ Тамирчдын бие бялдрын бүтэц үйл ажиллагааны онцлог бүрэлдэхийг иж бүрэн судлах Тамирчдын бие бялдрын ерөнхий бэлтгэлжилтийн судалгааны арга зүй, шалгуур үзүүлэлт, модель загвар боловсруулж хэрэглэх зөвлөмж Б.Цолмон /Дотоод хэргийн их сургууль/ Адууны туурай криминалистикийн адилтгал болон онош зүйн шинжилгээний объект болохыг тогтоох “Адууны морфологийн судалгаанд ашиглах арга зүйн зөвлөмж” “Адууны генетик зүйн мэдээллийн сан бүрдүүлэх зөвлөмж” Д.Алтангэрэл /Гамшиг судлалын хүрээлэн/ Гамшгаас хамгаалах бодлого ба стратеги “Гамшгаас хамгаалах бодлогын хөгжил, шинэчлэл” М.Алтанбагана /Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэн/ Монгол Улсын бүсчилсэн хөгжлийн онолын үндэс, нэгдсэн аргазүй, аргачлалыг шинэчлэн боловсруулах “Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн орон зайн төлөвлөлт-шийдлийн зураглал, суурь концепци” (Санал, Бодлогын зөвлөмж), “Хотын зэрэглэл, статус, чиг үүрэг”-ийн Үндэсний тогтолцоог санал болгож, тухайн зэрэглэл, статус бүрд харгалзах шинжлэх ухааны тодорхойлолт, үзэл санаа, шалгуур үзүүлэлтийг тодорхойлж, хотуудад Улсын болон орон нутгийн зэрэглэл, статус олгох шалгуур үзүүлэлт, аргазүй, аргачлал Хот, хот хоорондын, хил дамнасан кластер хотуудын 5 хэлбэр, хэв шинжийн шинжлэх ухааны үндэслэл, үзэл санааг тодорхойлж, тэдгээрийг Монголын нөхцөлд хөгжүүлэх шалгуур үзүүлэлт, аргазүй, аргачлал Үндэсний хэмжээнд тээврийн дэд бүтцийн босоо, хэвтээ тэнхлэг тодорхойлох шинжлэх ухааны үндэслэл, үзэл санаар, шалгуур үзүүлэлт, аргазүй, аргачлал Н.Оюунцэцэг /Боловсролын хүрээлэн/ Хорин нэгдүгээр зууны монгол суралцагчийн цогц чадамжийн үнэлгээг боловсролын түвшнээр тогтоох нь “Суралцагчийн цогц чадамжийг тодорхойлох, хэрэгжүүлэх арга зүй” аргачлал Цогц чадамжийг боловсруулах аргачлал Дельфи аргаар монгол суралцагчийн эзэмших үнэт зүйлсийг тодорхойлох аргачлал PESTLIED аргаар Монгол Улсын нийгэм-эдийн засгийн (улс төр, эдийн засаг, социологи, технологи, хууль эрх зүй, олон улс, хүрээлэн буй орчин, хүн ам зүй)-д шинжилгээ хийх аргачлал Бага ангийн сурагчдын уншиж ойлгох чадварыг хөгжүүлэх тоон аргачлал С.Санжаабадам /Боловсролын хүрээлэн/ Монголын хүүхэд, залуучуудын цогц хөгжлийн оношилгооны суурь судалгаа Сургуулийн өмнөх, бага, суурь, бүрэн дунд, мэргэжлийн болон их дээд сургуулийн насны хүүхэд, залуучуудын хөгжлийн оношилгооны аргачлал 4 хувилбартай 236 15 24 26 108 63 6.3% 10.1% 26.8% 11% 45.8% 38 2022.11.№19

63.2 DOI 10.30792/2304-1838-2018-2-161-169 ГАЗРЫН ЗУРАГ М.Алтанбагана /Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэн/ Монгол улсын бүсчилсэн хөгжлийн онолын үндэс, нэгдсэн аргазүй, аргачлалыг шинэчлэн боловсруулах Монгол Улсын хотуудын хөгжлийн потенциалын (хөгжлийн ирээдүй сайтай) үнэлгээ /М1: 6 000 000/ Дэвшүүлж буй нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн орон зайн төлөвлөлтийн шийдэл Монгол орны хот суурин газарт улсын болон орон нутгийн хотын зэрэглэл, статус тогтоох, мөн тосгоны статус олгох санал /М 1: 6 000 000/ Сумдын эдийн засгийн хөгжлийн потециалын үнэлгээ /М1: 6 000 000/ Дэвшүүлж буй нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн орон зайн төлөвлөлтийн шийдэл Улсын зэрэглэлтэй хот, хил дамнасан болон дотоодын хот хоорондын кластер үүсгэх боломжит хувилбарууд /М1: 8 000 000/ Монгол орны авто замын сүлжээ ба төлөвлөлт /М1: 6 000 000/ Монгол орны агаарын боомт, онгоцны буудлын ангилал, зэрэглэл, байршил /М1: 6 000 000/ Евроази, төв болон зүүн хойд азийн бүс нутгийн зам тээврийн сүлжээний маршрут /М1: 18 000 000/ www.data.stf.mn 39

ШУТСангийн “Итгэмжлэн хадгалагч”-д 2022 оны 11 дүгээр сарын 01-ний байдлаар 4 төсөлт тайлангаа хүлээлгэн өгсөн байна. Хүснэгтэд төслийн зарим үр дүнгээс харуулав 2022 ОНД ХҮЛЭЭЛГЭН ӨГСӨН ХҮМҮҮНЛЭГИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ САЛБАРЫН ТӨСЛҮҮДИЙН ҮР ДҮНГИЙН ДААЛГАВРЫН БҮТЭЭГДЭХҮҮН НИЙЛҮҮЛЭЛТ НЭГ СЭДЭВТ БҮТЭЭЛ, НОМ, ТОВХИМОЛ Ж.Гэрэлбадрах /Монгол Улсын Боловсролын их сургууль/ Монголын түүхэн газрын зургийн бүртгэл, судалгаа Ж.Гэрэлбадрах, Ш.Мөнхбаатар. Монгол нутгийн зураг. (Халхын Сэцэн хан аймаг) I боть. УБ., 2020. Ж.Гэрэлбадрах, Ш.Мөнхбаатар. Монгол нутгийн зураг. (Халхын Түшээт хан аймаг) II боть. УБ., 2020. Ж.Гэрэлбадрах, Ш.Мөнхбаатар. Монгол нутгийн зураг. (Халхын Сайн ноён аймаг, бусад) III боть. УБ., 2020. Монгол нутгийн зургийн судалгааны зарим асуудал. УБ., 2020. Ж.Гэрэлбадрах, Ш.