O Instituto da Guarda da Coruña: 125 anos de historia

O Instituto da Guarda da Coruña: 125 anos de historia Mª Isabel Ruso e Mª Rosario Soto (coord.) Fachada do Instituto, fins do XIX ou principios do X

25 downloads 72 Views 5MB Size

Story Transcript

O Instituto da Guarda da Coruña: 125 anos de historia Mª Isabel Ruso e Mª Rosario Soto (coord.)

Fachada do Instituto, fins do XIX ou principios do XX

O Instituto da Guarda da Coruña: 125 anos de historia Mª Isabel Ruso e Mª Rosario Soto (coord.) ISBN: 978-84-608-5711-2

ÍNDICE. Limiar: Palabras do Presidente da Deputación Provincial. Chavert Díaz, Mª Aurora: Las seis y cuarto (en el Eusebio). Díaz Pardeiro, J. Ricardo: La ciudad de A Coruña a finales del XIX y principios del XX. Fraga, Xosé A.: As Ciencias nas aulas do Instituto. Mariño Bobillo, Mª Consuelo: La Coruña de Don Eusebio da Guarda (1824-1897). Martínez Girón, Mª José: Os directores do Instituto “Eusebio da Guarda”. Mª Teresa Rodríguez Taboada: Celebramos los 125 años de nuestro Instituto. Ruso de Lago, Mª Isabel: Espazos de formación de Pablo Ruiz Picasso: o Instituto da Guarda,18911895. Ruso de Lago, Mª I., e Soto Arias, Mª R.: Personalidades relevantes que pasaron polo noso Instituto (docentes e/ou discentes). Soraluce Blond, José Ramón: El primer edificio del ensanche de A Coruña: construcción del Instituto Eusebio da Guarda. Soto Arias, Mª Rosario: Breve historia do Instituto. Datas relevantes. Suárez Rodríguez, Mª de la O: O Instituto de segundo ensino e os álbumes encargados polo Concello en 1863 e 1883. Vidal Tomé, Benigna: 125 anos do IES Plurilingüe Eusebio da Guarda. Unha fabulación baseada na realidade.

Fachada posterior do Instituto, fins do XIX ou principios do XX

Con motivo del 125 aniversario de la inauguración del edificio del Instituto Eusebio da Guarda he querido recuperar la memoria de los años de la guerra y de la posguerra en La Coruña. Vistos y vividos por dos alumnos que estudiaron en el Centro durante ese período. Son mis padres, Guzmán Chavert y María Aurora Díaz. Este artículo contiene fotografías inéditas del Instituto; su valor, incalculable. Espero que disfruten con ellas.

Las seis y cuarto (en el Eusebio) Marieta Chavert Díaz. Catedrática de Xeografía e Historia del Instituto Eusebio da Guarda.

Y para ti, mis manos.

Acaban de dar las tres y media de la tarde. Me llamo Guzmán Chavert y empecé a estudiar en el Instituto Eusebio da Guarda a los 11 años. Ahora tengo 82; de profesión, ferretero. Mi mujer, Auri, también hizo allí el Bachillerato. Y, cosa curiosa, ahora, Marieta, tú eres profesora en el mismo centro. Aún falta para el 125 aniversario, pero estás dale que dale con que lo recorramos juntos. He quedado contigo en la Plaza de Pontevedra a las cuatro.

Grabado del Instituto. 1891. Propiedad de Marieta Chavert.

Estatua de Don Eusebio da Guarda. 1915. Fotografía estereoscópica (6x13). Colección Bartolomé Chavert.

Lo primero. No he tenido siempre 82. También fui un chaval de 11, vivía en Ciudad Jardín, tenía un hermano gemelo. Yo era gamberro, llevaba las rodillas arañadas y saltaba de castigo en castigo, como les pasa a muchos niños de ahora. Solo que a mediados de los años 30, en lugar de teléfono móvil, teníamos una guerra. Antes de entrar en el Instituto los niños andábamos asilvestrados. Con suerte, los padres te apuntaban a una academia, ibas a clase unos meses, aprendías (si te enseñaban), luego te mandaban una temporada al pueblo con los abuelos (nosotros a La Cañiza, en Pontevedra), regresabas, te volvían a apuntar a esa o a otra pasantía y te incorporabas en mitad de una lección, por ejemplo. De este modo nos preparábamos para el examen de Ingreso, que tenías que aprobar si querías estudiar el Bachillerato. Yo lo pasé el 15 de junio de 1937, en plena Guerra Civil.

Libro de Calificación Escolar. Propiedad de Marieta Chavert.

Recuerdo bien ese día porque conseguí el cromo del Eusebio, era de los más cotizados y tuve que entregar tres a cambio. Nada más llegar a casa lo pegué en mi álbum. El Instituto ya me parecía antiguo entonces, era el único de la ciudad.

Instituto Eusebio da Guarda, postalilla nº 10, serie 1. Álbum Las Bellezas de Galicia. 1933. Propiedad de Marieta Chavert.

Un año más tarde ingresaba Auri. Estaba a punto de cumplir los 12. En el examen de acceso tenías que multiplicar y dividir correctamente, hacer un dictado con menos de tres faltas de ortografía y pasar una prueba oral. Don José Seijo Rubio le preguntó cuántas conjugaciones hay en castellano. 'En Castellón, no sé', dice que respondió hecha un flan, 'pero en castellano son tres'. También la examinaron el Señor Campillo y Don José Sánchez Mosquera, sacerdote y director del Instituto.

Libro de Calificación Escolar. Propiedad de Marieta Chavert.

Carta de Identidad del Instituto Nacional de Segunda Enseñanza de La Coruña. Propiedad de Marieta Chavert.

Le dieron una Cartilla con el Reglamento obligatorio para las chicas. Leo: 'No será digna de pertenecer como alumna al Instituto Eusebio da Guarda la que en su conducta no observe el debido recato y pudor que siempre deben resplandecer en toda joven correcta, fina y educada (frases, vestidos, modales, costumbres, etc.)' Y si no cumplían, ¡fóra!

Cartilla de Información Escolar del Instituto Femenino de Enseñanza Media Eusebio da Guarda. 1940. Propiedad de Marieta Chavert.

Las niñas iban a clase por la mañana, su puerta era la principal. Y los chicos, por la tarde; entrábamos por Modesta Goicouría y subíamos enseguida al primero o al segundo. Teníamos prohibidísimo quedarnos a husmear en la planta baja.

En esos años había un solo grupo por curso: en clase de Auri empezaron 109 más 2 oyentes. Así que, solo con pasar lista ya se iba media hora. Intentábamos perder todo el tiempo posible, como los estudiantes de hoy. Mi clase también estaba hasta arriba. Había tres pares de hermanos: los Martínez Lastra, los García Caridad y nosotros, los archiconocidos por nuestra bondad, los gemelos Chavert Romero. A la masificación añádele la falta de material escolar, muy poco papel y libros de texto contados. Era por la guerra. Los suertudos tomaban notas en unas hojas de papel enormes, rugosas y oscuras, algunos intentaban conseguir esos apuntes y la mayoría se conformaba con ir a clase. Auri conserva uno de los pocos libros de texto que tuvo y también un cuadernito que compró en el Instituto:

Fotografía izquierda: Elementos de Geografía Descriptiva. Tercer Curso (Plan 1938). Antonio Bermejo de la Rica. Propiedad de Marieta Chavert. Fotografía derecha: Cuaderno. Propiedad de Marieta Chavert.

Así que, imagínate, sin apuntes ni libros, los chicos pasábamos de curso como podíamos. Además, casi todos los lunes se suspendían las clases para celebrar el avance del ejército sublevado. Al grito de '¡tomaron Valencia!', salíamos corriendo hacia casa para poner las colgaduras (banderas de España) en las ventanas. Una tarde se nos ocurrió gritar '¡se rinde Madrid!' y observamos que también nos echaban. De modo que, por nuestra gracia, Madrid se rendía día sí, día también. Cuando nos pillaban fingíamos naturalidad: 'profesor, yo me refería al serrín de Madrid (se-rinde-Madrid), mire, aquí lo traigo'.

Las chicas lo tenían aún peor. No estaba bien visto que una mujer estudiara; de la promoción de Auri solo 26 terminaron los siete cursos de Bachillerato. Aquí están, y en la última fila, la primera por la derecha, mi mujer, toda una belleza.

Promoción de alumnas del Instituto Eusebio da Guarda. Curso 1945. Propiedad de Marieta Chavert.

Con ese panorama, muchos necesitábamos clases de apoyo; íbamos por las mañanas a la academia de Don Ángel del Castillo y López, que había sido Gobernador Civil de Pontevedra, pero tuvo que dejar su cargo cuando empezó la guerra. Las chicas asistían a permanencias en el aula de Dibujo del Eusebio (aula 29, plano actual). Les daban clase los mismitos profesores del Instituto. Pero, ojo, las permanencias costaban 25 pesetas al mes.

Auri lleva un rato al teléfono hablando contigo, nos das la salida. Reviso la documentación, ordenada por secciones, cierro la carpetilla y me planto junto al ascensor. Auri me hace esperar seis minutos, aún así llegamos antes de que el reloj del Eusebio de las cuatro. La fachada me sigue pareciendo grandiosa, intenta imaginar cómo la vería yo a los 11 años: era uno de los edificios más impresionantes de la ciudad, la gente se lo quedaba mirando al pasar. Como en esta fotografía que he traído:

Fotografía estereoscópica en cristal (4,5 x 10,7): Instituto Eusebio da Guarda. 1923. Colección Bartolomé Chavert.

Mi mujer quiere entrar ya, pero yo prefiero asomarme antes a la parte de atrás; caminamos por Modesta Goicouría hasta la playa, nos damos la vuelta y ¡señoras! ¿con qué me encuentro? La antigua fachada ya no se ve; la han tapado, sí, le han plantado delante un mazacote de cemento. Antes, por las ventanas de las aulas que daban a la playa veíamos el Orzán, las rocas, la Coraza. En el recreo íbamos a saltar las olas y volvíamos completamente empapados. Había una zona verde junto al Instituto, frente a la playa, donde posaban los alumnos que terminaban el Bachillerato, ¿ves? mozos y mozas mezclados. Unos años después, en nuestra época de estudiantes, eso ya era impensable.

Profesores y promoción de alumnos en la zona verde de la parte posterior del Instituto. Propiedad de Marieta Chavert.

Y atiende, te voy a contar qué paso con el jardincito.

Fotografía Archivo Municipal de A Coruña /Visual/:/ Vista parcial//ca. 1930-1940/ Sig. 2.030.

Fotografía aérea del Instituto. Publicada en la revista Nuevo Mundo. 1930. Propiedad de Marieta Chavert.

Como ves, limitaba a la derecha con Modesta Goicouría y, a la izquierda, con la calle Eusebio da Guarda, que estaba entre el Instituto y el Colegio. Pero al empezar la guerra, necesitaron armas. Y se les ocurrió tapiar las salidas de la calle Eusebio da Guarda y arramplar con la zona verde. Adosaron a nuestro edificio almacenes, despachos, una carbonera y una fragua. Todo para la fábrica de armas. ¿Y adivinas dónde la montaron? Pues justo al lado, en el Colegio: un día mandaron a los niños a casa y al día siguiente empezaron a producir pistolas y fusiles allí mismo.

Calle Eusebio da Guarda vista desde la Plaza de Pontevedra. Detrás del muro, dependencias de la fábrica de armas. Propiedad de Marieta Chavert.

Plano del edificio del grupo escolar da Guarda ocupado por la fábrica de armas de La Coruña y dependencias ubicadas en el Instituto de Enseñanza. Propiedad de Marieta Chavert.

Hoy te llevarías las manos a la cabeza, pero a nosotros, en el día a día, nos parecía normal. Un bedel, el Señor Fraga o el bueniño del Señor Iglesias, se asomaba a la puerta del aula para avisar de que la clase había terminado (se pasaba antes de tiempo a cambio de un soborno de tabaco). Nosotros coreábamos: '¡la hora!'; salíamos salvajes a jugar al palán y billarda por los pasillos. Y justo al lado sonaba la sirena que marcaba los turnos de los trabajadores de la fábrica de armas. Los veíamos desde las ventanas. Acaban de dar las cuatro y veintidós, va siendo hora de entrar por la puerta principal. Me ajusto la carpeta debajo del brazo. Vamos, venid también vosotros, los que estudiáis o habéis estudiado en el Eusebio, los profesores, todo el personal. Voy a abriros la ventana a lo que viví aquí dentro. Y primera decepción: me faltan las contrapuertas de madera, unas que hacían de segundo cierre, por eso aún hay marcas en el suelo. Pero el resto del vestíbulo está igual. Y ahí, en esa salita estrecha que está a la izquierda de la escalera, asistí yo a reuniones del APA décadas después, como padre. En los años 30 en esta planta solo enseñaban Artes y Oficios, las puertas de madera maciza son las mismas, pero con agujeros nuevos de taladro. En uno de los Departamentos descubro un mueble modernista fuera de su sitio, me molesta. Y a cambio, me agradan mucho, mucho, los patios. Las chicas jugaban al baloncesto en éste de la izquierda. Usaban falda y zapatos. Auri recuerda que incluso intentaron federarse; Don Antonio Meijide Pardo dirigía sus entrenamientos. Y también los nuestros de hockey sobre patines. Nosotros practicábamos en la Plaza de Pontevedra y en el Leirón, el antiguo Casino de Juan Flórez. Y para hacer Educación Física nos tocaba caminar hasta la calle Adelaida Muro.

Un momento, quietos-parados, me acabo de topar con la vitrina de los animales disecados, nosotros les llamábamos bichos. ¿Qué hace aquí abajo? Siempre estuvo en el Museo de la segunda planta. Ese zorro ni me suena, debe ser nuevo. O regalo de un coleccionista especial. Y falta el mono, recuerdo que le arrancábamos los pelos del culo para dejarlo como a una mona de Gibraltar. No sabes la de coruñeses, alumnos o no, que venían a ver el Museo, era el único de ese tipo en toda la ciudad. También ha de ser único y temido lo que hoy llamas Despacho de Dirección. Reconozco el reloj y al del cuadro lo conoce muy bien Auri: es el retrato al óleo de su querido profesor de Geografía e Historia, Don Antonio Bermejo de la Rica. Era catedrático, nada menos, y además dirigió el Instituto. Se conoce que vino destinado a La Coruña en los años 40, sino a cuento de qué iba a dejar su Ávila natal.

Retrato al óleo de Don Antonio Bermejo de la Rica. Propiedad del Instituto Eusebio da Guarda.

El antiguo reloj marca las cinco menos dos. A en punto quiero estar frente a la escalera principal, del brazo de mi mujer. Subimos despacio por mi pie, que me da guerra, y porque nos vamos parando a observar. Aún me impresionan las vidrieras, las estatuas con los faroles. En estas escaleras de piedra las chicas posaban para las fotos oficiales, en la sección Auri de la carpeta traigo una:

Grupo de alumnos en la escalera principal del Instituto Eusebio da Guarda. 1942. Propiedad de Marieta Chavert.

Ahí está mi morena, en la penúltima fila, la segunda empezando por la izquierda. Auri me sonríe, estira el cuello y se roza las puntas del pelo con la palma abierta. Recuerda que ese día les entregaron los premios de redacción, a ella le habían regalado un libro. Esta escalera tiene también su mala historia: un niño se cayó desde ahí arriba y se mató. Fue en 1939. La vida juega a ésas, yo en cambio sigo aquí, ya en el primer piso, frente al Salón de Actos, quiero ver... a ver si, ¡sí! Las mismas vidrieras, las pinturas de la bóveda, los bustos de los benefactores. Aquí se celebraba misa, la apertura de curso y la despedida de promociones y profesores, actos muy solemnes. Los catedráticos vestían toga larga con puñetas, muceta y birrete con pompón. Me han prestado esta fotografía curiosa, viene en el apartado Interiores:

Salón de Actos del Instituto Eusebio da Guarda. Propiedad de Mª Josefa Sánchez Posse.

¿Ves? La bandera nacional cubría ya el retrato de la República. No sé si te haces a la idea. Antes había dos tribunas, una en cada extremo de la sala. Se cargaron una, pusieron ese retablo horroroso y

luego intentaron disimularlo, digo yo, con esta cortina roja. Al menos la otra tribuna se ha salvado, es una preciosidad. Y atención, ¡están todas las bombillas!

En mi época de estudiante había

especialistas en birlarlas, porque aquí veníamos a clase de idiomas. Me sé los nombres de todos los profesores. De francés: Doña Concha Díaz, Doña Concepción Laquente, Don Vicente Sánchez Andrade y Don Luis Curiel. Don Antonio Durán Cao, de inglés. Y de alemán, Doña Lolita Ackerman, hija de un ingeniero germano que trabajaba en Fenosa. No sé si he mencionado que esta planta era solo para cursos de Bachillerato. Pero antes de avanzar te indico nuestro recorrido sobre plano para que te ubiques:

Piso 1º del Instituto. Plano antiguo.

Piso 1º del Instituto. Plano actual.

Cada profesor tenía asignadas unas materias. Había catedráticos, auxiliares y adjuntos. Y siempre se impartía la misma asignatura en la misma aula. Por eso nos cambiábamos de clase cada hora. Todos los profesores empezaban por don o doña. Pero, entre nosotros, los conocíamos por el mote: Pajarito, Cueros, La Tigresa, Figuritas. Aunque algunos no perdían el tratamiento jamás. Había una... Luego te cuento, pero espera, Auri está haciendo con la boca un gesto parecido a la seña del caballo en la brisca. Algo no le encaja; ya lo veo: la conserjería del Señor Serafín, que estaba pegadita al Salón de Actos, ha desaparecido, solo quedan las escaleritas de acceso a la tribuna. Tampoco damos con la antigua Secretaría. A saber dónde guardan los expedientes; los nuestros estuvieron aquí hasta principios de los años 40, entonces inauguraron el Instituto Masculino y a los chicos nos mandaron para allá. Con expedientes y todo, claro. Ellas se quedaron aquí solitas, por eso al Eusebio se le empezó a llamar Femenino. Pero antes de eso, chicos y chicas temblábamos justo delante del Despacho de Dirección. Nos daba miedo. Y a la Sala de Profesores solo te asomabas en caso de urgencia extrema. Al lado ha de estar el cuartucho en el que se guardaban los exámenes. Pues parece que no: ¿qué pintan aquí unos aseos? Ahora toca ver por dentro la chafallada de la playa: nuestras aulas ya no dan al mar, lo tapa el bloque nuevo. Además, del mobiliario antiguo solo quedan los suelos de madera de pino de tea, los plafones

de escayola, las fallebas, las contras y las ventanas. Si aprieto mucho los ojos aún puedo ver al profesor subidito a la tarima en la que apoyábamos los pies. Gritaba '¡retiren los cascos!' para poder pasar. Recuerdo las pizarras y la tiza, que manchaba muchísimo. Nos sentábamos en bancos corridos dispuestos como gradas, para que todos pudiéramos ver al profesor. Había escalones para subir a las filas altas. Escribíamos apoyados en unas baldas de madera colocadas frente a los asientos. Esta fotografía ha de ser de antes de la guerra porque el alumnado es mixto, pero sirve para mostrar el mobiliario:

Instituto Eusebio da Guarda: en clase. Archivo Municipal de A Coruña (AMC). Archivo Villar SIG. C-628-13M.

Ahora toca el aula Física y Química (nº 5, plano antiguo), nos daban el Señor Panisse, Don Ernesto Rivera y Don Germán, el Secretario. Éste se pasaba todo el curso explicando qué es una palanca y cómo se elabora el vino. Y esa otra ha de ser la de Matemáticas (nº 4). Había unos armarios, sí, me acuerdo, servían para guardar figuras geométricas. Los profesores: Don Daniel Bescansa Aler, que tenía una farmacia. Y Don Juan Rodríguez, fabricante de curtidos, que nos explicaba geometría, aritmética y polinomios. Recuerdo que llenaba toda la pizarra de fórmulas y, al terminar decía, 'me colé', borraba todo y vuelta a empezar. Que no se me olvide Don Gumersindo Rodríguez, Marco Polo. Aquí veníamos también a aprender el Catecismo del padre Astete en clase de Religión. Profesores: Don Leopoldo, Don Jesús Martínez, Don José Sánchez Mosquera, que fue director, y Don Diego Uña Calleja. Don Diego, el exigente, tenía gusto por algunos apellidos. Decía: 'Santos, Santos, cero por no saberte el Catecismo y cero por apellidarte Santos y no saberte el Catecismo' o 'Iglesias, Iglesias, cero por no saberte el Catecismo y cero por apellidarte Iglesias y no saberte el Catecismo'.

Auri está tocando las mesas, se acerca a la pizarra, coge una tiza, hace que escribe. Yo vuelvo al pasillo, frente a la puerta del aula. Me ajusto las gafas al puente de la nariz, miro a un lado y a otro. Ya entiendo la desfeita, se han comido un buen trozo de nuestra aula de Matemáticas para abrir el acceso al bloque que hemos visto desde la playa, ¡se habrán quedado a gusto! Espero que no se hayan cargado el aula de Caligrafía. Tiene que estar aquí mismo, entre los dos patios: ¡menos mal! sigue en su sitio. Era territorio de Don José Seijo Rubio, gran pintor. Su libro aún anda por casa, te muestro algunas páginas:

Teoría y Práctica del Arte de Escribir. José Seijo Rubio. 1932. Propiedad de Marieta Chavert.

Veo que Auri ya se ha colado en el aula de Literatura (nº 3, plano antiguo). Taconea sobre la tarima de madera, estudia los plafones, las molduras de escayola. Nos daban: Don Rafael Pérez Gómez, catedrático, que solo se pasaba una o dos veces al mes. Y Doña Julia Puga, la auxiliar. Ésa, recupero el hilo anterior, es la que nos traía firmes. ¡Ahí viene Doña Julia!', y enmudecíamos todos. Nos pegábamos, tiesos, a las paredes del pasillo, incluso los alumnos del tercio militar, que vestían de uniforme. Sentadito en esa esquina estaba siempre el Señor Fraga, con su mandilón gris. Y al lado, la sala de arrestos, nuestro nombre en clave para los retretes. Auri quiere que me asome al aula en la que nos examinamos de Ingreso (nº 2, plano antiguo): faltan las gradas y los pupitres con tapa. Aquí nos dieron Geografía e Historia y más adelante, Filosofía.

Pasan unos segundos de las cinco y veintisiete: yo ya quiero subir a la última planta, pero mi mujer insiste para que me asome a la Sala de Togas o Ropero. Los profesores guardaban su gabardina o su abrigo en el armario modernista con puertitas numeradas que hemos visto abajo (actual Departamento de Matemáticas). Venían siempre de corbata y por la calle usaban sombrero. Las profesoras: falda plisada, blusa, chaqueta y zapatos de tacón ancho:

Profesores del Instituto Eusebio da Guarda ya con la imagen de Franco al fondo. Propiedad de Mª Josefa Sánchez Posse.

Profesores del Instituto Eusebio da Guarda. Propiedad de Mª Josefa Sánchez Posse.

Y como los chavales de hoy, nosotros también teníamos nuestro argot. Al anorak para la nieve le llamábamos farroupeiro; matarrús al abrigo y la cazadora era pilerina. Vestíamos lo que heredábamos de hermanos, primos, tíos, no había tendencias ni cambios de temporada. A mis profesores les daría un patatús si entra en clase una chiquilla de las de ahora, con sus vaqueros rotos y sus piercings. En cambio, las asignaturas no pasan de moda: en ese cuarto de ahí al lado, el que da a la Plaza de Pontevedra, teníamos Filosofía con Don Agustín Díaz y, durante mucho tiempo, Geografía e Historia con el Señor Campillo, que vivía en la calle Real y también impartía Lengua. Recuerdo al Señor Losa, mancebo de una farmacia. Y a Don Antonio Bermejo de la Rica y su frase favorita: 'tiene usted unos ojos vivarachos'. Que no se me olvide Don Gonzalo Valentí, que era falangista. Ni Don Enrique Míguez Tapia. Anda, me faltaba Don Antonio Meijide Pardo, que sale en esta fotografía. Y tú, Auri, ahí en medio. ¿Ves todo nuestro material escolar? Un esqueleto y el mapa de la Península Ibérica colgando.

Grupo de alumnas en un aula del Instituto Eusebio da Guarda. Propiedad de Marieta Chavert.

Qué ilusión, aún cuelgan de las paredes del pasillo algunos de esos mapas en relieve y ¡cómo no! las anillas de hierro. A todas estas, mi mujer me ha ido empujando hacia la escalera lateral y ya estamos a seis peldaños de la segunda planta.

Piso 2º del Instituto. Plano antiguo.

Piso 2º del Instituto. Plano nuevo.

Auri se me vuelve a adelantar, va abriendo puertas: entro detrás de ella en nuestra aula de Física. Y hacemos un alto en la de Dibujo (nº 10, plano antiguo). Aquí Don Jesús Fernández Martínez, Jesito, y Don Manuel Tormo Domínguez despertaron en mi mujer el amor por la pintura. En clase dibujaba cacharros de loza rota y objetos de andar por casa, como éste:

Nº 53, 2º curso. Aurora Díaz González. Lleva el cuño del Instituto. Propiedad de Marieta Chavert.

Auri se ha quedado reviviendo aquellos ratos y yo me meto en el aula de Latín (nº 9, plano antiguo), señorío de Don Antonio Respino y de Don Leopoldo. Recuerdo que Don Leopoldo designaba cada

día al alumno Escribano. El Escribano tenía que asegurarse de que sus compañeros copiaran una y otra vez las declinaciones. 'Apunte, Señor Escribano, 100 veces rosa-rosae'. Y a copiar. Era un profesor bueniño. Nos reprendía cariñosamente: 'pero bicho, ¿cómo es que no te acuerdas de eso?' Mi mujer se ha escabullido del latín, la oigo gritar: ¡el Museo, el Museo!. Entro, lo noto vacío sin la vitrina de los animales disecados. Doña Rosario Riestra, Don Juan Bort, Don Daniel Bescansa Aler, catedrático, y Don Germán nos daban Ciencias al lado (nº 8, plano antiguo). Llegamos ahora a las viviendas de los conserjes, el Señor Serafín y el Señor Ferreiro, para ir al retrete les tocaba salir al pasillo. Entre los dos apartamentos está nuestro Laboratorio de Ciencias Naturales. Y enfrente tiene que haber una escalera estrechita de madera para subir al Observatorio Meteorológico. Efectivamente. En nuestra época de estudiantes nos traían a ver lo poco que había quedado. Está tal y como lo recuerdo: el mismo cuarto, la misma escalera de caracol hasta la terraza exterior. En tiempos, éste fue el único observatorio de la ciudad. Debió alcanzar cierta fama porque los redactores del periódico madrileño La Tribuna, nada menos, vinieron a verlo. Traigo en la carpeta esta fotografía:

Fotografía izquierda: Recuerdo de la Excursión Tribunicia a La Coruña. Agosto 1912. Morais. Propiedad de Marieta Chavert. Fotografía derecha: Dependencia interior del antiguo Observatorio, en la actualidad. Propiedad de Marieta Chavert.

Escalera de caracol en la dependencia interior del antiguo Observatorio. Propiedad de Marieta Chavert.

Es, probablemente, la instantánea más antigua del interior del Instituto que se conserva. Aunque esos instrumentos ni me suenan. Por la escalera de caracol yo no subo, pero mi mujer sí, y grita desde arriba qué maravilla o qué buena es tu tía. Será lo primero. Y lo último, pues se nos termina el recorrido, la espero junto la escalera lateral. Me ha hecho esperar, pero parece que Auri ya viene. Me mira. Sabemos que no se debe, estaba prohibidísimo subir ese último tramo de escaleras. Figúrate la de rumores que corrían sobre lo que se escondía arriba. Auri me sigue mirando, parece que se impacienta, así que cojo folgos y ¡arriba!. Al fin, por fin, todas las fantasía se transforman en, ¡oooooooooh!, solo es un fallado enorme, abuhardillado, que huele a madera. La luz entra por unas claraboyas. Veo un poco de todo: un pájaro disecado, pupitres, una camilla, farolas, puertas, eso parece instrumental de laboratorio, mapas impresos en tela y montones de papeles, diría que son exámenes. Mi mujer abre y cierra cajones, se mueve, todo lo toca. Yo me quedo firme en el centro de la estancia para poder permanecer erguido. Un rato. Me giro. Sigo firme, paseo la vista. Busco. Hasta que me echo a andar, quizás un poco demasiado deprisa para mi pie, a punto de que se me caiga la carpeta. Abro una portezuela de madera, juraría que dos ruedas dentadas acaban de encajar en mi cabeza, porque ¡he descubierto la maquinaria del reloj que se ve desde la plaza! Se ven los números, las agujas. Ahora sí tenemos que irnos. Cierro bien la carpetilla, cierro para ti, Marieta, para vosotros, la ventana por la que os he colado en mis años de estudiante. No olvidéis vuestro Instituto, andreses1, probad a contar vuestra historia a los nietos que tendréis. Cuando el Eusebio cumpla los 200, ¿por qué no? Consulto mi reloj de pulsera, miro por última vez la esfera gigante: 'son las seis y cuarto. Hora de marchar2'.

Fotografía izquierda: mi hermano gemelo, mi hermana y yo (a la derecha). 1937. Propiedad de Marieta Chavert. Fotografía derecha: Mi mujer y yo. 26 de diciembre de 2007. Propiedad de Marieta Chavert.

1

Apelativo cariñoso para cualquier niño, se llame como se llame.

2

Según la Real Academia de la Lengua:

- Irse o partir de un lugar. - Dicho de la tropa: Ir o caminar con cierto orden y compás.

Fachada do Instituto. Principios do s. XX

Fachada do Instituto. Principios do s. XX

La ciudad de A Coruña a finales del XIX y principios del XX José Ricardo Díaz Pardeiro Catedrático de Historia

La ciudad de A Coruña,“por dentro,”estaba llena de la viveza y tradición de las pequeñas ciudades de provincia, pero que en el caso de la nuestra mostraba una especial sensibilidad a los problemas sociales, políticos y culturales que la hicieron ser un claro referente para el resto de España.

LA CIUDAD ALTA

La Ciudad Vieja, llamada por aquel entonces Ciudad Alta, no variaba su aspecto con el paso de los años y constituía el núcleo del recinto amurallado de la población. Con sus casas vetustas, sus parroquias románicas y sus conventos silenciosos, tenía un carácter inconfundible. En la ciudad iban las señoritas solas a misa por la mañana y se iluminaban todas las casas cuando salía el Viático de noche, había tertulias a las puertas en las noches de verano y la hora oficial era la de la Colegiata. Se vivía más en familia y cambiaban poco los vecinos porque los que han vivido en la Ciudad difícilmente se resignaban a ir “allá abajo”, es decir, a la Pescadería. Cuando todavía no existían jardines ni farolas eléctricas en la Plaza de Azcárraga, ni lavadero detrás del jardín de San Carlos, ni se habían comenzado las obras de restauración en la Colegiata, vivía en La Ciudad lo más escogido del pueblo. El vecindario se componía en su mayor parte de gentes linajudas y adineradas: magistrados y abogados por la proximidad de la Audiencia; militares de alta graduación por la de Capitanía General; modestos hacendados y honrados menestrales, Había en la Ciudad Alta una popular institución, la de los soldados de Sanidad Militar, o sanitarios, como vulgarmente se les llamaba. “Muchachos de familias decentes, elegantes y aseados, finos y galantes”, que monopolizaban el amor de las lindas artesanas de La Ciudad. De cualquier guapa muchacha y con circunstancias, se podría asegurar que tuvo, tiene o tendría relación con un sanitario. Andaban por la ciudad como por su casa, y con el traje de faena hospitalaria salían a ver a sus novias o a procurárselas si no la tenían. Y no había muchachos de la curia, ni obreros de la Administración Militar, ni sacristanes de las iglesias que pudiesen competir con ellos. Donde hubiera un sanitario, boca abajo todo el mundo y a rendir corazones tocan. Desde las diez de la noche las calles de la Ciudad se hallaban solitarias y en calma, solo interrumpidas en las noches de verano por el rasgueo de alguna guitarra o algún pequeño escándalo en la calle de San Francisco que no tardaba en recobrar su plácido silencio. Cuando despuntaba el día, gentiles devotas tocadas con mantilla se dirigían a Santo Domingo o a la Tercera Orden para oír misa, y poco después los carros de los cuerpos de la guarnición que se dirigían a la Factoría militar para recoger el pan, daban la señal del movimiento y del tráfico diurno. Llegaban a la Audiencia los curiales y a la Escuela de Comercio los alumnos. Las comadres salían a la fuente de la plaza de Azcárraga, excelente lugar de noticias y chismografía local. Los sacerdotes se dirigían a los templos, comenzaban los toques litúrgicos en la Colegiata y principiaba una relativa animación de la Ciudad, donde no había tiendas de lujo, ni grandes establecimientos, ni fábricas, ni talleres, y así se vivía en la paz de los pueblos chicos, conociéndose y hablándose todo el mundo y siendo muy cordiales las relaciones de vecindad.

LA CALLE REAL

La Calle Real tenía un enorme y positivo atractivo y era el compendio y resumen de la población entera, Por ella pasaban paseantes, procesiones, manifestaciones, entierros “de gentes que se estimaban y supiesen morirse como es debido”…, llevando un buen duelo detrás. Paseando por ella andaban diariamente los grupos en los que todo cuanto ocurría era comentado y por tiendas y portales se formaban corros donde se charlaba de lo lindo. El señor formal, de vida metódica y arreglada, que ha dado un paseo por el muelle o bajo los árboles del relleno, acababa el día pasando la velada en la tertulia de una botica y después de una charla grata y pacífica, interrumpida de vez en cuando por la llegada del recado en demanda de medicinas, se iba para casa a buena hora, a dormir santamente. El murmurador profesional que comenta y ridiculiza cuanto sabe y si no lo inventa, va de casino en casino o de grupo en grupo, dando y recibiendo impresiones que se traducen en mordiscos y alfilerazos a la humanidad entera, siempre en espera de uno de esos noticiones gordos. El político recorría el espacio de la calle absorto por sus pensamientos y sus discusiones que si no se referían a esta u otra forma de gobierno, a tal o cual principio de democracia o autoritarismo, en cambio giraban alrededor de las cuentas del ayuntamiento o al repartimiento de los Consumos. El regionalista iba al establecimiento en cuyo recinto se discutía en”enxebre” puro, no sin abominar de cuando en cuando de los que pasaban por delante permitiéndose hablar en castellano. El revolucionario acudía a la tienda donde el derecho constitucional se había hecho y deshecho un montón de veces y la demagogia era cantada con entusiasmo. Los señores graves, pero siempre aficionados a ver las chicas guapas, tomaban posesión del vestíbulo del Círculo de recreo y allí comentaban como estaban desarrolladas las niñas de fulano, o se enfrascaban en discusiones ruidosas y acaloradas acerca de sus opiniones.

Las mujeres andaban de tienda en tienda, unas veces comprando y otras revolviendo, y los desocupados o los aficionados a divertirse se colocaban en cualquier lugar estratégico apoyados en la barra o paseando arriba y abajo en grupos numerosos, si gustaban de la salsa de los comentarios viendo desfilar al mujerío. El domingo era el día de gala en la Calle Real. Después de las misas del mediodía, media Coruña se descolgaba en la céntrica vía con los trapitos de cristianar colgados del cuerpo. Allí estrenaban las muchachas sus trajes, allí se pasaban revista unas a otras con el rabillo del ojo, el pueblo lucía sus galas y los galanes flechaban a las doncellas con sus dardos más temibles. Por la noche, igual o mayor concurrencia inundaba la Calle Real. Son las modistas, las artesanas de la ciudad que paseaban su garbo, su andar gracioso y su elegancia. Una vez que se pasaba revista a todas las bellezas locales, el paseo se disolvía y salían por las calles próximas o lejanas las que vinieron a dar fe de vida a la del centro.

EL CAMPO DE LA LEÑA.

Lugar muy diferente era el Campo de La Leña, planicie que se extendía entre la Ciudad Vieja y La Pescadería. Era conocido también con el nombre de “Campo da Forca”, que traía a la memoria la imagen del verdugo montado a caballo del reo, según costumbre de la época. Cuando las vendedoras de quincalla fueron expulsadas de la antesala de la Plaza de Abastos, llamada después plaza de los huevos y plaza de los Capones por Navidad, se instalaron en el Campo de La leña, y lo que empezó por unos cuantos puestos de poca importancia, se convirtió en una calle comercial con sus aceras de tiendas de madera que se extendían desde la calle de Panaderas hasta la que conducía al cementerio. Era los días de mercado un centro comercial de relativa importancia, donde se surtían las gentes del campo de lo que necesitaban, con el producto de lo que a su vez habían vendido. Telas, cintas, puntillas, botones, calzado, boinas, fajas y bayeta amarilla para el reuma..,todo se vendía en aquellas barracas a las cuales para ser comercios a la moderna, solo les faltaba instalar la luz eléctrica y anunciarse en la prensa local.

Al terminar la acera, la quincalla cedía su puesto a la ferretería, de nuevo y de viejo. Aquello era un mar de hoces, hachas y martillos, cerrojos, llaves y parrillas, pero en medio de aquel desorden siempre se encontraba lo que se buscaba. Objeto de especial interés era la sección bibliográfica del Campo. Ya no se colocaban los libros a granel sobre el suelo o sobre un catre, sino que se utilizaba la barraca para toda clase de mercancías y los puestos de libros tenían la categoría de verdaderas tiendas. Los bibliófilos madrugadores tendrían la paciencia de ir examinando uno por uno todos los libros en busca del ansiado incunable, los vendedores van conociendo la mercancía, ya no se les daba gato por liebre como antes en que solo juzgaban el mérito literario por el estado de las pastas y pedían más dinero por “Una esposa mártir” con láminas al cromo que por unas “Partidas” encuadernadas en pergamino. Allí había de todo, tanto en lo literario como en lo musical, si bien en los primeros dominaban las tácticas, ordenanzas y cuartillas de la Guardia Civil, y en la segunda las poleas y habaneras. Los muebles ocupaban un segundo lugar, extendiéndose en fila por detrás de las casetas de quincalla y ferretería. Se vendían muchos muebles usados y los tipos más corrientes eran la cuna de pino sin pintar y la cama de hierro del sistema antiguo que se doblaba sobre si misma y que ahorraba la estampa en la pared porque todos tenían en el medallón de la cabecera la efigie de algunos de los beneméritos de la Iglesia. Se podían admirar artísticas mesas de noche y los escaparates de caoba, en los que se encontraba un San Roque de medio metro, un niño Jesús con pantalones y enaguas y un Santiago que no llegaba a un decímetro con caballo, además de las flores de cera con hojas de papel de estaño. Todo esto era el núcleo propiamente dicho, pero además existían los arrabales y dependencias del mercado. Desde la calle de Panaderas, una casa si y otra no, eran sucursales del Campo que contenían sillas, libros, instrumentos de viento, ofreciendo sus escaparates un pintoresco espectáculo. Un poco alejado de este bullicio se encontraba el mercado rural, con productos de la agricultura e industria del país: grano, piñas, poma y barro de Buño eran las principales mercancías que allí se expendían. La hoja de maíz o “poma”, pese a los jergones metálicos, era la base del decúbito local. Las cosas se vendían por libra, por vara o por ferrado, pero la “poma” se vendía por sábanas, medida única en los anales métricos españoles. Dos buenas sábanas de hojas de maíz hacían un jergón camero. El Campo de la Leña tenía todo el carácter de una feria o mercado regional, con el aliciente añadido que le daban las mil curiosidades, los restos de grandezas pasadas que allí iban a parar, lo cual no sucedía en los demás mercados.

