Story Transcript
La Guerta de Oro * 1 o sea Tratenemyento gustozo, savyozo, i provechozo kompuesto del ha-sair David Behor Moshe Atias, y-ts-v para kompla[z]er a un su amigo de mizrah kon demas aver metido la letra franseza ke vino yakindan del rey de Fransya ke deklara los provechos i grandezas ke ternan todos akeyos djudyos ke iran a_morar en su reynado
V’amru rak am haham v’navon ha-goy ha-gadol haze, en Devarim, kapitulo 4 frase 6.
Estampado en Livorno en_el anyo 5538 In Livorno MDCCLXXVIII Nella Stamp. di Gio. Vinc. Falorni (Con Approv.)
* Transcription
by Olga Borovaya and Stephanie von Schmädel.
Avizo
Kijendo el ha-sair David Behor Moshe Atias komplazer a_un su amigo de mizrah i en_el mezmo tyempo ser provechozo a_todos akeyos sinyores levantinos ke son amantes de sus azyendas i del gusto de sus korasones i del saver loke non saven. Ansi por esto les da a_saver kual mente kompuzo el livro yamado “La Guerta de Oro, o sea Tratenemyento gustozo, savyozo, i provechozo”. Le lo izo estampar asigun la muestra de este avizo komo tambyen les aze saver ke en dito livro se kontuvo al_tarze del verdadero gusto de avlar levantino i ansi fizo para ke non se enfaden ameldarlo. I kijendo alguno saver ke es loke kontyene dito livro, aki se les deklara en breve, koza por koza, asigurandolos ke ayaran 2 mas, i non menos, de loke aki esta notado. I es antes de todo las eskrituras ke el dito kompuzo.
Tresladasyon ke izo de la lingua franseza en nuesa lingua, de la letra ke vino yakindan del rey de Fransya ke deklara los provechos i grandezas ke ternan todos akeyos djudyos ke kereran a_morar en su reynado.
Tratado primero para enbezar en pokos dias tanto a_eskrivir komo a_meldar todo modo de livro, i todo modo de karta talyana.
Deklarasyon para saver meldar syertas palavras fuertes talyanas.
Lakirdis gustozo entre dos amigos, de una parte talyano i de_la otra komo nos otros deklarado palavra por palavra.
Ref[r]anes savyozos de una parte talyano i de_la otra komo nos otros deklarado palavra por palavra.
I todo esto metyo para ke se uze la boka de akel ke kyere enbezar la eskritura i la avla talyana, ke es tanto demenesteroza para kual sikyer levantino, ke ay tantos ke non saven azer ni menos su firma i ansi dan a_saver sus echos a los talyanos, i por esto son tenidos de los ditos por djente nesya. I por tal kavza fue lo mas ke kompuzo i izo estampar dito livro i por esto espera ke kual sikyer persona ke terna kriaturas non dejaran de komprarlo. Por nada otro ke por este nuevo tedarik ke izo, para ke enbezen presto el talyano.
Tratado sigundo a_los amadores de la eskritura grega. La razon del meter este tratado fue por aver konosido muchos levantinos ke saven avlar grego i non saven eskrivir, ke ansi esto les sirvira de prinsipyo.
Tratado tersero, del kismet de Turkia i del saver de Frankia.
Tratado kuarteno, el prinsipyo de_los males de una persona i el modo de aremedyarlos.
Este tratado es byen grande i muy interesante a_kual sikyer persona del mundo, syendo aze saver al ombre kuantos males esta al diskuvyerto i los modos i las maneras de saverse re[s]guardar i de poderse aremedyar.
Tratado sinkeno ke kontyene la disputa gustoza i savyoza ke tuvo kon una persona, i es a_saver si es la tyera o es la moneda la ke nos mantyene; kuala fue la kavza primera de_las geras entre la djente; i la razon ke antigamente biv[i]an muchos anyos i agora son pokos; komo tambyen se fue la veluntad del Dyo, i fue la veluntad de_la djente, a_ke uvyese la moneda en_el mundo.
Tratado sezeno ke kontyene una letra eskrita de un mansevo en safon i mandada a su madre en mizrah.
En dita letra se deklara el pasuk ke dize: Oy[e] mi ijo kastigeryo de tu padre i non deshes ley de tu madre. I ay trenta i kuatro masimas i dotrinos savyozos i provechozo[s] para kual sikyer grado i edad de persona, syendo a_konsiderar muy byen una de_las ditas masimas, se dize i da asigura ke valen mas de loke uno se pensa, i esto por el gran provecho, i arelumbramyento, i konsolasyon ke puede kitar la persona meldandolas. I ansi se vyene a_saver kuala es la ley de la madre i kuando seria el tyempo ke el padre devria kastigar a_su kriatura.