Мөнхбаатар. Монгол нутгийн зургийн бүртгэл (ГЗБГЗЗГ-ын архив) УБ., 2021. Ж.Гэрэлбадрах, Ш.Мөнхбаатар. Монгол нутгийн зургийн бүртгэл. УБ., 2021. С.Өлзийбаяр /Түүх, археологийн хүрээлэн/ Хүннүгийн дараах нүүдэлчид –II С.Өлзийбаяр, Б.Очир, Э.Уртнасан, Г.Одмагнай, С.Очирбат. “Хүннүгийн дараах нүүдэлчид” хамтын бүтээлийн эх 26 х.х. Д.Пүрэвжав /Нүүдлийн соёл иргэншлийг судлах олон улсын хүрээлэн/ Монгол уран зохиолын туурвил зүй ба Дандины “Зохист аялгууны толь”-ийн эхүүдийн харьцуулсан судалгаа Дандины “Зохист аялгууны толь”. 2 боть. (I боть. В5. 412 нүүр, II боть. В5. 592 нүүр) Б.Баяртөр /Соёл урлагийн их сургууль/ Монгол зургийн хувьсал, хөгжлийн судалгаа “Монгол зургийн сургалт, тулгамдсан асуудал” (УБ., 2019) эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлүүдийн эмхэтгэл., “Монгол бэхэн зураг” (УБ., 2019)., “Монгол зургийн хувьсал өөрчлөлт, хөгжлийн чиг хандлага” (УБ., 2021) эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлүүдийн эмхэтгэл., ЗӨВЛӨМЖ Б.Баяртөр /Соёл урлагийн их сургууль/ Монгол зургийн хувьсал, хөгжлийн судалгаа “Монгол зургийн сургалтын загвар, зөвлөмж” ЗОХИОГЧИЙН ЭРХ Ж.Гэрэлбадрах /Монгол Улсын Боловсролын их сургууль/ Монголын түүхэн газрын зургийн бүртгэл, судалгаа Ж.Гэрэлбадрах, Ш.Мөнхбаатар. Монгол нутгийн зураг. (Халхын Сэцэн хан аймаг) I боть. УБ., 2020 (95 х.х) ISBN 978-9919-23-345-7 Ж.Гэрэлбадрах, Ш.Мөнхбаатар. Монгол нутгийн зураг. (Халхын Түшээт хан аймаг) II боть. УБ., 2020 (95 х.х) ISBN 978-9919-23-346-4 Ж.Гэрэлбадрах, Ш.Мөнхбаатар. Монгол нутгийн зураг. (Халхын Сайн ноён аймаг, бусад) III боть. УБ., 2020 (95 х.х) ISBN 978-9919-23-374-1 Монгол нутгийн зургийн судалгааны зарим асуудал. УБ., 2020. (17,4 хх) ISBN 978- 9919-9634-2- Ж.Гэрэлбадрах, Ш.Мөнхбаатар. Монгол нутгийн зургийн бүртгэл (ГЗБГЗЗГ-ын архив) УБ., 2021. (17,2хх) ISBN 978-9919-24-040-0. 77 12 2 5 38 20 15.6% 2.6% 6.5% 49.3% 26% 40 2022.11.№19

ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ИЛТГЭЛ ГАДААД, ДОТООД Д.Пүрэвжав /Нүүдлийн соёл иргэншлийг судлах олон улсын хүрээлэн/ Монгол уран зохиолын туурвил зүй ба Дандины “Зохист аялгууны толь”-ийн эхүүдийн харьцуулсан судалгаа Д.Сумъяа “Эрдэмтэн Л.Хүрэлбаатар нь Жамъянгарав судлалыг үндэслэн хөгжүүлэгч нарын тэргүүлэгч мөн” илтгэлийг .- Бат сүзэгт бандида хамбын эснэсний 160 жилийн ойд зориулсан С.Жамъянгаравын өв, туурвилын судлал. эрдэм шинжилгээний бага хурал. УБ. 2021.11.19. Д.Сумъяа “Монголын уран зохиолын туурвил зүй ба Дандийны “Зохист аялгууны толь” илтгэлийг “Өндөр гэгээн ба Өв уламжлал” олон улсын эрдэм шинжилгээний онлайн хуралд 2021,07,14-нд хэлэлцүүлэв. Ж.Гэрэлбадрах /Монгол Улсын Боловсролын их сургууль/ Монголын түүхэн газрын зургийн бүртгэл, судалгаа Ж.Гэрэлбадрах. Даавуун дээр зурсан монгол нутгийн зургууд (XVIII-XX зууны эхэн). Даавуун артай соёлын баримтад өвийн өнөөгийн байдал. ЭШ онол практикийн хурлын эмхэтгэл. УБ., 2019. т. 18-22 Ж.Гэрэлбадрах. Дундговь аймгийн музейд буй хошууны нутгийн хоёр зураг. Дундговь судлал-II. УБ., 2019. Ш.Мөнхбаатар, Г.Алтансүх. Монголын нууц товчоон дахь bürgi-ergi-ийн байршлын тухай. УБ., 2020. Монголын нууц товчоон: Түүхэн газар нутгийн судалгаа. УБ., 2020. т.73-78 Б.Баяртөр /Соёл урлагийн их сургууль/ Монгол зургийн хувьсал, хөгжлийн судалгаа Амарсанаа Г.“Баруун Азийн дүрслэх урлаг дахь Ил хаадын монгол реализм. “Монгол зургийн хувьсал өөрчлөлт, хөгжлийн чиг хандлага” эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлүүдийн эмхэтгэл. УБ., 2021. 53-72-хуудас. ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ӨГҮҮЛЭЛ ГАДААД, ДОТООД С.Өлзийбаяр /Түүх, археологийн хүрээлэн/ Хүннүгийн дараах нүүдэлчид –II Shiraishi Noriyuki, Sodnom Ulziibayar, Batmunkh Tsogtbaatar, Guunii Lhundev and Lochin Ishtseren. Problems Concerning the Construction Age of Stone wall at Uglugchiin Kherem // Bulletin of Japanese Association for Mongolian Studies. No.51. (2021). Pp. 65-72 (in Jap) С.Өлзийбаяр. “Gök-Türk” olarak adlandirilan arkeolojik yapi dizininin tarihi // TürkMoğol tarihi Bozkirin Avazi. Istanbul üniversitesi. Yeditepe, 2018. s. 111-126 С.Өлзийбаяр. VI-XII зууны монголчуудын археологийн дурсгал, түүний шинж // Археологийн судалгаа: Монголчуудын гарал, угсаа-соёлын хөгжил. Мөнхийн үсэг ХХК, 280 х. УБ., 2020 хамтын бүтээлийн §3.2. зүйл. т.188-210 С.Өлзийбаяр, Б.Очир, Э.Уртнасан, Г.Одмагнай. Чингис (Өглөгч)-ийн хэрмийн он цагийн асуудалд // Нүүдэлчид ба хот суурин ЭШХ-ын эмхэтгэл. УБ., 2020. т. 201- 210 С.