LAS TABERNAS

Las tabernas eran locales poco amplios, oscuros y detestablemente amueblados. El vino, castilla o rivero, tenía formidables competidores en la caña, la ginebra o el anís. Se empezaba a consumir la cerveza de barril, pero esta bebida tenía pocos prosélitos y la mayor parte la bebían después de haber abierto boca con algunos vasos de vino. Las antiguas denominaciones de “chiquita” y “vaso” habían cedido el puesto al tecnicismo moderno y pasaron a llamarse “dieces” o “quinces” por alusión al número de céntimos que costaba cada medida. El vino del Rivero no se servía en vaso, sino en taza, porque los entendidos decían que en esos recipientes sabía mejor. El anís se vendía por copas a cinco céntimos y la caña también estaba sujeta a esa medida y al cuarterón o “pucheiro” que era el doble. La ginebra se vendía igualmente por copas, y todos estos líquidos eran los preferidos para “tomar la mañana”, sin que faltase quien lo hiciese con vino blanco con el pretexto de “ser más digestible” y de preparar mejor el estómago para posteriores libaciones. Las vísperas de los días festivos, singularmente los sábados, era cuando las tabernas estaban más concurridas y se cerraban más tarde. Eran amenos lugares de tertulia y discusión y la política, principalmente, era la que hacía el gasto. Allí entre “quince” y “quince”, se debatían las más

trascendentales cuestiones religiosas, económicas y sociales. El asunto del día se comentaba en tonos variados, con robustas voces, insinuantes puñetazos sobre la mesa o el mostrador y convincentes interjecciones. De aquellos debates quedarían los políticos como zapatos: Maura esto, Montero Ríos lo otro; Romero Robledo lo de más allá. El clero como un conjunto de bribones y la milicia un asilo de vagos. La Magistratura, un semillero de venales nulidades. Los ricos, unos ladrones. Los asuntos locales eran los que más apasionaban y se discutía amplia y detenidamente todo lo que formaba la chismografía de la ciudad: que si el político X o Z; que si el compañero está vendido a la burguesía porque aunque no gana más que nueve reales al día, usa calcetines de a peseta el par y fuma tabaco de a siete reales; que si la compañera de tal fue sorprendida confesándose con un jesuita o haciendo la novena de san Antonio; que si la mayoría republicana del Ayuntamiento no hace cosa de provecho, ni favorece poco ni mucho al proletariado…. En algunas tabernas se servían callos los domingos, también los días de fiesta y la concurrencia aumentaba, figurando entre ella muchas mujeres que iban con sus maridos a disfrutar del sabroso guiso. Entonces el aspecto de estos establecimientos era muy pintoresco, ya que se comía y bebía alegremente, no se hablaba de política y ofrecían el espectáculo de una expansión familiar, olvidándose por un momento las luchas y las miserias de la vida que sobre todo acosaban al proletariado, harto necesitado de lícitas expansiones.

LA REUNIÓN RECREATIVA E INSTRUCTIVA DE ARTESANOS “Siempre vieja y siempre nueva”, la Reunión de Artesanos, desde que se inauguró el 19 de marzo de 1847 por un grupo de convecinos, tenía por objeto “proporcionar recreo a la clase artesana en los días de descanso” A lo largo de estos largos años, tuvo el Circo periodos boyantes, de brillante porvenir. Tuvo épocas de penuria, momentos de agobio, pero a través de todas las situaciones, en todos los tiempos, ha sido el eje de la vida coruñesa, centro donde cristalizaron grandes ideas populares, lugar de conjunción de iniciativas y sentimientos, labores patrióticas, benéficas, culturales…El pueblo la convirtió en portavoz de aspiraciones comunes, en órgano de concreción de las palpitaciones del corazón coruñés que ella ha sabido satisfacer cumplidamente: Canalizó las iras de los ciudadanos coruñeses contra el Gobierno para defender nuestra capitalidad militar a través de la Junta de Defensa. Llegó Pi y Margall, ex presidente de la Primera República Española y el Circo le tributó una espléndida acogida. Lo mismo con Aureliano Linares Rivas cuando visitó nuestra ciudad, o cuando llegó de La Habana el maestro Castro Chané, uno de los más importantes músicos gallegos, en el año 1907. En la coronación poética de Curros Enriquez a su regreso de Cuba en 1904, en la recepción de su cadáver cuatro años más tarde y en el homenaje de duelo y admiración que se le tributó, el Circo de Artesanos dio muestras de que en su seno bullían los mismos sentimientos que expresaba A Coruña y Galicia entera.

VELADA EN HONOR DE ROSALÍA DE CASTRO Esta Sociedad organizaba los acontecimientos más significativos en sus salones o los trasladaba al Teatro Rosalía de Castro cuando la importancia de la celebración lo exigía y el numeroso público quería participar en él. Ejemplo de ello fue la velada en honor de Rosalía de Castro en el año 1885. Ni en las galerías del teatro, ni en ninguna parte a donde se dirigiesen las miradas, se descubría vacante una sola localidad. Ocupaba la presidencia Doña Emilia Pardo Bazán y a su derecha Emilio Castelar. Serían las ocho y media de la noche cuando Doña Emilia inauguraba la sesión literaria con un discurso en el que vertía juicios acerca de las literaturas regionales. Expuso varias causas que concurrían en el pequeño aprecio que el vulgo sentía por los trabajos de la imaginación y la injusticia observada con los literatos a quienes no se les auxiliaba como debiera. En comprobación de esta tesis recordó la tibieza de los legisladores españoles que aún no habían llegado a aprobar la ley que procurase, en su ancianidad, alguna pensión al eminente José Zorrilla, el gran poeta lírico que tenía un pie en la tumba y otro en la inmortalidad.. Hizo un justo elogio de nuestro idioma y un juicio del estado de nuestra literatura regional, analizando las causas por las cuales el idioma gallego no poseía toda la riqueza de que era susceptible, debido a que en Galicia, al revés de lo que ocurría en Cataluña, el gallego no tenía cabida en los usos sociales. La intervención más esperada era la de Emilio Castelar, ex presidente de la Primera República española y eminente orador. Su palabra era esperada con impaciencia. Empezó diciendo que él conocía perfectamente la historia de nuestro gran pueblo que había contribuido poderosamente al progreso y a la libertad. A Castelar se le conocía por las luchas que había sostenido por la libertad y contra la reacción; por contribuir a alcanzar la libertad de las conciencias que gemían victimas de la

intolerancia religiosa, y por los esfuerzos que había realizado para poner fin a la infame trata de negros, comercio vil, decía, que “encadena a seres que son nuestros hermanos y los arroja al vientre del barco negrero, más feroz que el vientre de un cetáceo”. El genio de Rosalía de Castro consiste en su estilo sencillo y elocuente, que habla al alma con el lenguaje de todos los grandes poetas. Y Galicia, su tierra, su alma, su historia, son el templo de la mujer. Con oír la ternura propia de cualquier melodía gallega, semejante a la dulce caricia del amor, siempre melancólica de suyo, hasta en sus mayores satisfacciones y venturas, se persuade uno a creer que solo el sentimiento femenino ha podido emitir música tan delicada y suave. Como político, su presencia no podía pasar desapercibida para el Circo de Artesanos, quien organizó en su honor un banquete político a pesar de la negativa que había dado días antes el gobernador civil. No se llamó banquete, sino “modestísimo té”. Pronunció un discurso, el quinto en solo dos días, cuando las autoridades pretendían que no pronunciase ni uno solo. Tenían miedo de su palabra que consideraban revolucionaria, pero como representante de la Nación poseía inviolabilidad y si él ocupase el poder, dijo, lo cual es muy fácil, y si Don Antonio Cánovas del Castillo viniese aquí a pronunciar discursos a favor de la Restauración de la monarquía, yo dejaría en completa libertad al señor Cánovas, ni un obstáculo habría de ponerle en la propaganda pacífica de sus ideales.

CONCEPCIÓN ARENAL El 4 de febreo de 1893 moría en Vigo Doña Concepción Arenal, esa mujer excepcional, “verdadero fenómeno del pensamiento humano”, como dijo Cánovas del Castillo. El Circo de Artesanos enlutó sus balcones en señal de duelo por tan irreparable pérdida, acordando asociarse a cuantas manifestaciones de duelo y homenaje se hiciesen en A Coruña a la iluste autora del “Visitador del pobre”. Esta mujer dedicó toda su vida a la defensa de los más desfavorecidos, llamando la atención sus trabajos en los congresos internacionales de Londres, Estocolmo, Roma y San Petersburgo, siendo proclamada como una autoridad en Europa en las cuestiones sociales. Sus obras han sido traducidas al francés, inglés, italiano, alemán y polaco, al tiempo que sus estudios penitenciarios la elevaron a la categoría de suprema autoridad en la materia. Con razón dijo Gumersindo Azcárate, pensador y sociólogo español: “La defensa de los pobres la hizo escribir acerca de la beneficencia; su amor al obrero, sobre derecho social; los presos, el derecho penal y sistemas penitenciarios; las victimas de las guerras, sobre el derecho internacional”. Y como Cánovas dijo: “Nadie la superó en alteza de pensamiento, ni en riqueza de análisis, ni en la exactitud de la observación”. En el año 1907 se le rindió un homenaje, saldando la deuda que Galicia tenía con esta mujer y el Circo de Artesanos participó activamente en su organización. En el Teatro Rosalía de Castro volvió a sonar de nuevo la voz de Gumersindo Azcárate, político krausista, uno de los fundadores de la Institución Libre de Enseñanza en 1876, quien elogió la labor de Concepción Arenal, considerando que era la mujer cumbre del mundo de aquella época y su memoria sería imperecedera: “Concepción Arenal es de las pocas personas de quien puede decirse: pensó alto, sintió hondo y trabajo recio”. Terminado el festival, la Reunión Recreativa e Instructiva de Artesanos dedicó a los reclusos de la cárcel de A Coruña una comida extraordinaria y por la tarde una abundante merienda. Con motivo de la celebración en A Coruña, en el año 1914, del Segundo Congreso Penitenciario Español, se promovió erigir un monumento a su memoria, asociándose a esta idea el Circo de Artesanos, que la acogió con interés, contando también con el apoyo y cooperación de otros centros culturales. El día 17 de septiembre se inauguró en los jardines de Méndez Núñez, asistiendo el Ayuntamiento, centros populares y oficiales, de enseñanza, instituciones benéficas, obreros y alumnos de las escuelas, constituyendo una verdadera apoteosis de A Coruña, teniendo su

culminación en el discurso del ex presidente del Consejo de Ministros, el coruñés Eduardo Dato, jefe del partido Conservador.

DOÑA EMILIA PARDO BAZÁN Y DON MIGUEL DE UNAMUNO No era extraño que Doña Emilia Pardo Bazán participase en muchas de las actividades culturales de la ciudad y particularmente las que organizaba el Circo de Artesanos al que le unía un gran afecto. Como muestra de ello, en el verano de 1887, se la nombró Presidenta Honoraria de la Reunión de Artesanos. Años más tarde, en 1912, el Circo se une a la iniciativa de La Voz de Galicia que propuso a Doña Emilia como académica de la Real Academia Española, ayudando en lo posible para que el sexo no fuese inconveniente a la hora de obtener el voto favorable del resto de los académicos. Ella por su parte, contribuía a resaltar con su personalidad cualquier fiesta cultural para la que se le solicitase. Así en el año 1903 actuó como anfitriona de Don Miguel de Unamuno cuando éste llegó a A Coruña procedente de Ourense en donde había asistido a un Congreso Pedagógico. El rector de la Universidad de Salamanca en su recorrido por nuestra ciudad daba muestras de satisfacción por nuestras costas, nuestras calles y nuestra gente, reparando en la estatua de Eusebio Da Guarda al lado del Instituto, ya que le llamó la atención lo raquítico de ella, así como la actitud forzada en que estaba colocada la figura. La velada organizada por la Reunión de Artesanos en el Teatro Rosalía de Castro se inició con un discurso de Doña Emilia en el que ensalzaba la figura de Don Miguel de Unamuno como pedagogo y aunque señaló ciertas discrepancias de pensamiento con él, era precisamente esto lo que le hacía sentirse más inclinada a respetarlo, porque la tolerancia es la suprema virtud de los pueblos cultos y la contradicción es la fuente de donde emanan los mayores aciertos. Por la contradicción nos reconocemos a nosotros mismos y nos es grato hallar espíritus opuestos al nuestro. Ella, Doña Emilia, lo que quería era que esta tolerancia, virtud de la que el Circo de Artesanos ha sido siempre un claro exponente, llegase a ser entre nosotros virtud nacional porque la sabiduría está en permitir que cada cual sienta y piense como quiera. En España hemos sufrido muchos males por empeñarnos en que todo el mundo pensase de determinada manera y eso nos detuvo en nuestra marcha histórica. Don Miguel de Unamuno, por su parte, habló de Dios, de la periferia, del evangelio, de la miseria, de la cultura y de las ideas que, si son dogmáticas e impositivas, no las respetaba: “Las ideas deben tenerse mientras sirven y sustituirse después por otras nuevas. Hago con ellas lo que con los zapatos, los uso mientras están útiles, luego los tiro. Nunca falta quien los recoja”.

El Circo de Artesanos consiguió mantenerse, durante bastantes años, controlado por los artesanos y alejado de las contiendas políticas. Pero en la medida que la institución se consolidó, desaparecieron las limitaciones para ser socios y pronto la burguesía y la alta burocracia fue controlando parcelas de poder. De ahí que los presidentes empezaron a ser poderosos burgueses, políticos destacados, siendo muchas veces la presidencia el escalón inmediato al control del Ayuntamiento. Y así hasta nuestros días, hoy sin protagonismo sigue existiendo, sobreviviendo con la vejez de sus socios.

Porta de entrada ao Instituto. Foto de J. Carlos Rivas

As Ciencias nas aulas do Instituto Xosé A. Fraga Director do Álbum da Ciencia (Consello da Cultura Galega). Á unha do mediodía do día 1 de outubro de 1890 inaugurouse na praza de Pontevedra a nova sede do centro de ensino secundario da Coruña, que tomou o nome de “Instituto Eusebio da Guarda”. O Instituto local, creado en 1862, iniciou o seu labor docente no curso 1864-65 no que fora o pazo dos marqueses de Camarasa, un edificio que vén coincidir co que hoxe alberga o Colexio Público Montel Touzet, na rúa “Herrerias”, chamada daquela “Calle del Instituto”. Das circunstancias que deron orixe a ese centro, denominado o “Instituto Antiguo” deu conta Antonio Meijide (Meijide, 1991); o edificio que o aloxaba pasou despois de 1890 a sere sede da Escola de Comercio e da Real Academia de Medicina de Galicia e Asturias. No da praza de Pontevedra tamén se instalou a Escola de Belas Artes. Hai uns anos presentei datos relacionados co ensino das Ciencias Naturais no Instituto (Fraga, 1994). Agora abordarei brevemente algunhas instalacións, personaxes e circunstancias relacionadas coa actividade científica no centro docente que este ano cumpre o seu 125 aniversario, utilizando como fonte principal as súas memorias anuais publicadas. Observatorio meteorolóxico O instituto de ensino secundario local contou desde os seus primeiros pasos na rúa Herrerias cun observatorio que dirixía o profesor Benito Sotelo Rivas, quen xa iniciara as súas observacións meteorolóxicas en outubro de 1844, desde a cátedra de Matemáticas do Real Consulado Marítimo. As memorias anuais do Instituto recollen as “Observaciones meteorológicas” desde o curso 1876-77, aparecendo as mesmas como propias da “Estación de La Coruña” e asinadas polo “encargado del Observatorio”, que foi ata 1916 (agás pequenos intervalos), Acisclo Campano Alfgeme, pois a responsabilidade recaía no catedrático de Física e Química do centro educativo. Cómpre subliñar que ata a creación en 1900 da estación metereolóxica da Granxa Agrícola Experimental de Monelos e en 1914 a da “Sociedad de Oceanografía del Golfo de Gascuña”1, a do Instituto foi a única da cidade, a que fornecía de toda a información meteorolóxica desta contorna a nivel español e internacional.

1

A primeira institución creada en Galicia para o estudo do mar, con actividade entre 1906 e 1918.

Folla das “observaciones meteorológicas” do Observatorio do Instituto No curso 1890-91, co traslado ao novo emprazamento da praza de Pontevedra, o Observatorio pasou a contar cunhas dependencias máis amplas na azotea do edificio, cun bonito “quiosco”, e gabinete específico no piso situado debaixo, comunicados por unha escaleira de caracol. De todos os xeitos, ata o 11 de xullo de 1891 non se fixo efectivo o traslado, por falta de medios e polo estado de saúde do responsable, o profesor Campano. A nova instalación estaba situada a 43º22´10´´N e 08º 24´23´´W. Para o Observatorio mercou o Instituto un barómetro e termómetro rexistradores de Richard no curso 1905-1906 e un anemómetro no 1912-13, e realizou diversos gastos periódicos por adquisicións de follas de rexistro e pequenas reparacións. Por exemplo, no curso 1910-11 a Memoria anual consigna a merca de “Dos series de hojas para barómetro registrador. Una serie de hojas para pluviómetro. Dos plumas grandes para registradores. Reformas varias en los aparatos. Hojas impresas para partes diarios”2. Á morte de Campano en 1916 fíxose cargo do Observatorio Manuel Rubial, axudante da da estación da “Sociedad de Oceanografía del Golfo de Gascuña”, a quen substituíu Gonzalo Brañas cando tomou posesión da cátedra de Física e Química en 1917. Precisamente Brañas foi protagonista do labor do Observatorio o 30 de agosto de 1905 cando co gallo dunha eclipse total de Sol aproveitou a estadía na Coruña (nese momento era catedrático en Oviedo) para estudar a súa influencia sobre a declinación magnética e nese traballo utilizou un compás de declinación do Observatorio do Instituto coruñés3 cuxos resultados comunicou nun artigo aparecido nos Anales de la Sociedad Española de Física y Química (Brañas, 1905)4. Na Memoria do Instituto explícase que a eclipse durou 24 segundos e que “Con el auxilio de cuatro anteojos de distintos aparatos astronómicos, se vió la imagen del Sol reproducida en pantallas, con tanta claridad y precisión, que se distinguían perfectamente las manchas de dicho astro luminoso, su magnitud y sus movimientos”5. 2

(1912): Memoria acerca del estado del Instituto General y Técnico de La Coruña durante el curso 1910 a 1911 escrita por D. José Ma. Hernansáez y López. La Coruña: Tipografía La Gutenberg, p. 52. 3 Instituto General y Técnico de La Coruña. Memoria del curso 1904 a 1905. La Coruña: Tipografía La Constancia, p. 10. 4 (1905): Influencia del eclipse total de sol de 30 de agosto último sobre la declinación magnética. Observaciones hechas en La Coruña, Anales de la Sociedad Española de Física y Química, 3: 340-342. 5 Instituto General y Técnico de La Coruña. Memoria del curso 1904 a 1905. La Coruña: Tipografía La Constancia, pp 9-10.

Hoxe o Instituto conserva a estrutura básica do Observatorio, o gabinete transformado en aula, a fermosa esqueira, o quiosco e a azotea, un valioso patrimonio da historia do centro educativo e da cidade que suxiren a necesidade dunha axeitada rehabilitación e uso museístico. Gabinete e profesores de Historia Natural Nos centros de ensino a actividade docente relacionada coa Bioloxía e Xeoloxía (o que no seu tempo se denominou Historia Natural), estivo vinculada ás coleccións de obxectos naturais e modelos para o ensino, xeralmente localizados nos gabinetes e museos escolares. Desde os primeiros pasos da ensinanza secundaria oficial a lexislación obrigou a que os centros educativos dispuxeran deses obxectos. Así, o Plan Pidal (1845) sinalou no seu regulamento que os institutos deberían contar cunha colección “clasificada de Mineralogía”, outra de “Zoología en que existan, al menos, las principales especies, y láminas en que se representen los diferentes seres de la naturaleza, cuyo conocimiento convenga dar a los alumnos e un jardín botánico y un herbario dispuesto metódicamente”6. Esas instrucións foron reiteradas en diversas ocasións, de forma especial polo responsable do Ministerio de Instrucción Pública y Bellas Artes, Antonio García Alix, no Real Decreto de 20 de xullo de 19007. O Gabinete do Instituto coruñés estivo constituído inicialmente por elementos da colección do primeiro profesor de Historia Natural, o naturalista Víctor López Seoane. Pouco despois dotóuselle dos fondos propios, para o que se recorreu ao procedemento habitual na época, a merca de material en París. Dos 22.002 reais e 59 céntimos destinados á adquisición de “material” en 1865, 5.890 reais empregáronse na adquisición na firma de Mr. Eloffe de obxectos para o Gabinete de Historia Natural8. En anos sucesivos o Gabinete recibiu contribucións diversas, xeralmente agasallos de particulares. A situación mudou algo desde os derradeiros anos setenta, pois nese nese tempo, 1876, o Instituto acadou a categoría de “provincial” e puido dispoñer de maiores ingresos, que permitiron interesantes adquisicións. Xa na nova ubicación da praza de Pontevedra, en decembro de 1890, o naturalista Seoane agasallou ao Instituto cun exemplar dunha ave, un mascato (Sula bassana, “en librea de un año, cazado en alta mar cerca de las costas de la Coruña”). E no curso 1896-97 tivo lugar unha salientable incorporación. O agasallo dunha importante colección de insectos procedentes da illa de Cuba, recollidos por Juan Lembeye y Lartaud. Os seus testamentarios, Benito Lembeye e José Barrié Pastor, entregaron 25 caixas pequenas e tres grandes, “y además dos carteras, una con 64 cuartillas manuscritas y la otra con 141 sobre estudios entomológicos hechos por el referido naturalista; una obra del mismo señor acerca de las aves de la isla de Cuba y un retrato suyo el cual será colocado en una de las paredes del Gabinete de Historia Natural de este Instituto, y lo más cerca posible de la valiosa colección de insectos y manuscritos de que acabamos de dar cuenta”9. No curso 1876-77 chegou ao centro o catedrático Tomás Rico Jimeno, quen permaneceu un longo período exercendo a docencia, pois marchou no ano 1911. A súa presenza ao fronte da cátedra reflectiuse nun claro crecemento das coleccións, as actividades desenvolvidas na área de Historia Natural e o estilo moderno destas (“ensino activo”). Rico tentou de desenvolver as clases prácticas, co manexo de novos instrumentos, como o microscopio, a utilización de modelos anatómicos e a incorporación das excursións. De feito, a única referencia que temos de excursións escolares cunha mínima continuidade, organización e coherencia pedagóxica, en institutos de Galicia no XIX, corresponde ás que Rico impulsou no Instituto de A Coruña. Hai indicacións sobre excursións, por 6

Reglamento del Plan de Estudios decretado por S.M. en el 17 de setiembre de 1845. García Alix, Antonio, isposiciones dictadas para la reorganización de la enseñanza por on Antonio García Alix, primer ministro de nstrucción blica y ellas Artes, Madrid, Imprenta del Colegio Nacional de Sordomudos y de Ciegos, 1900, p. 139. 8 (1866): Memoria leída en el día 16 de setiembre de 1865 en el Instituto local de 2ª enseñanza de La Coruña. Coruña: Establecimiento Tipográfico Puga, p. XIII. 9 (1899): Instituto de La Coruña. Memoria del curso de 1896 a 1897. La Coruña: Tipografía de “La Mañana”, p. 8. 7

exemplo de 1889, pero as que están ben documentadas son as realizadas nos cursos 1893-94 e 189495. Asemade, Rico salientou como autor de numerosos materiais pedagóxicos, en concreto libros de texto. En 1894 publicou Nociones de Historia Natural, que tivo unha segunda edición corrixida en 1898. En 1897 apareceu Elementos de Anatomía, Fisiología e Higiene, que tamén chegou a unha segunda edición modificada en 1905. O estilo e intención do autor en tódalas súas obras era o de mesturar a sinxeleza expositiva, a claridade, cuns contidos modernos. O 30 de novembro de 1911 Rico Jimeno deixou o Instituto e a cátedra de Historia Natural foi ocupada polo coruñés Fermín Bescansa Casares, outro profesor con relevante pegada nas décadas en que formou parte do cadro docente do centro educativo. Bescansa formou parte dunha xeración que ao abeiro da Junta para Ampliación de Estudios (JAE) acadou unha sólida formación científica. Licenciado en Farmacia e Ciencias Físico-Químicas, realizou o doutoramento en Farmacia en Madrid. En 1903 obtivo a cátedra de Historia Natural e Fisioloxía e Hixiene do Instituto de Soria e ao pouco trasladouse a Ourense. Fermín Bescansa centrou o seu labor científico na Botánica, sobre todo no estudo das algas, a Ficoloxía, e sobre esa materia obtivo unha bolsa da JAE para estudar no laboratorio do profesor Goebel, da Universidade de Múnic. Sendo catedrático no Instituto coruñés realizou recollidas sistemáticas de algas mariñas na cidade herculina e Baiona, con máis de vinte enclaves de mostraxe. Como un “experto ficólogo” cualificou Dosil Mancilla (2007) a Bescansa logo de analizar as identificacións dos exemplares do seu herbario: máis dun milleiro de mostras, recollidas entre 1905 e 1950 nas costas galegas (principalmente entre 1914 e 1917), que foron sen dúbida o seu traballo máis valioso. O herbario consérvase na Universidade de Santiago, se ben tamén deixou algúns exemplares no Gabinete do Instituto. O labor destes profesores e a xenerosidade de diversos doantes provocaron que as coleccións Gabinete de Historia Natural do Instituto coruñés fosen unhas das máis relevantes do ensino galego. Ese valioso patrimonio foi repartido entre os actuais institutos “Salvador de Madariaga” e “Eusebio da Guarda”, cando se creou o “Instituto Masculino” en 1947 e esa circunstancia, as dificultades e falta de medios para preservar as coleccións e certa desidia levaron a unha lamentable redución e deterioración dos fondos. Darwin no Instituto O tramo final do curso 1876-77 no Instituto de ensino secundario da Coruña veu acompañado dunha extraordinaria novidade. Os 174 alumnos oficiais e os 11 catedráticos que formaban o corpo docente puideron gozar do privilexio de consultar na biblioteca do Instituto un exemplar da primeira edición en español do libro de Charles Darwin, A orixe das especies. Un acontecemento que ocorría por vez primeira nun centro docente galego, coa particularidade a subliñar de que ese texto foi adquirido pola propia institución.

O libro de Darwin na lista de adquisicións do Instituto que figura na memoria correspondente ao curso 1876-77 A edición orixinal do libro de Charles Darwin apareceu a fins do ano 1859, mais ata 1877 non veu a luz a primeira versión completa en castelán co título de Orígen de las especies por medio de la selección natural o la conservación de las razas favorecidas en la lucha por la existencia, unha tradución de Enrique Godínez da sexta edición inglesa. A esa pioneira edición pertence o exemplar adquirido polo Instituto coruñés. Na relación de libros mercados o texto do naturalista inglés aparece na posición décimosexta nunha ampla lista de 197 obras (397 volumes) mercadas nese curso pola institución, como certificaría o bibliotecario do Instituto, o profesor Pedro Hernández Calles10. A incorporación do libro repetiuse pouco tempo despois, no curso 1878-79, outra circunstancia única no mundo docente galego. A adquisición da publicación de Darwin polo Instituto herculino tivo lugar en plena ofensiva “restauradora” contra as propostas do naturalista inglés. Nesa liña antievolucionista en 1875 o enxeñeiro de minas compostelán Antonio Eleizegui Ituarte deu á luz El materialismo ante la Ciencia. E no mesmo 1877 a coruñesa Emilia Pardo Bazán iniciaría a publicación dunha serie de artigos: “Reflexiones científicas contra el darwinismo”. A conmoción que causou a difusión do texto de Darwin obedeceu, en primeiro lugar, ao propio contido científico do libro, que modificou substancialmente o xeito de ver a natureza e entender o lugar do ser humano nela. A nova teoría incorporou como elementos básicos para comprender a natureza a longa e continxente historia das formas vivas, situou a xenealoxía como explicación das semellanzas entre os organismos e supuxo a rotura da tradicional visión harmónica da natureza, baseada nun falso e aparente equilibrio natural. Mais o darwinismo superou nos seus efectos o territorio específico da ciencia. Convulsionou á sociedade da época e afectou a concepcións fundamentais establecidas porque apareceu para a mentalidade de amplas capas da poboación como a plasmación na natureza da idea do progreso. Unha xustificación científica do cambio que resultaba inquietante para os defensores do inmobilismo. De feito, o libro de Darwin tivo numerosos e importantes inimigos porque cuestionaba a explicación tradicional, con base na Biblia, do desenvolvemento do mundo natural. E abriu o camiño cara a unha distinción que hoxe nos resulta do máis familiar, a existente entre o mundo do

10

(1878): Memoria acerca del estado del Instituto provincial de segunda enseñanza de La Coruña durante el año académico de 1876 a 1877. Coruña: Imprenta y Encuadernación de Vicente Abad.

coñecemento e o do relato relixioso. Mundos que naqueles tempos permanecían mesturados, coa explicación científica subordinada ao que marcaban os dogmas de fe. Nun contexto tan pouco propicio á difusión da teoría da evolución podemos deducir que a pioneira e repetida adquisición do polémico libro na edición en castelán polo Instituto coruñés non obedeceu a unha casualidade nin foi obra dun docente despistado. De feito, inclinámonos a supoñer que a xestión foi unha meditada decisión dun profesor que viña de acceder á cátedra de Historia Natural no Instituto local en xullo de 1876, Tomás Rico. No longo período de estadía na cidade, o profesor Rico despregou unha ampla actividade e deixou unha fonda pegada, sobre todo no ámbito político e profesional. Identificado co republicanismo foi elixido concelleiro e mesmo ocupou a 4ª tenencia de alcaldía do Concello coruñés. A coincidencia que se deu entre a chegada de Rico e a adquisición do libro de Darwin é unha pista sobre a intervención do profesor no tema. A ese elemento debemos engadir o seu perfil ideolóxico, que encaixa moi ben co das persoas que estaban a difundir a Darwin en Galicia e España. Efectivamente, os datos coñecidos sitúan como un grupo de especial receptividade ao darwinismo na parte final do século XIX o formado por individuos relacionados ou interesadas pola ciencia con claro compromiso político progresista, republicano ou anarquista. Porén, o dato máis relevante, mesmo pola súa singularidade, está constituído pola postura de Rico favorable ás concepcións do naturalista inglés. No libro que publicou en 1894 na Coruña, Nociones de Historia Natural, que utilizou como texto nas súas clases no Instituto, describiu brevemente a teoría darwinista e afirmaba que se trata da “más razonable” explicación de como aconteceu a aparición de especies biolóxicas. O valor histórico desa posición explícita de Rico sobre as propostas de Darwin reside no feito de que se trata da única coñecida nun libro de texto escrito polo profesorado de ensino secundario e universitario na Galicia do seu tempo. Polo tanto, coidamos que a man de Rico debeu ser decisiva para que o libro de Darwin chegara aos andeis da biblioteca do Instituto coruñés. A acción de Rico debeu atopar un complemento moi útil no ambiente favorable ás novidades que atopou no Instituto e mesmo na propia cidade. Historicamente o ensino público actuou como un espazo de pluralismo e foro de progreso e o Instituto coruñés constitúe un bo exemplo. Ese ambiente receptivo atopaba continuidade na cidade, onde o republicanismo tiña unha especial tradición e influencia no terreo político e no labor das escolas laicas, sindicatos, sociedades, casinos, etc. Un alumno singular: Roberto Nóvoa Santos En 1895, uns meses despois da marcha de Pablo Picasso, iniciou os estudos no Instituto Eusebio da Guarda un rapaz de 10 anos que chegaría a ser o médico máis importante que deu Galicia na historia, Roberto Nóvoa Santos. O alumno puido gozar dunhas instalacións novas, unha biblioteca ben fornecida e actualizada e unhas cátedras científicas con abondoso material didáctico e un profesorado competente e activo. De feito o Instituto constituía unha referencia de modernidade educativa no panorama galego.

Roberto Nóvoa Santos Nóvoa naceu no número 20 da praza de María Pita, fillo de Rita Santos Varela, costureira, e Ramón Nóvoa Gutiérrez, sarxento de Artillería, “militar de cuchara”11. O neno viviu nun espazo cidadán novo, chamado a ser clave na vida social e na estrutura urbana coruñesa, desenvolto na segunda metade do século XIX como conexión entre a Cidade Alta (Vella) e a Pescadería. A xente chamáballe a praza do Derribo porque foi o nome que tivo ata outubro de 1876, xa que por ela pasaran as murallas da cidade, derribadas para crear a praza e os edificios12. O rapaz desenvolveu os seus estudos primarios no Colexio Dequidt, para o que tiña que atravesar a cidade co fin de chegar ata a súa ubicación, preto da rúa Juan Flórez. No colexio preparou Roberto o ingreso no bacharelato obtendo a cualificación de “Sobresaliente” no Instituto. Coa entrada no centro educativo da praza de Pontevedra iniciou un período importante na súa formación intelectual e humana. Tocoulle asumir un dobre e difícil reto. O rapaz experto e bo estudante nos seus primeiros pasos tivo que demostrar a súa especial capacidade nunha contorna máis esixente, a do Instituto, e debeu soportar, simultaneamente, a enorme tensión que na vida familiar provocaría a guerra de Cuba, pois o pai estivo destinado alí en pleno conflito armado. Dirixía o Instituto José Pérez Ballesteros, sendo vicedirector Acisclo Campano Alfageme. Este zamorano, licenciado en Ciencias Física e Exactas, era o catedrático de Física e Química desde 1865. Da docencia das Matemáticas encargábase Luis Vives Casademunt, catedrático desde 1892, que viña de publicar un “Programa de Geometría y Trigonometría” no curso 1898-189913. Outros profesores de Nóvoa no Instituto foron Gonzalo Brañas e Tomás Rico. José María Hernansáez era o activo catedrático de Agricultura. Roberto Nóvoa transitou polo Instituto cun grande éxito académico, agás dúas calificaciones de "aprobado" en "Gimnástica"14; as súas notas sobresaíron, apreciándose unha melloría na excelencia acadada, “premios”, nos últimos cursos, quizais relacionada cunha maior adaptación á contorna e a 11

Expediente militar de Ramón Nóvoa Gutiérrez. Archivo General Militar de Segovia, sección 1ª, legajo N. 470, 12 folios. 12

Parte das murallas sairon brevemente á luz en 1984 cando foi construído o aparcamento subterráneo. Pode consultarse en: http://bdh-rd.bne.es/viewer.vm?pid=d-1683941 14 Expedente nº 4575. 13

influencia positiva da volta do pai ao fogar. Entre o alumnado do momento salientaban José Barbeito Rouco, Wenceslao Fernández Flórez, Gerardo Abad Conde, Santiago Casares Quiroga, Salvador de Madariaga e o propio Nóvoa, que de feito rematará o bacheralato obtendo o Premio Extraordinario na Sección de Ciencias15, segundo consta no Título expedido o 21 de xullo de 1900. Estableceu unha sólida amizade cun dos seus compañeiros, José Barbeito Rouco. Barbeito, quen era fillo do médico Manuel Barbeito Segovia, licenciouse en Medicina na Universidade de Santiago e estableceuse na Coruña, onde formou parte da Irmandade da Fala local e na República afiliouse en Izquierda republicana. O golpe de Estado de 1936 obrigouno a fuxir a Cuba, onde morreu. Marchou ao exilio acompañado do seu fillo, o tamén médico José Barbeito López. O paso polo Instituto supuxo para Nóvoa, entre outras cousas, a comprobación de que no terreo intelectual podía competir con éxito con xente da elite social coruñesa, como Salvador de Madariaga, Casares, etc. Pero tamén aprendeu a lección de que máis alá das capacidades intelectuais existían diferenzas sociais relevantes que condicionaban, e condicionan, as futuras posibilidades profesionais. Así aconteceu co seu compañeiro Salvador de Madariaga, quen despois de rematar o bacharelato en Madrid foi enviado polo seu pai, coronel do Exército, a estudar a Francia, no Collège Chaptal, a École polytechnique e a École nationale supérieure des mines de París, onde acadaría o título de enxeñeiro de minas en 1911. El, o fillo do sarxento, tamén quería ser enxeñeiro pero os recursos familiares non permitían atender os gastos da carreira en Madrid e por iso decidiu cursar Medicina en Santiago, empresa nada sinxela para a humilde familia. O acceso das mulleres ao Instituto, mulleres científicas. Unha conservadora e discriminatoria tradición vixente durante séculos entre as elites dirixentes en España e Galicia limitou o acceso das mulleres ao ensino, á actividade profesional e, por suposto, á ciencia. Ata 1910 as mozas que desexaban realizar estudos secundarios e superiores debían solicitar permiso para entrar nas aulas. Unha Real Orde do Ministerio de Instrucción Pública y Bellas Artes do 8 de marzo de 1910 eliminou esa obriga16, que se viu complementada con outra do mes de setembro, que permitía o exercicio da profesión derivada dos estudos efectuados17 No caso do Instituto coruñés comprobamos nas memorias anuais consultadas18 que as dúas primeiras que recibiron recoñecemento polos seus resultados académicos foron María Méndez Gil, sobresaínte en Historia de España, e Inés Hernández San Martín, en Psicoloxía e Ética, Xeometría e Trigronometría e Agricultura. Nos anos seguintes, salientaron na área de Ciencias, no curso 1893-94, de novo Inés Hernández San Martín en Física e Química, Historia Natural e Fisioloxía; no 1894-95 María Méndez Gil en Matemáticas, Historia Natural e Física e Química e Mª de la Luz Rodríguez Salgado, en Historia Natural e Física e Química. No curso 1898-99 obtiveron premio en Aritmética e Contabilidade Isabel Martínez Morás e sobresaínte en Xeometría e Trigronometría Mª Agueda García Iribarne. No curso 1903-04 salientou Celia Brañas Fernández en Xeometría, Fisioloxía e Hixene, Historia Natural e Agricultura e no 1907-08, Carmen Pérez Gómez en Alxebra e Trigonometría; no 1912-13, Mª Vázquez Crespo en Xeometría. Formando parte das alumnas destacadas figuraban os nomes dalgunhas mulleres que deixarían unha fonda pegada profesional na cidade, como María Barbeito Cerviño, Mercedes Tella ou Celia Brañas, dirixindo todas elas, por certo, os seus pasos formativos cara ao Maxisterio, un feito que non parece obedecer a unha común vocación e que pode estar relacionado coas escasas perspectivas na educación superior para as mulleres que sobresaían nos estudos secundarios. 15

Instituto de La Coruña. Memoria del curso de 1899 a 1900. La Coruña: Imprenta y Encuadernación de V. Abad, 1900, p. 6 16

Gaceta de Madrid de 9 de marzo de 1910, nº 68, pp 497-498. Gaceta de Madrid de 4 de sept de 1910, nº 251, pp 731-732 18 Nas memorias figuran as alumnas que salientaron nas cualificacións, polo que son só unha parte das matriculadas. 17

Entre esas alumnas salientamos a figura de Celia Brañas Fernández, pola súa proxección e interese pola ciencia. Foi profesora de Física e Química e Historia Natural, ademais de directora, na Escola Normal de Maxisterio da Coruña, en 1922 disfrutou dunha bolsa da JAE para realizar prácticas de Histoloxía nos laboratorios do Instituto de Ciencias Naturais de Madrid. Reclamou unha estación de Bioloxía mariña para A Coruña e interveu, como veremos, no curso de Bioloxía mariña impartido no Instituto en 1920. Mais a alumna do Instituto que acadou unha maior proxección científica foi María Wonenburger Planells19. A futura matemática solicitou facer o exame de ingreso o 23 de agosto de 193720 e na proba, realizada o 17 de setembro tivo que realizar a división de 42066 entre 343. Seguiu os cursos desde o 1937-38, primeiro, ata o 1943-44, sétimo. Tocoulle vivir no Instituto tempos de represión21, de nacionalcatolicismo, nos que o director, probablemente Míguez Tapia, afirmaba que “(…) el sentido de la formación reciamente Cristiano y Español es base inconmovible y razón de ser de nuestro trabajo”22. Tempos de xéneros afastados, polo que se ben o Instituto era mixto, as nenas ficaban na primeira planta e os nenos, que entraban por unha porta lateral, na segunda. María Wonenburger acadou en todos os cursos a cualificación de 10 nas disciplinas relacionadas coas matemáticas. En setembro de 1944 obtivo o Premio Extraordinario. Parece que o seu profesor de Matemáticas no Instituto foi Fermín Rodríguez Losada. No curso 1942-43, chegou ao Instituto outro profesor da disciplina, o catedrático Juan Sánchez de San Román. Como Losada non era catedrático e é costume que estes impartan os cursos superiores, é posible que Sánchez lle dera clase. Por certo, no curso 1942-43 foi nomeado como “encargado” de Matemáticas, Gumersindo Rey de Castro. Cando María rematou os estudos no Instituto pasou un ano na Coruña e recibiu clases particulares de Fermín Rodríguez Losada.

María Wonenburger Planells na homenaxe feita no ano 2011. María Wonenburger, no centro. A foto é de Xurxo Lobato

19

Agradezo á colega e amiga Mercedes Sampayo que me facilitara información sobre a presenza de María Wonenburger no Instituto. 20 Expedente de Maruja Wonenburger no Instituto Eusebio da Guarda, nº15.819. 21 O moderado Fermín Bescansa foi, xunto con outros profesores do Instituto, depurado do seu posto de profesor de Ciencias Naturais e logo confirmado por resolución do 30 de abril de 1941. 22 Instituto Nacional Femenino de Enseñanza Media de La Coruña. Memoria académica del curso 1942-43. La Coruña: Imp. Zincke Hermanos, p. 6.