Tratado seteno, letra murmuradera sovre munchas kozas ke ay entre la djente. Dita letra es muy gustoza, syendo da a_saver la kavza de las ansyas ke por lo mas tyene la persona en este mundo.
Letra amoroza i savyoza ke un novyo manda a_la su novya.
Dita letra es muy gustoza meldandola una persona i muy savyoza sintyendola una mujer o una novya, syendo se deklara el pasuk ke dize: Mujer savya fragua su kaza, i la loka kon su mano la deroka. Komo tambyen el pasuk ke dize: Masa isha masa tov.
Tratado ochavo ke trata del prinsipyo de_la rikeza i prinsipyo de_la povreza de una persona.
Este es un tratado muy interesante a_saverse de kada uno i uno, syendo se syenten las razones ke una persona lo ovligan a venir a_ser riko i las razones ke de riko vyene a_ser povre, i al_fin se deklara la manera i la regla de mantenerse la persona en su rikeza.
Karta de un amigo ke eskrive a_otro su amigo kon algunos avizos provechozos.
Esta es una letrika de pokas avlas ama sustansyozas, syendo le dize en ke modo tyene de fazer para poder estar byen i rejirse kon sehel, tanto en tyempo de_la rikeza ke en tyempo de_la povreza.
Respuesta ke manda un amigo de safon a_un amigo de mizrah en inyan de la Frankia, i es el tarze de tratar kon eyos i de las reglas de_sus eskrituras, komo tambyen de sus uzansas i seremonyas.
Esta respuesta devria ser de mucha premura a_saverse de kada uno i uno, en_demas de_los ke pratikan kon frankos i de_los ke vyenen en sus sivdades.
Estas son las kozas ke el dito komponidor treslado de_las linguas i livros de_los frankos para komplazer al sinyor R.M.A. de Sh.
La letra en lingua franseza tal i kual vino de_la Fransya sin kitar ni meter ni menos un punto.
Sinko sekretos aprovados i son: para ke non yegen chinchas, ni pulgas, ni moshkas, ni moshkito[s], ni ratones por la kaza.
Kapitulo vente i uno ke ay para saver konoser de ke manyas i tabiat sea una persona, i es en mirandole el kuerpo, los kaveyos, la frente, las sejas, los ojos, la nariz, la boka, los dyentes, la lingua, komo tambyen de la boz, de la riza, de_la
barva, de_la kara, de_las orejas, de_la kaveza, de_la garganta, de los brasos, i de la korkova.
Tres sekretos otros, i son para azer el agua del mar ke se pueda bever, i para saver si en el vino ay agua o non, i para azer pasar los safanyones.
Tres meshalim de_la rapoza i de la kavra, de la rapoza i del leopardo, i de un djoaili i los sus ijos kon sus sentensyas a_kada mashal.
Tres otros meshalim, del kavritiko i del medyet, de_la djikonya i de la rapoza, i del kavayo i del leon kon sus sentensyas i algunos pareshedes del komponidor.
Deklarasyon de_las syete planetas ke dizen los syete dias de_la semana ke kon esto se savra maalah matah el mul de_la kriatura ke nasida en akel dia.
Mashal otro de todos los myembros del kuerpo i de la tripa, kon su sentensia i el pareser del komponidor.
Sekreto verdadero i aprovado para los ke non pueden endjendrar.
Sekreto para saver de kyen vyene el mal de non poder endjendrar, o del ombre o de_la mujer.
Sekreto otro verdadero i aprovado para saver de syertas manchas koredadas i ke da komisyon i ke kada dia se_van mas i mas anchando ke en talyano las yaman volatile.
Sekreto para sanar el mal del oido.
Sekreto para abatir el yetser hara, o sea el apetite malo.
Esto es todo loke kontyene el dito livro. Onde pensa i konsid[e]ra si todo loke ay en_el non son todas kozas ke vos podra kavzar un gran provecho para la bolsa, gran gusto para el korason, i gran saver para el vueso entendimyento en meldarlas i en servirvos de ellas, onde si non sos amigo del vueso byen, non lo kompres. El sh-y-t sea el ke vos prospere todo byen. Amen ve-shalom. Tratado primero para enbezar en pokos diyas tanto a_eskrivir komo a_meldar todo modo de livro i todo modo de karta talyana. El alefbet de los talyanos tyene vente i dos letras i se ayan 3 eskritas en muchos modos i en todas maneras. Ma loke mas se uza tanto en eskritos de mano komo en eskritos de estampa, es asigun vos noto aki.