Өлзийбаяр, Б.Очир, Э.Уртнасан, Г.Одмагнай. Хүннүгийн дараах үйл явц: Дорнод Монголд // Journal of the Archaeology, History and Humanitarian. Vol 15 (14). Fasc 5. т.64-76 УБ., 2019 Д.Пүрэвжав /Нүүдлийн соёл иргэншлийг судлах олон улсын хүрээлэн/ Монгол уран зохиолын туурвил зүй ба Дандины “Зохист аялгууны толь”-ийн эхүүдийн харьцуулсан судалгаа Purevjav.D “Some Issues of the Studies of Dandin’s Kavyadarsa (early Indian theory of poetics) in Mongolian Literature” - Proceedings of the International Conference on Cultural Relationship between India and Mongolia, New Delhi, 2018, pages 25-28-д. Ж.Гэрэлбадрах /Монгол Улсын Боловсролын их сургууль/ Монголын түүхэн газрын зургийн бүртгэл, судалгаа Nakumara Atsushi, Sh.Munkhbaatar. Preliminary Analysis of the Southbound Ikh Khuree Route with Fourteen Relay Stations. Tokyo. 2019. Inner Asian Studies, No.34 Tokyo. 2019. pp.95-118 Sh.Munkhbaatar. qalq-a-yin jasaγtu qan ayimaγ-un jalkangja qutuγtu-yin šabi-yin nutuγun qoyar jiruγ. Budapest., 2019. pp.24 Ж.Гэрэлбадрах. Халхын Сайн ноён хан аймгийн Сэцэн засгийн хошууны нутгийн хэдэн зураг. Сайн ноён хан аймгийн Сэцэн чин вангийн хошууны түүх, соёлын судалгаа. УБ., 2018. т. 79-93 Ж.Гэрэлбадрах. Монгол улсын Газар зохион байгуулалт, Геодези зурагзүйн газрын архивт буй нутгийн зургийн цуглуулга. Культурное наследие монголов: Коллекции рукописей и архивных документов. III. УБ., 2019. Б.Баяртөр /Соёл урлагийн их сургууль/ Монгол зургийн хувьсал, хөгжлийн судалгаа Батцэцэг Б., Баяртөр Б. “Уламжлалт монгол зураг дахь амьтны дүр дүрслэлийн зарим онцлог”. “Монголын соёл, урлаг судлал” эрдэм шинжилгээний бичиг. Боть XXV. УБ., 2018. 75-80-р хуудас Баяртөр Б. “Монгол зургийн хөгжилд Ардын зураач А.Сэнгэцохиогийн оруулсан хувь нэмэр”. “Улирал ба зохиолч” сэтгүүл. 2019. No01 (21) Хавар. 108-114-р хуудас Цэцэгмаа А., Баяртөр Б. “ГҮНБИ зургийн уран сайхны дүрслэлийн онцлог”. “Монголын соёл, урлаг судлал” эрдэм шинжилгээний бичиг. Боть XXXIV. УБ., 2019. 199-204-р хуудас www.data.stf.mn 41

42 2022.11.№19 ТӨСЛИЙН ҮР ДҮН ДОКТОР (Ph.D) Р.БАДМААНЯМБУУ ЭМ ЗҮЙН УХААНЫ ДОКТОР, ДЭД ПРОФЕССОР Р.ЛХААСҮРЭН Төслийн хүрээнд монгол эрдэмтэд, инженерүүдийн 20 гаруй жилийн судалгааны үр дүнд бий болж патентлагдсан монгол ямааны цэвэр ноолууран хагас нарийн ээрмэл утсаар уламжлалт ноолуураас хоёр дахин нимгэн, хөнгөн бөгөөд нярайгаас настан хүртэлх бүх насныхан нүцгэн биедээ шууд өмсөж болох байгалийн өнгөтэй, химийн будаг зөөлрүүлэгчгүй, машинаар угааж болдог, амьсгалдаг, тансаг зэрэглэлийн ноолууран сүлжмэл бүтээгдэхүүн урлаж, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэв. “Buuvee Cashmere” брэнд 2022 оны 6 сард “Шангри-ла” худалдааны төвд бүтээгдэхүүнээ танилцуулж, олон нийтэд хүргэсэн. Түүнчлэн малын гаралтай дайвар бүтээгдэхүүн гүзээ сархинагийг нүүдэлчин малчдын соёл, ахуйгаас улбаатай уламжлалт сэтгэлгээний философид суурилж, орчин үеийн хэрэглэгчдийн хүсэл сонирхол, хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн, ээлтэй дизайны концепцод тулгуурласан өнгө, загварын өвөрмөц шийдэл бүхий “Цэн тогоруу” коллекцийг хөгжүүлж, дотоод болон гадаадын зах зээлд “Ariunaa Suri” брэнд 2022 оны 3 сард Paris Fashion week 2022-т оролцож, олон улсын зах зээлд танилцуулжээ. Хөнгөн үйлдвэрлэлийн судалгаа, хөгжлийн хүрээлэн “Нүүдлийн соёл, орчин үеийн чиг хандлага хосолсон хувцас загвар зохион бүтээхэд малын гаралтай түүхий эдийг ашиглах нь” (2019-2021) “Агаарын бохирдлоос шалтгаалсан амьсгалын замын өвчний үед хэрэглэх байгалийн гаралтай эм гарган авах” (2019-2022) Нийт санхүүжилт: 99.4 сая төгрөг Уламжлалт болон орчин цагийн анагаах ухаантай хослуулан хөгжүүлэх бодлого, арга зүй боловсруулах, эм, эмчилгээний аюулгүй, үр дүнтэй, чанартай, хүртээмжтэй, зохистой хэрэглээг хангах асуудлыг судлан шийдвэрлэх шаардлагууд дэлхийн улс орнуудад тулгамдаж байгаа. Тус төслийн хүрээнд Монголын уламжлалт анагаах ухаанд олон мянган жил өргөн хэрэглэгдэж ирсэн “Норов 7” тан эмийг мөхлөг эмийн хэлбэрт, “Дарву-5” эмийг шахмал эмийн хэлбэрт шилжүүлэх технологи стандартчиллын судалгааг хийж “Нормон” болон “Дармон” нэмээн нэрлэн Олон улсын удирдамжийн дагуу GMP шаардлага хангасан “Монос фарм” ХХК-д үйлдвэрлэн 2021 оны 6-р сараас худалдаанд гаргасан байна. Энэхүү төсөл нь Монгол Улсын Засгийн газрын хөтөлбөр, шинжлэх ухаан, технологийг хөгжүүлэх тэргүүлэх чиглэл, цөм технологийн хүрээнд тусгагдсан эх орны эм, биобэлдмэлийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх чиглэлтэй уялдсанаараа өндөр ач холбогдолтой юм. Нийт санхүүжилт: 60.0 сая төгрөг “Монос фарм” ХХК