O paso de Juan Rof Carballo, o difusor da Medicina psicosomática Este salientable médico e ensaísta, moi recoñecido en terreos como a antropoloxía e as ciencias do comportamento, foi fillo do ilustre veterinario de orixe catalá Juan Rof Codina. Con 14 anos, en marzo de 1910 veu para Coruña do seu Lugo natal polo traslado do pai á cidade herculina, espazo que o rapaz viviu como “un delicioso templo que servía de escenario a la belleza, al esplendor, a la múltiple variedad de la vida”23. Residía moi próximo ao Instituto, na rúa de San Andrés, 168, 3º e desde alí acudíu ás aulas do centro educativo. Entre o profesorado salientou a dous: “En el Instituto había tenido profesores admirables, Brañas, de Física, que con una modesta piedrecilla de galena nos abría los ojos al mundo de las ondas hertzianas y, sobre todo, Viqueira24, filósofo que nos introducía a nosotros torpísimos e inconsiderados, en el mundo del pensamiento” 25. O pai, Juan Rof Codina, dirixía un laboratorio na Granxa Agrícola Experimental localizada en Monelos, lugar que o fillo visitaba e onde observaba cultivos de algas microscópicas que el mesmo preparaba. Anos máis tarde, trasladado por represalias políticas, un exalumno do Instituto, o excelente investigador Juan Rodríguez Sardiña, asumiría a dirección do laboratorio de Viroloxía do centro agrario coruñés. Na Granxa Agrícola tamén traballou o catedrático de Agricultura do Instituto, José María Hernansáez y Moscoso, que chegou a dirixir a Escuela de Praticultura y Cultivos de Vega de San Pedro de Nós. Este profesor colaboraría coa celebración dunha xornada peculiar, "A Festa da árbore". Unha actividade oficial desde 1914 que acadou un gran espallamento e atención no período previo á Guerra civil e que despois sobreviviu con oscilacións, para acadar a forma actual de "Dia forestal mundial". No ano 1913 o Concello publicou un folleto co tìtulo de Fiesta del Arbol Coruña 1913, dirixido aos escolares da cidade. Nel recollese a lembranza de Joaquín Costa, un texto de Leopoldo Hernández Robredo, que era director da Granxa Agrícola e outro de José María Hernansáez, quen afirmaba: "A riqueza, a prosperidade e o engrandecemento de todo país montuoso esta nos seus montes e nos seus prados; contribuamos a poboar con ambos os solos da Galiza, todos os que sentindo o verdadeiro patriotismo arelemos véla rica, próspera e engrandecida"26. Curso de Bioloxía Mariña de 1920 En 1918 fundouse na Coruña o Instituto de Estudios Gallegos, promovido por Manuel Casás e Fernando Martínez Morás como unha entidade de estudos que fose unha alternativa de perfil moderado e “regionalista” fronte ao puxante movemento nacionalista xerado na cidade polas Irmandades da Fala. En agosto de 1919 a nova institución organizou o principal evento da súa historia, o “Primer Congreso de Estudios Gallegos”. Nunha das súas sesións, realizada no Instituto da praza de Pontevedra, actuou como poñente Celia Brañas, que escolleu como tema da súa intervención ”La

23

1993: Autobiografía intelectual, Anthropos, nº 141, 1993. Juan Rof Carballo. Una medicina dialógica. El próximo como constitución del ser, p. 27. 24 “Sirve a Galicia o que aproveita un salto de auga, o que fai froitificar dobremente un campo, o que crea unha compañía de navegación, o que escribe un poema, pinta un cadro, abre unha escola, fai ciencia”. Esta clarificadora reflexión realizouna Xohán Vicente Viqueira, impulsor da Irmandade da Fala coruñesa. 25 1993: Autobiografía intelectual, Anthropos, nº 141, 1993. Juan Rof Carballo. Una medicina dialógica. El próximo como constitución del ser, p. 28. 26 Traducido do español orixinal.

importancia de la creación de una estación de biología marina en La Coruña, y medios prácticos para establecerla”27. O certo é que unha potencia pesqueira como Galicia, a pesar de diversas iniciativas e propostas carecía nesas datas dunha sólida e necesaria institución que atendera ao estudo mar. Na Coruña actuara desde 1906 a “Sociedad de Oceanografía del Golfo de Gascuña. Real Sub-Comité de la Coruña” pero en 1918 deixou de funcionar. E en Vigo inaugurouse en 1917 un Laboratorio dependente do Instituto Español de Oceanografía, mais esa instalación tivo que pechar en 1920 e non se reabriría ata 1935. O Congreso aprobou entre as súas conclusións solicitar un curso de Bioloxía mariña a impartir na Coruña para ano próximo e a creación, posteriormente, dun Laboratorio ou Estación de Bioloxía mariña. No Congreso tamén interveu Ramón Sobrino Buhigas, daquela catedrático no Instituto de Pontevedra, quen falou sobre “ la alimentación e incremento de la sardina”. Esa presenza de Sobrino no evento puido xogar un papel relevante á hora de acadar a realización do curso solicitado, pois mantiña moi boas relacións co Museo de Ciencias Naturales, co seu director, Ignacio Bolívar. O Museo e Bolívar sostiña un claro enfrontamento co Instituto Español de Oceanografía e o seu director, Odón de Buen, que controlaba as diferentes estacións existentes en España, polo que o Museo arelaba dispoñer dalgunha instalación propia para organizar alí as súas actividades relacionadas co mar. Os cursos de Bioloxía Mariña que a institución organizaba na Estación de Santander tiveron que realizarse, xeralmente en época estival, en pequenos laboratorios instalados provisionalmente en diversos puntos da costa, como Valencia (curso 1919), A Coruña (1920) e San Vicente de la Barquera (1925). O caso é que o Museo aceptou encantado a posibilidade de impartir un curso na Coruña. O director do mesmo foi Enrique Rioja Lobianco, axudado por Manuel Ferrer Galdiano. Durou dous meses, desde mediados de xullo e desenvolveuse nas instalación do Instituto. Nas actividades usaron os laboratorios do centro educativo, a embarcación de “Junta de Obras del Puerto” e participaron profesores que foran antigos bolseiros da JAE, como Fermín Bescansa e Gonzalo Brañas, ou José María Hernansáez e o director da Estación meteorolóxica da cidade, Sr. Martín. Nas excursións mariñas polo litoral recolleron exemplares de especies mariñas, para despois ser estudados e analizados no Instituto, completado con leccións teóricas. Ao remate fixeron unha excursión polas Rías Baixas, “Con el fin de estudiar sus condiciones para el emplazamiento de un laboratorio marino anejo al Museo de Ciencias y al cual la Junta pudiese enviar a sus alumnos”. (Memoria da actividade, JAE). Ese comentario indica ben claro que a pretensión de Celia Brañas de acadar a instalación dunha Estación de Bioloxía mariña na Coruña non era a preferida polo Museo. En 1932, e despois de moitas dificultades, esa institución acadou a creación dunha estación en Marín, proceso no que interveu de xeito relevante Ramón Sobrino. Gonzalo Brañas e o gabinete radiotelegráfico. Gonzalo Brañas Fernández foi, con Bescansa, a principal figura científica entre o profesorado do Instituto nas tres primeiras décadas do século XX. Desenvolveu unha prometedora carreira investigadora, en contacto coa vangarda científica española e internacional e salientou como activo membro da comunidade científica, investigador e inventor. Excelente docente, a súa presenza foi todo un privilexio para o Instituto de secundaria da Coruña.

27

La Voz de Galicia, 27 de agosto de 1919.

Gonzalo Brañas Fernández (Arquivo da Real Academia Galega) Gonzalo realizou o Bacharelato no Instituto da Coruña e acadou a licenciatura en Ciencias en Madrid, por libre, en 1895. No curso 1893-94 exerceu como profesor interino de Debuxo no Instituto de ensino secundario herculino, un labor no que continuou varios anos, ata que en 1903 obtivo a cátedra de Física do Instituto de Oviedo. Na Coruña fundou e dirixiu o primeiro gabinete radiográfico e radioscópico da cidade (1899). Esa instalación foi o punto de partida das súas pescudas. Alí preparou o traballo que lle serviu para obter o doutorado en Ciencias: Estudio sobre las radiaciones hertzianas (Brañas, 1907). Nos anos seguintes completaría a súa formación e desenvolvería diversos proxectos na institución española que desde 1907 abriu novos tempos na ciencia, a JAE, que o seleccionou para traballar no laboratorio de Leonardo Torres Quevedo en Madrid, asumindo o compromiso de construír un magnetógrafo, pois o seu interese inicial polas ondas hertzianas foi dando paso a unha atención crecente polo estudo e rexistro do magnetismo. Continuou como bolseiro no ano 1912 e puxo en práctica o magnetógrafo, obtendo uns bos resultados. En 1913 foi nomeado xefe-técnico do taller do Instituto de Material Científico, organismo creado pola JAE para fornecer de materiais científicos aos centros docentes. O deseño e construción do magnetógrafo deu paso a unha fase de investigación de Brañas, centrada no rexistro da telegrafía sen fíos a longas distancias. Inventou un novo aparato, un receptor radiotelegráfico que recollía e amplificaba os sinais recibidos por procedementos electromecánicos, utilizando o alfabeto Morse. Esas pescudas leváronlle a realizar un par de patentes en 1914. Os esforzos do físico galego para mellorar o microrradiófono deron lugar ao cimaciógrafo, un rexistrador de ondas de lonxitude curta, aparato que presentou no Congreso da Asociación Española para el Progreso de las Ciencias celebrado en 1915 en Valladolid. Nese evento fixo unha demostración pública do seu receptor radiotelegráfico. Brañas pretendía continuar na estación radiotelegráfica militar da Coruña os seus experimentos e investigacións sobre radiotelegrafía e no Observatorio do Instituto outras relativas ao magnetismo terrestre e á electricidade atmosférica. De feito, en 1917 obtivo o apoio da Asociación Española para el Progreso de las Ciencias para a “instalación de una antena receptora de ensayo en el Instituto General y Técnico de La Coruña para las investigaciones (…) sobre radiotelegrafía”. Gonzalo Brañas participou de xeito notable no asociacionismo científico do seu tempo, un elemento novidoso e clave no desenvolvemento da comunidade de especialistas. Colaborou coa Sociedad Española de Física y Química, da que actuou como socio protector, foi membro da

Asociación Española para el Progreso de las Ciencias, sendo secretario da sección de ciencias físico-químicas entre 1912 e 1919. Os anos vinte foron testemuña dun declinar do labor científico de Brañas, quen, aínda así, realizou unha interesante viaxe para estudar en Francia o Novísimo procedimiento selectivo y antiparasitario de recepción telegráfica, grazas a unha bolsa da JAE, previa petición directa do profesor galego a Cajal. Brañas foi presidente da sección de Ciencias do Instituto de Estudios Gallegos. Ingresou na Real Academia Galega o 27 de xullo de 1941, en tempos de franquismo ben duro, nos que o presidente Manuel Casás recorreu a persoas, que como el mesmo, mantiñan, como máximo, un escaso compromiso coa lingua e cultura do país. BIBLIOGRAFÍA Álbum da Ciencia (http://culturagalega.gal/albumdaciencia/) para as biografías de Víctor López Seoane, Fermín Bescansa, Tomás Rico, José María Hernansáez, Roberto Nóvoa, María Wonenburger. DÍAZ-FIERROS, F. (coord., 2008): Historia da meteoroloxía e da climatoloxía de Galicia, Santiago: Consello da Cultura Galega & Consellería de Medio Ambiente e Desenvolvemento Sostible. DOSIL MANCILLA, F. J. (2007): Los albores de la botánica marina española (1814-1939), Madrid: Ministerio de Educación y Ciencia. FRAGA VAZQUEZ, X.A. (1994). O Instituto de 2ª. ensinanza de A Coruña no século XIX. O ensino das Ciencias Naturais. Revista del Instituto "José Cornide" de Estudios Coruñeses, 2728 (1992-93): 53-94. FRAGA, X.A. (1997). Os libros de texto de Ciencias Naturais da educación secundaria utilizados na segunda metade do século XIX en Galicia. Sarmiento. Anuario Galego de Historia da Educación, 1: 127-144. MEIJIDE PARDO, A. (1991): Eusebio da Guarda y el Instituto de 2a. enseñanza de La Coruña . A Coruña: Impr. "La Voz de Galicia".

Teito visto desde a escaleira imperial. Foto de Mario S. García

Escaleira de caracol que comunica coa azotea. Antigo Observatorio Meteorolóxico. Foto de Mario S. García

La Coruña de Don Eusebio da Guarda (1824-1897)

Mª Consuelo Mariño Bobillo Catedrática de Historia

En primer lugar, es obligado que dedique un cariñoso y sentido recuerdo al Profesor don Antonio Meijide Pardo, catedrático durante tantos años del Instituto Eusebio da Guarda que fue merecedor de que el aula vecina a su salón de actos -hoy día sala de profesores- ostente su nombre a lo largo de generaciones. Su labor como profesor de este centro y como ilustre investigador, estará siempre presente, no en vano sus certeras aportaciones de valiosos datos abrió el camino de la investigación a numerosos historiadores, entre ellos a mí y particularmente en este caso. Meijide fue el primero que estudió la figura de Don Eusebio da Guarda al que voy a referirme aunque por otros derroteros y no sólo porque fuese el fundador del centro que lleva su nombre y cuyo ciento veinticinco aniversario se conmemora, sino porque se merece un detenido estudio, como mecenas y filántropo y como representante de una época rica en acontecimientos históricos, no siempre afortunados pero tan significativos que, sin ellos, no podría existir La Coruña de hoy día. Tampoco, y reivindicando la figura de doña Modesta Goicouría, tengo ningún afán feminista, ideología que no comparto y menos aún con sus recientes manifestaciones. Además, este movimiento no se correspondería con los años que se estudian, prácticamente la segunda mitad del siglo XIX, en que, sin bandera ideológica alguna, muchas mujeres gallegas y en concreto coruñesas, dejaron su imborrable impronta y no sólo por su importantísimo papel en la literatura o en la música como se estudió recientemente1. Superadas las revoluciones, económicas y políticas, pronunciamientos incluidos, que enturbiaron el tránsito del Antiguo Régimen a la Edad Contemporánea, nació el sistema político liberal que en España tuvo lugar a través de un largo y doloroso proceso que no impidió la implantación de un régimen constitucional y parlamentario. La tan manida frase de laiser faire, laiser paser es todo un símbolo y la libertad se impone en todos los órdenes de la vida, hasta el punto de que dio nombre a esta etapa, el liberalismo, en que como en el Gatopardo “todo cambia para que todo siga igual”. La sociedad estamental ha sido sustituida por la sociedad de clases y aunque la nobleza ha dejado, en teoría, de ser un estamento privilegiado conserva un papel simbólico nada despreciable aminorado, cada vez más, por la pujanza de la burguesía que detenta el poder económico y con él los privilegios que le proporciona el dinero.

1

LÓPEZ SUEVOS HERNÁNDEZ, Beatriz y MARTÍNEZ MARTÍNEZ, Mª Rosario Eugenia Osterberguer (Mme Saunier), “Una aportación femenina a la creación musical gallega”, en Revista Nalgures, 2013, pp. 149-229, y MARIÑO BOBILLO, Mª Consuelo, “O mundo laboral da muller coruñesa” en O traballo visible das coruñesas, A Coruña, Concello da Coruña 2009, pp. 21-30.

Entre 1808 y 1833 se consuma el fin del Antiguo Régimen. Contribuyeron a su agonía la guerra de la Independencia, el Trienio liberal y el comienzo del reinado de Isabel II, cuando aún era “la reina niña”, puesto que fue proclamada el 24 de octubre de 1843, unos días después de haber cumplido los 14 años. La vieja disputa entre absolutistas y liberales que enturbió el reinado de su padre Fernando VII, será sustituida ahora por la de los liberales moderados y liberales progresistas, exaltados después, y escindidos, más tarde, en demócratas y republicanos, sin que, tristemente para este país, los turnos en el poder de unos y otros, tanto durante el reinado de Isabel Il como en el de Alfonso XII, -con el intermedio de un sexenio revolucionario con cambios trascendentales, tales como la constitución de 1869, el reinado de Amadeo de Saboya y la I República- estuviesen generalmente determinados por las múltiples constituciones o las leyes electorales correspondientes, sino por golpes de estado protagonizados por militares -comienza el llamado “régimen de los espadones”-, curtidos en su mayoría en las guerras carlistas que sirvieron de telón de fondo a la España legal de esta etapa; o por las presiones de la burguesía urbana progresista que se sentía apoyada por ellos, contribuyendo en ambos casos a dificultar nuestra entrada en la edad contemporánea y a impedir la estabilidad política. El constitucionalismo, el liberalismo y la democracia se fundamentan en estos años, aunque en el S. de Europa -Italia, España, Portugal, ahora mismo Grecia- existiese, y exista, una clara discordancia entre las formas políticas constitucionales y las realidades socioeconómicas. Pese a ello, se realizará la transformación definitiva del Antiguo Régimen. Son suprimidas sus añejas estructuras jurídicas, la monarquía absoluta es sustituida por una monarquía constitucional, se impone, bajo el ejemplo francés, una administración racional, centralizada y uniforme y, con menos entusiasmo, se intentan cambiar las antiguas formas de propiedad por una propiedad burguesa. Y digo con menos entusiasmo porque en Galicia, y en concreto en La Coruña, una burguesía, mayoritariamente foránea, que comerciaba con otras regiones españolas, con América, o con Londres y París, que creaba importantes sociedades de seguros marítimos o contribuía a los cimientos de la banca moderna, mantenía sin embargo formas contractuales feudales en el mundo agrario2. Todo ello, sin que la nobleza que no perdió su status, ni la Iglesia -Concordato de 1851- pusiesen demasiados inconvenientes. En La Coruña del XIX -todo un símbolo en la historia de Galicia de ese siglo- la burguesía, ya fuese abanderada del moderantismo o del progresismo, fue la protagonista de los cambios políticos y económicos que, en este caso y dada la longevidad de nuestros biografiados, don Eusebio da Guarda y dña Modesta Goicouría, abarcan desde los últimos años del reinado de Fernando VII hasta finales del siglo XIX, teniendo como eje central el reinado de Isabel II, entre otras razones porque es, precisamente durante el mismo, cuando se realiza la transformación definitiva del Antiguo Régimen3. A principio de siglo la provincia de La Coruña era la más poblada de las siete que entonces constituían el Reino de Galicia, aún siendo la más pequeña en extensión territorial. Su población representaba el 23 % de la región, con un crecimiento real positivo, a pesar de la inestabilidad política, la desaparición de los Correos marítimos, el traslado temporal de la capitalidad a Santiago, la pérdida del comercio americano o lo que pudo representar para esta provincia la reforma 2

Precisamente por estos años, 1859 exactamente y de acuerdo con el R.D. del 9 de enero de 1858, se creó el Banco de La Coruña con un capital de 4.000.000 de rs. y cuyo primer director fue don Pedro Manuel Atocha. 3 Modesta nació en La Habana en 1813 y falleció en La Coruña el 16 de mayo de 1889. Eusebio da Guarda, 11 años más joven que su esposa, nació en La Coruña el 14 de agosto de 1824 y falleció el 20 de marzo de 1897.

administrativa de Javier de Burgos de 1833. Circunstancias, todas ellas, que apenas incidieron en su actividad portuaria, según indica Madoz para el quinquenio 1840-44, ni en su población y que fueron compensadas además por el número de inmigrantes que llegaban a la ciudad, procedentes de otras regiones españolas, de la propia Galicia o del extranjero. Eusebio da Guarda descendía de uno de ellos. Era hijo del portugués Gonzalo José da Guarda Martínez, natural de la parroquia de Zarapicos, obispado de Braganza que, con 27 años, se avecinó en La Coruña en 1807, estableciéndose sucesivamente en las calles de la Barrera, San Andrés y Real donde vivía la burguesía de la época, sobre todo en las dos últimas4. Podemos pues considerar que aunque esa no fuese su situación inicial y formase parte del artesanado- Gonzalo da Guarda gozaba de una posición desahogada, debida no sólo a su profesión originaria, dedicada a la confección de borceguíes, sino porque, en el censo de comerciantes de 1840 figuraba ya como maestro de obra prima y comerciante al por mayor y menor, circunstancia que le habría posibilitado la adquisición de bienes, tanto rús ticos en las parroquias vecinas, como urbanos 5. Se casó dos veces, con feligresas pertenecientes a la parroquia de San Jorge, iglesia igualmente representativa de la clase burguesa. De su segundo matrimonio con Lorenza González García, nació Eusebio, el tercero de sus once hijos 6. Por tanto es necesario encuadrar a la familia de nuestro biografiado en esa pequeña burguesía foránea -minoritaria en lo que al origen portugués se refiere- que se asentó primordialmente en el barrio de la Pescadería y que llegó a La Coruña atraída por la prosperidad económica de que gozaba y gozaría esta ciudad a lo largo del siglo XIX, entre otras razones por el activo comercio que generaba su puerto7. Amén de que su Importancia militar como sede de la Capitanía pudo resultar también un atractivo para Gonzalo da Guarda, dada su profesión inicial, por el número de militares residentes en esta ciudad y la importancia logística desempeñada durante la guerra de la Independencia. Eusebio da Guarda realizó estudios en la Escuela de Náutica, en donde obtuvo el título de piloto que le facultó para ingresar en la marina mercante como tercer piloto particular e, inclusive, para verse eximido, por esta circunstancia, del alistamiento de soldados de 1844. Sin embargo fue rechazada su pretensión al cargo de ayudante de secretaría del Ayuntamiento de La Coruña8. Rechazo que fue grandemente compensado cuando, a finales de la década de los años cuarenta, entró como dependiente en la importante empresa mercantil creada por Baltasar Menéndez Fuertes, hijo de Felipe Menéndez y Teresa Fuertes que, como otros muchos comerciantes de origen vasco, había incluso solicitado la Carta Ejecutoria de nobleza, como descendientes de don Bernardo 4

La calle de la Barrera tenía un carácter más gremial que la Calle Real, lo que nos hace suponer que Gonzalo da Guarda fue cambiando de domicilio conforme mejoró su situación económica. Por añadidura, conservaba algunos bienes en Portugal como acredita el poder que en 1821 otorgó ante el notario Agustín Rey Bermúdez, a favor de su madre Juana Martínez para que administre sus bienes en el país vecino (A.N.C., pº 8216, f. 352). En el censo de comerciantes de 1840, figura Eusebio da Guarda González como comerciante “por mayor y menor”. MEIJIDE PARDO, Antonio, Temas y personajes de la historia coruñesa contemporánea. La Coruña, Diputación Provincial, 1997, p. 66. 5 Los borceguíes son botas de cuero con cordones por delante, destinadas a los militares por estar específicamente diseñadas para los entrenamientos y los combates. MEIJIDE PARDO, Antonio, “Censo de comerciantes coruñeses en los años de 1830 a 1845” en Revista del Instituto José Cornide de Estudios coruñeses, años VIII y IX, números 8 y 9, 197273, pp.227-246. 6 Del primer matrimonio había tenido una única hija, Benita. 7 La inmigración portuguesa, minoritaria, habría que incluirla en el 7 % de “otros” que señalamos en MARIÑO BOBILLO, Mª Consuelo, La Coruña bajo el reinado de Fernando VII. La burguesía comercial. La Coruña, Arenas Publicaciones 2009, p. 57 y ss. 8 MEIJIDE PARDO, Antonio, Eusebio da Guarda y el Instituto de 2ª Enseñanza de La Coruña. La Coruña, Biblioteca gallega, 1991, pp. 17-19.

Menéndez y dña. María Fernández de Miranda, oriundos respectivamente de Cabueñes (Asturias) y Deva (Guipuzcoa), que estaban “en el goce y posesión de nobles hijosdalgo”, pues, pese al Decreto de las Cortes de Cádiz del 6 de agosto de 1811 -Incorporación de los señoríos jurisdiccionales a la nación-, los comerciantes coruñeses lo mismo que los pertenecientes a la burguesía catalana, no sólo trataban de emular a la nobleza en sus costumbres, sino que, sin renunciar a sus negocios, deseaban gozar de los privilegios de ese estamento, tales como ventajas fiscales, enviar a sus hijos a colegios de nobles o verse libres del servicio de alojamiento9. Los hijos habidos en el matrimonio de Felipe Menéndez y Teresa Fuertes, fueron Sebastiana, Loreto, Baltasar, Gregorio y Juan10. Este último regentaba los intereses de la familia en La Habana, como antes lo habían hecho su padre y su tío, pues sin duda alguna esa ciudad era el punto primordial de destino del activo comercio de la burguesía comercial coruñesa11. Y fue precisamente en La Habana, donde tuvo lugar el matrimonio de Juan Menéndez con Modesta Goicouría, perteneciente a una adinerada y numerosa familia, constituida por don Valentín Goicouría, natural de Bilbao y dña María del Tránsito Cabrera, natural de La Habana12. Así pues y como veremos a lo largo de este pequeño

9

MARIÑO BOBILLO, Mª Consuelo, La Coruña, o.c., pp. 51 y ss. y, 427-445. A.C.N., pº 8342, f. 45, 20 enero, 1835, Baltasar Menéndez, hijo de Felipe Menéndez y Teresa Fuertes, ahora viuda, naturales respectivamente de la parroquia de San Andrés, concejo de Gijón y Teresa de la villa de Luanco, hace constar su filiación como biznieto de Bernardo Menéndez y María Fernández de Miranda. A.R.G. Pleitos, lº 21603, nº 35, Baltasar Menéndez con el Ayuntamiento de La Coruña “sobre que se le conceda el estado de nobleza”, 12 de abril de 1836. No le van a la zaga los Goicouría, linaje del país vasco, cuyo apellido aparece en numerosos pleitos desde el siglo XV en la Real Chancillería de Valladolid y reaparece en Cuba a mediados del siglo XIX. En 1867, un Real Despacho autoriza el matrimonio de Modesta Menéndez Goicouría Fuertes y Cabrera, hija de dña Modesta, con don José Leocadio Sanz y se le concede el título de Marquesa de Soller el 29 de noviembre de 1878. 10 Desconocía la existencia y el orden de nacimiento de Sebastiana y Loreto hasta ayer mismo (14-XI-2014) en que la primera aparece dando un poder general a su hermano Baltasar Menéndez, “del comercio de París” -sic-, ciudad con la que los Menéndez mantenían relaciones comerciales, para que verifique en su nombre todas las acciones que requieran sus bienes. Todavía vivía en 1862, censada en Acevedo 40 con su hermano Baltasar, viudo, y cuatro personas de servicio. A.M.C., padrones 1862, signatura 1163. Loreto debía de estar casada en La Habana con don Juan de Mata Montanazo. Fallecido este, Baltasar Menéndez apodera a don Ramón Just, vecino de La Habana para que represente las acciones de su sobrino don Luis Montanazo . A.N.C., Protocolos, Pº 8795 (1854), f. 699 y ff. 1048-1049. 11 A.N.C., Protocolos, pº 8342, ff. 45, 199,355-356 y 378. A.M.C. Intendencia, caja 1011. En MEIJIDE PARDO, Antonio, “Censo de comerciantes coruñeses en los años de 1830 a 1845” en Temas y personajes de la Historia coruñesa contemporánea: La Coruña, Deputación provincial de A Coruña, 1997, pp. 62 y 64, Baltasar Menéndez figura en el censo de comerciantes coruñeses de 1834 como comerciante al por mayor y Juan Menéndez en el de 1837 y 1841 al por mayor y menor. GARCÍA LÓPEZ ALFONO, Calles con Historia, La Coruña, Espacio cultura editores, 2009, p. 364, señala que la casa nº 75 de la Calle Real que fue sede del Banco Echetvarría, hoy día Abanca, pertenecía a la familia Goicouría y que en ella vivió el matrimonio Menéndez Goicouría y que, fallecido Juan Menéndez, su viuda se casó con Da Guarda que pasó a residir en la misma casa. Sin embargo tanto en los documentos notariales que son precisos, como en los padrones municipales que no suelen serlo siempre, dependiendo mucho del interés y la cultura del alcalde de barrio de turno, el domicilio familiar de Juan Menéndez y, al menos, en los primeros años del matrimonio Da GuardaGoicouría, figura en el número 38 de la citada calle, Real unas veces y Acevedo otras, dependiendo del momento político, moderado o progresista. Ocurre lo mismo con los Cantones de Lacy y Porlier, defensores también del liberalismo progresista. V. MARIÑO BOBILLO, o.c. pp. 25-28. 12 Los hijos del matrimonio Goicouría-Cabrera fueron Domingo, Felipe, León, Gonzalo, Carmen, Josefa, Loreto y Modesta, todos ellos con el apelativo de “don”, como correspondía a comerciantes de categoría. El 20 de febrero de 1850, dña Modesta otorgó poder a su madre para que la representara en la testamentaría de su padre y pudiese vender sus bienes en La Habana. Y, posteriormente (21-IV-1852), cedió los créditos de la herencia fincable de su padre a su hermano Gonzalo “en razón del afecto que le profesa”. A.N.C., Protocolos, pº 8793, ff. 217-218. Aun así y según descendientes de la familia Goicouría, dña Modesta aportó a la familia Menéndez una gran fortuna y, si bien los hijos varones del matrimonio Menéndez Goicouría murieron sin descendientes, tanto el apellido Menéndez como el de Goicouría no han desaparecido y el segundo está presente en el callejero de la ciudad que dedicó dos de sus calles a este apellido V. IGLESIAS MARTELO, Vicente, La Calle Real coruñesa, Arenas publicaciones, La Coruña, 2008, pp. 129130 y LÓPEZ ALFONSO, o.c., pp.162-163, 304-305.

estudio, la relación de Juan Menéndez con La Habana, en donde residió de 1826 a 1837, se basaba en importantes intereses económicos y familiares13.

Árbol genealógico del primer marido de Modesta Goicouría, con quien tuvo descendencia

Los Menéndez, como los Fuertes, estaban domiciliados en la Calle Real, circunstancia, la buena vecindad, que, con otras muchas coincidencias, dio lugar a relaciones de parentesco y económicas con otros comerciantes, y, consecuentemente, a la estrechísima endogamia que caracterizaba a la burguesía coruñesa del siglo XIX, hasta el punto de que cincuenta familias monopolizaban la vida social y económica de la ciudad. No en vano y a través de numerosas alianzas matrimoniales y societarias entre las familias Fuertes, Fernández de Luanco, Barrié y Fullós Rivera, se llegó a constituir un importante grupo de presión, al estar todos ellos emparentadas entre sí. Aunque a los Menéndez les favoreció sobre todo su parentesco con los Fuertes, no cabe duda que tanto Baltasar como Juan, sobre todo el segundo, figuraban entre los mayores contribuyentes de La Coruña a mediados del siglo XIX14. ¿Se dedicaban los Menéndez al comercio de esclavos? No hemos encontrado documentación fidedigna que lo acredite, en parte porque en Galicia, según opina Alonso Álvarez, se ha destruido 13

A.N.C., pº 8342, f. 378, 31-VII, 1833, poder de Baltasar Menéndez a su hermano Juan para gestiones en La Habana. Aunque la sociedad José Antonio Fuertes e Hijo, figure en algunas publicaciones entre los “Pequeños comerciantes coruñeses”, no se puede obviar que esta sociedad era accionista de la “Sociedad de Seguros marítimos María Santísima de los Dolores y Apóstol Santiago”, ni que ambas familias, Fuertes y Menéndez, eran miembros de la Sociedad “Figueroa, Menéndez y Compañía” constituida por José Antonio Fuertes, Felipe Menéndez y Felipe Figueroa con sede social en La Coruña y en la Habana, dedicada al comercio en general. Alejo Fuertes, importante liberal y miembro del Club de la Esperanza, era un insigne representante de esta saga. Se dedicaba a la importación de cueros y practicaba también el corso. ALONSO ÁLVAREZ, Luís , Comercio colonial y crisis del Antiguo Régimen en Galicia (1778-1818), Xunta de Galicia, Consellería da Presidencia, A Coruña,1986, pp. 117,152, 155 y 222, MARIÑO BOBILLO, La Coruña bajo…, o.c., pp. 442, 496 y 499-500. 14

mucha de la documentación dedicada a la trata, no toda, como afirma, porque nosotros hemos encontrado datos y realizado un estudio sobre los principales negreros coruñeses que en la década de los treinta seguían comerciando con negros y, muchos de ellos, disimulaban este tráfico con la dedicación oficial al “comercio de cueros”15. ¿Estaban los Fuertes, en concreto José Antonio y Alejo -precisamente comerciante de cueros- entre ellos? Puede ser, puesto que entre 1816-1820 se realizaron veinte expediciones negreras Coruña-Africa-La Habana y su descendiente, Teresa Fuertes, madre precisamente de Juan Menéndez, aparece censada en la Calle Real con un esclavo negro que también “poseían” otros burgueses adinerados e inclusive funcionarios de la administración. Y el propio Juan Menéndez, que también comerciaba con cueros, no sólo realizaba más que frecuentes viajes a la isla de Cuba sino que aparece censado como “vecino y del comercio de La Habana” lo mismo que su homónimo y tío, también Juan Menéndez, que figura como residente en la citada isla y de quien fueron herederos los Menéndez Fuertes16. Si bien es verdad que, de acuerdo con un tratado franco-británico a partir de mayo de 1820, debía abolirse el tráfico de esclavos en las costas de Africa situadas al norte del Ecuador, prohibición que conllevaba la indemnización a España con 400.000 libras esterlinas, lo cierto es que entre 1823 y 1865, se introdujeron en Cuba 300.000 esclavos, recurriendo a ardides tales como desembarcarlos de noche o en playas alejadas. Y, por qué no decirlo, contando no pocas veces con la anuencia, o al menos el silencio, de los capitanes generales de turno. Y en la época que estamos tratando, recurriendo también a navíos de titularidad extranjera que ya frecuentaban asiduamente el puerto de La Coruña que contaba con importantes empresas navieras, entre ellas la de Juan Menéndez primero y, tras su fallecimiento, la de Modesta Goicouría, que, al poco tiempo, pasó a regentar y dio su nombre Eusebio da Guarda. Aunque no podemos afirmar que ninguno de los tres citados últimamente, fuese negrero, es necesario reconocer que la defensa a ultranza del liberalismo, tan presente en la historia de la Coruña decimonónica, no impedía los contrastes y ni siquiera excluía que la caridad y religiosidad fuesen compatibles con la esclavitud, cuya abolición total en Cuba y Filipinas se produjo en 1880. Ni tampoco con el ejercicio de cargos públicos. Lo que sí aparece documentado es que Juan Menéndez, de acuerdo con su hermano Gregorio que regentaba el ingenio propiedad de ambos en Cuba, se dedicaba a trasportar, nunca mejor dicho, emigrantes gallegos con la condición de que trabajasen como colonos durante cinco años en el citado ingenio, cobrando un sueldo mensual de cinco pesos fuertes y dos mudas de ropa al año y asegurándose previamente, ante notario, que el colono respondería de su compromiso de trabajo con los bienes que poseía en Galicia. Trasporte que, entre los años 1847 y 1856 contó al parecer con la colaboración de Domingo Goicouría que recorría Galicia y Asturias con la finalidad de reclutar colonos que sustituyesen a los anteriores esclavos, y de cuyo viaje a la isla de Cuba se encargaba Menéndez y, fallecido éste en 1852, Eusebio da Guarda. “Empresa”, y sin ánimo de disculpa, en la que también participaban otros navieros coruñeses como Bruno Herce o la sociedad Braña, Abella y Compañía y, también, ilustres apellidos de la burguesía de Vigo. Por añadidura, este aporte de mano 15

MARIÑO BOBILLO, La Coruña bajo …, o.c., 236-241 y La crisis del comercio colonial en La Coruña: el corso y el comercio de esclavos, s.p en Revista, la Coruña, historia y turismo, año 2005, 16 A.M.C., Padrones, Cajas 1011, 1056 y 1059. A.N.C. pº 8342, f. 378; y pº 8550, ff., 83-84 y 194-197, Aparece Juan Menéndez embarcando en el puerto de la Habana un cargamento de azúcar, cueros y cacao y, por cuenta de otros, palo de Campeche. ALONSO ÁLVAREZ, Comercio colonial.. o.c., , MARIÑO BOBILLO, La Coruña bajo…,o.c., pp. 223234. A.N.C.

de obra gallega a la isla, contó con el beneplácito de los capitanes generales Cañedo y Pezuela, si bien a raíz de la revolución progresista de 1854, fue sustituido por inmigrantes chinos que, a su vez, propiciaba otro capitán general, José Gutiérrez de la Concha17. Recién iniciada la mayoría de edad de Isabel II y al comienzo de la década moderada -1844-1854- a la que va a servir de sustento legal la Constitución de 1845, Juan Menéndez fue nombrado Alcalde de La Coruña de acuerdo con la denostada Ley de Ayuntamientos de 1840, ostentando el cargo escasos meses, desde el 31 de marzo al 20 de julio de 1844. No en vano formaba parte de la burguesía comercial que no sólo estaba a la cabeza de la economía de La Coruña sino que también regía su vida política, ya fuese en las filas de los moderados, como en este caso, o en las de los progresistas. Juró el cargo, solicitando de sus compañeros de corporación que le ilustren con sus luces para el mejor acierto del grave encargo puesto a su cuidado y manifestó como necesidad urgente la de dividir el distrito municipal en cuarteles. Tema, la división en barrios, que venía siendo recurrente desde el primer tercio del siglo XIX. Como lo eran el asfaltado de calles, entre otras la de La Estrella, o el derribo de las murallas18. Tanto el juramento del cargo de alcalde como la instalación del nuevo ayuntamiento, tuvieron lugar el 31 de marzo de 1844. Formaban parte de la corporación lo más granado de la burguesía comercial, entre otros, Jubes, Bolivar, Español, Sangro, Sanjurjo, Noriega, Santos, Zuloaga, Fermín de Muro o Bonifacio López que por supuesto integraban también las listas de los mayores contribuyentes. Nada extraño, pues teniendo en cuenta que se trataba de un sufragio censitario, a todo proceso electoral sólo podían concurrir los grandes hacendados y los Menéndez y los ediles citados lo eran. En concreto Juan Menéndez figuraba en algún censo en el cuarto lugar de contribuyentes, con 3.260 rs. de renta que no siempre se traducía en número de votos, ni para el senado ni para el congreso, debido quizá a sus muchas ausencias de esta ciudad19. La Junta de Sanidad de esta corporación estaba constituida por Juan Bautista Labaca, José Dalmau y Leoncio de Aspe. Entre los temas más debatidos durante los escasos meses en que don Juan Menéndez desempeñó la alcaldía, estuvieron la construcción de un asilo para recoger a los pobres de ambos sexos “que vagan por las calles”, sin llegar a un acuerdo sobre la entrega, para este fin, de la vieja casa consistorial. Y, con el apoyo del Capitán General, la construcción de una plaza para desembarcar el pescado, en el sitio llamado carenero en las proximidades de la Puerta de abajo, y el proyecto de un nuevo jardín.

17

MARIÑO BOBILLO, La Coruña bajo…, o.c., p. 237-238, e ibídem, La crisis del comercio colonial…, o.c., Revista la Coruña, año 2005, s.p.; BARREIRO FERNÁNDEZ, José Ramón, Historia de la ciudad de La Coruña , La Coruña, Biblioteca gallega, 1986, pp. 371-372; GARCÍA LÓPEZ, Alfonso, Los pioneros del comercio en La Coruña, Lex nova, 2008, pp. 263-269; RODRÍGUEZ GALDO, Mª Xosé y DOPICO, Fausto, Crisis agrarias y crecimiento económico en Galicia en el siglo XIX. Sada, A Coruña, Ediciós do Castro, 1981, pp. 91-97 y ss. Domingo Goicouría fue un hombre de contrastes. Un autentico aventurero que tan pronto condenaba la esclavitud, como tomaba parte en la administración de Cuba, contando incluso con la colaboración de O´Donnell para importar harina en esta isla. Apoyó la independencia de Méjico y, como contrapartida, solicitó la ayuda de Benito Juárez cuando, tras el grito de Yara, se inició lar guerra de Cuba en 1868. Condenado a muerte en 1870 murió gritando: muere un hombre, nace un pueblo. 18 A.M.C., Actas Municiples, C-104. NAYA, Juan, Relación de los alcaldes propietarios de La Coruña desde 1640 hasta el presente, La Coruña, Imprenta Moret, 1975, p. 7. En virtud de la citada ley, a la que se opusieron los progresistas, el nombramiento del Alcalde correspondía al gobierno que lo elegía entre los concejales electos y éstos eran los mayores contribuyentes, entre los que Juan Menéndez ocupaba el cuarto lugar. 19 A.M.C., C-3689, C-3690, C-3691, correspondientes a los sucesivos procesos electorales de 1838 a 1853. En concreto en la matrícula de contribución de la industria y comercio de La Coruña y sus arrabales, tarifa general, nº 1º, Juan Menéndez aparece como “comerciante por mayor de frutos coloniales y del Reino”

También les preocupaba, y a lo largo de varias sesiones, el sostenimiento de la Obra pía de huérfanas y otras instituciones de caridad tan en consonancia con la religiosidad burguesa de la época, tan llena de contradicciones. Don Juan Menéndez, como importente contribuyente intervino en la vida política municipal y nacional -como “senador que fue del reino”, como el mismo constataba en muchos documentos-, pero fue sobre todo hacendado, naviero y comerciante destacado que intervenía asiduamente en la vida económica de la ciudad. Sirva de testimonio que en la matrícula de comercio de 1841, figuraba como director de la Compañía de Seguros marítimos “La ntegridad” que aseguraba “todos los riesgos de mar sobre buques y sus cargamentos” y de la que eran socios los más importantes coruñeses de la época20. Falleció en La Coruña el 10 de febrero de de 1852, habiendo otorgado testamento cinco días antes, concretamente el 5, dejando herederos por iguales partes a sus tres hijos, Modesta de 13 años, la única que ha entrado en la pubertad, Valentín de doce y medio y Juan, de siete y medio, es decir de corta edad los tres puesto que en ese momento eran menores de 14 años. Quedaron bajo la tutoría, curaduría y administración de su viuda dña Modesta Goicouría, de 37 años, “por el cuidado e interés que me ha prometido a favor de los hijos”, afirmaba el testador, y, en su defecto, de su hermano Baltasar, al que nombra, con don Manuel Jubes cumplidor testamentario, sin exigir ni a la viuda, ni a su hermano, “la menor garantía” como era frecuente. Les facultaba también para vender los bienes que fuesen necesarios21. Sin embargo, no suele ser habitual la brevedad de dicho testamento que, si bien sigue el esquema tradicional y se confiesa creyente del Ministerio de la Santísima Trinidad, Padre Hijo y Espíritu Santo y todos los demás misterios y sacramentos, el hecho de que dejase una única manda a la Casa Santa de Jerusalén y demás Obras Pías, que careciese de las habituales y cuantiosas disposiciones caritativas que prodigaban los burgueses de su categoría; e, igualmente, de las recomendaciones sobre su funeral y entierro que también acostumbraban a ser fastuosos, en consonancia con la religiosidad todavía barroca de la época, y, por último, que dos de los testigos fuesen los médicos que “lo asisten” nos hace sospechar que se trató de una muerte inesperada22.