Letras ke se ayan 4 en los livros
Letras ke se uzan a_eskrivir
estampados, tanto grandes ke
kon la mano, todo modo de
chikas.
eskritos i todo modo de koza. Estas son las
Estas son
I se
Estas son las
I estas son las
grandes.
las chikas.
meldan
chikas.
grandes.
Num. 1
A
a
a
a
A
2
B
b
be
b
B
3
C
c
che
c
C
4
D
d
de
d d6
DD
5
E
e
e
e
E
6
F
f
efe
ff
F
7
G
g
dshe 5
g
G
8
H
h
aka
h
H
9
I
i
i
i
I
10
L
l
ele
ll
L
11
M
m
eme
mm
M
12
N
n
ene
nn
N
13
O
o
o
o
O
14
P
p
pe
pp
PPP
15
Q
q
ku
q
Q
16
R
r
ere
rr
R
17
S
s
ese
ss
S
18
T
t
te
t
T
19
U
u
u
u
U
20
V
v
vu
vv
V
21
X
x
ikez
x
X
22
Z
z
zeta
zz
Z
Yo David Behor Moshe Atias kavaki kon mis propyos manos estas letras. David Attias Sculp. Liburni.
Espero ke agora non me_akoravesh el alma a_ke vos enbeze a_eskrivir i a_meldar el talyano syendo agora kon este tedarik ke vos fize podresh de_vos solo enbezarla. Todo este ke tengash la gana de chalijear en eyo, syendo mijor maestro ke la vuesa buena gana non toparesh, asigun yo la tuve en todo modo de koza a_tal karar ke_este ofisyo de_saver kavakar las_letras lo_enbezi sin maestro, i_esto kon_aver visto solamente travajar. I por esto vos digo ke si toparesh alguna letra ke_non este byen echa a_vueso gusto es por ke me_kalyo meter a_kavakarlas kon prisa. I afuera de esto, es_ke una koza es eskrivir kon la pendola, i otra koza es kon una punta de fyero, ke peni a_kavakarlas loke esta byen. En ditas vente i dos letras talyanas ay sinko ke se yaman vokales i son a a, e e, i i, o o, u u. I la razon es porke se pueden meldar kon avrir solo la boka sin la ayuda de ninguna otra letra. Ma las otras dezisyete letras non se pueden meldar komo non ay una de estas sinko letras ke notimos. I por esto se yaman konsonantes, syendo para meldar la letra b kale ke metashla una vokal yamada e e, i se_melda b be i ansi de_todas las otras letras. I mas savresh ke la letra c che i g dshe komo non las sentish dezir de boka del kyen save el talyano non las podresh nunka enbezar byen a_meldarlas, 7 syendo komo nos otros non se
puede deklarar byen su verdadera meldadura ni_mas mijor de_loke las deklaro se pueden deklarar. Ma todas las otras estan byen deklaradas. I si alguno yevara gusto de enbezar la lingua talyana kon dikduk para saver asentar una letra komo la djente me lo avizara, i vos dire ke kon estas mezmas letras se topan eskritos los livros latinos, fransezes, inglezes, olandezes o sean flamengos, esvosezes, portugezes fuera ke los tudeskos ke tyenen un poko de diferensya. I ansi toda la diferensya esta en saver meldar ditos livros en el adjuntamyento de_las letras, ke non se meldan las palavras asigun estan eskritas, ma de un otro modo, asigun las reglas ke da la gramatika de kada lingua. Ma la lingua talyana i latina asigun estan eskritos, ansi se meldan. I para ke vos uzesh la boka a_meldar un poko el talyano, aki vos meto syertos lakirdis i refranes deklarados palavra por palavra komo nos otros. I savresh komo a_las vezes se topan estas dos letras entre los livros talyanos, i son el k kapa i_el y ipsilon de_ los gregos ama es de_raro syendo el k vale kuanto el c che i el y kuanto dos is i i de_los talyanos ke vos seya de_avizo.
Deklarasyon para saver meldar estas palavras cavallo
kavalo
kavayo
che
ceriese
cheryeze
serezas
ci
chi
città
chita
sivdad
co
ko
corpo
korpo
kuerpo
cu
ku
cuscino
kushino
kojin
ca
ka
ce
komo a_dezir
o sea yastik
sca
eshka 8
sce
komo a_dezir
scalzo
eshkalso
eskalso
She
scendere
shendere
abashar
sci
shi
sciacquare
shakuare
enshaguar
sco
esko 9
scoperto
eskoperto
eskovijado
scu
esku
scucire
eskuchire
diskozer
ga
ga
gallo
galo
gayo
ge
dshe
generare
dshenerare
endjendrar
gi
dshi
giallo
dshalo
am[a]rio
go
go
gonfiare
gonfyare
uflar
gu
gu
guerra
guera
gera
chi
ki
chi è?
ki e?
kyen es?
che
ke
che cosa?
ke kosa?
ke koza?
ghe
ge
ghetto
geto
kortijo [en] ke
komo a_dezir
komo a_dezir
komo a_dezir
estan los djidyos ghi
gi
ghirlanda
girlanda
korona de flores
DISCORSI FRA DUE AMICI
Lakirdis entre dos amigos
Reu.