www.data.stf.mn 43 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 Археологийн хүрээлэн ДОКТОР (Ph.D) Н.БАТБОЛД “Хадны зургийн шинэ судалгаа (Чулуун зэвсгийн сүүлээс хүрлийн эхэн үе)” (2019-2021) Нийт санхүүжилт: 39.5 сая төгрөг “Хадны зургийн шинэ судалгаа (Чулуун зэвсгийн сүүлээс хүрлийн эхэн үе)” суурь судалгааны төсөлт ажлыг амжилттай хэрэгжүүллээ. Тус төслийн хүрээнд Монгол орны хадны зургийн судалгаанд цагаан толбо болж тэмдэглэгдээд байсан чулуун зэвсгийн сүүл үеэс хүрлийн эхэн үед холбогдох хадны зургийн дурсгалт газруудыг Өмнөговь, Дорноговь, Сүхбаатар, Архангай аймгийн нутаг дэвсгэрээс илрүүлэн байршлыг тогтоож эрдэм шинжилгээний эргэлтэд оруулах ажлыг хийж байна. Энэ үед холбогдох зургууд нь сөөлжир чагтан тэмдэг бүхий зосон зураг, хүний нүүрний баг, төрж буй эмэгтэй, гурван хуруут хүн зэрэг дүрслэлүүд байх бөгөөд хүн өөрийгөө танин мэдэж эхэлснээр чулуун зэвсгийн сүүлээс хадны зураг урлалд сэдэв зохиомжийн хувьд эрс өөрчлөлт гарч хадны зургийн агуулга, утга санаа улам баяжин сайжирч ирснийг илэрхийлнэ. Дэлхийн соёлын өвд “Монголын говь дахь хадны зургийн цогцолборууд” хэмээн бүртгүүлэхээр урьдчилсан жагсаалтад оруулсан дурсгалт газрын нэг болох Дэл уулын хадны зургийн дурсгалт газартай танилцах аялал зохион байгуулж Монгол орны хадны зургийн дурсгалыг сурталчлах, цаашид хадгалж хамгаалах тал дээр санал солилцсон нь Монголын хадны зургийн дурсгалуудыг Дэлхийн соёлын өвд бүртгүүлэхэд нэг шат ахиулсан үр дүнтэй ажил болсон юм. Суурь судалгааны төслийн хүрээнд Монгол Улсын төдийгүй нийт хүн төрөлхтний соёлын өвийн нэг болсон хадны зургийн дурсгалыг хадгалж хамгаалах, залуу хойч үед өвлүүлэн үлдээх, сурталчлан таниулах ач холбогдолтой “Хаданд сийлсэн эртний урлаг” тусгай үзэсгэлэнг ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, Боловсрол, Шинжлэх ухааны яам, Монголын Үндэсний музейтэй хамтран зохион байгуулж олон нийтэд толилуулж байна. Өмнөговь, Номгон, Цагаан дэрсний Бичигтийн ус. Хүний нүүрний дүрслэл Сүхбаатар, Онгон, Бударын чулуу. Зосон зураг Гадаадын судлаачид Дэл уулын хадны зурагтай танилцаж байгаа нь Үзэсгэлэнгийн нээлт

44 2022.11.№19 БШУ-НЫ САЙДЫН НЭРЭМЖИТ ДОКТОРЫН ДАРААХ СУДАЛГААНЫ ИННОВАЦИЙН ТЭТГЭЛЭГ ХҮРТСЭН ЗАЛУУ ЭРДЭМТЭД ДОКТОРЫН ДАРААХ ИННОВАЦИЙН ТЭТГЭЛЭГ-2022 2011 оноос хойш нийтдээ 116 судлаач докторын дараах тэтгэлэг хүртсэн байна. Энэхүү тэтгэлгийг гардан авснаар бүтээлч санаагаа хэрэгжүүлэх боломжоор хангагдсаны хүчинд тодорхой үр дүнд хүрч, шинэ мэдлэг инновацийг бий болгоход хувь нэмрээ оруулсаар иржээ. Тэтгэлэг авсан судлаачид өнгөрсөн хугацаанд 18 ном бүтээл туурвиж, 7 шинэ бүтээгдэхүүн, 4 тоног төхөөрөмж шинээр бүтээж, 6 патент, 5 ашигтай загвар батлуулж, 5 теором, шинэ онолыг дэвшүүлжээ. Түүнчлэн 150 эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, дотоод гадаадын мэргэжлийн сэтгүүлд хэвлүүлж, 86 удаа эшлэгдсэн бөгөөд гадаад, дотоодын эрдэм шинжилгээний хуралд 175 илтгэл хэлэлцүүлсэн байна. ХАЯГДАЛ УСАНД АГУУЛАГДАХ ХОРТОЙ ХҮНД МЕТАЛЛЫН БОХИРДЛЫГ ЦЭВЭРЛЭХ ТЕХНОЛОГИ АРХИНААС ҮҮДЭЛТЭЙ ТАНИН МЭДЭХҮЙН БУУРАЛТЫГ САЙЖРУУЛАХ БЭЛДМЭЛ ГАРГАН АВАХ LACTOBACILLUS CASEI ZHANG АШИГТАЙ БАКТЕРИ АГУУЛСАН ПРОБИОТИК ДРИНК ҮЙЛДВЭРЛЭХ ИННОВАЦИЙН СУДАЛГАА ЦӨЛИЙН ХЭЭРИЙН БҮСИЙН ДОРОЙТСОН ГАЗАРТ ЗОНХИЛОН ТАРХАХ ЗАРИМ СӨӨГ, СӨӨГӨНЦӨР, ӨВСЛӨГ УРГАМЛЫН ЭКОЛОГИ БИОЛОГИЙН ОНЦЛОГ, ТЭДГЭЭРИЙГ НӨХӨН СЭРГЭЭЛТЭД АШИГЛАХ БОЛОМЖ А.АРИУНАА Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн Багажит шинжилгээний лабораторийн ЭШАА, доктор (Ph.D) Б.БУЛГАНТУЯА Тархи, сэтгэл судлалын хүрээлэнгийн ЭНБДарга, доктор (Ph.D) Х.ОЮУН-ЭРДЭНЭ “Витафит милк” ХХК-ийн Чанарын хяналтын албаны дарга, доктор (Ph.D) Э.