20

. MARIÑO BOBILLO, La Coruña…, o.c., pp. 226-227, y 453-555. De dicha sociedad eran miembros además otros comerciantes conocidos Bruno Herce, Florencio Fullós, Diego de Bolívar, Francisco Ortega, Dalmau y Pastor, Manuel Noriega, Cortina, Villar, José Benito Español, José Arias Carvajal, García Robes, Manuel Jubes, Manuel Villarrubia, Francisco Ferrer, Juan Ventura Galcerán, Núñez de la barca, Andrés Garrido y Juan Barrié. Lo mismo que, de acuerdo con el Código de Comercio aprobada por el Tribunal de Comercio, el 1º de marzo de 1845, otros insignes representantes del comercio coruñés, encabezados por don Juan Vilar y don Juan Menéndez, acordaron igualmente establecer una compañía de seguros marítimos de La Coruña titulada “La Herculina”, con un capital de cuatro millones de reales dividido en 200 acciones de 20 millones de rs. cada una. Establecen, a lo largo de treinta y tres artículos, no sólo todo lo concerniente a las juntas que deben celebrarse, sino también todo lo relativo a economía, cargos y actuación de la sociedad y, también, los “premios”, e indemnizaciones por accidentes, según el tipo de viaje y según se tratase de navíos europeos, de las Antillas, Méjico, América del norte o sur y Asia. A.R.G., Registro de Sociedades y comerciantes, signatura 37002. 21 En algún documento se señala indebidamente, como fecha del fallecimiento el 23 de febrero. Los Jubes eran pequeños comerciantes establecidos en la Calle Real, 5. A la muerte de Ramón Jubes, su Vda Manuela Fernández continuó con el giro de su marido y el suyo propio, reclamando además las deudas del fallecido. El hijo de ambos, Manuel Jubes, mantenía relaciones económicas con Barrié, Torres Moreno y Wais que le debía dinero y, por supuesto, con Menéndez de quien, como se afirma, fue testigo a la hora de testar. A.N.C., pº 8792, ff. 46-47. 22 MARIÑO BOBILLO, La Coruña bajo el reinado…, o.c., pp. 105-109. El testamento de Juan Menéndez contrasta también con el posteriormente otorgado por dña Modesta Goicouría cuyas donaciones para obras de caridad sumaban 16.000 rs., más en consonancia con las costumbres de la alta burguesía.

Entre dichos testigos, además del citado don Manuel Jubes, figuraban los también comerciantes don Manuel de Noriega y Cortina y don Eduardo Santos. Brevedad, la del testamento, que quedó ampliamente contrastada con el inventario de la fincabilidad de que era poseedor y el discernimiento de la tutela y curaduría de sus hijos, que habían sido bautizados en la parroquia de San Jorge23. Ya casada dña Modesta con don Eusebio da Guarda, la curaduría establecida en el testamento de Menéndez dio lugar a muchos problemas entre el segundo marido de la viuda y los hijos habidos con don Juan Menéndez. Problemas tanto con Modesta Menéndez Goicouría apoderada por su tío Baltasar Menéndez en 1857, como unos años más tarde -exactamente en septiembre de 1862- con Valentín y Juan, cuando se procedió al recuento, inventario y partición de la herencia de Juan Menéndez, entre la viuda y sus hijos varones. Eusebio da Guarda, que actuaba como “padre político” (sic), además de estar comprometido a “desempeñarla bien y legalmente”, -la curaduría que el testador no le había encargado- se vio obligado en esta ocasión a afianzarse con un millón de reales por cada uno de los hijos, toda vez la herencia de cada uno de ellos ascendía 2.857.029 rs y 44 cms. Fianza que el cumplidor consideraba excesiva, porque, decía, la herencia fincable de Juan Menéndez ascendía únicamente a 25.000 duros, cantidad que parece estar en contradicción con la elevada relación de bienes que figuran en el inventario post mortem del citado Juan Menéndez24. A los seis días del fallecimiento de Juan Menéndez, exactamente el dieciséis, de febrero de 1852, y ante el mismo notario, Francisco Antonio Chaves y Alcalde, dña. Modesta afirmaba que continuaría con la casa de comercio que, en lo sucesivo, debía figurar con la denominación social “Vda. de Juan Menéndez”, bajo la dirección de su hermano político don Baltasar Menéndez. y de don Eusebio da Guarda, toda vez ella “no puede dedicarse con la asiduidad necesaria a la dirección y cuidado de los negocios mercantiles”. Otorgaba a ambos un poder total, para los negocios de comercio y para la administración de bienes y rentas, tanto en su nombre como en el de sus hijos, “comunicando esta determinación por medio de circular con las firmas de los dos para su reconocimiento”. Y confirmaba y confería también amplio, eficaz y general poder, tan bastante como es necesario en derecho, “al don Eusebio da Guarda, para que, con cláusula de sustitución en las causas judiciales, de acuerdo don Baltasar Menéndez o por si solo, siga al frente de dicha casa de comercio, la dirija, ayude y administre” 25.

23

MARIÑO BOBILLO, o.c., pp. 105-109. A.N.C. Protocolos, pº 8792, ff. 46-47; pº, 8342, nº 6887, f. 774 y pº 8544, f. 148. Los comerciantes practicaban una estrecha endogamia de grupo y recurrían siempre a otros congéneres, tanto en las cuestiones económicas como familiares, particularmente a la hora de contraer matrimonio, o, como testigos al otorgar testamento. A.N.C., pº 9388, ff. 151-298, Inventario de la fincabilidad de don Juan Menéndez y discernimiento de la tutela y curaduría de sus hijos, cuya confirmación solicitó posteriormente dña Modesta. 24 . En el primer caso, Baltasar Menéndez como apoderado de su sobrina Modesta Menéndez Goicouría, ya casada con José Leocadio Sanz , aparece apelando ante la Audiencia contra don Eusebio da Guarda pues, si bien posteriormente la apelante desiste del procedimiento, no estaba de acuerdo ni sobre el orden con que se procedió en el reparto de la herencia fincable de su hermano Juan Menéndez, ni con el nombramiento de peritos. A.R.G. Escribanías, lº. 27714 nº 530, 1857. En el momento de proceder a la adjudicación de la herencia entre los hermanos Valentín y Juan, se plantea el segundo problema. A don Eusebio da Guarda le parecía elevada la fianza que se le exigía por la administración de los bienes de los menores, pese a que el ejercicio de la misma le suponía un 8 % del producto líquido anual de los mismos. Tanto que Valentín terminó solicitando el manejo de sus intereses, mientras Juan insistió en ser tutelado por Don Eusebio. A.N.C., Protocolos, pº 9397, ff. 258-304, 1862 Ambos fallecieron sin descendientes, Valentín casado con María Asunción Mendinueta y Juan soltero. Este que precedió a su madre en el fallecimiento, continuó con los litigios familiares con la Vda de su hermano. 25 A.N.C., Protocolos, pº 8792, ff. 71-76, 92-94. Intuimos, sin embargo que la relación entre Baltasar Menéndez -que defendía los intereses de sus sobrinos y particularmente de Modesta- y Eusebio da Guarda, su antiguo empleado, no llegó a ser buena. Desde luego tras la muerte de Juan Menéndez, Baltasar da poder para administrar sus bienes en La Habana y para pleitos a su sobrino don Ramón Just. A.N.C. pº 8795, ff. 1048-1049.

Apoderamiento que posibilitó a Eusebio da Guarda ascender en la escala social, sirviéndose de un peldaño característico de la época, una buena mancebía que, por otra parte, permitía a la empresaria viuda, posiblemente sin conocimientos mercantiles, disponer del asesoramiento de un empleado de confianza. Y que, como en muchos casos, y en este también, daría lugar al futuro matrimonio, entre dña. Modesta Goicouría Cabrera, Vda. de Juan Menéndez, y Eusebio da Guarda, celebrado en la parroquia de San Jorge, el 30 de agosto de 1854, pasando de ese modo, el actual marido de mancebo y asesor de confianza a “empresario, bancario, naviero y comerciante”, como afirma Meijide. Y, en definitiva, a formar parte de la alta burguesía coruñesa 26. Y, sin embargo y tal como habían hecho muchas mujeres de comerciantes a lo largo del siglo XIX que, encausados o fallecidos sus maridos, se hicieron cargo de los negocios familiares, Dña. Modesta tampoco se arredra, al menos en los primeros momentos y aun contando con esos asesores de valía. Una vez muerto su primer marido y a lo largo de 1852, 1853 y 1854 -por lo menos hasta su segundo matrimonio en agosto del último año citado-, la firma “Vda. de Juan Menéndez”, no sólo aparece dando poder a procuradores de Madrid, La Coruña o de Carballo, sino que reclamaba cantidades que había anticipado su primer esposo y llevaba a cabo numerosos protestos de letras, debidamente endosadas, que procedentes de Londres, de Bayona, Aix la Chapelle, Saint Etienne, Marsella y otras ciudades francesas sobre todo París, o españolas como Barcelona, Santander o el Puerto de Santa María, le permitían reclamar cantidades que, en su conjunto superaban los 500.000 rs., por géneros suministrados por firmas de esas localidades a comerciantes de La Coruña como Andrés Brañas, Abella, Marcelino y Antonio Gros, José Antonio Zincke, José Augusto de Vila, en ese momento teniente de Alcalde, Vicente Baneta, Bruno Herce, Sebastián Fernández Coll, Manuel Villarrubia, M. Pérez Villarroel, Vicente Baneta, Francisco Bartet, Ramón Peón, Pablo Mathé, Juan María Carré y las firmas Sres. Salcedo, Abarzuza Hnos, Calleja Hnos y un largo etcétera, entre los que no faltaba alguna mujer como María López, amén de otros muchos representantes del comercio coruñés o navieros que venían operando en La Coruña desde el primer tercio del siglo XIX. Y también, y como no podía ser menos dada la tradición relojera de la ciudad, protestaba letras a relojeros, afincados aquí o en Santiago. Tampoco se detenía a la hora de representar a sus hijos, continuando pleitos, iniciados por su fallecido esposo, con intervención del Tribunal de comercio, como el mantenido con Bruno Herce a propósito de una letra girada desde París por la firma Albertis27.

26

El matrimonio con doña Modesta Goicouría, tuvo lugar en 1854. MEIJIDE, Eusebio da Guarda…, o.c., pp. 25 y 37. No cabe duda de que la mancebía desempeñada por don Eusebio y, sobre todo, su matrimonio, le propició un importante cambio de status puesto que el Decreto del 6 de agosto de 1811, había puesto fin a la cerrada sociedad estamental y dado paso al nacimiento de la sociedad de clases, sociedad abierta en la que las circunstancias permitían el paso de un grupo a otro. En este caso concreto, la mancebía y el posterior matrimonio fueron la causa del ascenso social de nuestro biografiado, ahora “del comercio y propietario” que, como es natural, pasó también a residir en el domicilio de doña Modesta, con Modesta Juan y Valentín que figuran como hacendados, e incluso a cambiar la parroquia de San Nicolás por la de San Jorge, de mayor categoría social. A.M.C. , Padrones 1853, 1856 y 1862 signaturas, 1163 y 1179 . En alguno de ellos no figura Valentín, debido posiblemente a las diferencias con su padrastro aunque fuesen temporales. 27 Se trataba de las firmas “Braña, Abella y Cía”, cuyo “socio gerente” y “jefe” era don Victorino Braña. Posteriormente los mismos socios constituyeron La Minerva en la que se integrará “La Coruñesa” bajo la razón social de “Ugarte, Villarrubia y Cía”. Marcelino Gros era un importante comerciante cuyas “utilidades” anuales superaban los 3.000 rs. Zinke, de origen austríaco, era comerciante “por menor”. Vease para estos comerciantes y otros: MARIÑO BOBILLO , La Coruña…, o.c., pp. 189-191, 427- 430, 434, y 453-555 y MEIJIDE PARDO, Antonio, “Datos biográficos de artífices extranjeros en la vieja Coruña”, en Temas y personajes de la Historia coruñesa contemporánea, A Coruña, Deputación Provincial de A Coruña, 1997. Entre las mujeres que a lo largo del siglo XIX, defendieron sus intereses por estar encausados sus maridos por motivos políticos merecen ser citadas María Josefa Martínez Losada, esposa de Juan Antonio de la Vega, Antonia Álvarez Tejera, que lo era de Juan Nepomuceno Ezcurdia, o Irene Marchesi, primera mujer de Juan Francisco Barrié. Entre las viudas, que, en algunos casos crearon sus propias compañías, o defendieron las existentes en vida de sus maridos, destacan Isabel Castelo Vda. de Barbeiro, la Vda de Arias, -Vda de Arias y Cía.- o la

Como solían hacer los comerciantes de la época Dña Modesta también fue prestamista y, como resultaba igualmente habitual, con todas las garantías exigidas al prestatario, es decir, a corto plazo, de meses o un año, con un interés elevado, del 6% o mayor, y con la correspondiente garantía hipotecaria de casas o tierras, situadas en parroquias próximas como San Julián de Almeiras o San Vicente de Elviña. Y solicitaba asimismo la oportuna ejecución de compras, ventas y reclamaciones de capital, pendientes desde la muerte de su fallecido esposo28. Continuó igualmente con la actividad naviera que venía desempeñando Juan Menéndez. Al lado de prestigiosos armadores como los ya citados Sres. Braña, Abella y compañía que tenían su consignataria en la calle de Espoz y Mina, 10 y 11, figuraban también las ya acreditadas firmas de Bruno Herce, Babé, Augusto J. de Vila, o José Antonio Ugarte, y no podía faltar tampoco, con oficina en la Calle Acevedo número 58, -hoy Calle Real-, la señora Vda. de Menéndez, quien del 6 al 20 de febrero de 1854 y a principios de septiembre del mismo año, a través de Boletín oficial de la provincia, anunciaba la salida para La Habana de la corbeta Teresa, admitiendo sólo pasajeros “a los que se ofrece comodidad y el buen trato de costumbre”. Pese ello y a que los navíos eran propiedad de doña Modesta o de sus hijos, en 1855 ya figuraba como armador Eusebio da Guarda, no en vano había contraído matrimonio con doña Modesta en agosto del año anterior29. Lo mismo que en los últimos meses de 1854, ya aparecía don Eusebio, “del comercio de esta ciudad”, firmando protestos de letras por derecho propio, el de su esposa y el de los hijos habidos del primer matrimonio de los que es curador ad litem…, cuando sólo una vez antes de esa fecha, estando soltero, había llevado a cabo reclamaciones como tal comerciante independiente30. Es más, en varias ocasiones se ocupó de los intereses de la familia Menéndez Goicouría don Luis da Guarda, como apoderado o en representación de su hermano Eusebio. Inclusive cuando se trataba del incumplimiento de un contrato celebrado en Cuba para trasportar tabaco a este puerto de La Coruña Vda de Ceballos -Vda. de Ceballos e hijos-, por citar sólo a algunas. V. igualmente MARIÑO BOBILLO, Consuelo “O mundo laboral da muller coruñesa” en O traballo vivible das coruñesas, nos documentos do arquivo municipal. Concello da Coruña, Sala de exposicións do palacio municipal do 17 de marzo ao 26 de Abril de 2009, pp. 21-30. Además de A.C.N. Protocolos, pº 8792, ff., 73-74, 75-76, 91-92, 218-219,379, 443-445, 497-498; pº 8795, 1854, ff., 34-40, 45-46, 47-48, 58, 192, 251, 337, 344, 513, 591, 634-635, 649, 655, 659, 827-828, 838, 854, 860-861, 868, 871-872, 893; pº 8793, ff. 1-2, 73-74, 91-92, 217-218, 307, 396, 417-418, 457-458, 633-634, 639, 645, 651-652, 679, 691-692, 827-828; pº 8579, f. 45, 26 febrero 1856; pº 8795, 1854,,ff. 827-828, 838,854, 860-861, 868, 871-872, 893; pº 8798, 1857, ff. 786,810, y 885. A.R.G. lº13069, nº 61, lº 24202, nº 95, 28 A.N.C., pº 8793, ff. 425-426 y 433-434. A.R.G. Escribanías 13069 nº 61; Pleitos lº 24202 (95). MARIÑO BOBILLO, La Coruña…, o.c. pp. 217-224. 29 D.P.C. B.O.P. nos. 10,11. BIBLIOTECA DE ESTUDIOS LOCALES D/10 I, El Telegrama. Augusto J. de Vila, falleció en París el 28 de julio de 1874, con cuyo motivo el periódico “El Telegrama”- 13 noviembre del mismo añopublicó una curiosa esquela, reveladora de las costumbres de la época. Además de señalar a sus deudos, …se ruega a los amigos que por olvido voluntario no hayan recibido invitación, se sirvan asistir a los funerales los días 13 y 14 en la Iglesia de Santiago. Iglesia en que curiosamente continúan celebrándose las honras fúnebres de los descendientes actuales de la burguesía que estudiamos en el siglo XIX. La corbeta Teresa, como otros barcos propiedad de los Menéndez y de otros navieros coruñeses, eran los habituales en este puerto, hasta que en el último tercio del siglo XIX los anuncios ya corresponden a la Mala Real Inglesa, Línea del Mississipi, Vapores de Olano Larrinaga y compañía y otros con el mismo destino, significados todos ellos como “de gran porte que hacen viajes a La Habana”. 30

El “curador ad litem” es la persona encargada de asumir la defensa de la parte que por alguna circunstancia no puede concurrir al proceso, o cuando sea un incapaz y por dicha circunstancia no pueda asumir su defensa. Los protestos de don Eusebio se refieren a firmas con las que venía operando Menéndez, y posteriormente Dña. Modesta, como Mallié, Fould and Fould y algunas de la propia Coruña, como Manuela López, viuda del conocido comerciante Manuel Pérez Villarroel, Maristany y Hnos. y otras muchas. Sin embargo no pudo ejecutar el referido a la firma Bartet con la que solía operar Menéndez porque ha desaparecido de este pueblo con su mujer, en desconocido paradero, sin dejar en esta capital establecimiento, afirmación que con los medios de comunicación de entonces no deja de ser cierta.

y al de Santander, a bordo de la corbeta Victoria. Nada extraño, pues estaba facultado por don Eusebio desde el dieciséis de octubre de 1854, “en su derecho, el de su esposa dña Modesta Goicouría y en el de otra doña Modesta, don Valentín y don Juan Menéndez de los cuales el compareciente es curador cuyo cargo se le aprobó el 18 de septiembre de 1854… y escritura de don Ramón Fernández en la propia fecha… otorga su poder a su hermano… para que en su ausencia se ponga al frente de su casa de comercio, la dirija, cuide y administre…” Y todavía más, le apodera también para que administre los bienes y rentas que pertenezcan a la sra. su esposa y a los hijos de ésta…. 31 Apoderamiento que, inexplicablemente revoca tres años más tarde, aclarando que sin ánimo de ofensa (a su hermano se refiere) y dejándolo en la buena opinión de que goza, se lo confiere a don Enrique Veiga “para que siga al frente de la casa de comercio del compareciente, la dirija, cuide y administre… Similar poder al que le otorga, igualmente a Veiga, para que administre los bienes y rentas que pertenecieran al compareciente, a la sra. su esposa y a los hijos de esta….” ¿Qué ocurre, además de casarse con Dña. Modesta, para que, entre 1854 y 1857, don Eusebio hable en la última fecha citada de “su” propia casa de comercio y de la administración de sus bienes y rentas? Y, también, y como consecuencia, proteste en su propio nombre letras por un importe total elevado, a deudores de París, Barcelona, Madrid, Valladolid y la misma Coruña. Y ya no aparezcan para nada ni Dña. Modesta, ni el propio Baltasar Menéndez, en lo que concierne a los intereses de su fallecido hermano?32. Por supuesto, la primera conclusión a que se puede llegar es que don Eusebio pasó, cuando menos, a regentar la importante fortuna de Juan Menéndez y su actividad comercial. ¿Es posible que la clave estribe en la mala salud a que alude en su testamento la Vda. de Menéndez, ahora Sra. de da Guarda, “mercantilmente” callada, pero agradecida a los cuidados que le proporcionaba su segundo esposo, a quien en compensación legaría más tarde, en usufructo y propiedad, el remanente y quinto de todos sus bienes, renunciando a los gananciales y a toda participación en los mismos?33. El inventario de los bienes que habían quedado del Excmo. Sr. Don Juan Menéndez, lo sitúa entre los insignes representantes de esa burguesía “rica, culta y liberal” que estaba a la cabeza de la sociedad coruñesa del siglo XIX. Es más, no sólo el montante de su fortuna sobrepasaba con mucho en valor material a la de otros burgueses de la época, sino, y sobre todo, que su ajuar doméstico, su manera de vivir y el lujo de que se rodeaba, reflejan su pertenencia a un grupo privilegiado en el que los comerciantes gozaban del mismo bienestar y servicio que la élite urbana34. El valor de las existencias en su domicilio sumaban 101.495,22 rs., sin contar el coche y los utensilios de escritorio. Y si se añadiesen los efectos del almacén de la Palloza y el dinero en caja, se alcanzaría la cifra de 205.593, 11 rs. Cantidades en las que no estaban incluidas las propiedades navales, las remesas pendientes de América, el valor de la expedición del bergantín Anunciación en 31

A.N.C., pº 8796, ff. 448, 459, 498, 517, 564, 581, 582-583, pº 6796, ff. 642, 643, 664, 684 Los protestos de don Eusebio son a firmas con las que venía operando Menéndez y posteriormente doña Modesta como Mallié, Fould and Fould, etc., etc. y algunas de la propia Coruña como Manuela López, viuda del conocido comerciante Manuel Pérez Villarroel, Maristany y Hnos. y otros. Sin embargo no pudo ejecutar el referido a la firma Bartet con la que solían operar los Menéndez, porque “ha desaparecido de este pueblo ccon su mujer, en desconocido paradero, sin dejar en esta capital establecimiento, dependientes y familia…”A.N.C. pº 8796, 1855, ff.448, 459, 498, 517, 564, 581, 582-583, 633, 642, 643, 664, 684. 33 Testamento de Dña. Modesta Goiouría, ante el notario Vicente Reyter de Madrid, recogido por Meijide, Eusebio da Guarda.., o.c., pp. 25-26 34 MARIÑO BOBILLO, La Coruña…, o.c.. pp. 62-72. 32

viaje de América al Pacífico, la participación en aguardientes, fábricas, bancos y caminos y otras muchas. Pero no es la importancia material del legado lo que nos asombra, que también, sino el buen gusto, distinción y “buen vivir” que representan todos los objetos que se señalan35.Y ya no digamos la existencia de cuadros, aunque casi todos fuesen de escenas religiosas, costumbristas o vistas del puerto al que estaba tan ligado por su actividad. La relación de ropas para la mesa y cama, algunas con las iniciales J.M., incluía más de cincuenta sábanas, la mayoría de lino y con bordados, con sus correspondientes almohadas; cobertores, ropas destinadas también al uso de los criados y un largo etcétera. También tenían las correspondientes iniciales algunas vajillas que se componían de 256 piezas, sin que faltasen las de procedencia inglesa, o los juegos de café de China. Entre los objetos de cristal figuraban botellas, compoteras y cristalerías ya fuesen blancas o de color, lisas o labradas, y se contaban por cientos las copas finas -sin reseñar las “sueltas”. Inclusive poseía máquinas para hacer café y champagne.

Distinción también presente en los objetos de platino, plata y oro, tanto para la mesa como para uso personal, con las iníciales J.M. o sin ellas, por un valor de 42.940 rs., destacando un reloj, alfileres de corbata, botonaduras y hebillas de oro del difunto. Pero sobre todo resulta insólita la existencia de una nutrida biblioteca que pocos burgueses poseían, si exceptuamos a un Barrié o a un González Pola. Más que por su valor material -3.136 rs.-, destaca por el número de volúmenes y variedad temática, desde diccionarios geográficos, históricos o de arte, a vidas de reyes, historia natural, novelas y lecturas de todo tipo. El inventario de las existencias en el domicilio familiar, incluye también un coche valorado en 20.000 rs., y cuatro yeguas en 1.000 rs. cada una. Relación en la que se hace referencia igualmente a los utensilios de escritorio y almacén existentes en el domicilio de la calle Real, con mención de cuadros y láminas, balanzas, objetos de plata y oro, y mobiliario. No sólo el ajuar doméstico revela el lujo y la importancia de la familia Menéndez-Goicouría, censada, como se dijo, en la calle Acebedo 38, con cuatro personas de servicio, masculino y femenino, dos de ellas la doncella -procedente de La Habana- y la nodriza36. Y, ya fallecido Juan Menéndez, ocupando igualmente toda la vivienda, con “11 almas”, contando a Dña. María Cabrera y Don Lorenzo de Goicouría -madre y hermano de Dña. Modesta- y las cinco pertenecientes al servicio. Número de sirvientes que confirma también la pertenencia de los Menéndez a la élite burguesa y que no disminuyeron ni en número ni en importancia -doncellas de sala inclusive-, cuando Eusebio da Garda (sic) aparece en 1856 ya registrado en el mismo domicilio. La calle Real -en ocasiones Acebedo pues los nombres se correspondían con los avatares políticos, como se dijo- era la calle burguesa por excelencia como atestigua el número de comerciantes censados en la misma, desde Juan Antonio de la Vega, político y comerciante, y posteriormente su hija la Excma. Sra. Juana de Vega, Vda. de Mina, en el número 65, a José Dionisio Leal, Vicente 35

En el Inventario de los bienes, A.N.C., Protoclos, pº 9388, ff. 162 y ss., se hace también una detallada relación de mesas y veladores, tocadores, sofás, rinconeras, piano de caoba con su silla, espejos con marco dorado, arañas, quinqués, lámparas, relojes, sillas, cortinas, alfombras, cómodas, armarios, lavamanos, ctc Incluso las usuales y poco higiénicas escupideras. El valor de todo ello ascendía a 36.490 rs. 36 Los Cantones y la Calle Real cambiaron varias veces de nombre en virtud de la pugna absolutismo-liberalismo del siglo XIX. La segunda, Calle Real, aparece en los padrones con esta denominación y con la de Acevedo, el militar liberal cuya defensa de la Constitución de Cádiz le costó la vida. MARIÑO BOBILLO, o.c. pp. 305-349.

Baneta, Bruno Herce, y otros, entre ellos Baltasar Menéndez en el número 40 unas veces y otras también en el 3837. Se valoraron también en 32.663, 11 rs. los efectos del almacén de La Palloza y el dinero existe en la caja del mismo el 10 de febrero. Fecha en que se tasan igualmente y en 1.304.266, 30 rs. las propiedades navales de su única propiedad o con participación de otros navieros de Barcelona o Santander, a saber las fragatas Modesta y Curra, los bergantines Firme, Gonzalo y Juan, y las corbetas Perla y Teresa, además de la jarcia y otros materiales existentes en el momento del fallecimiento38. Barcos que muy poco después ya figurarán efectuando viajes a nombre de don Eusebio que también aparece como consignatario de los Vapores-correos transatlánticos de E. López y Compañía39. El valor de los cueros -1.287, 25 rs.- que se encontraban en la costa de Buenos Aires o en La Guaira, en viaje para La Coruña, las sacas de cacao en poder de socios de Santander o de Avilés para ser traídas a esta ciudad, por importe total de 99.834, 8 rs., la importación de otros productos tropicales y la exportación de harinas -708.837, 27 rs,- con o sin socio de Santander, revelan que tanto el puerto de La Coruña como la familia Menéndez, estaban en pleno auge 40. También sumaban en este inventario y nada menos que 570.861, 54 rs., los “efectos de cuenta y mitad”, referidos al comercio de harina y tabaco a medias con otros socios, y a resultas de los beneficios, descontados los seguros de ida y vuelta y derechos de flete. Comercio para el que en ocasiones se recurría también a buques suecos o se realizaban, con estos mismos artículos, viajes de América al Pacífico. Es importante también la participación de Juan Menéndez en la Fábrica de vidrio de Gijón, en la que con Mariano Pola y otros había invertido 400.000 rs., o las acciones en el Banco de Cádiz por un importe de 197.847 rs. Menor entidad -24.900 rs. y 20. 000 rs. respectivamente- representan las acciones correspondientes al Banco de San Fernando o las adquiridas en el “camino de hierro de Jerez”41.

37

A..M.C., Padrones de vecindario, 1845, 1849, 1853, 1854, 1856, 1862 signaturas, 1080, 1129, 1163, y 1165. Sin embargo, consultados en los mismos años los padrones de la Palloza, no figura el almacén a que hace referencia el testamento de Menéndez. Ya hemos comprobado en otras ocasiones, y en ésta también, que el número de los padrones no resulta excesivamente fiable, dependiendo de la persona encargada de los mismos en cada barrio. Examinados hasta 1880, constatamos que hay confusión en los números del domicilio familiar, números 38 unas veces, y otras 58, número y calle que también figuran para la consignataria que en ocasiones aparece con el número 76. 38 También le atribuyen las corbetas Bella Dolores e Isabel, la fragata Tránsito y el Bergantín Veloz. 39 MEIJIDE PARDO, Eusebio da Guarda…, o.c., pp. 30-35. 40 MARIÑO BOBILLO, La Coruña…o.c., pp. 224-253. Las corbetas Nicolasa y Mª Luisa, los bergantínes Pizarro y Encantadora, o el Quechemarín Africano, eran también habituales en este puerto. 41 En agosto de 1854, dña Modesta ”por derecho propio y en el de sus hijos”, procede a la venta de las cuatro acciones, de 5.000 pesos cada una, que poseía en la fábrica de vidrio de Gijón llamada “La Industria”, a favor de los otros socios Mariano Pola, Anselmo Cifuentes, José González Acebal y Luis Truán que, a su vez, poseían la llamada, “Cifuentes, ola y Compañía”. Acciones cuyo valor era ahora de 509.792 rs. y 19 ms. En todos estos trámites de venta ya figura como apoderado Eusebio da Guarda del comercio de esta ciudad, que si bien no firma la escritura, es el encargado de entregar las cuatro acciones referidas, actuando por derecho propio, el de su esposa y en él de los tres hijos que quedaron a ésta de su primer matrimonio de quienes es, por su menor edad, curador ad litem. Curaduría que ejerce igualmente al menos en lo que resta de este año de 1854, para reclamar cantidades o protestar letras, aunque en ocasiones ejercite estas acciones y lo represente su hermano Luis da Guarda. El mismo apoderamiento que también utiliza don Eusebio para ceder en el año de 1857 la casa nº 16 de la calle Santa Clara de Santiago, propiedad de dña Modesta y de sus hijos. Y, también hace uso del mismo, para enajenar la maquinaria de una fábrica de duelas de la Sociedad mercantil Menéndez y Quintana que Juan Menéndez tenía en Santander. A.N.C. pº 8795 ff. 730-731; pº 8798, 1857, ff. 528-529 y 655-656.

El número de firmas, de deudores en cuenta corriente -entre los que figuran algunos coruñeses como Ferrer y Alba o Francisco Zuloaga que venían operando desde la primera mitad del siglo XIX, o firmas tan actuales como Larios o Murrieta- las cantidades señaladas y, más aún, la dispersión de sus actividades económicas, nos lleva a concluir, sin género de dudas, que la actividad comercial de don Juan Menéndez tenía un carácter internacional, centrada en los plazas españolas de Madrid, Pamplona, Málaga, Sevilla, Cádiz, Valencia, Santander, Avilés, Luanco, Gijón, Bilbao y San Sebastián; o las gallegas Santiago y Ferrol. Entre las europeas estaban a la cabeza Londres y París, sobre todo esta última con la firmas Portrel y Dabancourt o Fould y Fould empresas con las cuales continuará manteniendo relaciones Dña. Modesta y, muy poco después, Eusebio da Guarda. Pero sobre todo eran importantes sus transaciones con la isla Cuba en donde, además de poseer con su hermano Gregorio, el ingenio el “Desengaño” cuyos intereses desde 1843 le habían rentado 2.000.000 de rs. -aun sin cobrar- mantenía un activo comercio con Santiago de Cuba, La Habana y Matanzas42. En definitiva la suma total de deudas por géneros a favor de Menéndez, registradas todas ellas en el libro y folios correspondientes, ascendían a 7.403.041 rs. a los que es necesario sumar 129.296 rs. que adeudaban “varios sujetos” y también 72,.774, 11 rs. que debía el comprador del vapor “Infante Don Enrique” en el que, además, Menéndez había efectuado diversos arreglos. Resulta curioso, y no por la cantidad, que entre las “partidas en suspenso” figurase la deuda de 1.367, 17 rs. de Honorato Pelletier cuyo apellido daba nombre a la afamada pastelería existente todavía en los años 60 del pasado siglo en la Calle Real, regentada aún por una descendiente de su antiguo propietario a quien Menéndez suministraba vino, champán, muselinas y partidas de chocolate. Las “letras a cobrar” correspondían a cantidades que oscilaban entre 35.000 y 50.000 rs., y las más elevadas entre las “pendientes de negociar”, era la apuntada de 2.789.609 rs. de su hermano Gregorio Menéndez, pagadera en varios plazos, y la del “tesorero de hacienda de esta provincia” que ascendía 11.125.540 rs. También estaban en su poder una serie de letras por un valor en conjunto de 1.201.343,1 rs. a pagar por Menéndez a la orden de conocidos comerciantes coruñeses, tales como José Benito Español, José Dionisio Leal, Francisco Ortega y otros cuyos apellidos estuvieron presentes, en la historia de la burguesía comercial coruñesa e, inclusive, lo siguen estando hoy día muchos de ellos. Cantidades, deudores y acreedores que figuran, con toda clase de detalles, en el inventario, en los libros de comercio “mayores” y “ menores”, “diarios”, “copiadores de cartas y de facturas”, “balances”, etc, etc., minuciosidad que revela no sólo el orden y la prolijidad de este importante comerciante sino el carácter internacional de sus actividades. En resumen, el valor de las propiedades muebles que poseía don Juan Menéndez alcanzaba la cifra de 11.125.540, 7 rs. a los que, restado el débito contra la misma de 5.052.177, 23 rs., quedaba a su favor un capital de 6.073.362, 18 rs., líquido que, comparado con el de otros burgueses de la época, resulta muy elevado.

42

Se llamaba “Ingenio azucarero” o simplemente “ingenio” a una antigua hacienda colonial española situada en el campo y rodeada de plantaciones de caña de azúcar, con precedentes en las existentes en las Islas Canarias. Ya muerto Juan Menéndez, el 23 de junió de 1854, su vda, Modesta Goicouría, da poder a su hermano don Felipe Goicouría para pleitos y para que reciba el dinero que le adeudaba don Gregorio Menéndez. A.N.C. pº 8795, ff 584-585.