Buon giorno, amico.
Reuben Buenos diyas, amigo.
Sim.
Buon giorno, e buon’anno Iddio
Sim[on]
Buenos diyas i buenos anyos
el Dyo vos de.
vi dia. Reu.
Che miracolo così a buon’ora?
Reu.
Ke milagre tan de manyana?
Sim.
Il miracolo del bisogno me lo fa
Sim.
El milagre del demenester me lo izo azer.
fare. Reu.
Sim.
Non sò quando sarà quel dì che
Reu.
Non se kuando sera akel diya
non vi sentirò più dire queste
ke non vos sentire mas dezir
parole.
esta avla.
Temo che non le sentirete mai.
Sim.
Me espanto ke non la sentiresh nunka.
Reu.
E perchè?
Reu.
I porke?
Sim.
Perchè la famiglia cresce ed i
Sim.
Porke la famiya krese i los demenesteres se amuchiguan.
bisogni s’aumentano. Reu.
E con escire così a buon’ora che
Reu.
ganastesh?
guadagnaste? Sim.
Guadagnai d’avervi trovato, che
I kon salir ansi temprano ke
Sim.
Gani de avervos topado, ke
convien mi imprestiate due
kale me emprestesh dos
piastre in sino quest’altra
groshes asta esta otra
settimana.
semana.
Reu.
E se non me le pagate?
Reu.
I si non me los pagash?
Sim.
E se mai non ve le pagassi che
Sim.
I si_por ventura non vo_los
sarebbe gran cosa, perdiate per
pagase ke seriya gran koza
l’amor mio due piastre!
perdash por amor miyo dos grushes.
Reu.
Sim.
Certo che non sarebbe cosa
Reu.
Syerto ke non seriya koza
grande, quando che per causa
grande, kuando ke por kavza
vostra le guadagnassi ancora.
vuestra los ganase tambyen.
Se non le guadagnaste, le
Sim.
Si non los ganastesh, los ganaresh.
guadagnarete. Reu.
Quando?
Reu.
Kuando?
Sim.
All’anno santo, se Dio vorrà.
Sim.
El anyo del yovel b'ezrat hashem.
Reu.
A quel che vedo avete più
Reu.
A_loke veyo tenesh mas morbin ke demenester.
morbino, che bisogno. Sim.
Addio.
Sim.
Keda en bonora.
Reu.
Andate alla buon’ora che il Ciel
Reu.
Anda en la buena ora, ke el
v’aiuti. Questa si che è bella!
Dyo vos ayude. Esta si ke es
Alla giornata ci son certi pezzi
buena! Al diya de oy ay syertos
d’asini che si credono trovarsi i
pedasos de aznos, ke se
quattrini per la strada, con far
pensan toparse los as 10 por la
vedere che la famiglia gli cresce.
kaye 11 kon azer ver ke la
Certo che non è cattiv’ arte di
famiya les krese. Syerto ke
questi sfacciati che volendo
non es mal ofisyo de estos
scialare la notte, venir poi il a
deskarados ke kijendo gustar
disgustare i loro amici colle loro
la noche, venir despues el dia,
seccagginose, ricerche che
a_disgustar los sus amigos
s’ancora fosse una persona, che
kon las de eyos mofintas
procurasse a guadagnare la
demandas ke si ayinda fuese
grazia e s’affaticasse, come che
una persona ke perkurase o
fanno la gente onorata. Certo
chalishease a_ganar la para i
che non sarebbe gran cosa, che
se afatigase, komo ke azen la
un amico l’aiuti di volta in volta,
djente onrada. Syerto ke non
ma voler stare ancora il giorno
seriya gran koza ke un amigo
allegramente, con ire per
lo ayude de ves en ves. Ma
l’osterie, e per i caffe
kerer estar tambyen el diya
imbrogliando, e beccolando
alegramente kon ir por las
dall’uno e dall’altro. Certo che
meanot i por las kavanes
non è cosa soffribile da un uomo
embrujando i dolandreando del
onorato, e mai questo ha cuore di
uno i del otro, syerto ke non es
sovenire questi perdi giornate,
koza poderse sufrir de un
che alla barba di quello e di
ombre onrado. I nunka este
quell’altro vogliono viver
tyene korason de ayudar
allegramente.
a_estos perdi diyas ke a_las kuestas o seya a_la barva de akel i de akel otro kyeren bivir alegramente.