АРИУНБОЛД Газарзүй, Геоэкологийн хүрээлэнгийн Газрын нөөц, газар ашиглалтын салбарын ЭШДА, доктор (Ph.D) Нүүрсийг буцлах гадаргууд идэвхжүүлэх патентын төслийн мэдүүлэг, үйлдвэрийн хаягдал уснаас хортой хүнд металл ионуудыг салгах шингээгч материалын технологийн горимыг анх удаа тохируулан боловсруулна. Ингэснээр шинэ төрлийн шингээгч материал үйлдвэрлэх инновацийн гол нөхцөл бүрдэнэ. Нөөц ихтэй, хямд түүхий эдийг ашиглан шиж чанар өндөртэй шингээгч материал гарган авснаар байгаль орчныг хамгаалахад хувь нэмэр оруулах боломж бүрдэнэ. Cartamus tinctorius L ургамлаас нийт 12 бодисыг химийн цэврээр ялгаж бүтэц байгууламжийг протоны соронзон резонанс (1Н NMR), цөмийн соронзон резонанс (13С NMR) болон өндөр мэдрэмжит шингэний хроматографийн (HPLC-DAD, HPLC–MS) зэрэг аргуудаар тодорхойлсон. Эдгээр цэврээр ялгасан 12 нэгдэлд антиоксидант идэвхийг тодорхойлоход изокверцетин, хлорогенийн хүчил, сурингин, р-кумарины хүчлүүд нь антиоксидант идэвх бусад нэгдлүүдээс өндөр фармакокинетикийн судалгаагаар гидроксисафлор А, 6-гидроксикемпферол 3,6-диглюкозид, гидроксикемпферол, хлорогений хүчил, р-кумариний хүчил, 8Z-декане-4,6-дене1-О-β-D-гликоруганозид гэсэн 5 нэгдэл идэвхтэй болох нь тогтоогдсон. Судалгаа, шинжлэх ухаанд үндэслэж бүтээгдэхүүнийг зах зээлд нэвтрүүлснээр эмийн хэрэглээг бууруулах төдийгүй хүнсээр дамжуулж тусгайлан Монгол хүний эрүүл мэндийг хамгаалах, урьдчилан сэргийлэх, эрүүлжүүлэх болно. Монгол орны цөл, цөлийн хээрийн бүсэд зонхилон ургах зарим ургамлын экологи, морфологийн онцлогийг тусгасан бүтээл хэвлэгдэнэ. Мөн эдгээр ургамлыг байгалийн нөхөн сэргээлтэд хэрхэн ашиглах боломжийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй боловсруулсан зөвлөмж, гарын авлага нийтийн хүртээл болно.

www.data.stf.mn 45 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 МӨНГӨЖҮҮЛСЭН НАНО БӨӨМ АГУУЛСАН ПЛАСТЫР ЭМИЙН ХЭЛБЭР ГАРГАН АВАХ ТЕХНОЛОГИЙН СУДАЛГАА БАЙГАЛИЙН БИТУМЫГ ЗАМД АШИГЛАХ БОЛОМЖ МЭДЭЭГҮЙЖҮҮЛГИЙН ДАРААХ ТАНИН МЭДЭХҮЙН БУУРАЛТЫН ОНОШИЛГООНД ЦУСНЫ СИЙВЭНГИЙН Aβ42 БОЛОН P-TAU БИОМАРКЕРУУДЫГ АШИГЛАХ НЬ ЦУСНЫ УЛААН ЭСЭД ШИМЭГЧЛЭГЧ BABESIA MICROTI-ГИЙН ЛАБОРАТОРИЙН ОМОГ ЯЛГАН ТОДОРХОЙЛЖ, ОНОШЛУУРЫН ЭСРЭГТӨРӨГЧИД АШИГЛАХ НЬ САНСРЫН ДАМЖУУЛАГЧИЙН ҮР ДҮНГ АШИГЛАН ШУВУУНЫ ТОМУУГ ТАНДАХ БОЛОМЖ ГЕНИЙН ИНЖЕНЕРЧЛЭЛИЙН АРГААР САЙЖРУУЛСАН ЦАРГАСНЫ Т1 УДМЫН ФЕНОТИП, ШИМТ ЧАНАР, ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТИЙН СУДАЛГАА” Д.ОТГОНСҮРЭН АШУҮИС, Эм зүйн сургуулийн ЭТТ-ийн ахлах багш, доктор (Ph.D) Э.БАТ-ЭРДЭНЭ ШУТИС-ийн Хэрэглээний шинжлэх ухааны сургуулийн ахлах багш, доктор (Ph.D) П.НАРАНГЭРЭЛ АШУҮИС, Анагаах ухааны сургуулийн Эмнэлзүйн лабораторийн тэнхимийн багш, доктор (Ph.D) Б.ТҮВШИНТУЛГА Мал эмнэлгийн хүрээлэнгийн ЭШДэА, доктор (Ph.D) Д.ИДЭРБАТ Биологийн хүрээлэнгийн ЭША, доктор (Ph.D) М.УУГАНЗАЯА Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн Бэлчээр, тэжээлийн салбарын эрхлэгч, доктор (Ph.D) Ургамлын ханд ашиглан мөнгөжүүлсэн нано бөөм гарган авч, нано бөөмөө пластыр эмийн хэлбэрт оруулан чанарыг үнэлнэ. Эмийн хэлбэрийн наалдамхай чанар, эмийн бодисыг чөлөөлөх чадварыг тодорхойлно. Гарсан үр дүнгээр дотоодын сэтгүүлд өгүүлэл хэвлүүлнэ. Замын битумыг өөрийн орны түүхий эд дээр тулгуурлан дотооддоо үйлдвэрлэх, хэрэглээнд нэвтрүүлэхэд шаардагдах суурь судалгааны материал бүрдэнэ. Байгалийн битумыг чулуулагт нь агуулгыг нь бууруулах замаар ашиглах, эсвэл битумыг цэврээр нь ялгаж ашиглах боломжийг тогтооно. Энэхүү төсөл нь Монгол Улсын хэмжээнд мэс заслын дараа, мэдээгүйжүүлгийн дараа танин мэдэхүйн бууралт эмгэгийн тохиолдлын эзлэх хувийг тодорхойлох, уг эмгэгтэй өвчтөнүүдийн оношилгоо, эмчилгээг сайжруулах, эрсдэл бүхий өвчтөнийг илрүүлэх эмнэл зүйн удирдамжийг боловсруулан гаргах, эрсдэл бүхий өвчтөнийг оношлох цусны сийвэнгийн Aβ42, pTau биомаркерийн шинжилгээг эмнэлзүйд нэвтрүүлэх суурь судалгаа болно. Танин мэдэхүйн бууралт эмгэгийг эрт үед илрүүлж оношилсноор химийн эмчилгээ, сэтгэцийн эмчилгээ, сэтгэцийн гүнзгийрүүлсэн эмчилгээ, багийн эмчилгээ, танин мэдэхүй болон зан үйлийн эмчилгээ, цахилгаан цочрол өгөх эмчилгээ зэрэг эмчилгээний аргуудыг зөв сонгох, хослуулан хэрэглэх, эмчилгээний үр дүнг хянах цаашид үүсэх хүндрэлээс сэргийлэх боломж бүрдэнэ. Babesia microti-гийн омог ялган авч, үүсгэгчийн шинж чанар тодорхойлогдоно. Цаашлаад шууд бус флюресцент эсрэг биеийн шинжилгээний эсрэгтөрөгч туршин сорино. Монгол орны шувуудын нүүдлийн замыг орчин үеийн дэвшилтэт технологи буюу GPS/GSM систем бүхий сансрын дамжуулагч ашиглан тодорхойлж гарсан үр дүнг өвчин тээгч шувууны Монгол дахь тархац байршил, нүүдлийн үедээ буудалладаг нутаг, хугацаа зэргийг тогтоох боломжтой бөгөөд зураглах, урьдчилан сэргийлэх, цаашид хяналт, менежментийг сайжруулах боломжтой. Шилжмэл гентэй царгасны Т1 ургамлын үрийг in vitro аргаар шилэн сонгож ургуулж байна. “Бургалтай” сортын царгасыг эдийн өсгөврийн аргаар хяналтаар ургуулж байна.