Y todavía es más asombrosa la relación de los bienes inmuebles, cuya minuciosa descripción se inicia con la casa habitación que ha sido del Sr. Menéndez y que hoy es de su sra viuda e hijos, edificada por aquel en el medio de otras que compró en la Calle Real, calle en que la mayoría de los comerciantes de la época se habían hecho construir sus viviendas, adquiriendo casas terrenas que reedificaban con dos altos y que aun hoy conservan los balcones y galerías que sus propietarios adornaban en los grandes acontecimientos con tapices, colchas y mantones de Manila43. Don Juan Menéndez, como la mayoría de los comerciantes del siglo XIX, fue un importante inversor en tierras. Animados todos ellos por el intento de transformación de la agricultura intentada por los sucesivos gobiernos liberales y en concreto por la desamortización de Mendizábal que permitiría a Menéndez adquirir foros, casas y tierras situadas no sólo en La Coruña -parroquia de San Nicolás y otras- sino en las parroquias vecinas de San Vicente de Elviña, San Esteban de Culleredo, Sta. Leocadia de Alfoz, San Pedro de Nos y otras que no eran tan próximas, como Sta. María de Dorneda, Sta. María de Vigo o San Julián de Serantes e inclusive también en los partidos de Carballo, Órdenes, Corcubión o Santiago. En total seiscientas sesenta y una propiedades, sin contar algunas adquisiciones de tierras, foros y rentas -ciento cincuenta y nueve- que resultaron fallidas o que se encuentran en vías de negociación, tanto en La Coruña como en los partidos citados44. Amén de rentas que se administraban en esta ciudad de trigo, centeno, pollos o manteca. No resulta por tanto extraño, máxime cuando era habitual en la burguesía de la época, que el matrimonio Menéndez-Goicouría, dispusiese de una importante casa de campo en Palavea, tasada en 478.894 mil rs. por el arquitecto Juan Bautista de Aguirre, cuya descripción todavía nos asombra, entre otras razones porque superaba en superficie, tanto la de la casa como la de la finca, a las quintas -como se las llamaba entonces- de otros comerciantes, situadas igualmente en las proximidades de La Coruña, bien en el citado lugar de Palavea, como en Vilaboa, en San Pedro de Nos o en El Burgo45. Casa de campo que no figura reseñada en el inventario de bienes de Juan Menéndez, pues tal como recoge el testamento de doña Modesta había costado 32.000 pesos fuertes pertenecientes a su propio capital razón por la cual deseaba que se considerase como parte de su herencia, es decir de Dña. Modesta. Sin embargo, aparece curiosamente hipotecada en 1862 por don Eusebio para responder de la curaduría del menor Juan Menéndez. Algo dudoso, pues, con los medios con que se contaba en esa época, sería imposible construirla en los diez años transcurridos entre 1852, fallecimiento de 43

MARIÑO BOBILLO, La Coruña…, o.c., pp. 62-64. Por su considerable número, no nos resistimos a citar las parroquias pertenecientes a los lugares del partido de Carballo en donde tenía propiedades Menéndez, a saber San Pedro de Barizo, San Lorenzo de Verdillo, San Julián de Brantuas, San Cristóbal de Cerqueda, San Martín de Cores, San Adrían de Corme, Sta. María de Cereo, San Romás de Cabo Vilano, San Pelayo de Coristanco, San Pedro de Corcoesto, San Martín de Cambre, San Esteban de Goyanes, Sto. Tomás de Xaviña, San Critóbal de Lema, Sta. María de Leiloyo, San Martín de Lestón, Sta. María Magdalena de Montemayor, San Julián de Malpica, Sta. María de Noicela, San Martín de Razo, San Verísimo de Oza, San Salvador de Rebordelos, Sta. María de Rús, San Mamed de Seavia, San Salvador de Sofán y Santa María de Coras. A.N.C., Protocolos, pº 9388, ff. 62 y ss. Ya fallecido Menéndez, la propiedad de algunos de estos bienes, adquiridos en 1850 y 1851, en concreto en San Julián de Brantuas, fue motivo de litigio “por expelo” entre dña Modesta y los antiguos poseedores del “útil” que además alegaban pobreza. 45 A.N.C. Protocolos, pº 9397, escritura numero 92, ff. 258-304., fianza hipotecaria a propósito de la curaduría del menor Juan Menéndez, con motivo del inventario y partijas de Juan Menéndez, “también del comercio”, fallecido el 10-II-1852 y que había otorgado testamento el 5-II de 1852, ante don Francisco Chaves y Alcalde, cuyos hijos menores, Modesta, Valentín y Juan quedan bajo la tutoría de Modesta. Por escritura del 25-V-1857, se procedió a la partición de la herencia entre la Vda e Hijos, quedando Eusebio como curador de Valentín y Juan, previos los trámites correspondientes a la adjudicación que generaron, como también afirma Meijide, una serie de litigios. MEIJIDE PARDO, Eusebio da Guarda…, o.c., p. 23. 44

Menéndez, y 1862 en que el Sr. Da Guarda se afianza con esta propiedad para la curaduría46. Tampoco aparece en la documentación de Oza -ayuntamiento que fue anexionado a La Coruña en 1912 y al que entonces pertenecía Palavea- en cuyas cuotas retributivas sí figuran los nombres de muchos burgueses coruñeses, tanto residentes en ese ayuntamiento como vecinos del cercano de La Coruña y “hacendados forasteros”, es decir, no residentes habitualmente en Oza, entre ellos la viuda de Jubes. También Juan Menéndez tenía posesiones en Palavea, pero no se hace mención de esta finca47. La casa principal, con una superficie horizontal de 320 metros, contaba con una fachada de dos cuerpos, disponiendo el principal de un pórtico de columnas de orden toscano al que se accedía desde el jardín por una escalinata de cantería y balaustrada de hierro forjado que conducía a la entrada principal, situada en el centro de la fachada, y a dos galerías laterales con cristaleras sostenidas igualmente por armaduras de hierro forjado. La descripción de la magnífica casa que comunicaba con la capilla por el coro, resalta los materiales nobles de que estaba construida, desde las maderas de pino de Holanda de los ventanales y puertas, a las sólidas vigas de castaño o a las vidrieras de colores. Y hace alusión también a la serie de gabinetes, salas, sala de billar, sala de costura o alcobas. La capilla, pavimentada con losas de cantería hasta el altar, separado del resto de la estancia también por una balaustrada de hierro forjado, contaba con “madera de América” -suponemos que caoba- en la mesa de altar y en el retablo, en cuyo centro está la imagen de la Virgen del Carmen. En la huerta con una extensión de 26 ferrados de sembradura y una disposición poligonal, no faltaban los árboles frutales y parterres de flores, además de cobertizos para gansos y gallinero. Disponía de abundante riego en cada tramo, con conducción apropiada y su correspondiente grifo de metal. Riego que merece una especial mención en lo que al surtidor de mármol se refiere que estaba situado frente a la fachada principal. Como tampoco es menor la importancia de otras dependencias de la finca, como las caballerizas, destinadas a cuatro caballos y que estaban debidamente separadas de las cocheras. Por añadidura, esta propiedad contaba además con sus propias rentas, entre otras, 279 ferrados de trigo a 242 rs., 76,5 ferrados de centeno a 42 rs. y 20 de maíz a 120 rs. Fortuna, negocios y propiedades de don Juan Menéndez que, si bien fueron objeto de disputas entre da Guarda y sus hijastros, no aminoraron su valor material a lo largo del siglo XIX. Y, aunque en lo que resta de ese siglo, la actividad naviera encontrase ya la competencia de otras compañías -tales como la Trasatlántica de Barcelona o la andaluza Ibarra y Compañía que, con dos o tres salidas mensuales, efectuaban las mismas rutas desde Santander, con escala en La Coruña, a las Antillas, Colón y Veracruz y otros barcos se dirigiesen a Filipinas, Buenos aires, Fernando Poo y Africa, tal como reflejaban el Diario de Avisos de La Coruña, otros periódicos locales y los Boletines Oficiales de la provincia de La Coruña-, la más asidua era siempre la corbeta Teresa, si bien su consignatario fuese ya don Eusebio da Guarda. Actividad naviera que tenía sus connotaciones negativas, dada la vulnerabilidad que representaba un puerto internacional para la trasmisión de epidemias, tales como el cólera morbo cuyos primeros síntomas se manifestaron en Galicia en noviembre de 1853, en medio de una agria disputa, entre 46 47

MEIJIDE Eusebio da Guarda…, o.c. pp. 23-26. A.C.N., pº 9397, ff. 258-304, 1862. A.M.C. “Fondo de Oza”, caja 38, 1852

“contagionistas” y “anticontagionistas”, vinculada en Vigo al lazareto de San Simón que no gozaba precisamente de todas las simpatías ciudadanas. Ante el temor de su propagación en julio de 1854, siendo alcalde de La Coruña don Juan Flórez, las Juntas Provinciales de Sanidad, creadas en 1817, consideraron oportuno tomar una serie de medidas y precauciones higiénicas, tales como las fumigaciones diarias de gas de cloro en los retretes y letrinas, así como el establecimiento de normas sobre el aseo personal y la posible hospitalización de los enfermos, ya fuese domiciliaria o en casas de socorro48. Precauciones que, desgraciadamente no sirvieron de mucho pues en septiembre de 1854, La Coruña y sus alrededores padecieron una epidemia de cólera más grave que la que había afectado a la ciudad en1832. Tanto fue así que fallecieron casi 6.000 personas49. Un soldado de la dotación de la corbeta Navarra, perteneciente al consignatario González Babé, procedente de Vigo y fondeada en La Palloza , fue el causante de su fácil propagación en una ciudad aún con murallas, con escasas dotaciones sanitarias, y cuyo alcantarillado desaguaba en plena bahía. Vulnerando la cuarentena establecida, el soldado desembarcó para visitar a su familia residente en O Vioño, barrio entonces limítrofe y de donde procedían la mayoría de las lavanderas que prestaban servicios en las casas burguesas de las calles de los Cantones, Real San Andrés o Alameda que fueron las más afectadas por la epidemia. Además de extenderse la enfermedad a Ferrol y Santiago, en La Coruña fallecieron 200 personas diarias entre el 10 y el 11 de octubre y pese a que la lluvia de los días siguientes amortiguó la epidemia, ésta se reactivó el 19, superando el número de muertos a las posibilidades de darles sepultura. Tanto fue así que, al parecer, muchos de ellos fueron enterrados en una fosa común sobre la que se construyó la Iglesia de San Amaro, situada a la entrada del cementerio Podría concluirse a través de este estudio que don Eusebio da Guarda puede resultar una persona controvertida, entre otras razones por haberse apropiado del prestigio de una firma que le era ajena, sin hacer constar de donde provenía su gran importancia económica que indudablemente supo acrecentar, ni el respaldo que gratuitamente le prestaron el apellido Menéndez y, sobre todo, la humildad con que Dña. Modesta aceptó ser relegada al olvido. Dicho esto, tengo que afirmar que fue un extraordinario filántropo, merecedor del mayor respeto oficial y ciudadano, como demuestran la serie de reconocimientos que se le tributaron en vida y con motivo de su fallecimiento y que recoge muy bien Meijide50. Además, basta leer para atestiguarlo las Actas Municipales de la sesiones extraordinarias del 20 de marzo y del 7 de abril de 1897.

48

Don Juan Flórez, de grato recuerdo para esta ciudad, fue su Alcalde del 3 de marzo de 1846 al 23 de diciembre de 1847 y, por segunda vez, del 3 de mayo de 1851 a 10 de julio de 1854, mandato que sorprende por su duración, pues durante estos años la mayoría de los alcaldes, conocidos burgueses casi todos ellos, apenas estaban unos meses al frente del consistorio Ya en la segunda mitad del siglo XVIII, cuando estuvo al cargo de la capitanía General de Galicia el Marqués de Croix (1756-1766), consciente del peligro que podría representar el comercio marítimo para la transmisión de epidemias, estableció unas duras normas sobre la inspección que el regidor diputado de sanidad debía exigir a los barcos que arribasen al puerto de La Coruña. MARIÑO BOBILLO, Mª Consuelo, “Un capitán para un pueblo: el Marqués de Croix, Capitán General de Galicia y Virrey de Méjico”, en Tomo VIII NALGURES , 2012, pp. 125-127. 49 FERNÁNDEZ, Carlos, La Voz de Galicia, 17-V-2009. ROMERO, Santiago, Capilla de San Amaro, La Opinión, 1 de noviembre de 2010. 50 MEIJIDE PARDO, o.c., pp, 49-53

En la primera, celebrada nada menos que a las 10 de la noche, se dio cuenta del óbito de este ilustre patricio coruñés como lo calificaba el entonces alcalde y presidente de la corporación municipal, don Luis Argudín Bolivar. Corporación de la que formaban parte don Francisco Leal y don Benigno Morodo apellidos que, con otros muchos, son representativos de la burguesía coruñesa del siglo XIX. En esa sesión nocturna, además de hacer referencia al luto que embarga al pueblo de La Coruña, se hace una especial mención “a la clase obrera y menesterosa que llena de angustia llora y llorará siempre la pérdida de su más ilustre protector…”. Y establece que no sólo conste en acta el fallecimiento de don Eusebio y se costee la corona fúnebre, sino que tanto el Ayuntamiento como el Instituto expresen su sentimiento con colgaduras apropiadas y que la corporación asista oficialmente a la conducción y depósito del cadáver hasta la sepultura. Cadáver que, con permiso del gobernador, debía ser conducido a hombros a través de la ciudad para que todos sus habitantes fuesen partícipes del entierro que contaría, además, con la concurrencia de los operarios municipales alumbrando el acto y con la asistencia de los acogidos en el asilo y de los alumnos de las escuelas públicas. La segunda de las actas, 7 de abril del mismo año, recoge el agradecimiento de Dña. Luisa y Dña. Rosa da Guarda, hermanas del ilustre difunto, no sólo por los acuerdos a que se hizo mención, sino también por la corona que en nombre del pueblo coruñés se dedicó a su hermano. Asimismo, don José Marchesi Buhigas agradece en nombre de la familia el traslado del cuerpo de don Eusebio a la capilla de San Andrés y, como su cumplidor testamentario, da cuenta del donativo de 125 pesetas para el “Asilo local de mendicidad que las hermanas da Guarda citadas desean que sean empleadas para obsequiar a los acogidos con una “comida extraordinaria”51. Como testigos mudos del altruismo de don Eusebio, aquí están para recordarlo el Instituto y las Escuelas da Guarda cuya construcción y funcionamiento tuvieron que superar muchos inconvenientes, incluyendo trabas oficiales y de todo orden. Gracias a su tesón siguen constituyendo hoy día, y esperemos que para siempre, preclaros centros de enseñanza en los que se han formado centenares de alumnos a los que, una vez finalizados sus estudios, despiden simbólicamente cada año los bustos de mármol de dña Modesta y don Eusebio que contemplan mudos el emocionado adiós de profesores y alumnos que se celebra en el magnífico salón de actos del Instituto cuyo techo fue pintado por Román Navarro, el artista coruñés de todos los tiempos. Lo mismo que resultan también intemporales las extraordinarias tallas del escultor Isidoro Brocos que, a modo de vigías, prestan guardia a la urna sepulcral de ambos esposos que descansan tras el altar mayor de la Capilla de San Andrés, testigo material también del mecenazgo de Eusebio da Guarda, no siempre bien interpretado. La capilla de San Andrés, construida en el siglo XIII con caracteres góticos muy singulares, había resultado muy dañada cuando tuvo lugar la invasión de Drake a esta ciudad. Pertenecía originariamente a la Hermandad de la Paz y Misericordia, conocida con la antigua denominación del Gremio de mareantes y cofradía de la Vera Cruz, uno de cuyos objetivos era prestar los auxilios necesarios a los reos condenados a muerte, desde que estaban en capilla, hasta el cadalso. La propiedad de dicha capilla, “término de San Nicolás”, es decir en la jurisdicción de esta parroquia, fue objeto de un largo proceso judicial y eclesiástico entre el Sr. Da Guarda y el gremio de mareantes. Iniciado en 1845, ante el teniente de alcalde del tercer cuartel don Fermín Muro, se 51

A.M,C. Libro de Actas de 1997, Sesiones extraordinarias del 20 de marzo de 1897 y 7 de abril del mismo año, ff. 8688 y 108-109 respectivamente. La peseta se estableció en octubre de 1868 y fue acuñada en 1869. Equivalía a 4 rs. El 1 de enero de 1999 fue sustituida por el euro

reconocía el estado ruinoso del templo -debidamente certificado por el arquitecto municipal- y se atestiguaba también que era propiedad del citado gremio del mar. Así como se hacía constar igualmente los estipendios con que se sostenía el templo, entre otros cinco reales diarios como limosna para una misa que se celebraba todos los días festivos a las 12 de la mañana, y que anualmente se entregaban al gremio de mareantes, confirmando, también de ese modo, la posesión que venía ejerciendo dicha hermandad. Hermandad que igualmente figura adquiriendo “los ranchos” -casuchas de planta baja- números 178179 de la calle de San Andrés y el número 2 de la calle de El Pórtico, pertenecientes a Dña. María del Carmen Gurrea Carbonell y a los herederos Palacio López. Iniciada judicialmente la disputa sobre la titularidad del templo entre don Eusebio da Guarda y el gremio de mareantes, promovida a instancias del capellán don Santiago Monterroso Sánchez, el procurador don Juan Bautista Crespo actuó en nombre de la junta directiva del gremio, representada por su presidente don Antonio Vilariño García y su secretario don Eduardo Babío López, quienes lograron que no se bendijese ni consagrase la capilla -cuya reconstrucción total había costeado el Sr. Da Guarda, defendido por el abogado don Ramón Folla- mientras no existiese una sentencia firme. Emitida ésta, el 18 de mayo de 1881, don Eusebio entregó las llaves de la nueva capilla -hoy día iglesia castrense- a la Junta Directiva de la Hermandad de la Paz y Misericordia, con la condición de que en su momento los cadáveres de los Sres. da Guarda fuesen depositados en el sitio que “se tenga por conveniente designar” y en el que hoy día reposan, en una urna de mármol situada tras el altar mayor esculpida por el italiano Noli, a quien también se deben probablemente, los bustos de ambos esposos a los que se hizo referencia52. Descansen en paz, con el agradecimiento de todos los coruñeses de ayer y de hoy y particularmente de este centro que conmemora el ciento veinticinco aniversario de su creación.

Siglas utilizadas: A.M.C. Archivo municipal Coruña A.N.C. Archivo notarial Coruña A.R.G. Archivo Reino de Galicia B.O.P. Boletín oficial provincia D.P.C. Diputación provincial Coruña R.A.G. Real Academia gallega Bibliografía: ALONSO ÁLVAREZ, Comercio colonial y crisis de Antiguo Régimen en Galicia (1778-1818). O Castro, Sada-A Coruña, Xunta de Galicia, 1986. 52

R.A.G. Fondo Antonio de la Iglesia, 101-1, 1845-1871; 30-4, 1881; 30-6, 1881; 30-1, 1885. Meijide Pardo, o.c., pp. 43-46. Los apellidos Muro, Gurrea y Carbonell, pertenecientes a destacados burgueses del siglo XIX, siguen estando presentes en la actualidad coruñesa (MARIÑO BOBILLO, La Coruña…, o.c., pp. 482, 511-12 y 531)

BARREIRO FERNÁNDEZ, José Ramón, Historia de la ciudad de la Coruña. La Coruña, Biblioteca gallega, 1986. GARCÍA LÓPEZ, Alfonso, Calles con historia. La Coruña, Espacio cultura editores, 2010 GARCÍA LÓPEZ, Alfonso, Los pioneros del comercio en La Coruña. La Coruña, Lex Nova, 2008. IGLESIAS MARTELO, Vicente, La Calle Real coruñesa. Arenas publicaciones, 2008. LÓPEZ SUEVOS HERNÁNDEZ y MARTÍNEZ MARTÍNEZ, Mª Rosario, “Eugenia Osterberguer (Mme Saunier). Una aportación femenina a la creación musical gallega”, en Revista Nalgures, 2013. MARIÑO BOBILLO, Mª cONSUELO, “La crisis del comercio colonial en la Coruña: el corso y el comercio de esclavos”, s.p, en revista, La coruña, historia y turismo, 2005, MARIÑO BOBILLO, Mª Consuelo, La Coruña bajo el reinado de Fernando VII. La burguesía comercial. La Coruña, Arenas publicaciones, 2009. MARIÑO BOBILLO, Mª Consuelo, “O mundo laboral da muller coruñesa”, en O traballo visible das coruñesas. A Coruña, Concello da Coruña, 2009 MEIJIDE PARDO, Antonio, “Censo de comerciantes coruñeses en los años de 1830 a 1845” en Revista del Instituto José Cornide de Estudios coruñeses, años VIII y IX, números 8 y 9, 19721973. MEIJIDE PARDO, Antonio, Eusebio da Guarda y el Instituto de 2º Enseñanza de La Coruña. La Coruña, Biblioteca gallega, 1991. MEIJIDE PARDO, Antonio, Temas y personajes de la historia coruñesa contemporánea. La Coruña, Diputación Provincial, 1997. NAYA, Juan, Relación de los alcaldes propietarios de la Coruña desde 1640 hasta el presente. La Coruña, imprenta Moret, 1975. RODRÍGUEZ GALDO, Mª Xosé y DOPICO, FAUSTO, Crisis agrarias y crecimiento económico en Galicia en el siglo XIX. Sada, A Coruña, Ediciós do Castro, 1981. Fondos documentales A.C.N., Protocolos: 6796, 8216, 8342, 8759 8792, 8793, 8795, 8796 8798, 9388, 9397 A.M.C., Elecciones (1838-1853), Fondo de Oza, Intendencia, Libros de actas del 20 de marzo y 7 de abril de 1897, Padrones de vecindario 1845 a 1862, signaturas 1080, 1129, 1163, y 1165; C-3689, C2690, C-3691 A.R.G; Escribanías 13069, nº 661; Pleitos lº 21603 y 24202 (95); Registro de Sociedades y comerciantes, signatura 37002. BIBIBLIOTECA DE ESTUDIOS LOCALES, periódicos El Telegrama y El Avisador. Otros periódicos: La Voz de Galicia y La Opinión. D.P.C., Boletines oficiales de la provincia, 1853-1897. R.A.G.: Fondo Antonio de la Iglesia, 101-1 1845-1871; 30-4, 1881; 30-6 1881: 30-1, 1885.

Armario que pertenceu ao cuarto de togas. Actualmente no dpto. de matemáticas. Foto de J. Carlos Rivas

Libraría no dpto. de Lingua Galega e Literatura. Foto de J. Carlos Rivas

Os directores do Instituto “Eusebio da Guarda” Mª José Martínez Girón Catedrática de Francés. Ex – directora do IES “Eusebio da Guarda”

O grandioso edificio que hoxe coñecemos como sé do Instituto “Eusebio da Guarda” situado na praza de Pontevedra, data de 1890 e a súa construción foi posible grazas ó ilustre mecenas don Eusebio da Guarda que o fíxo construir ás súas expensas. Antes da súa construción o Instituto permaneceu instalado na antiga mansión que foi dos marqueses de Camarasa. Con data de 4 de decembro de 1862 elevouse unha proposta ó ministro de Fomento polo Reitor da Universidade compostelá a favor de Carlos Muñoz y Barroso a efectos de desempeñar, accidentalmente, o cargo de director do centro acabado de crear na casa que fora dos marqueses de Camarasa. Nado en Sevilla en 1827, foi catedrático dende 1856 de Xeografía e Estatística comercial na Escola coruñesa de Comercio. Muñoz exercerá en propiedade dito emprego ata a súa morte en 1874. Home polifacético, puido simultanear o seu labor directivo e docente con outras de moi diversa índole1. En decembro de 1874 é nomeado director do mesmo centro educativo Tomás Giménez Coronado, catedrático de Física e Química e Historia Natural.

1

EQUIPO DIRECTIVO CURSO 1865-66

Carlos Muñoz y Barroso: director. Catedrático de Xeografía e Estatística comercial. Juan Nicasio Álvarez: Latín e Castelán. José Campo Rodríguez: Latín e Castelán. Vicente Fernández Carreras: Xeometría e Trigonometría. Darío García Taboada: Xeografía e Historia. Benito Guerra Fernández: Retórica e Poética. Víctor López Seoane: Física e Química e Historia Natural. Ramón Mariñas Lafuente: Aritmética e Xeometría. Evaristo Pla Huidobro: Álxebra e Trigonometría Francisco Rey Gómez: Doctrina Cristiana e Historia Sagrada. Gerónimo Rey Martínez: Latín e Grego. Celedonio Velázquez: Latín e Castelán.

Por Real Orde de 15 de novembro de 1878 foi designado como director do Instituto da praza de Pontevedra, José Pérez Ballesteros.

Fotografía de José Pérez Ballesteros

José Pérez Ballesteros Santiago de Compostela, 1833; A Coruña 1918. Primeiro director do Instituto radicado xa na praza de Pontevedra. Á parte de sobresaír como eficiente director e prestixioso docente, titularidades que mantivo ata 1911, foi tamén un eminente escritor en galego e castelán e un investigador do folclore galego, considerado como un dos Precursores. Foi membro fundador da Real Academia Galega, corporación instituída por decreto rexio en 1906 e Presidente accidental da Real Academia de Belas Artes do Rosario en 1901, sendo Académico de Número dende 1875 a 19182. Dende 1865 foi catedrático de Psicoloxía, Lóxica e Ética e tomou posesión do cargo de director do Instituto de Segunda Ensinanza da Coruña o 30 de novembro de 1878 e cesou en virtude da Real Orde de 3 de xullo de 1909.

Sinatura autógrafa de José Pérez Ballesteros

2

Actas ano 1872. academiagallegabellasartes.org.

A comezos de 1880 o cadro do persoal docente achábase integrado por un total de 14 profesores numerarios3: José Pérez Ballesteros: director. Catedrático de Psicoloxía e Lóxica. Real y López: Francés. Tomás Giménez Coronado: Matemáticas. Antonio García Fuertes: Inglés. Miguel López de Gándara: Matemáticas. Campano Alfageme: Física e Química Segundo Moreno Barcia: Economía política e Dereito mercantil. Ramón Casal y Amenedo: Retórica e Poética. Antonio Piay Álvarez: Latín e Castelán (1º curso). Pedro Hernández Calles: Latín e Castelán (2º curso). Manuel Feijoo Queimaliños: Retórica e Poética. Rico Jimeno: Historia Natural. Ramón López de Vicuña: Xeografía e Historia.

Ramón Casal y Amenedo: catedrático de Lingua e Literatura Castelá. En 1883 publica a segunda edición de “Ejercicios de Análisis Literarios y colección de piezas selectas en prosa y composiciones poéticas castellanas” na Coruña, Imprenta de la Casa de Misericordia; na portada el mesmo dá a coñecer os seus títulos: “Doctor en Filosofía y Letras y Catedrático de Retórica y Poética en el Instituto de Segunda Enseñanza de La Coruña”.O texto está na rede, publicado pola RAG; é un dos libros que usou o seu alumno, Pablo Picasso, no curso 1893-94, e que, escrito nas marxes e adornado con varias caricaturas, o malagueño doa á cidade de Barcelona en 1970. Foi director do Instituto dende 1909 a 1918, ano da súa xubilación. Tamén ocupou o cargo de secretario do Instituto (así figura en varios expedientes académicos do ano 1900). Membro da RAGBANSR (ingresa en 1912), membro correspondente da Real Academia Galega. Entre os seus alumnos figuran, entre outros, o médico Pérez Hervada. A súa irmá Carme era a avoa paterna do científico Isidro Parga Pondal. Entre 1896 e 1903 preside as Escolas Populares Gratuítas (que foran fundadas por Camilo R. Losada) e nese tempo adquiriuse a casa matriz da institución e inaugurouse outra escola para nenas no Orzán4.

José María Hernansáez López: catedrático de Agricultura. Toma posesión do cargo de director do Instituto o 27 de decembro de 1918 e cesa o 31 de maio de 1923, por traslado á Cátedra do Instituto de Alicante.

EQUIPO DIRECTIVO CURSO 1925-265 Ángel Díaz Grande: director. Catedrático de Álxebra, Trigonometría e Aritmética. Eumenio Rodríguez y Rodríguez: Secretario. Lingua Francesa. 3

Meijide Pardo, Antonio, Eusebio da Guarda y el Instituto de segunda Enseñanza de La Coruña, pág. 115. “Las Escuelas Populares Gratuitas”, en Crónicas Coruñesas, de Ricardo Pardeiro et alii; artigo “A casa de Parga (RialSan Lourenzo de Nogueira)”, en http://meis.blogaliza.org/?p=5993. 4

5

Segundo a Memoria correspondente ao curso 1925-26 redactada polo Secretario Eumenio Rodríguez y Rodríguez puido acharse parte do equipo directivo así como os compoñentes do claustro de profesores.

Rafael Pérez Barreiro: Lingua castelá, Gramática e Lingua latina. Ángel Blázquez Jiménez: Xeografía e Historia. David Fernández Diéguez: Aritmética e Xeometría. José Sánchez Mosquera: Relixión. José Seijo Rubio: Caligrafía. Erasmo Soler Fuentes: Ximnástica. Eumenio Rodríguez y Rodríguez: Lingua Francesa. Rafael Pérez Gómez: Preceptiva literaria e Composición. Manuel Tormo Domínguez: Debuxo. Nicolás Niño Sanz: Psicoloxía , Lóxica, Rudimentos de Dereito. Gonzalo Brañas Fernández: Física e Química. Fermín Bescansa Casares: Fisioloxía, Hixiene e Historia Natural. Germán Martínez Mendoza: Agricultura e Técnica Agrícola. Eumenio Rodríguez y Rodríguez foi depurado en 1942, presentou recurso e foi aminorada a súa sanción6.

EQUIPO DIRECTIVO CURSO 1935-36 Ángel Díaz Grande7: director. Catedrático de Matemáticas. Germán Martínez Mendoza: Secretario. Agricultura.

Antonio Bermejo de la Rica: catedrático de Xeografía e Historia. Foi director do Instituto nos anos 40. En 1961 figura como presidente da ComisiónTitular que dictamina sobre a adxudicación de 6

Vid. NEGRÍN FAJARDO, Olegario, La depuración franquista del profesorado en los Institutos de segunda enseñanza de España (1937-1943). Estudio cuantitativo para Galicia, ruc.udc.es/bitstream/2183/7817/1/SAR_10_2006_art_3.pdf. 7

Ángel Díaz Grande foi tamén depurado en 1942, presentou recurso e foi confirmado no seu posto. Vid. NEGRÍN FAJARDO, Olegario.

prazas de profesores adxuntos numerarios de Institutos Nacionales de Ensino Medio, anunciadas a concurso de traslados, sendo catedrático numerario do Instituto de Ensino Medio “Isabel la Católica” de Madrid. Aparece citado na monografía: “La experiencia colonial española en Marruecos y las monografías regionales (1876-1956)”, por Mª Dolors García Ramón, catedrática da Universidade Autónoma de Barcelona e Joan Nogué Font, catedrático da Universidade de Girona8. Bermejo de la Rica fue autor entre otras obras de: “Historia de la Edad Moderna”, Ávila, 1935; “La España Imperial”, 1942; “Geografía política, 4º curso”, ed. Lepanto, 1944; “Historia de España, 2º curso”, edit. Lepanto, Madrid, 1945; “Marruecos, síntesis geográfica”, Gráfica administrativa, Madrid, 1950; “El triste destino de Enrique IV y la Beltraneja”, etc.

EQUIPO DIRECTIVO CURSO 1942-439 Enrique Míguez Tapia: director accidental. Catedrático de Xeografía e Historia. Daniel Bescansa Aler: Secretario. Catedrático de Ciencias Naturais. Eugenio Torre Enciso: Interventor. Catedrático de Ciencias Naturais. Joaquín Mª Agra Cadarso: Lingua e Literatura españolas. Juan Díaz Terol: Filosofía. Juan Sancho de San Román: Matemáticas. Carlos Advenier Naud: Lingua Francesa. Fermín Rodríguez Losada: Matemáticas. Josefina del Pino Salgado: Lingua Italiana. Ramón Diz García: Matemáticas. Gumersindo Rey de Castro: Grego. José Lage Martínez: Inglés. Margarita Trulock Bertorini: Alemán. Dolores Ackerman Hanisch. Alemán. Pedro Álvarez González: Relixión. Ángela García Fernández: Escola do Fogar. Josefa Laciana González: Escola do Fogar. Araceli Arias García: Escola do Fogar. Carmen Abeigón Freire: Escola do Fogar. Isabel Gómez Díaz-Miranda: Escola do Fogar. Francisca Maestre Elena: Escola do Fogar. Ángel Díaz Grande e Eugenio Torre Enciso foron tamén depurados no ano 1942; quedando inhabilitados para o desempeño das tarefas docentes. Posteriormente, revisados os seus expedientes, foron confirmados nos seus cargos.

A partir do 3 de novembro cesa Enrique Míguez Tapia que pasa a ser director do Instituto masculino.

8

“Anales de Geografía de la Universidad Complutense”, nº 15, págs. 335-349. Na Memoria correspondente ao curso1942-43, redactada polo Secretario Daniel Bescansa Aler, só constan as variacións producidas no persoal docente durante dito curso. 9

Daniel Bescansa Aler: (1908-1969): director. Catedrático de Ciencias Naturais. Fillo de Luis Bescansa Casares e de Flora Aler Tárrago. Sobriño do ilustre científico Fermín Bescansa Casares. Foi concelleiro nas eleccións municipais de 1948 polo terzo familiar polo concello da Coruña.

Joaquín Mª de Agra Cadarso: catedrático de Lingua e Literatura Españolas. Cítao Couceiro Freijomil no seu DBBE por ser autor de Lengua española. Autor de “Síntesis gramatical”, publicación de 1948. No curso 1938-39 aparece como encargado interino da Cátedra de Xeografía e Historia no Instituto “Ramiro de Maeztu” de Madrid, e no curso seguinte como Encargado de curso interino de Lingua e Literatura españolas no mesmo Instituto. Na pontevedresa revista Finisterre (Nº7, 1944) asina un artigo titulado “Fernando de Sande y Lago”, un albéitar noiés do século XV . Colabora tamén na revista noiesa Tapal publicada na década dos 50 (no nº 1, de 1950, publica: “Noya Histórica. La puerta de la Asunción”). director do Instituto no curso 1942-43. Cesa por traslado no ano 1945 por tomar posesión da cátedra de Lingua e Literatura españolas en Alcalá de Henares. É o primeiro director do oficialmente chamado Instituto Feminino, a proposta da dirección que el preside. Consta nas actas da época como “ director propietario”. Claustro e alumnas fixéronlle unha sentida homenaxe o día 23 de maio de 1945. Faleceu en Madrid no ano 1979.

Antonio Respino Díaz: catedrático de Latín. director por O.M de 23 de xuño de 1967. Foi tamén depurado no ano 1942. No seu equipo directivo figuran: Antonio López Niño: Xefe de estudos. Física e Química. Mercedes Boado Vázquez: Xefa de estudos da Sección Delegada. Catedrática de Latín.

Fotografía de Antonio Respino Díaz

Na páxina 61 do diario ABC correspondente ao xoves 10 de outubro de 1968 dábase a noticia da apertura do curso académico 1968-69 no Salón de Actos do Instituto coñecido como feminino da cidade de A Coruña. O acto fora presidido polo Reitor da Universidade de Santiago de Compostela, don Manuel Jesús García Garrido, e foi conxunto para os Institutos de E.M. masculino e feminino e pra as Escolas Profesional de Comercio e de Maxisterio. O director do Instituto feminino, don Antonio Respino Díaz pronunció a conferencia inaugural sobre o tema “Santiago Bidermann, autor alemán de obras latinas de los siglos XVI y XVII”. Finalizada a lección, última que pronunciaba o señor Respino por ter sido xubilado ao ter alcanzado a idade regulamentaria, 70 años, os seus compañeiros fixeronlle entrega dun agasallo. De seguido, o Reitor impuxo ó director do Instituto masculino, don Enrique Míguez Tapia, quen fora durante longos anos secretario do feminino, as insignias da Orde Civil de Alfonso X el Sabio.

Enrique Míguez Tapia: catedrático de Xeografía e Historia, secretario do Instituto feminino durante o período de Respino e director do Instituto Masculino, fora tamén depurado no ano 1942.

Enrique Míguez Tapia xunto con outros compañeiros e alumnos do Instituto masculino. Vid. Manuel Díaz Aledo, La Coruña años sesenta.

Antonio Meijide Pardo : Barco de Valdeorras, 1917; A Coruña, 2004. Fixo estudos de Filosofía e Letras, especialidade de Arquivos e Bibliotecas na Universidade de Santiago de Compostela, doctorándose en Xeografía e Historia, disciplina da que foi catedrático no Instituto “Eusebio da Guarda” de 1941 ata 1985. director accidental por xubilación de Antonio Respino, era vice director, 28 de setembro de 1968. Ó longo da súa vida foi obxeto de numerosas distincións, entre outras, era membro da Real Academia Galega, da Real Academia de Belas Artes Nosa Señora do Rosario, Instituto “José Cornide” de Estudos coruñeses, Sociedade de Xeografía de Lisboa, Real Sociedade Xeográfica de Madrid, etc. Estaba en posesión da Gran Cruz de Alfonso X el Sabio e da Medalla Castelao, entre outras distincións.

Fotografía de Antonio Meijide Pardo

Luis Artigas Jiménez: Villarquemado, Teruel, 1924; catedrático de Filosofía no Instituto de Málaga de 1954 a 1957. Acta de posesión como catedrático numerario de Filosofía no noso Instituto asinada en 1957. Acta de posesión do cargo de director asinada o 1 de xullo de 1958 ata xullo de 1961 en que asina como director Ángel Vázquez Cifuentes. Autor dun artigo titulado “Hacia un bachillerato para todos” (1962); publica tamén na Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos (1956). No seu equipo directivo figuran: Mª Luisa Tello: Vicedirectora. Catedrática de Ciencias Naturais. Felipe Herrero Alegret: Secretario e Xefe de Estudos Diúrno. Catedrático de Francés. Nomeado vocal titular da Comisión para a provisión de vacante da dirección da Filial nº 1 do centro (26 de setembro de 1969).

Ángel Vázquez Cifuentes: catedrático de Grego. Director en 1961.

María Muruais Lamas: A Pontenova, Lugo, 1932; A Coruña, 1997. Licenciada en Filosofía e Letras, sección Románicas pola USC. Oposita e gaña a cátedra de Inglés con destino no “Eusebio da Guarda” no ano 1966. Foi a primeira muller directora do Instituto. Nomeada directora do I.B. “Eusebio da Guarda”, sendo catedrática de Inglés e xefa do Departamento por O.M. de 4 de xullo de 1969. No seu equipo directivo figuran: Felipe Criado Martín: Vicedirector. Catedrático de Debuxo.

Mª Teresa Rodríguez Taboada: Secretaria. Catedrática de Lingua e Literatura españolas. Antonio López Niño: Xefe de Estudos Diúrno. Catedrático de Física e Química. José Luis López Mejuto: Xefe de Estudos Nocturno. Catedrático de Filosofía. O 17 de setembro de 1976 é nomeada Conselleira Asesora da Delegación provincial do Ministerio de Educación y Ciencia na Coruña xunto con Bernardino Barral Ascariz. Presentouse ó concurso oposición ó corpo de Inspectores Numerarios de Enseñanza Media do Estado (B.O.E. 31 de xullo de 1979)

EQUIPO DIRECTIVO CURSO 1977-78 Jesús Almuiña Loeda: Naceu en 1950. Profesor de Álxebra na Facultade de Matemáticas da USC. Coautor do libro Aplicación de Euler-Poincaré en G- categorías (1972). Destinado como catedrático de Matemáticas no Instituto no ano 1976. Xuño de 1977 primeiro nomeamento como director a proposta do claustro en terna. No seu equipo directivo figuran: Felipe Criado Martín: Vicedirector. Catedrático de Debuxo. José Luis Suárez Cotelo: Secretario. Catedrático de Filosofía. José Ramón López Martín: Vicesecretario. Catedrático de Xeografía e Historia. Ventura González Mariño: Xefe de Estudos Diúrno. Catedrático de Matemáticas. Raimundo Pereiro Vázquez: Xefe de Estudos Nocturno. Catedrático de Lingua e Literatura españolas. En Xuño de 1980 segundo nomeamento por prórroga do anterior. Nese equipo figura José Antonio Campos Pascual, Catedrático de Física e Química, como Xefe de Estudos Diúrno. Por Real Decreto con data 3 de xullo de 1981 é nomeado Delegado Provincial do Ministerio de Educación e Ciencia na Coruña. En excedencia, por ter destino na Consellería de Ordenación do Territorio e Obras Públicas, na década dos 90. Foi vogal, designado pola Xunta de Galicia, no Consello de Administración da Autoridade Portuaria de Ferrol-San Cibrao. Foi tamén Delegado provincial da Coruña da Consellería de Política Territorial, Obras Públicas e Vivenda da Xunta de Galicia.

José Antonio Campos Pascual: director de 1981 a 1985. Catedrático de Física e Química.

EQUIPO DIRECTIVO CURSO 1985-86 Rafael Amate Marqués: Alcañiz, Teruel, 1943. Director de xullo 1985 a xullo 1991. Catedrático de Matemáticas. Raimundo Pereiro Vázquez: Vicedirector. Catedrático de Lingua e Literatura españolas. Carlos Brandido Vázquez: Secretario. Catedrático de Matemáticas. Francisco de la Iglesia: Vicesecretario. Catedrático de Inglés. Miguel Mourelo Rodríguez: Xefe de Estudos Diúrno. Catedrático de Matemáticas.

Ángel García Fernández: Xefe de Estudos Nocturno. Catedrático de Matemáticas.

CURSOS 1986-1991

Mª Teresa Rodríguez Taboada: Vice directora. Catedrática de Lingua e Literatura españolas. Ramón Barreiro Rey: Vicesecretario. Catedrático de Xeografía e Historia.

EQUIPO DIRECTIVO CURSO 1991-92 Elisardo López Varela: director. Catedrático de Lingua e Literatura galegas Manuel Vilariño Seco: Vicedirector. PES de Ciencias. Eusebio García García: Secretario. Catedrático de Filosofía. Mª do Rosario Soto Arias: Vicesecretaria. PES de Lingua e Literatura galegas. Benito Arbáizar Gil: Xefe de Estudos Diúrno. PES de Filosofía. Manuel Polo Fernández: Xefe de Estudos Nocturno. Catedrático de Latín. Ángel Platero Cagide: Xefe de estudos Nocturno. Catedrático de Matemáticas. Manuel Polo Fernández: Xefe Estudos Diúrno, por cese de Benito Arbáizar Gil con data de 16 de marzo de 1992.

CURSO 1994-95 Óscar López Martínez: Vice director. Catedrático de Lingua e Literatura españolas. CURSO 1999- 2000 Fidelina Seco Vilariño: Vicedirectora ate o curso 2001-2002. Catedrática de Inglés.

CURSO 2002-03 Elisardo López Varela: director. Catedrático de Lingua e Literatura galegas. Mª José Martínez Girón: Vice directora. Catedrática de Francés. Manuel Polo Fernández: Secretario. Catedrático de Latín. Carlos Vázquez Furelos: Xefe de Estudos Diúrno. Catedrático de Inglés. Ángel Platero Cagide: Xefe de Estudos Nocturno. Catedrático de Matemáticas. Cese de Elisardo López Varela con data de 1 de marzo de 2005 por incorporación ao corpo de Inspección Educativa.

EQUIPO DIRECTIVO CURSO 2005-06 Mª José Martínez Girón: directora. Catedrática de Francés. Mª Isabel Ruso de Lago: Vicedirectora. PES de Xeografía e Historia. José Carlos Rivas Bértolo: Secretario. PES de Matemáticas. Carlos Vázquez Furelos: Xefe de Estudos Diúrno. Catedrático de Inglés. José Luis Suárez Cotelo: Xefe de Estudos Nocturno. Catedrático de Filosofía.

EQUIPO DIRECTIVO CURSO 2008-09 Mª Isabel Ruso de Lago: directora. PES de Xeografía e Historia. Mª do Rosario Soto Arias: Vicedirectora. Catedrática de Lingua e Literatura galegas. Mª Isabel Quiroga Fernández Secretaria. PES de Ciclos Superiores de Turismo. Concepción Liñares Dacosta: Xefa de Estudos Diúrno. PES de Lingua española. José Luis Suárez Cotelo: Xefe de Estudos Nocturno. Catedrático de Filosofía.

CURSO 2009-2010 Mercedes González Rivera: Xefa de Estudos Diúrno. (até marzo).

CURSO 2010-2014 Benigna Vidal Tomé: Xefa de Estudos Diúrno. PES de Lingua e Literatura galegas. CURSO 2013-2014 Olga Meana González: Xefa de Estudos Nocturno. PES de Matemáticas.

CURSO 2014-2015 Mª Isabel Ruso de Lago. directora. PES de Xeografía e Historia. Mª do Rosario Soto Arias: Vicedirectora. Catedrática de Lingua e Literatura galegas. Mª Isabel Quiroga Fernández: Secretaria. PES de Ciclos Superiores de Turismo. Pedro Rodríguez Porca: Xefe de Estudos Diúrno. Catedrático de Física e Química. Olga Meana González: Xefa de Estudos Nocturno. PES de Matemáticas.