PROVERBI Paese che vai, uso che trovi.
Proverbyos o sean refranes Sivdad ke_vas, uzo ke topas.
Chi va piano, va sano.
Kyen va avagar, va sano.
Nè per torto, nè per ragione, non farti
Ni por tuerto, ni por razon, non te agas
metter in prigione.
meter en prizyon.
A chi non gli piace, lo sputi.
A_kyen non le plaze lo eskupa.
Quando uno non ha denari, ancorchè sia il
Kuando uno non tyene aspros afilu ke
più nobile del mondo, ogn’uno
sea el mas noble del mundo kada uno
l’abbandona.
lo deja.
Accade in un punto, quello che non accade
Akaese en un punto akeyo ke non
in un anno.
akaese en un anyo.
Rare volte suocera e nuora s’accordano.
Pokas vezes suegra i nuera se oydurean.
Per imparare bisogna durare fatica.
Para enbezar es_menester lazdrar.
I beni di questa vita quando li cominciamo
Los byenes de_esta vida kuando los
a godere, subito spariscono.
enpesamos a_gozar luego esparesen.
Colui che fa poca stima del suo nemico,
Akel ke aze poka kuenta del su
vien finalmente a morire nelle sue mani.
enemigo vyene al_fin a morir en las sus manos.
Avanti che t’ammogli, guarda quel che fai.
Antes ke te kazes mira loke azes.
Non si conosce il bene, se non quando s’ è
Non se konose el byen si non kuando
perduto.
es perdido.
Male sta quella casa ove che la moglie
Mal esta akeya kaza onde ke la mujer
comanda al marito.
komanda al marido.
Per mangiare, e grattare, non occorre altro,
Para komer i araskar, non ay otro ke
che cominciare.
enpesar.
Mostrar a uno la luna nel pozzo.
Azer ver a_uno la luna en_el pozo, ke se entyende azer ver una koza por otra.
Bilancia le tue forze avanti che ti metta ad
Balansa tus fuersas antes ke te metas
alcuna impresa.
en algun echo.
L’occhio del padrone ingrassa il cavallo.
El ojo del amo engorda el kavayo.
Parlare senza pensare è tirare senza mirare.
Avlar sin pensar es arondjar sin mirar.
Non accarezzar figlioli e servitori se li vuoi
Non brinkar ijos ni mosos si los kyeres
godere.
gozar.
Quando i piccini parlano i grandi hanno
Kuando los ninyos avlan los grandes
parlato.
ya avlaron.
È meglio tacere, che mal parlare.
Es mijor kayar ke mal avlar.
1 Attias uses various scripts which are marked in the transcription as follows: Arial regular stands for printed Rashi script, Arial italics for the Judeo-Spanish cursive (solitreo), and Arial bold for the square Hebrew letters (meruba); Times New Roman regular is used for printed Latin script and Times New Roman italics for cursive Latin script. 2
In the original, the sound [y] in this word is represented by the combination lamed yod,
while in most other cases Attias uses for this purpose double yod. This spelling inconsistency is indicative of yeísmo, a phonetic feature common to many varieties of Spanish, including Judeo-Spanish, where the Castilian [ly] was replaced by [y]. The use of lamed yod is an attempt at historicized spelling. . 3
See n.2.
4 See n.2. 5
In standard Italian [dje], a sound also present in Ladino. As can be seen in Attias’s
explanation below and the next chart, he consistently replaces the Italian [dj] with [dsh], which is either an error or an attempt to represent one of the many local phonetic variation, possibly the Judeo-Livornese variety known as Bagitto. 6
Attias provides various versions of letters d, D, f, i, I, l, m, n, p, P, r, s, v, and z. One of
the versions of I is J, which is not uncommon at the time. Attias uses it twice in the dialogue below. Italian does not have letter J. 7
This comment is unclear given that the sounds [ch] and [dj], corresponding to the Italian
letters c and g, are present in Ladino. See n. 5 8
Attias suggests that his students read the Italian sca as [eshka] and, therefore, scalzo as
[eshkalso]. Thus, he adds a prosthetic e before the [sk] cluster, which reflects common Hispanic pronunciation. The standard modern pronunciation of escalzo is [eskalzo]. 9
Here, too, Attias adds a prosthetic e.
10
as=aspros.
11
See n.2.