46 2022.11.№19 ЗАЛУУ СУДЛААЧДЫН ГРАНТ Монгол Улсын шинжлэх ухаан, технологийн салбарын залуу эрдэмтэн, судлаач нарт судалгааны үр дүн, бүтээлээ хэлэлцүүлэх боломж олгох улмаар тэтгэлэгт шалгарах “Хүрэлтогоот” эрдэм шинжилгээний бага хурал тус салбарын хүний нөөцийг чадавхжуулах, эрдэмтдийн залгамж халааг бэлтгэх үйл явцыг дэмжих үндэсний хэмжээний арга хэмжээ юм. Дижитал шинэчлэл, салбар дундын судлал эрчимтэйгээр хөгжиж буй энэ үед Монголын залуу эрдэмтдийн холбоо (МЗЭХ)-ноос зохион байгуулдаг “Хүрэлтогоот - 2022” эрдэм шинжилгээний бага хурлыг шинжлэх ухааны 7 салбар холбооны хүрээнд БШУЯ, ШУА, ШУТСан, их, дээд сургууль, анх удаа орон нутгийн оролцоотой Өмнөговь аймгийн ЗДТГ-тай хамтран 2022 оны 11-р сарын 12-нд амжилттай зохион байгууллаа. Энэ жилийн хувьд 177 бүтээлээс 77 илтгэл шалгаруулж салбар тус бүрээс шалгарсан хоёр бүтээлийг БШУ-ны Сайдын нэрэмжит грантад нэр дэвшүүллээ. Тэргүүн байранд ШУТИС-ийн Геологи уул уурхайн сургуулийн судлаач, Korea University-ийн докторант Б.Бямбасүрэн нарын “Салхины Турбины давхар сэргээлттэй Асинхрон Генераторийн гэмтлийг автоматаар оношлох шинэ аргачлал” Тэргүүн дэд байранд Монгол-Германы хамтарсан ашигт малтмал технологийн их сургуулийн магистрант Б.Азжаргал нарын “Монголд хоёрдогч түүхий эдээс газрын ховор элементийг гарган авах боломж судлах судалгаа” ТЕХНОЛОГИИННОВАЦИЙН САЛБАР Олон улсын хуралд Япон, ОХУ, БНСУ, БНХАУ, Австрали, Монгол зэрэг улсаас нийт 80 гаруй залуу эрдэмтэн, судлаачдын 30 орчим бүтээл ирүүлснээс анхан шатны шалгаруулалтаар 74 судлаачдын 23 бүтээлийг эмхэтгэн олон нийтэд толилуулж, дараагийн шатанд 8 илтгэл шалгарч хэлэлцүүлж, шилдэг илтгэлийг шалгарууллаа. АШУҮИС, 2022.11.12 ХҮРЭЛ ТОГООТ - 2022

www.data.stf.mn 47 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 Тэргүүн байранд Археологийн хүрээлэнгийн ЭША Б.Мишээлт “Монголын эртний хүний гавлын ясан дээрх нүхжилтийн эмгэгийн судалгаа” Тэргүүн дэд байранд Монголын Үндэсний музейн ЭША Т.Түвшинжаргал “Эртний судлалд зооархеологи болон тогтвортой изотопийн судалгааг хөгжүүлэхийн ач холбогдол, зарим үр дүн” НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН САЛБАР Хуралд нийт 21 залуу судлаачаас эхний шатны шалгаруулалтад тэнцсэн 9 илтгэл хэлэлцүүлж, шилдэг илтгэлийг шалгарууллаа. Тэргүүн байранд ШУА-ийн Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэнгийн ЭША, П.Цэенханд “Дархан хотын нийгэм, эдийн засгийн нөлөөлөл-таталцлын кластер бүс тодорхойлох судалгаа” Тэргүүн дэд байранд ШУА-ийн Геологийн хүрээлэнгийн ЭША Л.Дагва-Очир “Түмэнцогт вольфрамын ордыг агуулагч магмын чулуулгийн геохими, геохронологи” Тэргүүн байранд АШУҮИС-ийн магистрант Н.Нямтуяа нарын “STEC-ийг богино хугацаанд илрүүлэх LAMP аргачлалыг нэвтрүүлэх нь” Тэргүүн дэд байранд АШУҮИС-ийн магистрант Д.Энхзул нарын “6-23 сартай хүүхдийн хооллолт ба хоол тэжээлийн байдлыг Баянзүрх дүүргийн хүрээнд судалсан дүн” Тэргүүн байранд МУИС-ийн Бизнесийн сургуулийн Санхүүгийн тэнхимийн судлаач Х.Анхбилэг "Хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлийн Монголын эдийн засагт үзүүлэх нөлөө" Тэргүүн дэд байранд Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэн ЭША Д.Алтантуяа "Монгол орны нийгэм, эдийн засагт үзүүлж буй гангийн нөлөөллийн судалгаа" ГАЗАРЗҮЙ, ГЕОЛОГИЙН САЛБАР Хуралд нийт 25 бүтээл ирснээс 3-р шатны шалгаруулалтад тэнцсэн 14 илтгэл хэлэлцүүлж, шилдэг илтгэлийг шалгарууллаа. АНАГААХЫН САЛБАР ХУРАЛДААН Нийт 4 улсын 120 гаруй судлаачийн 34 илтгэл ирснээс 10 бүтээл хэлэлцүүлж, шилдэг илтгэлийг шалгарууллаа. ЭДИЙН ЗАСАГ БИЗНЕСИЙН САЛБАР хуралдаанд 30 гаруй судлаачийн 20 бүтээл өрсөлдсөнөөс эхний шатанд 20 судлаачийн 10 бүтээл шалгарч 2 дугаар шатанд шалгарч, хэвлэгдсэн илтгэлээс шилдэг илтгэлийг шалгарууллаа. Тэргүүн байранд Физик, технологийн хүрээлэнгийн ЭША И.