ANEXO 1: O actual IES “Rafael Puga Ramón” comezou a súa andaina no curso 1966-67 aproveitando a disposición legal que permitía ás entidades locais a creación de centros de ensino considerados oficialmente “filiais” dun Instituto de Ensino Medio. A entidade era a Deputación provincial da

Coruña e tiña a obriga de proporcionar e soster as instalacións, o material e sufragar ou alomenos anticipar o salario de todo o persoal docente e non docente coa excepción do director, que debía pertencer ó corpo de profesores do chamado nese momento Ensino Medio. Naceu así a Filial “La Milagrosa”, anexa ó tamén chamado entón colexio de beneficencia do mesmo nome e cuxa orixe debeuse ó tesón da superiora sor María Marín, unha relixiosa progresista e irrepetible, ao interese do presidente da Deputación don Rafael Puga Ramón e á indudable colaboración de don Luis Artigas, naquel momento director do “Eusebio da Guarda”. A Deputación convocou un concurso, sendo nomeada directora dona Mª Consuelo Mariño Bobillo, iniciando así a súa pertenza ó claustro de profesores do Instituto ata que no momento de pasar as “filiais” a centros privados renunciou á súa dirección. A súa etapa como directora foi de 1966 ata 1975.

AGRADECEMENTOS: A autora do traballo está en débeda cos compañeiros que cita a continuación: Jesús Almuiña Loeda, Rafael Amate Marqués, Elisardo López Varela, Mª Consuelo Mariño Bobillo, Mª Teresa Rodríguez Taboada, Mª Isabel Ruso de Lago, Fidelina Seco Vilariño, Lucía Sierra Lázaro, Ángeles Respino Souto e Mª Rosario Soto Arias.

Radio do primeiro terzo do s. XX, procedente de Chicago. Foto de J. Carlos Rivas

Celebramos los 125 años de nuestro Instituto. Mª Teresa Rodríguez Taboada Profesora jubilada del IES Eusebio da Guarda

He tenido un sueño en el que veía toda la Plaza de Pontevedra, el Paseo Marítimo y las calles de Juana de Vega y San Andrés, llenas de personas, de mujeres y de hombres, de jóvenes y de ancianos, de adolescentes, todos, absolutamente todos, actuales y antiguos alumnos del Instituto Eusebio Da Guarda: unos con sus hijos y nietos, otros con la ilusión de lograr una formación como la de sus predecesores y todos, todos, con la mirada agradecida hacia un Centro y hacia unos Profesores que les ayudaron en sus respectivas profesiones. Pero en aquel sueño, también se advertía una herida en las nobles y vetustas piedras del Instituto: planes de estudios descabellados, protestados por los Claustros, por los alumnos, sin que los sucesivos Gobiernos les hubieran prestado la más mínima atención. A pesar de ello, magníficos docentes fueron aportando sus iniciativas, sus conocimientos para superar tantos escollos inútiles para el desarrollo académico de tan excelentes mentes juveniles que por las aulas y laboratorios del Centro , se iban abriendo a los mundos artísticos, científicos y literarios a lo largo de los cursos académicos. Durante más de 35 años he ejercido mi tarea docente como Profesora de Lengua y Literatura Española: Han sido unos maravillosos años, llenos de proyectos, de alegría por los éxitos de nuestros alumnos, de cariño y admiración por tantos colegas ,verdaderos amigos y rigurosos en la transmisión de sus conocimientos. La emoción que me embargó la primera vez que subí esas escalinatas de mármol, el asombro ante el incomparable Paraninfo…

Parece que fue ayer cuando nos reuníamos para celebrar el Centenario del Instituto.¡ Cuántos proyectos, cuántas entrevistas y cuántas reuniones para delimitar el Programa de Actos y, sobre todo, solicitar subvenciones para acometer aquella efemérides. El Director del Centro, en aquel curso 1990-91, era D.Rafael Anate Marqués, que dio toda su confianza y apoyo a la Comisión. En Octubre de 1990 solicitamos , a través de la prensa, la colaboración de las Entidades Locales y académicas, así como la participación de los antiguos alumnos. Tuvimos mucha suerte ya que la esposa del Delegado del Gobierno, Dña. Elena Tormo, había sido alumna del Centro, la madre del Alcalde acababa de celebrar, con sus compañeros, las Bodas de oro como bachilleres del Instituto, y el Presidente de la Xunta, Don Manuel Fraga, había hecho su examen de Ingreso, también en nuestro Instituto .Contábamos, además, entre los miembros del Claustro, con el Catedrático de Dibujo, Don Felipe Criado que, inmediatamente, se puso en contacto con Cerámicas El Castro, para diseñar unos platos conmemorativos del Centenario, con el que ofrendábamos a todas las personas e Instituciones que colaboraron con sus aportaciones pecuniarias y académicas. Y fueron vendidos a todos cuantos quisieron tener un artístico recuerdo del Centenario. El tiempo se nos echaba encima. La actividad fue febril: las clases, la organización,…La Consellería de Educación nos asesoró en el Protocolo, ya que iban a presidir los Actos el Presidente de la Xunta y todas las autoridades académicas y civiles.. Finalmente, los días 20,21 y 22 de diciembre de 1990 sacamos adelante el Programa de Actividades teatrales, deportivas y literarias efectuadas por los actuales alumnos, y la entrega solemne de trofeos y premios durante la Clausura de los Actos. .Se descubrió una placa de bronce conmemorativa sufragada por los antiguos alumnos, así como una ofrenda floral delante de la estatua de D. Eusebio da Guarda, con la participación de la Banda Municipal. Pronunciaron unas hermosas conferencias

alusivas a la fundación y construcción del Instituto, D.Juan Naya y el Catedrático jubilado D. Antonio Meijide Pardo. Hubo comida de confraternidad con los antiguos alumnos en el Hotel Riazor y un ágape para obsequiar a las personalidades que nos acompañaron, en las dependencias del Instituto. De aquel Centenario quedaron algunas mejoras para el Centro, como la Exposición permanente de Historia natural que se halla en la planta baja, así como la restauración del Salón de Actos .En años posteriores, se ampliaría esta rehabilitación con el nuevo despacho del Director y la reinstauración de vidrieras del Salón de Actos. Han pasado estos veinticinco años, con cambios de planes de estudios, con nuevos afanes , con la incorporación de nuevas asignaturas y con muchos cientos de nuevos alumnos. Pero como fueron ellos los que dieron alegría y brillo a aquel Centenario, quisiera destacar el nombre de los alumnos galardonados y desearía que participasen ahora, ya como adultos y con sus profesiones en marcha, para que sirviesen como ejemplo a las generaciones venideras. El Presidente de la Xunta de Galicia entregó el Primer premio literario en prosa a MªVictoria Sánchez Planas y el Sr. Presidente de la Real Academia Galega a Ana Rus Revuelta.El Sr Alcalde hizo entrega del Primer premio de Fotografía a Carlos Ameijenda Mosquera y el Director General de Educación un Accesit a Esther Barreiro Seoane. Del Concurso Histórico, el Primer premio lo entregó el Sr. Conselleiro de Educación a Alejandro Castro Barreiro y Accesit fue entregado por el Director del Instituto a Cristina Gende Seco y a Pastora Vázquez Hernández. Finalmente, el Presidente de la Xunta concedió un Accesit a Marcos Rebollar Buján. Nuestros alumnos han sido siempre nuestra prioridad y también nuestro mayor orgullo y tesoro. De aquella Comisión de Profesores sólo permanece en activo, Mª José Martínez Girón, todos los demás gozamos de buena salud mental y física, pero ya estamos jubilados: Rafael Amate,,Consuelo Mariño ,Ramón Barreiro, Cándido Moreno, Eusebio García, Pilar Rodríguez y la que esto suscribe. De las aportaciones económicas con que colaboraron las entidades, fue especialmente llamativa la de la Diputación con 200.000 pesetas como ayuda para la elaboración de los 3.000 Programas de los Actos, así como también aportó 2 trofeos para los deportistas. La Fundación Barrié colaboró con 30.000 ptas. para los adornos florales de la Iglesia de los Jesuítas en donde se celebró una solemne Misa concelebrada por varios sacerdotes. Caixa Galicia aportó 60.000 ptas, el APA 36.000 ptas. , y por parte de los alumnos actuales y antiguos, recibimos una aportación de 39.750 ptas. Afortunadamente, se pudieron acometer todos los gastos; aunque de la cuantía de la colección de Platos de El Castro y de otros gastos que no acometió la Comisión, se hizo con la ayuda de la Consellería.. Ojalá las generaciones venideras de Profesores y alumnos puedan seguir celebrando otros 25, 50 y 100 años más. El aliento, la ilusión y el empeño por seguir haciendo de este noble edificio, generosamente donado a los coruñeses por D. Eusebio Da Guarda, ha de encaminar a los jóvenes a seguir sus vocaciones científicas, artísticas o literarias. Muchos Profesores nos han precedido en este cometido, algunos, que celebraron con gozo el I Centenario, han desaparecido recientemente: Felipe Criado, José Marco ,MªCarmen Romero, Oscar López, Luís Artigas .Para todos ellos nuestro agradecido y emocionado recuerdo. Es mi deseo que estos 125 años se celebren con alegría y con la esperanza de lograr esa ansiada y necesaria remodelación de nuestro querido Instituto. Que nuestro mecenas D. Eusebio Da Guarda reciba , una vez más, toda nuestra admiración y todo nuestro agradecimiento.

Calculadora. Actualmente está depositada no Museo MUPEGA. Foto de J. Carlos Rivas

Planetario. Actualmente está depositado no Museo MUPEGA. Foto de J. Carlos Rivas

Espazos de formación de Pablo Ruiz Picasso: o Instituto da Guarda, 1891-1895 Mª Isabel Ruso de Lago Directora do IES Plurilingüe Eusebio da Guarda

A raíña Isabel II dispuxo a creación dun instituto local na cidade da Coruña, na Real Orde do 13 de novembro de 1862, que refundiría os estudos da Escola de Comercio. Estableceuse na casa dos marqueses de Camarasa na rúa Ferrerías, despois chamada “do Instituto”. Conséguese tras unha

longa reivindicación, iniciada xa en 1845, da cidadanía coruñesa, xunto co Concello e a Deputación, que pugnaran en cinco ocasións por acadar un centro educativo do que xa dispoñían o resto das capitais de provincia e Santiago, sede de la Universidade.

Cartel Anunciador primeiro curso do Instituto da Coruña (1892-93)

Anos máis tarde, en 1870, a petición da corporación coruñesa para declarar o instituto como provincial obtén o prace ministerial, o que permitiu que o alumnado do ensino privado e “doméstico” fose examinado neste centro, que verá multiplicada a matrícula case por sete nos primeiros vinte e cinco anos, observándose un importante incremento de alumnas a finais de século. Porén, as condicións do edificio dos marqueses de Camarasa non eran as máis idóneas para este centro de ensino: axiña comezaron a ser habituais os amaños —os danos da fachada posterior, a insegura muralla contigua, a ruinosa galería fronte ao Campo da Estrada…— e a mediados da década dos 70 o deterioro xa era evidente, como se pode comprobar na prensa da época. A principios de 1881, don Eusebio da Guarda fai ofrecemento desinteresado ao Concello da Coruña para construír, ás súas expensas, un edificio no lugar do Caramanchón destinado a ser instituto e escola de belas Artes e oficios. Este novo centro comeza a funcionar o 1 de outubro de 1890.

Busto de don Eusebio da Guarda (peza de 1891 realizada en mármore co texto seguinte ao dorso: “Prof. R. Romanelli. Florence”). Salón de actos. Fotografía de Xosé Reimunde.

Un ano más tarde don José Ruiz Blasco, axudante de profesor da Escola de Belas Artes de Málaga e conservador do museo desa cidade, obtén a praza de profesor numerario da

cátedra de Debuxo e Figura da Escola de Belas Artes e Oficios coruñesa, establecida na planta baixa do Instituto da Guarda. Toma posesión o 27 de abril, pero o 29 volve a Málaga para gozar das súas vacacións e comeza a organizar o traslado da súa familia, que se realiza en barco.

Retratos da familia Ruiz Picasso; de esquerda a dereita: don José, o pai, dona María, a nai, Pablo, o maior, Lola, a mediana, e Conchita, a pequena.

Rubén Ventureira e Elena Pardo, autores da última publicación sobre o paso de Picasso pola Coruña, apuntan os días do 6 ao 13 de outubro como os que a familia Ruiz Blasco pasa a bordo do vapor Asturias, que os traslada de Málaga a Vigo, onde desembarcan debido ao mal tempo e deciden facer o resto do traxecto en tren. A chegada á estación coruñesa sería o 14 de outubro ás 11:00 dese mércores de 1891. O curso académico comezara dúas semanas atrás.

Praza de Pontevedra (imaxe cedida pola Escola de Arte e Superior de Deseño Pablo Picasso. A Coruña).

Instálanse nunha das tres casas da rúa Paio Gómez, a un paso da praza de Pontevedra, onde se levanta o Instituto da Guarda desde hai un ano ao carón da estatua erixida na honra de Eusebio da Guarda, o promotor, inaugurada dous meses antes da súa chegada. Como se observa na imaxe adxunta, realizada desde o observatorio meteorolóxico do centro, con vistas á casa do pintor, non sorprenden as observacións de Picasso, realizadas ao periodista Antonio D. Olano: “Mi madre, para vigilarme, se tenía que subir a la taza del retrete. Se ponía de puntillas y, en tan incómoda postura y desde tan angosto ventanuco, contemplaba mis juegos”.

Vista desde o observatorio; ao fondo rúa da casa de Picasso. Fotografía de Mario S. García.

Este curso 1891-92 seus pais deciden matriculalo no instituto, cuxo director é Pérez Ballesteros. Pablo está a punto de cumprir dez anos cando asiste por primeira vez ás clases.

Traslado do expediente de Picasso(imaxe cedida pola Escola de Arte e Superior de Deseño Pablo Picasso. A Coruña).

A escaleira de mármore da entrada, deseñada por Pedro Nicoli e realizada a medida en Carrara, conducirá os pasos do novo alumno cara ás aulas, situadas na primeira planta. Seu pai impartirá clases nas aulas da planta baixa, onde Fernández Deus dirixe a Escola de Belas Artes.

Escaleira principal do instituto deseño de Pedro Nicoli (fotografía de Olga Vázquez).

A grandiosidade do acceso debeu impresionar ao mozo Ruiz. Porén, algunhas zonas do centro resultaríanlle familiares, como as que observamos a continuación: á esquerda, o canón dunha das escaleiras laterais do instituto; á dereita, as da súa casa. Ambos edificios son obra do arquitecto Faustino Domínguez Coumes-Gay.

Escaleira interior do instituto (fotografía de Mario S. García) e escaleira da Casa Picasso (imaxe de Pedro Luis Rodríguez), ambas de Domínguez Coumes-Gay.

Picasso matricúlase de Geografía co profesor Ramón López de Vicuña e de Latín e Castellano cos profesores Manuel María Feijóo y Queimaliños e Pedro Hernández Calles. Na primeira obtén un 7 en xuño, pero para aprobar as outras dúas terá que agardar a setembro para sacar un 5. Daquela o Regulamento de Segunda Ensinanza contemplaba a retención dentro do edificio dos estudantes que cometesen faltas; as leves permitíanlles volver á casa polas noites, e as graves sancionábanse mesmo con oito días sen volver aos seus fogares, sempre asistindo á clase. Non sorprende que sexa neste curso académico cando Picasso pasa máis tempo nos “cuartos de arresto”, situados na segunda planta do edificio, fronte ás vivendas que ocupaban os conserxes e as súas familias. Ao mozo, segundo as súas propias declaracións a Antonio D. Olano, divertíao que o encerrasen alí: “Llevaba bloc y dibujaba sin parar. Por lo tanto, los castigos constituían una fiesta, y creo que hasta provocaba situaciones que obligaban a los profesores a castigarme”. Na fotografía recréase esa “aula de castigo” cun pequeno Picasso do ano 2015; substituíndo os pupitres por bancos, este sería o espazo coñecido como cuarto de arresto, onde era sancionado cun período de illamento.

“Aula de Castigo” no Instituto da Guarda. Fotografía de Pedro Rodríguez Porca (Guillermo Alonso-Jáudenes. 2015).

No curso 1892-93 Pablo Ruiz estuda Historia de España, tamén con López de Vicuña, e Latín e Castellano cos profesores Feijóo y Queimaliños, Hernández Calles, Iglesias Teso e González de Castro, materias que aproba en xuño con cualificación de 5. Ademais, o seu pai solicita a matrícula na Escola de Belas Artes para que Pablo á que asiste pola tarde.

Solicitude de matrícula de don José Ruiz na Escola de Belas Artes para o seu fillo Pablo (imaxe cedida pola Escola de Arte e Superior de Deseño Pablo Picasso. A Coruña).

Matricúlase na materia de Dibujo de figura y adorno, que imparte seu pai, José Ruiz Blasco, con Román Navarro e Antonio Amorós como profesores axudantes. Obtén, en xuño, sobresaliente con accésit ou mención honorífica tras un «exame oposición».

Solicitude de matrícula na materia de Debuxo de figura e adorno. 1892. (imaxe cedida pola Escola de Arte e Superior de Deseño Pablo Picasso. A Coruña).

O 1 de outubro asiste a dúas inauguracións do curso académico: unha, a do instituto, ás 13:00 horas; outra, a da escola, ás 20:00 horas. Sentado nos bancos de veludo vermello do magnífico paraninfo, o mozo Picasso observa os frescos que realizou Román Navarro no teito. Non é estraño que cando lle pidan un bosquexo para un teito pareza lembrar esa imaxe.

Teito do salón de actos. Alegoría das Artes e das Ciencias, obra de Román Navarro. Fotografía de Mario S. García.

Bosquexo para un teito. Pablo Ruiz Picasso. A Coruña, 1894. Museu Picasso. Barcelona. Doación Pablo Picasso. 1970.

A gran novidade é que polas tardes despraza a súa actividade académica á planta baixa do edificio. É un ambiente moi diferente ao do instituto, que podemos recrear con estas fotografías inéditas dos corredores conseguidas grazas á colaboración do director da Escola de Arte e Superior de Deseño Pablo Picasso da Coruña, Manuel Soto.

Corredor do piso inferior. Á esquerda na actualidade (fotografía de Xosé Reimunde) e á dereita na época da Escola de Belas Artes (imaxe cedida pola Escola de Arte e Superior de Deseño Pablo Picasso. A Coruña).

Corredor do piso inferior. Á esquerda na actualidade (fotografía de Xosé Reimunde) e á dereita na época da Escola de Belas Artes (imaxe cedida pola Escola de Arte e Superior de Deseño Pablo Picasso. A Coruña).

Así mesmo é sorprendente comparar o espazo que ocupaba a que probablemente sería a aula de Debuxo cunha foto dos años 20, procedente da mesma fonte, e que dá unha idea de como eran as clases de don José, ás que asistirá seu fillo Pablo. Vallan como referencia os datos extraídos da

“Memoria del curso 1891-92”, na que aparecen matriculados 146 alumnos en Dibujo de adorno, divididos en dúas seccións, e 143 en Dibujo de figura, repartidos en tres.

Aula de Usos Múltiples/Aula de Debuxo. Á esquerda, na actualidade (fotografía de Pedro Rodríguez Porca) e no centro e á dereita, en anos posteriores, a mesma aula na época da Escola (imaxe cedida pola Escola de Arte e Superior de Deseño Pablo Picasso. A Coruña).

Durante o curso 1893-94 o mozo Picasso debe dedicar moi pouco tempo aos seus estudos no instituto. Os seus resultados académicos así o indican: aproba unicamente Aritmética e Álgebra cun 5, en setembro (profesor, Luis Vives), e suspende Retórica y poética (profesor, Ramón Casal y Amenedo) e Historia de España (profesor, Ramón López Vicuña), tanto en xuño como en setembro. Curiosamente, á materia de Francés, que imparte o profesor Atanasio Mosquera, nin sequera se presenta na convocatoria extraordinaria.

Expediente de Picasso no Instituto (imaxe cedida polo IES Salvador de Madariaga. A Coruña).

Algo moi diferente ocorre polas tardes. Pablo Ruiz matricúlase outra vez en Dibujo de figura y adorno, que imparte seu pai xunta Amorós e Navarro como axudantes. Obtén sobresaliente en Dibujo de figura (unha Real Orde do 15 de xaneiro establece que a materia se divida en dúas) concedido por un tribunal do que queda excluído seu pai por incompatibilidade.

l Cartel anunciador do curso 1893-94 (imaxe cedida pola Escola de Arte e Superior de Deseño Pablo Picasso. A Coruña).

No curso 1894-95, o último que pasou na cidade coruñesa, matricúlase unicamente na Escola de Belas Artes. Nesta ocasión, de Dibujo del antiguo (copia del yeso), con Isidoro Brocos e Antonio Amorós de profesores; de Dibujo de figura (sección del yeso) para alumnos avantaxados, unha vez máis con seu pai e os seus axudantes Amorós e Navarro como profesores, ata que a Real Orde do 20 de novembro nomea este último profesor numerario na Escola de Belas Artes de Barcelona, á que se despraza; e a partir do 1 de febreiro de Pintura y copia del natural, tamén con José Ruiz Blasco de profesor.

De esquerda a dereita a solicitude de matrícula de Dibujo del antiguo (copia del yeso), de Dibujo de figura (sección del yeso) (ambas de 1894) e de Pintura y copia del natural (1895). Imaxes cedidas pola Escola de Arte e Superior de Deseño Pablo Picasso. A Coruña.

Unicamente realizará unha proba extraordinaria de curso en Dibujo de figura antes de irse (marzo), na que obterá sobresaliente.

Acta da acta firmada por Isidoro Brocos onde consta o sobresaínte. (Imaxe cedida pola Escola de Arte e Superior de Deseño Pablo Picasso. A Coruña.)

Segundo Ventureira e Pardo, é sorprendente que as materias de Dibujo del antiguo (copia del yeso) e de Dibujo de figura (sección del yeso) gardasen idéntico horario e que Picasso non tivese falta de asistencia ningunha. A resposta atópase na proximidade das aulas nas que se impartían, o que, como se pode apreciar na foto (véxase portas contiguas), lle permitiría ao mozo artista desprazarse rapidamente dunha a outra e cumprir as súas obrigas en ambas.

Corredor inferior. Portas da Aula-Departamento de Xeoloxía/ Dibujo del antiguo (copia del yeso), e da Aula de Usos Múltiples/ Dibujo de figura (sección del yeso) (fotografía de José Carlos Rivas). A porta da esquerda correspondería á aula de Isidoro Brocos...

Imaxe actual do departamento-aula de bioloxía (foto de José Carlos Rivas) e fotografía (maio 1916) da que, ocupando o mesmo espazo, sería a aula de Dibujo del antiguo (copia del yeso) (colección Pilar Eiroa). ...e a da dereita á de José Ruiz.

Imaxe actual da Aula de Usos Múltiples (foto de Pedro Rodríguez Porca ) e fotografía (maio 1916) da que, ocupando o mesmo espazo, sería a aula de José Ruiz (imaxe cedida pola Escola de Arte e Superior de Deseño Pablo Picasso. A Coruña)

Este curso matricúlase tamén a súa irmá Lola, en solfexo. Como podemos ver a nena tiña un agarimo especial polo galego tal como o evidencian as palabras que envia a súa tía nunha postal co seu retrato.

Ao dorso da postal que envía a su tía escribe unhas palabras en galego «Eu meu querida tía A miña querida tía Quereiye muyto, su Sobrina Dolores» Fotografía José Seller A Coruña 1890-91. Herdeiros de Ricardo Huelin Blasco.

Podemos ver a continuación a que puido ser a aula na que recibiu as súas clases, a actual secretaría.

Á esquerda a actual secretaría (fotografía de José Carlos Rivas) e á dereita a aula de solfexo (imaxe cedida pola Escola de Arte e Superior de Deseño Pablo Picasso). A Coruña.

Hai que destacar a situación do Instituto da Guarda, orientada a súa fachada principal cara á praza de Pontevedra e a rúa Paio Gómez –onde residía a familia Ruiz Picasso–– e a fachada posterior directamente ás praias de Riazor e do Orzán, o que nos permite entender o realismo das mariñas que realizou nestas datas. Nas fotos seguintes podemos ver a porta da aula de Debuxo (á dereita da imaxe) e dúas fotografía da fachada posterior que dan directamente ás praias de Riazor e do Orzán, o que nos permite entender o realismo das mariñas que realizou nestas datas.

Imaxe da aula do seu pai (obsérvese a porta da dereita) e fachada posterior do instituto por onde sairía a Riazor-Orzán (fotografía de 1900)

Mariña. Praia do Orzán (A Coruña., 1895). Musée Picasso, Barcelona. Doazón Pablo Picasso, 1970

Ademais, nesta aula, nunha zona da parede pintada nun azul grisáceo para funcionar como fondo, realizou Picasso moitos dos retratos do natural.

Esquerda: Cabeza de Anciano (Viejo Peregrino). A Coruña. 1895. Colección privada. Dereita: La muchacha de los pies descalzos. A Coruña,1-3-1995. Musée National Picasso. París.

Por este motivo, e para conmemorar o 125 aniversario do Instituto da Guarda, pintouse desa cor a parede do fondo da que foi a aula de José Ruiz e na que comezou a formación do seu fillo Pablo e que pasará a chamarse Aula Picasso na honra do xenial artista. Pero este curso é complicado para o director da Escola, Fernández Deus: o seu equipo, no que participaba José Ruiz Blasco como secretario, empeza a ter problemas con algúns membros do claustro. Aínda que inicialmente é apoiado polo reitor, que visita o centro e chama á orde aos profesores díscolos, é substituído ol 24 de febreiro por González Jiménez, un profesor interino enfrontado con el. O pai de Picasso, molesto pola súa situación académica, afectado polo falecemento por difteria da súa filla pequena, Conchita, e cun reuma articular que recomenda un cambio de clima, solicita –e concédeselle– a permuta da súa praza coa de Román Navarro, quen, cando regresa, ocupa a dirección da Escola de Belas Artes desde o 27 de marzo de 1895. A familia abandona A Coruña con destino a Málaga, desde onde, tras pasar o verán, se dirixirán a Barcelona para comezar un novo período da súa vida. Pablo Ruiz Picasso chegara á Coruña e ao Instituto da Guarda o 14 de outubro de 1891 coas súas primeiras obras infantís e abandonará a cidade para sempre o 14 de abril de 1895, tras nacer a súa vocación de artista.

Picasso aos 8 anos (Fundación Picasso. Casa Natal. Málaga)-Picasso aos 15 anos (Musée National de París)

Agradecementos pola súa aportación gráfica e documental: Xosé Crisanto Gándara (Colección Pilar Eiroa), Mario Simón García, Xosé Reimunde, José Carlos Rivas, Pedro Rodríguez Porca, Pedro Luis Rodríguez, Olga Vázquez, Escola de Artes Superior e de Deseño Pablo Picasso da Coruña (Manuel Soto), IES Salvador de Madariaga de A Coruña. (María Gromaz y Juan Pablo Fernández).

Bibliografía: BARRIOS ESCALANTE, Mª Concepción: De Picasso estudiante. Isla de Arriarán, Málaga, 2008, junio, nº XXI, pp. 215-253. D. OLANO, Antonio: Picasso gallego. Santiago: Editorial Compostela, 1992. MEIJIDE PARDO, Antonio: Eusebio da Guarda y el Instituto de 2ª enseñanza de La Coruña. A Coruña: La Voz de Galicia, D.L. 1991. La Academia y Escuela de Bellas Artes de La Coruña (1850-1875). A Coruña: Diputación de A Coruña, 1989. PADÍN PANIZO, Ángel: Los cinco años coruñeses de Pablo Ruiz Picasso (1891-1895). A Coruña: Diputación de A Coruña, 2004 (3ª edición). “Reglamento de Segunda Enseñanza”. Gaceta de Madrid, Madrid, 1859, nº 144, 24 de mayo. “Reglamento para el régimen y gobierno interior de la Escuela de Bellas Artes de La Coruña”. A Coruña: Tipografía Galicia, 1885. VENTUREIRA, Rubén / PARDO, E: Picasso azul y blanco. A Coruña: El nacimiento de un pintor. A Coruña: Fundación Rodríguez Iglesias y Fundación Emalcsa, 2014.

Lámina de Bioloxía. Foto de J. Carlos Rivas

Lámina de Anatomía. Foto de J. Carlos Rivas

Lámina de Física e Química. Foto de J. Carlos Rivas

Personalidades relevantes que pasaron polo noso instituto (docentes e/ou discentes). Mª Isabel Ruso de Lago Directora do IES Plurilingüe ‘Eusebio da Guarda’ Mª Rosario Soto Arias Vicedirectora. En primeiro lugar, queremos agradecer a súa contribución e axuda ás seguintes persoas e institucións: Rafael Amate Marqués; Arquivos Documentais da Real Academia Galega de Belas Artes de Nosa Señora do Rosario; Nicolás Badío Varela; Mercedes Boado Vázquez; José Carro Otero; Carlos González- Garcés Santiso; Laura GonzálezGarcés Santiso; Directora do IESSM, María Gromaz de los Santos, e persoal da secretaría do Instituto; Mª del Carmen López Sanchidrián; Cilha Lourenzo Modia; Director do IES ‘Alfonso X El Sabio’ de Murcia, D. Rafael Marín; Mª Teresa Rodríguez Taboada; Antón Santamarina Fernández; Fidelina Seco Vilariño. En segundo lugar, resulta imprescindible pedir desculpas polas ausencias. Nun traballo coma este, era imposible recadar toda a información. Necesariamente temos que falar dunha selección, cuxo criterio básico foi posuír un certo grao de notoriedade. Esta notoriedade vén dada por estes factores, segundo o noso criterio: o labor social, o labor político, o labor científico, a publicación de varias obras, ocupar un cargo académico, a obra artística (pictórica, por exemplo), etc. Desde un punto de vista negativo, é obvio que aquilo que non puidemos averiguar, non pode figurar. Dividimos o estudo en dúas partes: nunha primeira figuran as persoas das que temos constancia que traballaron ou estudaron no centro, a partir da data da inauguración do chamado desde o principio ‘Instituto da Guarda’ (tamén denominado –tras xebrarse en 1942 o ata entón único Instituto en dous, un “Masculino” e outro “Feminino”_ ‘Instituto Feminino’, entre outros nomes, ata chegar ao actual nome ‘IES Plurilingüe Eusebio da Guarda’), en outubro de 1890. Verbo da segunda parte, tomamos da nosa man, confiando sempre na benevolencia dos receptores, a licenza de seleccionar algúns nomes relevantes de docentes e/ou discentes da vella Escola de Artes e Oficios, sita desde a súa inauguración en 1890 e ata a década dos 80 (en acta conservada do claustro do 13 de outubro de 1987 dise que o retraso no comezo de curso foi debido ás obras de demolición da Escola de Artes e Oficios) na primeira planta do noso edificio. I.

INSTITUTO

Abuin Soto, Manuel: Nomeamento como axudante de clases prácticas da sección de letras asinado no ano 1950. É o autor de El Castellano hablado en las Rías Bajas gallegas (publicado na revista Archivum da Universidade de Oviedo).

Agra Cadarso, Joaquín María: Vid. artigo “Os directores do Instituto ‘Eusebio da Guarda’”. Almuiña Loeda, Jesús: Vid. artigo “Os directores do Instituto ‘Eusebio da Guarda’”. Alvajar López Jean, Amparo: A Coruña, 1916; Monçao (Portugal), 1998. Dramaturga e tradutora. Estuda o bacharelato no Instituto na mesma época que Miguel González Garcés: son condiscípulos. Foi colaboradora de Casares Quiroga. Canso se produce o golpe militar do 36 pasa a Valencia, onde casa co poeta Arturo Cuadrado, sendo o padriño de voda Castelao. Foi amiga, entre outros, dos matrimonios Luís Seoane-Maruja Fernández e Carme Muñoz- Rafael Dieste (hai correspondencia publicada). No exilio bonaerense estrea obras de teatro da súa autoría (dela e de A. Caballero), obras que tamén codirixe (El balcón de los Lester e Amada y tú). Da súa estadía na capital arxentina deixou escritas estas palabras Luis Seoane: “Amparo Alvajar actuou durante anos no ambiente editorial arxentino e moitos libros importantes de autoresingleses e franceses foron traducidos por ela ou levan prólogos e notas editoriais súas”. Posteriormente exerce de tradutora na ONU e tamén traballa no Correo da Unesco en París; en 1960 está como funcionaria das oficinas da Organización Mundial do Traballo en Xinebra, onde continúa co labor da dirección teatral (dirixe obras de Lope de Vega, Moratín, Buero Vallejo e García Lorca). En 1961 élle concedida a "Orde da Lealdade á República Española", da que é nomeada "cabaleiro". [Bibliografía básica: http://culturagalega.gal/album/detalle.php?id=40, artigo de Carme Vidal]. Alvajar López, Javier: A Coruña, 1920-1996. Político. Foi Delegado do Consello de Galiza en Europa e secretario do Ministerio de Información, Propaganda e Arquivos do Goberno Republicano Español no exilio. Alcalde de Carral, A Coruña, entre 1983-86. En 1932 ingresa no Instituto para estudar bacharelato. El mesmo conta que daquela había máis de cen alumnos só no primeiro curso de bacharelato. Nas lembranzas da súa mocidade alude aos partidos de fútbol que os estudantes de bacharelato xogaban na explanada que daquela había ao final de Rubine, detrás da empalizada de madeira que fixaba os límites da “Casa de Baños”. Ten así mesmo un recordo para varios profesores que impartiron docencia no noso Instituto, algúns deles “depurados” polo franquismo, como Ángel Blázquez, de Xeografía e Historia; Eumenio Rodríguez, de francés ou Don Fidel, de latín; dos que permaneceron lembra especialmente a D. Rafael Pérez Gómez, de Lingua e Literatura, compañero de mi madre cuando esta estudiaba el bachillerato. [Bibliografía básica: http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab1992PDF/1992%20149_174.pdf]. Álvarez Pellitero, Ana María: León, 1940. Autora de varios libros sobre literatura española, entre eles: La obra lingüística y literaria de Fray Ambrosio Montesino (1976), Antología: teatro medieval (1990), Cancionero de palacio (1993). Acta da toma de posesión como profesora adxunta numeraria de Lingua e Literatura española no Instituto en outubro do 64. O ‘Eusebio da Guarda’ foi o seu primeiro destino e, coas súas propias palabras, aquí chegou cargada de ilusión (textualmente dinos: Siempre recordaré con enorme cariño a mis alumnas de primero, diez años, y setenta por clase,

y a las de sexto, algunas de las cuales son profesoras de la Universidad de Santiago). Traslado ao Instituto de Alcira no 68. Reintégrase no 69 no Feminino e cesa no 70 por ter sido trasladada ao Instituto ‘Emilio Ferrari’ de Valladolid. Posteriormente ingresa como profesora titular na Universidade de Salamanca. Nesa Universidade xubílase no ano 2010, sendo profesora titular de Literatura Medieval. Arbaizar Gil, Benito: A Coruña, 1962. Doutórase en Filosofía pola USC no ano 1990. Profesor-Titor de Antropoloxía filosófica, Teoría do coñecemento e Historia da Filosofía na UNED (A Coruña).Ten publicados libros (Nicolás Copérnico, 2002; Cultura relixiosa , 2002; Historia da Filosofía para a Selectividade, 2010; Historia de la filosofía, 2014), e numerosos artigos sobre Copérnico, Paracelso, Descartes, Heidegger e outras cuestións que tocan tanto á filosofía coma á ciencia. Formou parte da Dirección sendo D. Elisardo López Varela o Director. Arbaizar ocupou o cargo de Xefe de Estudos de Nocturno xa desde o primeiro ano en que se incorpora ao noso Instituto (Curso 91-92). Xunto con Carlos Vázquez Furelos iniciou no curso 2008-09 a primeira Sección Bilingüe do instituto (que tres anos despois pasaría a ser Plurilïngüe). Obtén a cátedra de Filosofía no 2008, cátedra que exerce actualmente no centro. Arias y Díaz de Rábago de la Maza Aguiar, Joaquín Narciso Andrés Rosendo y Diego: Santiago de Compostela, 1916 (na partida de nacemento conservada no seu expediente académico, hoxe no arquivo do IESSM, consta que naceu na casa paterna, sita na Rúa do Vilar); A Coruña, 2007. Xurista e prócer ao servizo da cultura e da educación da sociedade galega. Vicepresidente da Fundación ‘Pedro Barrié de la Maza’, membro do Padroado do Museo de Pontevedra, membro do Consello da Cultura Galega, vicepresidente da Fundación Juana de Vega, conselleiro do Banco Pastor e de ‘Unión Fenosa’. Cursou os estudos de bacharelato no Instituto (realiza aquí o Ingreso, no ano 1928) e rematounos en Barcelona, cidade onde estuda Dereito. En 2002 a Asociación de Xuristas Galegos en Madrid outórgalle o Premio Montero Ríos. Artigas Jiménez, Luis: Vid. artigo “Os directores do Instituto ‘Eusebio da Guarda’”.

Sendo Director Artigas imponse a obrigatoriedade do uniforme para as alumnas do Instituto. Foto do ano 1964, tomada da Internet.

Barbeito Cerviño, María: A Coruña, 1880-1970. Pedagoga. Cursou o bacharelato no Instituto. Foi Directora das Escolas da Guarda entre 1915-36. Implanta por primeira vez en Galicia o método Montessori. En 1933 accede ao cargo de Inspectora. Ensaísta e conferenciante, é autora de numerosos artigos e varios libros. Foi membro correspondente da Real Academia Galega, formou parte da sección pedagóxica do Instituto de Estudios Gallegos, estaba en posesión da Cruz de Beneficencia de Primera Clase e foi distinguida coa Cruz de Alfonso XII, e foi presidenta da delegación coruñesa da Asociación «Concepción Arenal» para protección y rehabilitación del preso, constituída na Coruña o 20 de agosto de 1931, no Pazo Municipal. Represaliada polo franquismo e obrigada a xubilarse anticipadamente, iso non foi atranco para que seguise escribindo. O arquivo persoal desta ilustre coruñesa foi doado, con data 20 de novembro de 1995, polos seus fillos –Juan María, Carlos e Isabel Martinez-Barbeito y Morás-, á Comunidade Autónoma de Galicia, para que fose depositado no Arquivo do Reino de Galicia. O Concello da Coruña dedicoulle unha rúa; hónrase co seu nome un colexio público coruñés, e a Universidade de Santiago, a través da Facultade de Ciencias da Educación, en colaboración coa Consellería de Educación, convoca os Premios María Barbeito de Educación en Galicia. [Bibliografía básica: Ana Romero Masiá, María Barbeito. Unha vida ao servizo da escola e dos escolares (1880-1970), 2014; http://culturagalega.gal/album/detalle.php?id=81&autor=Mar%EDa%20Barbeito]. Barbeito Rouco, José: A Coruña, 1885; A Habana, 1946. Médico e político. Estudou o bacharelato no Instituto, onde foi condiscípulo de Casares Quiroga, Salvador de Madariaga e Nóvoa Santos (con quen trabou unha sólida amizade), entre outros. Foi membro das Irmandades da Fala da Coruña. Afiliado a Izquierda Republicana

(afiliación que mantivo no exilio en Cuba), en abril de 1936 foi elixido compromisario para a elección do Presidente da República. [Bibliografía básica: Jorge Domingo Cuadriello, El exilio republicano español en Cuba, 2009]. Barrié de la Maza, Pedro: A Coruña, 1888-1971. Empresario, financeiro e mecenas. Cursou estudos no ‘Instituto da Guarda’ e a carreira de Comercio na Escola Superior de Comercio da Coruña. Foi vicepresidente, director e Presidente do Banco Pastor; conselleiro do Banco de España, promotor e impulsor de numerosas empresas (ASTANO, CEDIE, FENOSA, GENOSA, etc.). En 1966 pon as bases do que hoxe é a Fundación Pedro Barrié de la Maza, fundación que cumpre un importante labor social (financiación de programas educativos, bolsas de estudo no estranxeiro, convenios de colaboración con distintos organismos, labor editorial, etc.). Foi Procurador en Cortes en tempos de Franco, quen lle concede en 1955 o título de Conde de Fenosa. Entre as condecoracións con que foi honrado podemos destacar a Medalla de Ouro ao Mérito do Traballo, a Medalla de Ouro da Coruña (1963), a Medalla de Ouro da Cámara de Comercio da Coruña, a Medalla de Ouro da Cámara Oficial de Comercio, Industria e Navegación de Vigo, etc. Foi nomeado Doutor Honoris Causa pola USC. A Coruña dedicoulle unha avenida e leva así mesmo o seu nome o Dique de Abrigo. Barro Muñoz-Ortiz, Mª Teresa: A Coruña, 1936. Escritora e tradutora. Acta da toma de posesión como axudante de clases prácticas da sección de letras no Instituto asinada en marzo de 1960. Ten publicados varios libros, entre eles Cartas a Rosalía. Membro fundadora do Grupo de Traballo Galego de Londres, ten colaborado con distintas publicacións galegas, como Grial e A Nosa Terra, así como nos programas de radio da BBC. É académica correspondente da RAG desde o ano 2002. Desde 2010 e2013 edita dous blogs en cadansúa lingua. Barros Pardo, Tomás: Toledo, 1922; A Coruña, 1986. Catedrático de Debuxo, pintor e escritor polifacético. Cultivou todos os xéneros: poesía (Gárgolas, 1950; Berro diante da morte,1964; Abraio, 1978 e Vieiro de Señardade), teatro (Panteón Familiar , 1955; O dragón, 1972; Tres pezas de teatro, 1981; O home que gabeou o cume, 1984; A casa abandoada, 1985 e Fausto, Margarida e Aqueloutro), ensaio e narrativa. Foi cofundador das revistas Aturuxo e Nordés. Soe encadrarse no grupo de intelectuais antifranquistas denominado do Estrañamento interior. Acta de posesión como profesor adxunto numerario de Debuxo no Instituto asinada o 10 de setembro do 62. En acta do 8 de abril do 70 o Director, Luis Artigas, felicita o Sr. Barros Pardo polos éxitos acadados como pintor nas exposicións celebradas na Coruña e mais en Vigo.Foille concedida a excedencia voluntaria a partir de marzo de 1972. Foi académico correspondente da RAG. Foi nomeado académico da RAGBANSR o 26 de abril do 86 e, malia ter entregado xa o seu discurso de ingreso, non puido tomar posesión por falecer en agosto dese mesmo ano. Barros Pedreira, Pedro Antonio: Abegondo, A Coruña, 1941; A Coruña, 2009. Mestre e escritor. Foi autor de máis de dez libros (Lembranzas, 1985; Contos de Abegondo, 1996; Centenario Escuelas Da Guarda : 1898-1998, 1998, etc.). Publicou

numerosos artigos na prensa local coruñesa, baixo o pseudónimo de Antón do Cruceiro. Director do Colexio Público ‘Eusebio da Guarda’. Exerceu no Instituto como mestre numerario de lingua e literatura españolas desde o curso 1997-1998 ata a súa xubilación. Batista Díaz, Francisco: A Coruña, 1886? Profesor e científico. Foi profesor auxiliar numerario da Sección de Ciencias no Instituto (así figura no curso 23-24, curso no que imparte Aritmética, Xeometría, Física e Química) e tamén na Escola de Náutica. En 1916, sendo xa doutor, participa, como parte da tripulación científica, nunha das campañas que organiza o Instituto Español de Oceanografía, a bordo do buque “Hernán Cortés”, baixo a dirección científica de Odón de Buen. Nese mesmo ano 1916 obtén unha bolsa para estudar en Mónaco Oceanografía Física e Química. Esa estadía, durante a cal investiga especialmente sobre correntes mariñas, dura tres meses. [Bibliografía básica: Ricardo Gurriarán: Ciencia e conciencia na Universidade de Santiago (1900-1940); http://www.repositorio.ieo.es/eieo/bitstream/handle/10508/577/Historia%20del%20Centro%20Oceanografico%20de% 20Vigo.pdf?sequence=1]. Bermejo de la Rica, Antonio: Ávila, 189?. Vid. “Os directores do Instituto ‘Eusebio da Guarda’” nesta mesma publicación. Historiador. Catedrático de Historia. Xa é catedrático no 39. Imparte docencia no noso Instituto á altura de 1940. Consérvase no centro un retrato seu. En 1956 exerce de catedrático no Instituto ‘Isabel la Católica’ de Madrid, onde continúa na década dos 60. Nos anos 1919 e 1920 publicou artigos na revista Arte Español. Foi autor de varios libros de texto, de xeografía e de historia, e de obras de carácter histórico. Entre elas podemos citar as seguintes: La colonia del Sacramento. Su origen, desenvolvimiento y vicisitudes de su historia (1920). Formou parte (xunto con outros catedráticos de Instituto e mais de Universidade) da Comisión dictaminadora de libros de texto que se crea en 1955, en pleno franquismo. Soubo encamiñar os seus discípulos a diversas investigacións americanistas. Segundo o testemuño chegado a nós dalgúns dos que foran os seus alumnos no Instituto da Guarda, foi un profesor moi querido. Bescansa Aler, Daniel: A Coruña, 1908-1969. Vid. “Os directores do Instituto ‘Eusebio da Guarda’”. Catedrático de Historia Natural e Director do Instituto na década dos 40. Ten publicado unha rica necrolóxica no Boletín da RAG a Gonzalo Brañas. Nomeado Director do Instituto no 45. Ascenso á 8ª categoría del escalafón y sueldo de 12.000 pts. anuales do catedrático numerario de Ciencias Naturales de este centro, en decembro do 46. Toma posesión da cátedra de Ciencias Naturais en febreiro do 49. En acta do claustro do Instituto de maio do 49 informa aos claustrais do seu nomeamento como Teniente de Alcalde y Poniente de Instrucción Pública de la Excma. Corporación Municipal de La Coruña. En acta de 20 maio 53 dá encarecidas grazas polas mostras de afecto que recibe dos claustrais tras recibir a Encomienda de la Orden de Alfonso X el Sabio, e di que esa distinción a quen lle corresponde realmente é ao Instituto Feminino. Cesa como Director no 55, por pasar á Inspección. En acta do 57 aluden a el como Inspector Xefe de Distrito. En acta de 17 maio 69 o claustro do Instituto expresa sentimento de pesar polo seu falecemento. [Bibliografía básica: http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2003/05/10/1667943.shtml].

Bescansa Casares, Fermín Antonio Jesús Alejo: A Coruña, 1874 (na partida de nacemento conservada no seu expediente académico, hoxe no arquivo do IESSM, consta que naceu na casa paterna, sita na coruñesa parroquia de san Xurxo)-1957. Biólogo, catedrático de Historia Natural. Obtén o grao de bacharel en xuño de 1890 (cursara os seus estudos no vello Instituto da rúa Herrerías). No período comprendido entre 1897-1903 exerce como auxiliar numerario da Sección de Ciencias do Instituto coruñés. En 1903 gaña a cátedra de Historia Natural, Fisioloxía e Hixiene do Instituto de Soria. En 1905 obtén o traslado definitivo ao Instituto da Coruña. Desenvolve o seu labor científico no eido das algas mariñas. En 1909 consegue unha bolsa de estudos da JAE para traballar na Universidade de Munich, e convértese así no primeiro pensionado botánico da devandita institución. O seu magnífico herbario, froito dun labor de décadas, consérvase actualmente no Laboratorio de Ficoloxía da Universidade da Coruña. En acta do 4 de outubro de 1944 o claustro do Instituto Feminino acorda sumarse á homenaxe que co gallo da súa xubilación organiza o Instituto Masculino e, ao igual ca este Instituto, acorda propoñer a la Superioridad o nomeamente de Fermín Bescansa Casares como Catedrático Honorario de Historia Natural no Instituto Feminino. [Bibliografía básica: “Contribución de Fermín Bescansa Casares a la ficología española: datos biográficos, estudio de su obra y herbario”, de I. Barbara, J. Cremades e J. L. Pérez-Cirera, en: http://gredos.usal.es/jspui/bitstream/10366/73835/1/Contribucion_de_Fermin_Bescansa _Casares_.pdf; Francisco Javier Dosil Mancilla, Los albores de la botánica marina española (1814-1939)]. Bescansa Casares, Leoncio: A Coruña, 1879-1957. É neto do catedrático de Química Antonio Casares Rodríguez. Estuda no Instituto e fai arquitectura en Madrid. Viaxa por Europa. En 1939 ingresa na RAGBANSR . Figura destacada da arquitectura modernista coruñesa. Bescansa é o arquitecto das Escolas Labaca (edificio onde conviven o neogótico, o modernismo, o barroquismo decorativo), proxecto datado en 1912, e bo exemplo das correntes eclécticas de principios de século. [Bibliografía básica: “Leoncio Bescansa Casares” de Antonio Garrido Moreno, en Artistas Galegos. Arquitectos, Nova Galicia Edicións (2002)]. Blázquez Jiménez, Ángel: Ávila, 1895; Málaga, 1980. Catedrático e arqueólogo. Figura como membro do equipo directivo do Instituto no curso 1925-6. Anteriormente exerceu nos Institutos da Rábida e mais de Soria. Ten varias obras publicadas sobre arqueoloxía, en colaboración con Antonio Blázquez y Delgado-Aguilera (Vías romanas de Carrión a Astorga y de Mérida a Toledo. Excavaciones practicadas en Lancia , memoria de 1920, entre outras publicacións, froito do traballo de campo en vías romanas levado a cabo entre 1919-24). Foi depurado polo franquismo (BOE do 8 de nov. De 1936, onde consta a súa suspensión de emprego e soldo) e destinado –traslado forzoso- ao Instituto de Málaga, onde ocupa o cargo de Director en 1962, e onde se xubila. Foi membro correspondente da Real Academia da Historia. [Bibliografía básica: artigo de J. L. Carrillo Martos, en: http://institutogaona.blogspot.com.es/].

Boado Vázquez, Mercedes: Corredoiras, Boimorto (A Coruña), 1930. Catedrática de latín, tradutora de clásicos en latín ao galego. Coautora de Anfitrión (1992), Aulularia (2001) e Noticieiro Sideral (2010), e mais do libro de texto de latín De onte a hoxe. Acta de posesión como profesora adxunta de latín de la Sección Delegada Femenina de La Coruña, dependiente del Instituto Femenino asinada o 30 setembro do 66. Cesa desa Sección Delegada (por extinguirse) no 70 e asume o seu cargo no Instituto en outubro do 71. Obtén a cátedra de latín en 1979, ano no que cesa como profesora agregada no noso Instituto, para exercer de catedrática de latín no IES ‘Francisco Aguiar’ (1980-82) de Betanzos, e posteriormente no coruñés ‘Salvador de Madariaga’ ata a súa xubilación. Brandido Gutiérrez, Carlos: Lalín (Pontevedra), 1938. Matemático. Autor de diversas contribucións ao coñecemento dos científicos de Galicia, entre eles o matemático Rodríguez (“Contribución dun sabio galego á determinación da forma e dimenasións da terra”, artigo de 1994), ou o astrónomo Aller Ulloa ( Don Ramon Maria Aller Ulloa, matematico e astronomo, libro editado en 1990). No Instituto foi membro do Consejo de Dirección (figura nas actas do curso 82-83 como representante dos membros docentes). Forma parte, con Rafael Amate como Director, do equipo directivo. No ano 2011 cumpriu as vodas de ouro sacerdotais. Brañas Fernández, Celia: A Coruña, 1880. Profesora e científica. É unha das primeiras alumnas do Instituto que recibe un recoñecemento polos seus resultados académicos: no curso 1903-04 salientou en Xeometría, Fisioloxía e Hixiene, Historia Natural e Agricultura. En 1908 imparte unha conferencia no Circo de Artesáns sobre o tema “Reaccións Químicas”, sendo logo nomeada socia de honra. Dirixiu os seus pasos cara o Maxisterio, e foi unha precursora da extensión universitaria nas Escolas Normais desde 1912, actividade na que tamén colaborarían María Barbeito e José Mª Hernansáez. Exerceu de profesora de Metodoloxía de Física e Química e Historia Natural, ademais de directora (en 1934), na Escola Normal de Maxisterio da Coruña. En 1919 actúa como relatora nunha das sesións do primeiro congreso que organizara o Instituto de Estudios Gallegos fundado en 1918; o acto ten lugar no noso Instituto e Brañas desenvolve o tema ”La importancia de la creación de una estación de biología marina en La Coruña, y medios prácticos para establecerla” . En 1922 obtivo unha bolsa da JAE (Junta para la ampliación de estudios) para realizar prácticas de Histoloxía nos laboratorios do Instituto de Ciencias Naturais de Madrid. Solicitou unha estación de Bioloxía Mariña para A Coruña e interveu no curso de Bioloxía mariña impartido no Instituto en 1920. [Bibliografía básica: “As Ciencias nas aulas do Instituto” de Xosé A. Fraga; Ricardo Gurriarán: Ciencia e conciencia na Universidade de Santiago (1900-1940); CHC]. Brañas Fernández, Gonzalo: A Coruña, 1866-1948. Físico e inventor. Cursa o bacharelato no vello Instituto, sito na rúa Herrerías. Licénciase en CCFFQQ en Madrid, no ano 1895. Volve á súa cidade natal e imparte a docencia no Instituto estreado en 1890. En 1903 gaña a cátedra de Física e Química de Instituto. Inventor, foi discípulo de Torres Quevedo. Foi xefe técnico do taller do Instituto de Material Científico, organismo da JAE para fornecer de material os centros educativos. En 1923 foi bolseiro en Francia para estudar os novos procedementos selectivos e antiparasitarios de recepción radiotelegráfica. Ingresa na RAG en 1941.

[Bibliografía básica: a necrolóxica que lle dedica Bescansa Aler no boletín da RAG, nº 289-293):http://academia.gal/imaxin-boletins-web/paxinas.do?id=2826&d-447263-p=6; artigo de Ricardo Gurriarán en: http://ruc.udc.es/bitstream/2183/13179/1/CC_124_art_7.pdf; figura como profesor depurado polo franquismo en: http://ruc.udc.es/bitstream/2183/7817/1/SAR_10_2006_art_3.pdf; CHC].

Promoción do 31-37. De esq. a dta. os docentes: Gonzalo Brañas Fernández, Fermín Bescansa Casares, Germán Martínez de Mendoza e Gustavo Varela Gutiérrez de Caviedes. A foto é propiedade de Mario Juiz López.

Cabré Montserrat , Mª Dolores: Vinyols i els Arcs (Tarragona),1914; falece en 1995. Escritora e historiadora. Estuda o bacharelato en Reus. Cursa a carreira na Universidade Autónoma de Barcelona, hoxe Central. Tras unha breve etapa de ensinanza colexiada en Vilafranca do Penedés e outra de interinidade nos Institutos Maragall e Menéndez Pelayo de Barcelona, gaña a oposición a Profesora Agregada e escolle o Instituto ‘Eusebio da Guarda’, onde asina o seu nomeamento como profesor adjunto de lengua y literatura españolas en 1944. Cese no 47 e posterior traslado a Tarragona. En 1960 é nomeada académica correspondente da Real Academia da Historia. Conselleira do Instituto de Estudos Altoaragoneses. Publicou varios libros e numerosos artigos de investigación . Entre eles “El humanismo aragonés en tiempo del rey Católico” (1961), "Riba-roja d'Ebre i del seu terme municipal" (1974) e "Sant Enric d'Ossó i la seva vinculació a Riba-roja d'Ebre" (1893). Tras ser convidada para participar no centenario do noso centro, escribe unha afectuosa carta (conservada no Instituto, datada o 3 de outubro de 1990) a Mª Teresa Rodríguez Taboada, vicedirectora nese momento, a quen se dirixe como “compañera y sucesora en la Cátedra de Literatura del Instituto ‘Eusebio da Guarda’”. Ten unha grata lembranza do que fora Director e Xefe do Seminario de Literatura española, estando ela no centro, Joaquín Mª de Agra, así como

para o Director que sucedeu a Agra, Daniel Bescansa; relembra igualmente a Margarita Trulock, tía de Cela; a Ángeles Singer, profesora de alemán; a Antonio Meijide, a Marco e a outros, especialmente a Josefina Laciana, nuestra pianista y profesora de música de entonces. Calvo Sotelo, Leopoldo: Tuy ( Pontevedra), 1894; Madrid, 1933. Escritor. Foi pai do que sería Presidente do Goberno español. Cursou estudos no Instituto (no seu expediente, depositado no IESSM, o centro é denominado Instituto General y Técnico de La Coruña; aproba o Ingreso no Instituto en xuño de 1905). Estudou dereito nas Universidades de Zaragoza e Madrid. Escribiu Historias de suicidas e Ribanova (narrativa), e a memoria El libro español en América (1927), premiada polo Consello Superior de Traballo, Comercio e Industria. [Bibliografía básica: http://noticias.universia.es/vidauniversitaria/noticia/2006/08/23/665150/biblioteca-virtual-incorpora-catalogo-obrasleopoldo-calvo-sotelo.html]. Cambrón Infante, Ascensión: Naceu en Valsequillo (Córdoba) en 1943. Incorpórase ao noso Instituto como profesora de Filosofía no curso 1979-80 e permanece ata agosto de 1990. Doutora en Filosofía, con posterioridade á estadía no noso Instituto foi profesora titular de Filosofía do Dereito na UDC ata a súa xubilación. Membro da organización DMD (Dereito a Morrer Dignamente) en Galicia, ex membro do Comité de Ética Asistencial do CHUAC, é autora de numerosas publicacións sobre diversos temas, como bioética (“Los comités de Ética en el sistema sanitario”, 1999), emigración (“Emigración gallega y esclavitud en Cuba (1854)”, 2000), dereitos da muller (“La participación femenina en la actividad política”, 1998), etc. Así mesmo, ten publicados varios libros, dos que destacamos: El socialismo racional de Ramón de la Sagra (1988). Campano Alfageme, Acisclo: Zamora, 1838; A Coruña, 1916. Catedrático de Física e Química. Autor de varios manuais (Fisica y Química, publicado na Coruña en 1896/1897, e Elementos de Química, 1897), dirixiu o Observatorio Meteorolóxico do Instituto provincial a partir de 1871 e asumiu o traslado do devandito observatorio ao novo Instituto da Guarda. Foi vicedirector no equipo directivo que dirixía Pérez Ballesteros. Vémolo ben integrado na vida social herculina: participa nos actos que en 1893 os coruñeses organizan en contra do traslado da Capitanía Xeral de Galicia con sé na Coruña e sofre cárcere no vello cuartel de santo Domingo; é homenaxeado, con outros, por tal motivo en 1894. [Bibliografía básica: CHC; E.D.R.]

Rosa dos ventos. Detalle do vello Observatorio Meteorolóxico Carballo Calero, Ricardo: Ferrol, 1910 (no expediente custodiado no arquivo do IESSM figura a partida de nacemento, onde se di que naceu na casa da rúa San Francisco, nº 51); Santiago de Compostela, 1990. Filólogo, crítico literario, escritor. Foi o primeiro catedrático de Lingua e Literatura galegas na historia. Foi secretario do Seminario de Estudos Galegos e membro do Partido Galeguista. Obtén a licenciatura en Filosofía e Letras en 1936. Trala guerra e tras o período de cárcere, e por estar incapacitado para a función pública, exerce a docencia privada no colexio Fingoi de Lugo. Ingresa na RAG en 1958. Foi vicedirector do Instituto Padre Sarmiento e conselleiro do Instituto da Lingua Galega. Rehabilitado en 1965, ingresa como agregado no Instituto Rosalía de Castro de Santiago. En 1972 obtén a Cátedra de Lingüística e Literatura Galega na USC. Colaborou en varias revistas (A Nosa Terra, Nós, Papel de Color...), e deixounos unha rica obra, da cal merece ser salientada a súa Historia da literatura galega contemporánea. Como escritor, cultivou todos os xéneros literarios. Coa novela Scórpio gaña o Premio da Crítica en 1987. Aproba o Ingreso o 1 de xuño de 1921 no ‘Instituto da Guarda’. Matricúlase no Instituto nos cursos 1920-1, 1921-2, 1924-5 (ensino non oficial). Así mesmo, consta no seu expediente que durante a súa estadía na Coruña vivía na rúa Sinforiano López nº 135. Pide ao Director do Instituto que se lle expida o título de bacharel o 9 de marzo do 1926. [Bibliografía básica: G.E.G.; http://bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=RicCarba&alias=Ricardo+Carvalho+Calero].

Caridad Mateo, José: Betanzos, 1906; México, 1996. Arquitecto. Era fillo do xeneral coruñés R. Caridad Pita. Estudou o bacharelato no Instituto da Guarda. Foi moi amigo de S. Rey Pedreira. Xuntos introducirían no urbanismo coruñés elementos formais das vangardas europeas e en concreto do racionalismo. Cursou a carreira en Madrid e Barcelona, onde obtén o título en 1931. Na Coruña participa na creación do Colexio Oficial de Arquitectos de León, Asturias e Galicia, sendo Secretario da Delegación entre 1932 e 1936. Entre o 31 e o 38 desenvolve unha serie de proxectos de edificios de vivendas, chalés, deseños de interiores, etc., caracterizados polo rigor e pulcritude racionalistas, trazos distintivos da súa xeración. Son obras súas: a reforma da xoeiría Malde de Santiago (1934), a casa Caramés en Perillo (1937), a casa Morán (rúa E. Pardo Bazán da Coruña, obra de 1938), etc. Fixa a súa residencia en México en 1939. Alí continúa co seu labor arquitectónico, á par que colabora coa revista Vieiros. Carreras Ares, Juan José: A Coruña, 1928; Zaragoza, 2006. Profesor e historiador. Examínase de Ingreso e comeza o bacharelato no noso Instituto. Con 14 anos trasládase a Madrid e alí remata os seus estudos. Tivo como Director de tese a Santiago Moreno Díaz e como discípulo a Ramón Villares Paz. Traballou na Universidade de Barcelona e mais na de Santiago de Compostela, antes de asentarse definitivamente na de Zaragoza, onde se xubila e onde continuou de emérito ata a hora da morte. Bo coñecedor da historiografía alemá, publicou numerosas obras, entre as que podemos destacar Razones de historia. Estudios de historiografía (2000). O seu labor é fundamental para comprender ben a historiografía española moderna. Foi, ademais, un excelente mentor, un profesor que soubo crear escola. Casal y Amenedo, Ramón: Vid. “Os directores do Instituto ‘Eusebio da Guarda’”. Casalduero Martí, Joaquín: Barcelona, 1903; Madrid, 1990. Profesor e crítico literario. Aproba o ingreso en Barcelona en xuño de 1913; ao ser destinado o pai, capitán de artillería, á Coruña, cursa no Instituto –ensino non oficial- o primeiro ano do bacharelato, 1913-4. Daquela é cando traba amizade con Emilio González López, quen fala del na súa biografía. Suspendera Xeografía de España, materia da que se examina no Instituto en setembro, obtendo sobresaínte. Doutor en filoloxía, experto crítico da obra de Galdós , foi un grande hispanista en xeral e un bo cervantista en particular. [Bibliografía básica: artigo de Gonzalo Sobejano en http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/la-obra-crtica-de-joaqun-casalduero0/html/02156b12-82b2-11df-acc7-002185ce6064_2.html]. Casares Quiroga, Santiago: A Coruña, 1884; París, 1950. Político. Cursa o bacharelato no Instituto, con brillantes cualificacións. O seu expediente consérvase no arquivo do IESSM. Obtén o título de bacharel en 1900. Doutórase en dereito en Madrid cunha tese sobre o humanista coruñés Ramón de la Sagra (1910). Vinculado ao sindicato Solidaridad Gallega, en defensa da modernización do agro galego. En 1914 asume a dirección do periódico Tierra Gallega. Participa na creación da revista España. É o primeiro presidente da recentemente creada ORGA (Organización Republicana Galega Autónoma) (1929). Como político exerceu os seguintes cargos: Ministro de

Marina no goberno provisional de abril do 31, con Alcalá-Zamora na presidencia; de Gobernación no goberno de Azaña no 31 e do 33, de Obras Públicas no Goberno Azaña de febreiro do 36; ocupa a Presidencia e o Ministerio da Guerra en maio do 36. Do cargo de Presidencia do Consello de Ministros dimite o 18 de xullo do 36, ao producirse en África o alzamento militar do xeneral Franco. Tras a guerra civil española exiliouse a Francia, onde viviu o resto da súa vida. O Concello da Coruña recuperou a que fora a súa residencia coruñesa na rúa Panaderas e converteuna na Casa Museo Casares Quiroga. [Bibliografía básica: J. Antonio Parrilla, Casares Quiroga y La Coruña de su época 1900-1936, 1995].

Exame de Ingreso de S. Casares Quiroga. Foto de Mª R. Soto

Castells Vila, Mª del Rosario: Viana do Bolo (Ourense), 1919; A Coruña, 2012. Rematou os estudos de bacharelato no noso Instituto. Doutorouse en 1961 coa tese La comarca natural de Viana del Bollo, dirixida por Alonso del Real e R. Otero Pedrayo. Autora de varios libros e merecedora de varios premios, como por exemplo premio Fernández Latorre no 66. Foi membro de número da Real Sociedade Xeográfica de Londres, da Real Academia Hispano-Americana de Cádiz, e mais da Real Academia de

San Romualdo de Ciencias, Artes y Letras. Membro correspondente da RAG. Acta de posesión como axudante de clases prácticas da sección de letras en outubro de 1961. [Bibliografía básica: Dicionario de mulleres galegas, de Aurora Marco, pp. 93-94]. Castillo López, Ángel del: A Coruña, 1886-1961. Profesor e historiador. Ingresa na Seminario de Estudos Galegos no ano 1924, e na RAG no 27. Foi o primeiro Director do Museo de Belas Artes da Coruña. Cronista da cidade da Coruña (1942-61). Ángel del Castillo foi pedra angular na defensa, estudo e divulgación do patrimonio artístico de Galicia. Ten publicados numerosos artigos no Boletín da Real Academia Galega (dispoñibles na rede) e deixounos unha obra cume, Inventario de la riqueza monumental y artística de Galicia (1972, reeditado no 2008). No noso Instituto asina a acta de toma posesión como axudante de clases prácticas da Sección de Letras en setembro de 1943. Cebreiro Martínez, Álvaro: A Coruña, 1903-1956. Debuxante e ilustrador. Galeguista, colabora con Manuel Antonio na publicación do Manifesto “Máis alá”. Emilio González López recórdao como compañeiro e amigo cando xuntos estudaban o bacharelato no noso Instituto, e logo ían tourear as ondas á saída das clases. Colaborou nas principais revistas das vangardas, como Ronsel e Alfar. Ilustrou, entre outras obras, Vento Mareiro de Cabanillas (edición de 1921), Alén de J. Quintanilla (1921) e novelas da editorial Céltiga, así como a revista portuguesa Tríptico (1925) e o semanario Seara Nova. Deixounos tamén caricaturas únicas, coma a do médico Rodríguez, Gómez de la Serna, Manuel Antonio, A. Villar Ponte, Urbano Lugrís, Valle Inclán, J. V. Viqueira, etc. Descansa no cemiterio de san Amaro. O Concello coruñés dedicoulle recentemente (novembro do 2015) o seu nome a unha céntrica rúa. [Bibliografía básica: páx. web do Museo de Belas Artes da Coruña: http://museobelasartescoruna.xunta.es/index.php?id=443]. Cereijo Santamaría, José Luis: Santiago, 1920; A Coruña, 2011. Médico. Cursa o ingreso en 1931. Estuda o bacharelato no Instituto (promoción 1931-37). Consta no seu expediente académico (conservado no IESSM) que vivía daquela en Monelos. Obtén sobresaíntes e matrículas en Xeografía e Historia de España, en Gramática e Fisioloxía e Hixiene. Expídese o título de bacharel en 1940. Durante décadas exerceu de médico de cabeceira no domicilio familiar sito na coruñesa Av. do Xeneral Sanjurjo, nº 194. O seu xeneroso e desinteresado labor para cos sectores máis desfavorecidos da barriada dos Castros daquela época (anos 50 e 60, especialmente nas zonas de chabolismo que había preto da praia das Cañas e tamén da praia de Lazareto) fixeron del un médico moi querido pola xente. O concello herculino dedicoulle unha rúa situada precisamente nun lugar próximo ao que fora a praia das Cañas, próximo igualmente daquela ás ruínas do castelo de san Diego. Chao Espina, Enrique: Viveiro, Lugo, 1908; A Coruña, 1989. Sacerdote e escritor. Realiza estudos no Instituto. Previamente xa estudara nos seminarios de Mondoñedo e Lugo. No expediente académico custodiado no IESSM consérvase exame de ingreso (en 1932) e unha carta autógrafa onde solicita ao director do Instituto se lle expida o título de bacharel, carta asinada o 30 de setembro do 1933. Nomeamento como profesor adxunto de Lengua y Literatura Española en outubro do 47. Exerceu a docencia no

noso Instituto trinta anos. Foi académico da RAG, institución na que ingresa en 1954, membro do Instituto Arqueolóxico, Histórico e Etnográfico de Lisboa, e cronista oficial de Viveiro. A súa bibliografía é inmensa, deixounos máis de medio centenar de publicacións tanto en galego coma en castelán. Amou Galicia en xeral e a bisbarra de Ortigueira en particular. [Bibliografía básica: http://www.galiciadigital.com/opinion/opinion.7184.php]. Cobas García, Victorino: Vilafiz, Lugo, 1904; A Coruña, 1980. Nomeamento de axudante de clases prácticas da sección de letras no Instituto en outubro do 44 (ensinou filosofía e máis tarde, nos anos 60, relixión). Acta de toma de posesión como profesor adxunto de Filosofía no 51. Nomeamento de profesor numerario interino de Relixión en marzo do 57. Membro correspondente da RAG; cóengo de Santa María do Campo; fundador do centro interno “A Milagrosa”. [Bibliografía básica: http://terrasdefriol.blogspot.com.es/2013/05/d-victorino-cobas-uncofrioles-membro.html]. Cornide Quiroga, Luis: Monforte de Lemos (Lugo), 1884; Madrid, 1946. Deputado. Estuda o bacharelato no Instituto da Coruña. Licenciouse en Dereito pola USC. Ingresa no corpo de secretarios xudiciais, desempeñando máis tarde o cargo de secretario da Sala da Audiencia Territorial de Galicia na Coruña. Publicou regularmente en La Voz de Galicia. Foi un dos fundadores e primeiro presidente do Real Club Deportivo; fundador e primeiro presidente do Patronato de la Caridad, xermolo do actual Padre Rubinos. Presidiu o consello de Administración das Fábricas Coruñesas de Gas y Electricidad. A finais da década dos 20 foi nomeado secretario de goberno do Tribunal Supremo en Madrid. Republicano, membro da coruñesa Agrupación Social Republicana, e de talante conservador, foi deputado independente nas Cortes Constituíntes do 31 (pertenceu á Comisión de Facenda). En Coruña sofre un atentado no 36, en Madrid corre perigo a súa vida polo seu conservadurismo; sae de España, e á volta, no 38 é xulgado por un consello de guerra e encarcerado durante case un ano. Logo foi rehabilitado. [Bibliografía básica: PG]. Couceiro Corral, Pedro: A Coruña, 1905; Montevideo, 1982. Bioquímico, experto en bioquímica aplicada. Estuda o bacharelato no Instituto da Coruña. Refírese a el o seu compañeiro Emilio González López. Investigou no tema da oxidación celular. Foi moi amigo de Parga Pondal. Viaxou e investigou en Alemaña (concretamente en Múnic , onde traballa a carón do Premio Nobel Wieland (1927), cunha bolsa da Universidade de Santiago para ampliar estudos en síntese de hidratos de carbono) e mais en Inglaterra; tamén traballou en Madrid. Loitou coa República. Exíliase un tempo en París (Instituto Pasteur) e logo pasa o charco, establecéndose en Uruguai, onde seguiu sempre investigando e logrando aplicacións importantes na industria. [Bibliografía básica: o artigo de Ricardo Gurriarán en: http://consellodacultura.gal/album/Theme/bio.php?id=78&album=aj]. Creo Rodríguez, Francisco: Noia (A Coruña), 1910;A Coruña, 1987. Pintor, debuxante e ceramista. Obtivo a 1ª Medalla na Exposición de Pintores Coruñeses

celebrada no Ferrol en 1960. Imparte Debuxo e Técnicas Gráficas (prof. non numerario) no noso Instituto no curso 1974-75. Criado Martín, Felipe: Musel, Gijón, 1928; A Coruña, 2013. Profesor e Pintor. Comeza o bacharelato en Ourense e remátao en Santiago de Compostela. Coñeceu e tratou ao escultor Asorey, quen o anima a que curse os estudos de Anatomía, Modelado Anatómico e Escultura, tras decatarse do talento do rapaz. En 1953 matricúlase na Escola de Belas Artes de San Fernando de Madrid, pensionado pola Deputación da Coruña. En 1963 consegue a Cátedra de Anatomía Artística e Debuxo do Natural en Movemento da Escola de Artes e Oficios Artísticos de Santiago de Compostela, escola onde é nomeado Director. Ocupou o cargo dous anos e nese tempo bautiza a escola compostelá co inmorrente nome do Mestre Mateo. Posteriormente dimite para trasladarse á Coruña. Asina a acta de toma posesión como Catedrático Numerario de Debuxo no Instituto en setembro do 64, cargo que exerceu ata a súa xubilación. En acta do 8 de abril do 70, o Director, Luis Artigas, felicita o Sr. Criado Martín polos éxitos acadados como pintor nas exposicións celebradas na Coruña e mais en Vigo. Exerceu como Vicedirector sendo directores Artigas, Muruais , Campos e Almuiña. En varias ocasións puxo a súa arte pictórica ao servizo dos membros da Comunidade Educativa do Instituto ‘Eusebio da Guarda’: na excursión programada a París no curso 89-90, os alumnos contarán cos ingresos procedentes da venda dun prato deseñado por D. Felipe Criado (acta do Consello Escolar de nov. 1989); igualmente, co gallo da súa xubilación, volveu deseñar un prato que logo produciu Sargadelos. E todos podemos admirar a súa pintura mural nunha das paredes da actual Sala de Profesores do Instituto, obra titulada “Lucubración para una dinámica Espacio-Tiempo, Historia-Universo”. Membro da AGBANSR desde maio do 96 ata o seu falecemento. A súa obra pode admirarse en distintos espazos: Museo dos Muíños de Acea de Ama de Culleredo, Coruña; Museo Quiñones de León, Vigo; salas de exposicións da Deputación de Pontevedra e da Coruña; Lecoque Gallery, Los Ángeles, EEUU; Colección Abanca, Vigo; varias facultades da UDC, etc. [Bibliografía básica: Felipe Criado. Inicio de catálogo razonado, 1952-2012, de X. Antón Castro, J. Luis Rodríguez e Mª Alonso Lescún. Deputación da Coruña, 2014. Sobre o mural da Sala de Profesores, vid. artigo de Laureano Álvarez en La Voz de Galicia, xoves 19 marzo de 1987].

Autorretrato pintado por Felipe Criado. A foto é xentileza de Felipe Criado Boado Dalda González, Jenaro: (1918- 1999) Un dos primeiros ecoloxistas de Galicia. Realiza a súa tese de doutoramento no Laboratorio de Botánica da USC sobre comunidades turbófilas da cunca alta do Deo. Publica na revista Botánica Complutensis , “Estudio fitoecológico de la Laguna de Valdoviño, en La Coruña" (1968). Na revista do Instituto José Cornide de Estudios Coruñeses publica “La Naturaleza maltrecha” (1969-70); en 1972 publica Vegetación de la cuenca del río Deo. (Cuenca alta del Mandeo). Exerceu como profesor de Ecoloxía na USC. En 1981 é nomeado Funcionario público propio del ICONA. Formou parte da primeira Comisión Organizadora de ADEGA. Asina no noso Instituto a acta da toma de posesión como profesor adxunto interino de matemáticas en outubro do 64. Cesa en setembro do 65. Delgado Corral, Concepción: Betanzos (A Coruña), 1950. Doutora en Filoloxía, Catedrática de Lingua Galega e Literatura no IES ‘Francisco Aguiar’ de Betanzos (A Coruña). É autora de numerosos artigos sobre distintos temas literarios, así como de varios libros (en 1994 publica A obra de Florbela Espanca, e no 2000, Obra poética de Francisco Vales Villamarín : poesía inédita e dispersa en galego). Cursou o bacharelato superior (1970-2) e mais o COU (72-3) no ‘Eusebio da Guarda’. Díaz Pardeiro, José Ricardo: Ferreira do Valadouro (Lugo), 1944. Catedrático de Historia e historiador. Exerce a docencia durante anos no IES Fernando Wirtz Suárez. Entra a formar parte do claustro do IES ‘Eusebio da Guarda’ no 2004, onde permanece

ata a súa xubilación, no 2015. Ten colaborado en distintos periódicos coruñeses (durante sete anos publica quincenalmente en La Voz de Galicia) e é autor de La vida cultural de La Coruña. El teatro 1882-1915 (1993), obra na que aplica a socioloxía histórica na análise da sociedade burguesa herculina na transición do XIX ao XX. Outras obras nas que é coautor son: Crónicas Coruñesas (1994) e Miscelánea coruñesa (1998). Contribuíu, ademais, cos seus ensaios a un mellor coñecemento da obra de escritores coruñeses como M. Linares Rivas ou W. Fernández Flórez. Díaz Terol, Juan: Toma posesión da cátedra de Filosofía no Instituto en maio do 43, procedente de Huelva. Autor dun libro: El paisaje filosófico (1964); participa en seis obras, entre elas Psicología Social (1965). En maio do 45 hai unha dilixencia pola que se reintegra na ensinanza una vez cumplidos los deberes militares. Traslado a Alcoy no 48. En 1972 é Director do Instituto Alfonso X el Sabio de Murcia. Díaz Baliño, Camilo Boaventura: Ferrol, 1887 (no seu expediente, conservado no IESSM, consta que naceu na casa familiar da rúa Magdalena, nº 5); Cerceda, A Coruña, 1936. Pintor, escenógrafo, artista gráfico. Fai os primeiros estudos no ensino privado, no colexio sto. Tomás de Aquino de Ferrol. No ingreso obtén sobresaínte. Matricúlase no noso Instituto no curso 1900-1901, en castelán e latín, xeografía astronómica, nocións de aritmética e relixión. Foi membro das Irmandades da Fala. Publicou varios relatos en A Nosa Terra. Elaborou os decorados para a representación de obras teatrais de Cabanillas, Cotarelo Valledor, Linares Rivas, Pérez Lugín, etc. Entre os seus amigos figuraban: Asorey, Cabanillas, Ánxel Casal, Castelao, Taibo, Villar Ponte, etc. Hai obra súa en varios museos galegos (por exemplo, no Museo do Pobo Galego) e na Capela da Misericordia de Viveiro consérvase un mural seu. Foi fusilado polos sublevados en agosto de 1936. A cidade de Santiago de Compostela dedicoulle unha praza, e o concello de Oleiros (A Coruña), unha avenida. A actual corporación municipal santiaguesa descubriu este ano, 2015, unha placa no número 37 da rúa das Hortas en lembranza del e mais do seu fillo, o tamén intelectual galeguista Isaac Díaz Pardo. [Bibliografía básica: G. E. G.]. Díaz Baliño, Mª Dolores: A Coruña, 1905-1963. Académica da RAGBANSR, profesora na Escola de Artes e Oficios e mais no Instituto. Tivo entre as súas alumnas – nas clases particulares que impartía na súa vivenda, un caserón na entrada por Porta de Aires á Cidade Alta ou Vella - a Mª Antonia Dans e Mª Elena Gago. Era tía de Isaac Díaz Pardo. Foi discípula de Román Navarro. Acta de posesión como axudante de clases prácticas da sección de ciencias (adscrita a Debuxo) asinada en setembro de 1947. Acta de nomeamento como Ayudantes interinos gratuitos de la sección de Dibujo y Modelado de este Instituto asinada en outubro do 48. Acta de posesión de Ayudante de clases prácticas de la Sección de Dibujo y Modelado en outubro do 51. Podemos contemplar a súa obra, entre outros espazos, nas instalacións da Deputación da Coruña e no Museo de Belas Artes coruñés. [Bibliografía básica: G. E. G.; artigo de Mª del Socorro D. Ortega Romero, http://culturagalega.gal/album/docs/198-005.pdf]. Doval Salgado, Raúl: Xocín, Baños de Molgas (Ourense), 1934. Catedrático de latín no noso Instituto desde 1980 ata a súa xubilación, no ano 2005. Coautor de diversas

traducións do autor teatral latino Plauto: Anfitrión, Asinaria, Miles gloriosus, e coautor así mesmo de diversos artigos. Coordina a publicación, actualmente en prensa, Obra completa de Marcial. Faraldo Cabana, Patricia: A Coruña, 1969. Obtén a licenciatura de Dereito no ano 1992 e o grao de Doutora en Dereito no 1995. Catedrática de Dereito Penal na UDC desde o ano 2010. Desempeñou, entre outros, o cargo de Directora da Oficina para a Igualdade de Xénero da UDC. Publicou a primeira monografía sobre delitos societarios tras a entrada en vigor do Código Penal de 1995. Autora de varios libros (Los delitos societarios. Aspectos dogmáticos y jurisprudenciales, 2000; El delito societario de falsedad en documentos sociales, 2003; Responsabilidad penal del dirigente en estructuras jerárquicas, 2004; Las prohibiciones de residencia, aproximación y comunicación en el Derecho penal, 2008; Las nuevas tecnologías en los delitos contra el patrimonio y el orden socioeconómico, 2009; Asociaciones ilícitas y organizaciones criminales en el Código penal español, 2012), coordinadora doutros, así como de numerosos artigos, a súa liña principal de investigación a día de hoxe está constituída polos delitos económicos. Cursou estudos no Instituto no período comprendido entre 1983-1987. [Bibliografía básica: http://dpenal.to.uclm.es/wpcontent/uploads/2012/09/Faraldo_Patricia.pdf]. Fernández Asís, Victoriano: A Coruña, 1906-1991. Xornalista e autor de varios libros. Aproba o ingreso no Instituto o 20 setembro de 1916. En toda a documentación dos cursos 1916 ao 1922 conservada no arquivo do actual IES ‘Salvador de Madariaga’ el asina sempre como Victoriano Fernández Álvarez. Levaba sobresaínte en Historia, en Historia Literaria, en Ética y Rudimentos de derecho, e no último curso tamén en Química General. Sendo aínda moi novo dirixiu os xornais El Orzán e El Día. En Madrid colaborou en distintos diarios. Foi xefe de programación cultural de Radio Nacional de España. Ingresa na TVE en 1956 e nese organismo desenvolve un intenso labor: foi Xefe de Programas, director do Telediario, e puxo en marcha importantes foros de debate, como Foro TV, Tribuna TV, ou Hora Punta. [Bibliografía básica: Artigo de Alejandro Macías en: http://carta-deajuste.blogspot.com.es/2011/06/victoriano-fernandez-asis-el-hombre-al.html]. Fernández-Cabrera García, Francisco: Pintor. Consta como profesor de Debuxo e beneficiario dunha gratificación anual de 1500 pts. en outubro do 1949. Acta toma posesión como profesor adxunto de Debuxo no Instituto en xuño do 55, e como Adxunto Numerario en setembro do 58. Foi pintor e membro da RAGBANSR (ingresa no 64). Traslado a Málaga no 50. Era toledano de nacemento; faleceu na Coruña, onde está soterrado, no 2004. Fernández Diéguez, David: A Coruña, 1875-1936. Profesor e matemático. Cursa no Instituto os últimos anos do bacharelato (coincidindo con Picasso). En Madrid estuda arquitectura e licénciase en Ciencias Exactas. Profesor de Mecánica e Física na Escola de Artes e Oficios sita no noso edificio (en 1912); posteriormente, no 14, ingresa no Instituto como catedrático de Matemáticas. Foi director da revista Galicia Nueva,