Хишигдэмбэрэл “Металлаар хольцолж сайжруулсан магнийн феррит соронзон нэгдлийн бүтэц, шинж чанарын судалгаа” Тэргүүн дэд байранд Физик, технологийн хүрээлэнгийн ЭША П.Баттогтох “Глюоны урсгалын хоолойг энерги импульсийн тензор ашиглан судалсан үр дүнгээс” БАЙГАЛИЙН УХААНЫ САЛБАР Хуралд нийт 23 залуу судлаачаас эхний шатны шалгаруулалтад тэнцсэн 11 илтгэг хэлэлцүүлж, шилдэг илтгэлийг шалгарууллаа. Тэргүүн байранд Мал эмнэлгийн хүрээлэнгийн ЭША, магистр Н.Лхагвасүрэн “Эрчимжсэн аж ахуйн саалийн үнээний дэлэнгийн үрвэлийн тархалт, зарим үүсгэгчдийн молекул биологийн судалгаа” Тэргүүн дэд байранд Мал эмнэлгийн хүрээлэнгийн ЭША, магистр Д.Мөнхгэрэл “Нанопоре технологиор тогтоосон B. abortus-ийн бүтэн геномын дараалал” БИОЛОГИ-ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН САЛБАР 27 бүтээл ирснээс эхний шатны шалгаруулалтад тэнцсэн 13 илтгэл хэлэлцүүлж, шилдэг илтгэлийг шалгарууллаа.

48 2022.11.№19 2022 ОНД АВСАН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИЙН ГРАНТ Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академийн Ерөнхийлөгчийн 2022 оны 05 сарын 18-ны 07 тоот тушаалаар Грантаар хэрэгжүүлэх төсөл батлагдаж, нийт 15 төсөл, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх, санхүүжүүлэх гэрээ байгуулсан байна. Нийгмийн бодит хэрэглээ болгох боломжтой суурь судалгааны завсрын болон эцсийн үр дүнд зайлшгүй шаардлага нэмэлт судалгаа тооцоо, үндэслэл, боловсруулалт хийх, нэрт эрдэмтэд, академич нарын 80-аас дээш насны тэгш ойд зориулсан бүтээл, бүтээлийн эмхэтгэл төрийн бодлого боловсруулахад шинжлэх ухааны үндэслэл болохуйц судалгааны үр дүн, олон нийтийн оюуны хэрэгцээг хангахуйц ном бүтээл хэвлэн нийтлүүлэх зорилгоор эрдэм шинжилгээний байгууллага, ЭША, судлаач нарт грантыг нэг жилийн хугацаатай олгодог. Эрдэмтэн зохиолч Б.ШирэндэвШинэлэг судалгаа Хэл зохиолын хүрээлэн Г.БИЛГҮҮДЭЙ Мод, сөөг тарьж үржүүлэх шинжлэх ухааны үндэслэл боловсруулах (Шилийн Богдын жишээн дээр) Ботаникийн цэцэрлэгт хүрээлэн Ч.ДУГАРЖАВ Газар хөдлөлтийн мэдрэгчийн тоон бичигч зохион бүтээх Одон орон, геофизикийн хүрээлэн Ж.БАЯРАА Сансрын геодезийн техникт суурилсан олон сэдэвт хэрэглээний системийн хөгжүүлэлт Одон орон, геофизикийн хүрээлэн Ш.АМАРЖАРГАЛ Агаар дахь тоосонцрын тархалтын загварчлал Физик, технологийн хүрээлэн Ц.ЦОГБАЯР Нүүрс ус, өөх тосны солилцоог зохицуулах үйлдэлтэй бүтээгдэхүүн Хими, химийн технологийн хүрээлэн Ц.АРИУНСАЙХАН Шугаман бус тэгшитгэлүүдийн системийг ойролцоо бодох өндөр эрэмбийн нийлэлттэй интеграц арга байгуулах Математик, тоон технологийн хүрээлэн Т.ЖАНЛАВ Биопотенциалын дохиог нейрон сүлжээгээр боловсруулах оношилгооны систем Математик, тоон технологийн хүрээлэн О.БӨХЦООЖ Судар бичгийн хүрээлэнгийн мэргэд ШУА-ийн Тэргүүлэгчдийн газар А.АМАРСАНАА Тариалангийн газрын мониторинг судалгаанд гео-орон зайн шинжилгээний аргачлал ашиглах нь (Дархан-Уул, Сэлэнгэ аймгийн жишээн дээр) Газарзүй, Геоэкологийн хүрээлэн А.ХАУЛЕНБЕК Төрийн албан хаагчийн эх хэлний мэдлэг, чадварын судалгаа Хэл зохиолын хүрээлэн Ж.БАТ-ИРЭЭДҮЙ Орчин үеийн эмийн хэлбэрт шилжсэн ЛИДЭР-7 (Монфлю уусдаг мөхлөг) эмийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх нь Уламжлалт анагаах ухаан, технологийн хүрээлэн Ч.ЭРДЭНЭЧИМЭГ Монголын хадан дахь оршуулгын судалгаа (Дундад зууны үе) Археологийн хүрээлэн С.ХҮРЭЛСҮХ Монгол Алтайн нурууны ургамал идэшт цохын (Insecta, Coleoptera) бүлгэмдэл, амьдрах орчны олон янз байдал Биологийн хүрээлэн Д.ЭНХНАСАН Олон хэмжээст огторгуйд квант орны онолыг хөгжүүлэх Физик, технологийн хүрээлэн Х.НАМСРАЙ

www.data.stf.mn 49 ШИНЖЛЭХ УХААН - 2022 ДЭЛХИЙН ИННОВАЦИЙН ИНДЕКС 2022 Монгол Улс 2022 оны дэлхийн инновацийн индексээр 71 дүгээр байрт үнэлэгдэж, өмнөх оны түвшингээс буурсан байна. Дэлхийн инновацийн индексийг Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллага, INSEAD бизнесийн сургууль болон Корнелийн их сургуультай хамтран гаргадаг. 15 дахь удаагийн энэ жилийн инновацийн индексийг 132 орны хувьд 80 шалгуур үзүүлэлтээр тогтоож эрэмбэлжээ. 2022 онд Монгол орны хувьд онцлоход ашигтай загварын гэрчилгээ авахаар хүсэлт гаргасан тоог ДНБ-тэй харьцуулахад 1 дүгээрт, барааны тэмдгийн хүсэлт гаргасан тоог ДНБтэй харьцуулахад 1 дүгээрт, Албан ёсны сургалт явуулдаг байгууллага, аж ахуйн нэгжийн тоог ДНБ-тэй харьцуулахад 4 дүгээрт, бүтээгдэхүүний загварын гэрчилгээ авахаар хүсэлт гаргасан тоог ДНБ-тэй харьцуулахад 4 дүгээрт, нийт хөрөнгийн бүрдүүлэлтийг ДНБ-тэй харьцуулахад 7 дугаарт тус тус эрэмбэлэгдсэн байна. 2021 онд Монгол Улс Бичил санхүүгийн байгууллагаас зээл авсан тоог ДНБ-тэй харьцуулахад 1 дүгээрт эрэмбэлэгдэж байсан бол 2022 онд 39 дүгээрт жагсаж ухарсан үзүүлэлттэй гарсан байна. БНХАУ 3 Монгол 7 Өмнөд Солонгос 14 Энэтхэг 25 Камерун 28 Норвеги 30 Швейцар 37 Франц 47 Япон 51 Финлянд 59 Канад 61 ОХУ 63 Австрали 65 Сингапур 66 Исланд 71 ХБНГУ 76 АНУ 84 Нэгдсэн Вант улс 109 АНУ 1 Швейцар 3 БНХАУ 5 Сингапур 7 Канад 9 Финлянд 11 ХБНГУ 16 Өмнөд Солонгос 14 Норвеги 21 Нэгдсэн вант улс 22 Япон 25 Исланд 28 Австрали 34 Энэтхэг 42 Египет 52 ОХУ 56 Камерун 76 Монгол 114 2022 ОНЫ ИННОВАЦИЙН ГҮЙЦЭТГЭЛ-ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОРЛОГЫН АНГИЛАЛ 2021 оны Дэлхийн инновацийн индексээр Монгол Улс дунджаас доош орлоготой улс орнуудын 5 дугаарт эрэмбэлэгдэж байсан бол 2022 онд 7 дугаарт эрэмбэлэгдэж 2 түвшин буурсан үзүүлэлттэй гарсан байна. Өндөр орлоготой Дунджаас дээш орлоготой Дунджаас доош орлоготой Бага орлоготой Швейцар БНХАУ Энэтхэг Руанда АНУ Болгар Вьетнам Мадагаскар Швед Малайз Иран Этиоп Нэгдсэн вант улс Турк Украйн Уганда Нидерланд Тайланд Филлипин Буркина-Фасо БНСУ Маврики Марокко Того Сингапур ОХУ МОНГОЛ Мозамбик ХБНГУ Румын Тунис Нигер Эдийн засгийн хөгжилтэй харьцуулахад хүлээгдэж байсан үр дүнгээс давсан инновацийн гүйцэтгэл бүхий улс орнуудын жагсаалт Монгол 1 БНХАУ 1 ОХУ 9 Өмнөд Солонгос 10 ХБНГУ 11 Финлянд 20 Япон 27 Австрали 29 Камерун 66 АНУ - Нэгдсэн вант улс - Канад - Сингапур - Швейцар - Исланд - Норвеги - Энэтхэг - Египет - Монгол 1 БНХАУ 1 Өмнөд Солонгос 7 ОХУ 18 Нэгдсэн вант улс 23 Швейцар 25 ХБНГУ 27 Австрали 30 Исланд 34 Япон 36 Финлянд 54 Энэтхэг 56 Канад 68 Норвеги 74 АНУ 81 Сингапур 89 Египет 94 Камерун 116 Өмнөд Солонгос 1 БНХАУ 1 Монгол 4 ХБНГУ 7 Нэгдсэн Вант улс 11 Швейцар 25 Финланд 28 Япон 29 Австрали 47 Египет 56 Норвеги 57 ОХУ 63 АНУ 65 Энэтхэг 66 Сингапур 76 Канад 89 Исланд 90 Камерун 96 АШИГТАЙ ЗАГВАРЫН ГЭРЧИЛГЭЭ АВАХААР ХҮСЭЛТ ГАРГАСАН ТОО/ДНБ СУДАЛГАА БОЛОВСРУУЛАЛТ ЭШЛЭЛ БА H-INDEX ОЮУНЫ ӨМЧИЙН ТӨЛБӨР ИХ СУРГУУЛЬ, ХҮРЭЭЛЭН/ ҮЙЛДВЭРИЙН ХАМТЫН АЖИЛЛАГАА БҮТЭЭГДЭХҮҮНИЙ ЗАГВАРЫН ГЭРЧИЛГЭЭ АВАХААР ХҮСЭЛТ ГАРГАСАН ТОО/ДНБ БАРААНЫ ТЭМДЭГ/ДНБ НИЙТ ХӨРӨНГИЙН БҮРДҮҮЛЭЛТ/ДНБ Өмнөд Солонгос 1 АНУ 2 Швейцар 3 Япон 4 ХБНГУ 5 Нэгдсэн вант улс 6 БНХАУ 8 Финлянд 13 Австрали 12 Канад 14 Сингапур 17 Норвеги 20 Энэтхэг 26 ОХУ 29 Исланд 34 Египет 54 Монгол 96 Камерун 120 АНУ 1 Нэгдсэн вант улс 1 ХБНГУ 3 Канад 4 Австрали 7 Япон 9 Швейцар 10 БНХАУ 11 Өмнөд Солонгос 17 Финлянд 19 Норвеги 20 Энэтхэг 21 Сингапур 22 ОХУ 25 Исланд 42 Египет 47 Камерун 86 Монгол 105 Швейцар 1 Япон 8 Сингапур 9 Канад 11 Нэгдсэн Вант улс 15 ОХУ 17 Өмнөд Солонгос 20 АНУ 21 БНХАУ 25 Энэтхэг 27 Австрали 31 Финлянд 36 Исланд 39 ХБНГУ 41 Норвеги 68 Египет 69 Камерун 73 Монгол 83 https://www.globalinnovationindex.org/Home