órgano da xuventude católica coruñesa, e presidente provincial da Unión Monárquica Nacional. Foi membro numerario da RAG (ingresa en 1925), Institución da que foi Secretario (1926-36) e Presidente accidental (1936). Publica no Boletín da RAG, onde dá noticia do galego Juan Díez Freile, o autor do primeiro libro de matemáticas que sae do prelo en América, en 1556. Mais tamén publica en revistas de matemáticas españolas, portuguesas e hispano-americanas. Grande matemático e historiador das matemáticas, discípulo de Durán Loriga, a quen estimaba profundamente e sobre o que escribe. Conservamos no pequeno museo do centro un icosaedro que foi seu. Inda se len as súas palabras: Es propiedad del catedrático D. David Fernández Diéguez. La Coruña 1922. O seu enterro na cidade herculina foi multitudinario, con asistencia do pobo e de autoridades de alto nivel, relixiosas, civís e militares. [Bibliografía básica: G.E. G.; Moreno Castillo, Ricardo ([2012], “David Fernández Diéguez ”, en Álbum da Ciencia. Culturagalega.org. Consello da Cultura Galega. [lectura: 23/09/2015] [URL: http://www.culturagalega.org/albumdaciencia/detalle.php?id=27]. Fernández España y Fernández Latorre, Mª Victoria Felisa Carlota Antonia: A Coruña, 1925; Madrid, 1999. Xornalista, escritora, política. Como escritora usaba o nome de Victoria Armesto. Fixo o Ingreso e cursa o bacharelato por libre no Instituto. Posteriormente estuda periodismo en Madrid. Foi correspondente de xornais españois desde EEUU na década dos 50, e posteriormente –ata 1966- desde Bonn. Autora de varios libros, entre os cales está Galicia Feudal (aí amosa o seu agradecemento a persoas coas que tratou e que a axudaron en maior ou menor medida: Carlos e Isabel Martínez-Barbeito, Emilio González López e Ramón Otero Pedrayo). Outros títulos seus son: Los hijos cautivos de Breogán e El rastro de Castelao en América. En 1970 mereceu o Pedrón de Ouro pola defensa dos valores de Galicia, así como o premio Concepción Arenal. Foi a primeira muller convidada polo Centro Galego de Bos Aires como mantedora das Xornadas Patrióticas Galegas de 1971. De 1977 ata 1986 foi Deputada por Alianza Popular nas Cortes pola provincia da Coruña. En 1997 concédeselle a medalla Castelao. [Bibliografía básica: G.E.G]. Fernández Flórez, Wenceslao Antonio Félix Saturnino: A Coruña, 1885 (consta na súa partida de nacemento, conservada no arquivo do IESSM, que naceu na casa do pai, Calle del Torreiro, nº 18); Madrid, 1964. Escritor, periodista. Cursa o bacharelato no Instituto (no seu expediente académico dos cursos 1895-1999, consta enseñanza privada; solicita o grao de bacharel en xuño de 1900). Colabora en distintos periódicos galegos e madrileños (Heraldo de Galicia, Tierra Gallega, El Noroeste, ABC...). Foi amigo, entre outros, de Castelao, artista que adoita ilustrarlle os libros. En 1926 levou o Premio Nacional de Narrativa. Ingresa na RAE no ano 1945 cun discurso titulado “El humor en la literatura española”. Foi académico correspondente da RAG. Nun artigo publicado en ABC en 1931 deixou escrito: “En los bancos del mismo colegio –el Instituto Eusebio da Guarda, donde también estudio Pablo Picaso- Roberto Novoa Santos y yo hemos subido a un tiempo los cinco peldaños del bachillerato”. Varias das súas obras foron levadas ao cine da man de directores como Rafael Gil e José Luis Cuerda. O Concello da Coruña dedicoulle unha rúa.

[Bibliografía básica: G.E. G.; Mª Luisa Varela, Wenceslao Fernández Flórez: Reivindicación de la paradoja, 1994].

Exame de Ingreso de W. Fdez. Flores. Vese a súa sinatura. Foto de Mª R. Soto

Ferreira Arias, Elías: Autor do libro Monumentos en Galicia (1955), con 150 debuxos orixinais del), sobre o cal amosa interese Seoane en carta a Francisco F. Del Riego en carta do 56. Acta de toma de posesión como axudante de clases prácticas sección de Ciencias (Debuxo) no noso Instituto en outubro do 57. [Bibliografía básica: http://consellodacultura.gal/epistolarios/epistolario_men.php?autor=1445]. Ferreiro Fernández, Manuel: Saavedra (Begonte, Lugo), 1955. Catedrático da UDC na área de Filoloxía galega e portuguesa. Lingüista, crítico literario. Especialista en Gramática Histórica, así como na edición de textos antigos. Premio ‘Antón Losada

Diéguez’ de Investigación (no 2006). Incorpórase como catedrático de Lingua Galega e Literatura en prácticas no noso Instituto no curso 1981-82. [Bibliografía básica: http://bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=ManFerre&alias=Manuel+Ferreiro&solapa=biogra fia]. Fraga Iribarne, Manuel: Vilalba (Lugo), 1922; Madrid, 2012. Profesor, diplomático e político. Catedrático de Dereito Político e de Teoría do Estado e Dereito Constitucional, doutor en Dereito e licenciado en Ciencias Políticas e Económicas. Fai o exame de Ingreso e inicia o seu bacharelato no Instituto da Guarda. Ocupou altos cargos no goberno de Franco. Posteriormente, desempeñou un papel activo na Transición e foi un dos chamados “Padres da Constitución” de 1978. Así mesmo, foi Secretario Xeral e Presidente de Alianza Popular, así como Presidente do Partido Popular. Durante o período comprendido entre 1990-2005 preside o goberno da Xunta de Galicia. Autor de numerosos libros, conta no seu haber con varias e importantes condecoracións. Co gallo do centenario do Instituto, presidiu os actos conmemorativos no noso paraninfo, pronunciou unha conferencia, e escribiu no libro de honra estas palabras: Ao Instituto Eusebio da Guarda, obra exemplar dun gran galego, donde tantos coruñeses se iniciaron na cencia e na cultura e eu mesmo comencei meu bacharelato no ano 32. Manuel Fraga Iribarne, Presidente da Xunta de Galica. 22/II/91. Fraga Irure, Máximo: A Coruña, 1901-1974. Médico. Irmán do anterior. Estudou o bacharelato no Instituto, e a carreira de Medicina en Santiago. Foi subdirector da Maternidade ‘Clínica Labaca’, da que foi nomeado Director en 1945. Durante once anos dirixiu o servizo de Toco-Xinecoloxía do Hospital Militar. En 1951 gaña a xefatura da Clínica de Tocoloxía da Residencia Sanitaria da Coruña, praza que ocupará ata a súa xubilación. O Instituto Nacional de Previsión concedeulle a Cruz azul da Seguridade Social polo seu destacado labor.

Fraga Irure, Manuel: A Coruña, 1889-1976. Médico. Era fillo de Emilio Fraga Lago, prestixioso médico coruñés. Estudou o bacharelato no Instituto, e a carreira en Valladolid. Era especialista de pulmón e corazón e tiña consulta aberta na súa casa sita na Praza de Pontevedra. Foi médico do primeiro dispensario antituberculoso da Coruña durante cinco anos, e vogal do Patronato Nacional Antituberculoso. En 1918 gaña por oposición a praza de médico da Beneficiencia Municipal, posto no que permanece máis de corenta anos. En 1940 foi nomeado polo Concello director do Hospital Municipal Labaca. Durante a Guerra Civil foi médico no Hospital Militar Terciarias e Xefe de Clínica no Hospital Militar da Academia Colexio Galicia. Foi así mesmo Xefe do corpo médico da Beneficiencia Municipal e secretario do Consello Provincial de Sanidade. En 1960 recibiu o recoñecemento oficial da Corporación Municipal coruñesa polos servizos prestados como médico da Beneficiencia Municipal. Freire Llamas, Antonio: A Coruña, 1944. Lingüista, autor de Correlaciones comparativas y cualitativas en español antiguo (1999). Incorpórase como Catedrático de Lingua e Literatura Españolas no noso Instituto no curso 1990-1. Concédeselle unha

comisión de servizos (por ingreso na Universidade) no curso 93-94. En 1994 doutórase coa tese titulada Las construcciones comparativas en español, tese dirixida polo prof. Guillermo Rojo e lida na UDC. Membro de diversos grupos de investigación, relator en congresos universitarios e en cursos de Metodoloxía e Didáctica da Lingua Española, ten publicado sobre aspectos concretos da Lingüística (“Elipsis funcional en las estructuras comparativas”, en Lengua y Discurso (2000)). En 1999, tras ser nomeado profesor da UDC, cesa a súa actividade docente no Instituto. Freixeiro Mato, Xosé Ramón: Cances (Carballo, A Coruña), 1951. Profesor, lingüista, crítico literario. Autor de numerosos ensaios e obras sobre Lingüística, Literatura, e Sociolingüística. Premio Literario ‘Ánxel Fole’ nos anos 1993 e 2006; Premio da Crítica Galicia á Investigación no 2014. Actualmente é Profesor titular da UDC na área de Filoloxía Galega e Portuguesa. Incorpórase no noso Instituto como agregado de Latín no curso 1980-81; no curso seguinte xa aparece adscrito ao seminario de Galego. [Bibliografía básica: https://gl.wikipedia.org/wiki/Xos%C3%A9_Ram%C3%B3n_Freixeiro_Mato]. Gantes de Boado, Pascual Luis: Avogado. Era membro da Sociedad Española de Estudios Internacionales y Coloniales de Madrid. Foi fundador da Asociación Cultural Iberoamericana da Coruña, en outubro do 50, que permanecerá en funcionamento ata 1976. Autor do artigo: “Ante o II Congreso de Emigración Española a Ultramar”; publica na Revista Española de Derecho Internacional no ano 1954. Acta de toma de posesión como axudante de clases prácticas da sección de idiomas no noso Instituto asinada en outubro de 1955. García de la Concha, Víctor: Villaviciosa, Asturias, 1934. Catedrático da Universidade de Salamanca, Académico da RAE desde 1992, institución da que foi Director do 98 ao 2010; desde o 2012 é Director do Instituto Cervantes. Autor dunha rica obra filolóxica, centrada especialmente nos clásicos hispánicos do Renacemento. Foi director da revista Ínsula. Acta de posesión como catedrático numerario de Lingua e Literatura Españolas no Instituto asinada en setembro do 69, procedente de Santander. En acta do 8 de abril do 70 consta a felicitación do Director –Luis Artigas, en nome do claustro- ao Sr. García de la Concha por ter obtido o grao de doutor e mais o premio Pepín Fernández (premio concedido pola Universidade de Oviedo ás mellores teses de doutoramento). No claustro celebrado o 8 de abril de 1970, García de la Concha fai uso da palabra para indicar que é preciso tomar unha determinación con respecto ás alumnas que fuman no centro, dado que este non reúne as condicións para que ditas alumnas poidan facelo, producíndose a continuación un amplo debate sobre o tema, do que se deriva a prohibición –tal como hoxe se contempla en todos os espazos públicos por leide que o alumnado fume dentro do recinto escolar. Cesa en setembro 70 por traslado ao Instituto Emilio Ferrari de Valladolid. García Negro, Pilar: Lugo, 1953. Profesora, escritora, política. Figura como profesora agregada de Lingua e Literatura Españolas no Instituto desde 1976 a 1985. En febreiro do 83 imparte unha conferencia no centro sobre “A figura de Castelao”. En 1991 ingresa na UDC, institución na que exerce como profesora titular desde 1995 no

Departamento de Galego-Portugués, Francés e Lingüística. En 1992 obtén a cátedra de Ensino Secundario. Foi deputada, polo Bloque Nacionalista Galego, no Parlamento Galego, de 1989 a 2003. No 2010 leva o XV Premio de Ensaio en Ciencias Sociais Vicente Risco, por O clamor da rebeldía; no 2013, o Premio Ánxel Casal da Asociación Galega de Editores ao mellor Libro de Non Ficción, por Cantares gallegos hoxe. Ten publicados numerosos artigos e libros sobre literatura, feminismo e sociolingüística e é unha das maiores expertas en lexislación lingüística. [Bibliografía básica: http://www.aelg.org/Centrodoc/GetAuthorById.do?id=autor212]. García Patiño, Mariano Julio: A Coruña, 1915. Pintor. Colaborou na revista literaria coruñesa Atlántida (1954-56). Foi nomeado profesor de Debuxo Artístico da Escola de Artes e Oficios (sita na planta baixa do edificio do noso Instituto) en 1964, e Director da mesma en 1967. Tivo como profesores a Dolores Díaz Valiño e Emilio de la Iglesia Caruncho, e entre os seus alumnos figura a pintora coruñesa Marta Pardo de Vera. Figura como profesor agregado de Debuxo do Instituto no período comprendido entre 1975-9, impartindo Debuxo e Música, Debuxo e Deseño. García Siso, Jesús: Naceu en Melilla en 1919; faleceu en Oleiros, Coruña, en 2005. A familia trasladouse á Coruña, onde estuda, primeiro na Grande Obra de Atocha e logo no Instituto (sabemos que no ano 1936 é compañeiro de aula de, entre outros, Juan Sánchez Teijeiro, Eulalio Mora Florido e Amable Juiz González). Foi deputado provincial por Lugo e alcalde desa cidade desde 1962 ao 1965. Na década dos 70 exerceu de Gobernador Civil de Santander e logo de Madrid. Tamén ocupou o cargo de Director Xeral do Instituto Nacional de Estatística (1974-75). Durante parte da VII e VIII lexislaturas foi Procurador en Cortes como alcalde de Lugo. [Bibliografía básica: PG]. Gayoso Díaz, Eladio: Portela de Valdeorras, Vilamartín (Ourense), 1917-Santiago 1984. Militante do PG. Fuxiu a Francia e despois incorpórase ao exército republicano en Menorca (1937). Posiblemente, tal como indica R. Gurriarán, os contactos que tiña a súa muller Rosa Franco, parenta do Xeneral do mesmo apelido, axudaron a que desaparecese o seu expediente de depuración, elemento fundamental para poder aprobar as oposicións. Nas primeiras oposicións celebradas en 1940, na quenda libre, tan só aproban Torres Enciso (CCNN) e Gayoso Díaz (FQ), ambos os dous profesores no Eusebio da Guarda. Acta de posesión como catedrático numerario de Física y Química no noso Instituto asinada en marzo do 57. Cesou no 59. Gayoso é autor dunha obra titulada Problemas elementales de gravitación con aplicaciones a la astronáutica (1967). [Bibliografía básica: Ricardo Gurriarán: Ciencia e conciencia na Universidade de Santiago (1900-1940)]. González-Garcés Santiso, Laura: A Coruña, 1944. Arquiveira e bibliotecaria. En 1983 é nomeada Directora da Biblioteca de Facultade, sendo o seu primeiro destino a Biblioteca Xeral da USC. En 1985 ocupa o cargo de Directora do Centro Provincial Coordinador de Bibliotecas da Coruña. Con posterioridade é nomeada Directora da

Biblioteca Pública do Estado na Coruña ‘Miguel González Garcés’, cargo que ocupará ata a súa xubilación. Durante ese tempo organizou numerosas exposicións, como Biblioteca en guerra ( 2007-2008, dous anos dunha exposición fundamental sobre o que supuxo a guerra civil para o mundo do libro e para a biblioteca coruñesa). González Garcés, Miguel: A Coruña, 1916-1989. Poeta, profesor, historiador, bibliotecario. Cursou o bacharelato no Instituto, con brillantes cualificacións (consérvase na documentación do seu expediente , actualmente no arquivo do IESSM, un exame sobre “El Poema del Cid” da súa man, datado 26 xuño de 1930, coa cualificación de Matrícula de Honor). Foi compañeiro de aulas, entre outros, de Amparo Arbajar e Eugenio Carré. Director da Biblioteca Pública da Coruña, de titularidade estatal, desde os anos 40 ata os 80, sita primeiro no noso Instituto (as noticias documentais máis antigas da existencia da Biblioteca Pública no noso Instituto datan de 1895, segundo consta na páxina oficial do Concello da Coruña, se ben R. Faginas y Arcuaz, en 1890, xa nos describe a súa ubicación: “El piso segundo comprende un vasto salón para biblioteca, que corresponde con el cuerpo central encima del salón de actos”), e posteriormente –outubro 1956- trasladada ao edificio da Casa da Cultura, no xardín de san Carlos, ubicación que perdura ata 1995, en que se inaugura o edificio actual. Dirixiu o Centro Provincial Coordinador de Bibliotecas. Foi cofundador da Academia Galicia na Coruña. Premio da Crítica de Poesía Galega por Claridade en que a tentas me persigo (1977). Entre os seus amigos figuran Álvaro Cunqueiro, Luis Artigas, Manuel María e o pintor Urbano Lugrís, cuxas ilustracións enriquecen a edición da poesía completa de González Garcés publicada pola Deputación coruñesa. O Concello da Coruña honra o seu nome denominando a Biblioteca Pública actual “Biblioteca Pública da Coruña Miguel González Garcés”, así como tamén leva o seu nome a rúa onde está sita a Biblioteca. A cidade erixiu un busto do poeta en fronte do Reitorado (da autoría de Francisco Escudero). [Bibliografía básica: Luciano Rodríguez (editor), Miguel González Garcés. Poesía. Deputación da Coruña, 1998; sobre a ubicación da Biblioteca do Instituto: Antonio Meijide Pardo, Eusebio da Guarda y el Instituto de 2ª Enseñanza de La Coruña, 1991].

Foto propiedade de Carlos González-Garcés Santiso. Miguel González-Garcés é o segundo, de dereita á esquerda na segunda fila empezando por arriba.

Curso 29-30. Miguel González Garcés está de pé xusto detrás de Amparo Alvajar, condiscípula. A foto é propiedade de Carlos González-Garcés e está tomada no xardín do Instituto, sito onde hoxe está o chamado pavillón novo.

Promoción de Miguel González-Garcés. Foto propiedade de Carlos González-Garcés. González López, Emilio: A Coruña, 1903; Nova York, 1991. Profesor, historiador e político. Aproba o exame de ingreso no Instituto da Guarda na primavera de 1914, e aí cursa o bacharelato. Tivo como profesores, entre outros, a J. Vicente Viqueira, quen influirá sensiblemente na súa formación. Dinos na súa biografía que o seu pai coñecía ao tamén profesor do Instituto, D. David Fernández Diéguez, por ter traballado de tipógrafo nun xornal que dirixía o pai de F. Diéguez. Deputado da ORGA en 1931, do “Partido Republicano Galego” en 1933 e de “Izquierda Republicana” en 1936, sempre pola provincia da Coruña. Publicou un número inxente de obras, das que destacaremos El Águila Caída.Galicia en los reinados de Felipe IV y Carlos II (publicada por Galaxia en 1973); Las fronteras marítimas atlánticas de Galicia: de la prehistoria a la baja Edad Media (publicada por edicións do Castro e 1985), e a súa monumental Historia de Galicia. Exerceu a docencia en distintas universidades americanas e a súa foi sempre unha presenza activa no mundo galego e galeguista daquel continente. Foi nomeado Cronista oficial de Galicia, e Doutor Honoris Causa pola UDC. O concello coruñés dedicoulle unha rúa e mais erixiu un busto na súa honra no Distrito V, nun lugar próximo ao barrio en que nacera, san Roque de Afora. [Bibliografía básica: Emilio González López, Memorias de un estudiante liberal (19031931). Ed. do Castro. Sada-A Coruña, 1987; G.E.G.]. Hernández Calles, Pedro: Catedrático de Latín e Castelán no ‘Instituto da Guarda’ desde o curso 1891-2 ata o seu falecemento en 1894. Figura como Bibliotecario do Instituto Provincial coruñés no curso 1876-77, certificando a adquisición, entre outros, do famoso libro de Darwin, Orígen de las especies por medio de la selección natural o la conservación de las razas favorecidas en la lucha por la existencia. Autor de varias

publicacións da súa especialidade (Epítome historiae sacrae / Lhomond ; publicada con notas en español y seguido de un vocabulario latino-español y varios apéndices por Pedro Hernández Calles. Coruña , 1882; Gramática Latina, Coruña, 1893). No ao 1891, sendo xa catedrático xubilado, concédeselle a volta ao servizo activo. Entre os seus alumnos no noso Instituto figura Pablo Ruiz Picasso. [Bibliografía básica: http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2015/04/26/soubemos-dundarwin-na-coruna/950299.html]. Hernansáez y López, José María Mauricio: San Javier (Murcia), 1858. Vid. “Os directores do Instituto ‘Eusebio da Guarda’” nesta mesma publicación. Catedrático de Agricultura. Cursou o bacharelato no Instituto Alfonso X El Sabio de Murcia entre 1870-8. Era fillo de D. Juan Miguel Hernánsáez , agrimensor, e de Dª María Salomé López. En 1892 ingresa no corpo de Profesores de Instituto. En 1898 é nomeado Catedrático de Agricultura do Instituto de Palencia; posteriormente, exerce como Catedrático de Agricultura no Instituto coruñés. Á Coruña chega a principios de século tras unha permuta desde Palencia. Hernansáez López é pai de J. M. Hernansáez Meoro, figura que tamén destaca no rexeneracionismo agrario galego. Hernansáez López foi presidente durante anos da Sociedade da Coruña de “Amigos del Árbol” (constituída en 1911). Traballou na Granxa Agrícola Experimental, sita en Monelos, e chegou a dirixir a Escuela de Praticultura y Cultivos de Vega de San Pedro de Nós. En 1909 é nomeado secretario do Instituto, e posteriormente Director ata o seu cesamento o 31 maio de 1923. Hernansáez estivo sempre moi comprometido coas actividades técnico-agraristas que traballaron arredor da revista Prácticas Modernas (e da súa continuadora, a tamén revista agrícola “El cultivador moderno”), aínda que onde a súa colaboración foi máis intensa no Boletín de la Granja experimental de la Coruña (1899-1904). O Goberno Municipal herculino deulle o nome deste catedrático a unha rúa. [Bibliografía básica: “As Ciencias nas aulas do Instituto” de Xosé A. Fraga, na presente publicación; Fernández Prieto, Lourenzo ([2012], “José María Hernansáez y Moscoso”, en Álbum da Ciencia. Culturagalega.org. Consello da Cultura Galega. [lectura: 31/10/2015] [URL: http://www.culturagalega.org/albumdaciencia/detalle.php?id=355]. Debemos facer a advertencia de que nalgunha referencia bibliográfica parece que hai unha confusión sobre o seu segundo apelido, que é López].

“Día da Árbore” celebrado por iniciativa, entre outros, do catedrático José Mª Hernansáez. Ano 1911. Foto tomada da Internet

Hervada García-Sampedro, Enrique: A Coruña, 1883-1853. Médico. Cursou o bacharelato no Instituto e a carreira de Medicina na Universidade de Santiago, licenciándose en Madrid, con sobresaínte; doutorouse en 1916 cunha tese titulada “La sífilis ignorada”. Exerce a docencia como profesor axudante na Facultade de Medicina compostelá; posteriormente viaxa a París para especializarse en distintas pólas do saber médico. Finalmente instala a súa consulta na coruñesa rúa Real, consulta que chegaría a ser das máis concorridas da cidade; o seu saber clínico, á par que a súa intelixencia e bondade para cos máis necesitados, fixeron del unha figura moi querida. Cientificamente foi un adiantado. Así, foi o primeiro en usar Raios X na súa consulta, o primeiro en usar o pneumotórax e os sales de ouro no tratamento da tuberculose. Conta no seu haber diversas publicacións en revistas especializadas (destaquemos La Lucha Antituberculosa en Galicia, de 1923). Foi Presidente do Circo de Artesáns da Coruña nos anos 1922 e 1923. O Concello dedicoulle unha rúa e mais erixiulle un monumento nos xardíns de Méndez Núñez. [Bibliografía básica: artigo de Carlos Fernández, en: http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2003/03/29/1579720.shtml]. Hervada Iglesias, Enrique: A Coruña 1909-1996. É fillo de Enrique Hervada GarcíaSampedro. Cursa no Instituto da Guarda o bacharelato (con moi boas cualificacións: así, no curso 23-24 leva matrícula en Psicoloxía e Lóxica e mais en Debuxo). Licénciase en medicina en Santiago en 1931 e doutórase en Madrid en 1934. É autor de artigos en diversas revistas, como por exemplo Galicia Clínica e de numerosos libros (citemos Pleuritis Tub.erculosas, Barcelona, 1940). En 1963 é nomeado membro numerario da Real Academia de Medicina e Cirurxía de Galicia e Asturias, de cuxa Xunta de Goberno formou parte (entre 1966 e 1980 foi vicesecretario). Especialista en neumoloxía, foi un médico apreciado e que gozou de gran prestixio na nosa cidade.

[Bibliografía básica: G.E. G.]. De la Iglesia Caruncho, Emilio: A Coruña, 1900-1962. Catedrático de Debuxo e pintor. Foi tamén profesor de Debuxo na Escola de Artes e Oficios. Académico de número da RAGBANSR (data de ingreso: outubro de 1954). Asina a acta de posesión como Catedrático de Debuxo no noso Instituto en xuño de 1955. En acta de 18 outubro do 62 o claustro expresa o pésame polo seu falecemento. Podemos contemplar boa parte da súa obra no Museo de Belas Artes da Coruña. Iglesia Parga, Ramón: Historiador. Naceu en Santiago en 1905. Estuda o bacharelato no Instituto da Coruña. En Madrid, estudando Filosofía e Letras, ten como profesores a Besteiro, Ortega y Gasset, Menéndez Pidal... Traballa e dá conferencias en distintos lugares de Europa: Oslo, Copenhague, Upsala, Estocolmo e Berlín. Formou parte do Centro de Estudios Históricos, dirixido por Menéndez Pidal, onde chegaría a ser director da Sección Hispanoamericana; fundada en 1933 por Américo Castro, da que tamén formaban parte, ademais del, Ballesteros, Silvio Zavala, Ángel Rosemblat, Rodolfo Barón Castro, a que sería a súa muller, Raquel Lesteiro. Tras a guerra civil, na que loitou no bando da República, exiliouse a América, publicando boa parte da súa obra en México. El Hombre Colón y otros ensayos é unha das súas obras máis coñecidas e para moitos a máis importante. [Bibliografía básica: a sentida homenaxe que lle fai o seu condiscípulo nos anos coruñeses do bacharelato, Emilio González López, pp. 54-55; artigo da súa filla, María Fernanda Iglesia Lesteiro: Mi padre, Ramón Iglesia : (Un historiador de la Generación del 27, dispoñible en: http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/mi-padre-ramoniglesia-un-historiador-de-la-generacion-del-27/html/023e5158-82b2-11df-acc7002185ce6064_2.html]. Iglesias Corral, Manuel: 1901-1989. Cursou bacharelato no Instituto. Foi compañeiro e amigo de E. González López. Avogado, experto civilista e mercantilista. Decano do Colexio coruñés de Avogados durante 24 anos. Presidente da Academia Galega de Xurisprudencia e Lexislación. Fora elixido concelleiro nas eleccións de abril do 31, no partido de Casares Quiroga. Foi alcalde da Coruña. Fiscal Xeral da República no 35. Sancionado por “responsabilidades políticas” tras a guerra civil. Coa democracia, foi deputado por UCD. [Bibliografía básica: G. E. G.; J. Antonio Parrilla, Casares Quiroga y La Coruña de su época 1900-1936, 1995]. Iglesias Vacas, Demetrio: Autor de varias publicacións, entre elas: El antiprotón (1960), La síntesis enzimática de los ácidos ribonucleico y desoxirribonucleínico (1960), Movimiento de traslación y movimiento de rotación (1962). Publica tamén na Revista de Auronáutica na década dos 60. No ano 64 publica máis de 50 artigos de divulgación en “El Ideal Gallego”. Nomeamento como catedrático de Física e Química con destino ao noso Instituto publicado no BOE do 15 de abril do 60.

Liaño Flores, José Manuel: Monforte, Lugo, 1921. Cursa o bacharelato nos Institutos da Coruña e León. Avogado, foi Concelleiro do Concello da Coruña de 1964 a 1976 e alcalde da Coruña desde o 76 ata o 79. Académico numerario da Academia Gallega de Jurisprudencia y Legislación. Foi tamén Presidente do Padroado do Instituto José Cornide de Estudos Coruñeses. [Bibliografía básica: PG]. Llano López, Gloria de: A Coruña, 1918. Profesora e pintora. Tivo como mestra a Díaz Baliño. Traballou varios anos baixo a dirección de Carlos Maside. Estuda na Escola de Artes e Oficios. Hai obra súa no Museo Carlos Maside e no Centro Galego de Bos Aires. Acta da toma de posesión como profesora adxunta interina de Debuxo asinada en novembro de 1962. Cesou no 65. Acta da toma de posesión como profesora adxunta interina de Debuxo para a Sección Delegada adscrita a este Instituto no 66. Cesa no 67. [Biblliografía básica: “Gloria de Llano, continuadora de la línea expresiva de Carlos Maside”, de Fernando Mon, en Chan. La revista de los gallegos, nº 18 (1969)]. López de Vicuña, Ramón: Manila, Filipinas, 1852; Madrid, 1909. Foi membro fundador da RAG en 1905. Catedrático de Xeografía e Historia no Instituto desde 1874 (cando aínda se chamaba Instituto Provincial ) ata 1907, data na que pasa a exercer a Cátedra no Instituto Cardenal Cisneros de Madrid. Publica en 1889 un artigo en Galicia: revista regional (nº 5). Escribe, ademais, unha serie de libros de texto para o bacharelato, tanto para Xeografía como para Historia, e son publicados na Coruña (citemos por exemplo a edición de 1891, Curso elemental de Geografía, e tamén: Curso elemental de Historia (1893), Curso de Geografía de España (1906)). Durante a súa etapa na Coruña aparece moi integrado na vida cultural herculina: o matrimonio López Vicuña figura como abonado ao teatro e mais á ópera (en La vida cultural en la Coruña, de J. Ricardo Díaz Pardeiro), e en 1890 vémolo colaborando nun ciclo de conferencias que organiza o coruñés Circo de Artesáns: de feito, el é o que inicia o ciclo disertando sobre “El comercio en sus relaciones con la civilización”. En 1897 é nomeado académico de número da RAGBANSR. Foi membro correspondente provincial da Real Academia de Historia (foi nomeado académico correspondente pola Coruña o 24 de marzo de 1882 e deixou de selo en febreio de 1909, data do seu falecemento). En 1905 publica La arquitectura cristiana y la Europa medieval. López de Vicuña participaba en excursións didácticas cos alumnos, das que deixou constancia Ángel del Castillo na Revista Nós (no nº 31 cita por exemplo: Segunda Excursión escolar. A Cambre, realizada en 1895, onde o catedrático explicaba pormenorizadamente a arte románica aos alumnos e colegas). [Bibliografía básica: CL; CHC; E.D.R. ]. López Jeán, Rita Amparo: Culleredo, A Coruña, 1885; Montaubán (Francia), 1942. Política. Estudou o bacharelato no Instituto. Foi das primeiras mulleres bachareis da Coruña. Foi alumna de José Baldomir como alumna de canto e piano. Posteriormente estudou Maxisterio. Activa sufraxista e galeguista, ingresou nas Irmandades da Fala e militou no Partido Galeguista. Foi Presidenta da Agrupación Republicana Feminina da Coruña. Canda a guerra civil española, ela, o home –o político César Alvajar-e algúns

dos fillos, trasládanse a Barcelona. Alí é nomeada Secretaria Xeral do Grupo de Mulleres Galeguistas e vocal do Comité Executivo do Partido Galeguista, que presidía Ramón Suárez Picallo. Mantivo unha boa amizade, entre outros, con Castelao. López Souto, África: Doutora en Filosofía pola USC. Profesora de Filosofía no Instituto no curso 2002-2003. Conferenciante; colaboradora da AECI (Axencia Española de Cooperación Internacional), adxunta á Coordinación Xeral, estivo seis anos en Bolivia; autora de varios libros: Concepción Arenal (2014), Simone de Beauvoir (2014); publica artigos na prensa e en revistas de educación. López Taboada, Carme. Sendelle-Boimorto (A Coruña), 1950. Estuda Bacharelato e COU no noso centro. Vén destinada ao Instituto como agregada no seminario de L. e L. Españolas (compartindo horario co seminario de L. Galega e L.) no curso 1980-81. Tras un período no Instituto de Carballo, incorpórase como Catedrática de Lingua Galega e Literatura no centro desde o curso 1987-88 ata a súa xubilación, en xaneiro do 2013. No ano 1983 foi nomeada xefa do Servizo de Normalización, Asesoramento, Promoción da Lingua Galega e Toponimia, cargo que desenvolveu ata 1985. Nos anos 1990 e 91 estivo destinada, en Comisión de Servizo, na RAG como membro do equipo de redacción do Dicionario da Lingua Galega no ano 1997. É autora de obras de aplicación didáctica, coautora de diferentes publicacións de material pedagóxico para a formación de adultos: Curso de linguaxe administrativa (2001); e coautora de libros de fraseoloxía: Dicionario de Fraseoloxía Galega (2008). López Sanmartín, Teodoro: Vinculado a Posío, formou parte dunha das Xuntas de Goberno da famosa revista, Posío, artes e letras, e dirixiu un grupo de teatro. No seguinte blog: http://ourensenotempo.blogspot.com.es/2015_01_28_archive.html, pódese ver unha fotografía onde aparece este profesor de Literatura cando traballaba no Instituto ourensán en compaña, entre outras persoas, de don Ramón Otero Pedrayo. Acta da toma de posesión como profesor adxunto numerario de Literatura Española no noso Instituto asinada en 1960. López Varela, Elisardo: Zorrizo (Arteixo, A Coruña), 1954. Vid. “Os directores do Instituto ‘Eusebio da Guarda’” nesta publicación. Catedrático de Lingua Galega e Literatura. Intégrase con destino provisional no Instituto ‘Eusebio da Guarda’ como profesor de lingua castelá no período 1980-2; gaña a praza con destino definitivo como profesor de lingua galega en 1986. Exerce durante un breve tempo como Profesor Asociado na UDC. Desde o 2005 ata a actualidade forma parte do Corpo da Inspección Educativa. Autor dunha serie de artigos, ten publicado así mesmo varios libros: A poesía galega de Manuel Curros Enríquez (1991), Unha casa para a lingua (2001), etc. Lugrís González, Urbano Isolino: Coruña, 1908; Vigo, 1973. Pintor, muralista, escenógrafo, cartelista, ilustrador de libros. Como hai dúbidas nalgunhas fontes documentais sobre o ano exacto do seu nacemento, digamos que na Partida de Nacemento que consta na documentación do arquivo do IES Salvador de Madariaga (IESSM) figura a hora (cero y treinta minutos de hoy), o día e ano (28 de xaneiro de 1908) e o lugar do seu nacemento (a casa paterna, rúa Rego de Auga, 38, 3º). E entre as

testemuñas que asinan ese documento citado figuran: Salvador Golpe, M. Lugrís Freire –o pai-, José Fariña, Augusto Barreiro e Roberto L. Martínez. Aproba o ingreso no Instituto o 21 de setembro de 1918. O certificado médico que presenta no Instituto en agosto do 1918 está asinado polo célebre doutor Enrique Hervada. Cursou estudos oficiais no noso edificio no período: 1918-1919. Posteriormente matricularase na Escola de Comercio. Foi amigo, entre outros, de Miguel González Garcés, Álvaro Álvarez Blázquez, Fernández del Riego, Castroviejo, Antón Patiño... A obra pictórica de Urbano Lugrís pode admirarse en distintos locais públicos da cidade herculina, na Igrexa Parroquial de Vilaboa (Culleredo, Coruña), Colección Abanca, Museo de Belas Artes da Coruña, Museo Massó, Confraría de Pescadores de Malpica de Bergantiños, etc. [Bibliografía básica: Urbano Lugrís nos fondos da Colección Caixa Galicia, catálogo editado no ano 2003, con fotografías de Xoán Piñón e un estudo de Antón Patiño].

Exame de Ingreso de U. Lugrís no ano 1918. Foto de Mª R. Soto

Madariaga y Rojo, Salvador de: A Coruña, 1886; Locarno, Suíza, 1978. Profesor, polígrafo, diplomático, político, humanista. Inicia os estudos de bacharelato no Instituto (consérvase o seu expediente no IESSM sobre os cursos 1896-99), con extraordinarias cualificacións, e remátaos no Cardenal Cisneros de Madrid. Fórmase tamén en París. Traballa inicialmente como enxeñeiro de minas. En 1916 opta pola literatura e trasládase a Londres. Alí publica no Times, e inicia a súa brillante traxectoria no eido da literatura comparada. En 1921 comeza a súa andaina diplomática (Agregado técnico na Conferencia do Tránsito; ingreso na Secretaría Xeral da Sociedade de Nacións en Xenebra (SNX), onde comanda a Sección de Desarmes, que lle dará prestixio internacional. No 27 a Universidade de Oxford ofrécelle a Cátedra de Lingua e Literatura Española: inicia así o ilustre coruñés unha etapa frutífera para a creación literaria. Un título básico é España, con trece edicións en español e outras tantas en distintos idiomas. Vese impelido a renunciar á cátedra oxfordiana, vitalicia, para aceptar o cargo de Embaixador en Washington que no 31 lle asigna o goberno provisional da República. Foi Deputado pola ORGA, con Casares Quiroga á cabeza. Foi nomeado

Vicepresidente das Cortes Constituíntes republicanas. É Presidente do chamado Comité dos Cinco na SNX. En 1934 é nomeado ministro de Instrución Pública e Xustiza no goberno de Lerroux: entre os seus proxectos educativos está a intercomunicación cultural entre as rexións de España. Como Ministro de Xustiza asina o indulto ao xeneral golpista Sanjurjo, conmutándolle a pena de morte polo cárcere. Cando estala a guerra civil española loita coa pluma e as armas diplomáticas para achar unha solución pacífica á loita fraticida. Desencantado, retoma a cátedra de Oxford. Intransixente sempre coas ditaduras, traballou infatigablemente a prol da recuperación da democracia en España. En 1949 é parte decisiva da creación en Bruxas do Colexio de Europa. En 1962 preside la delegación conxunta de españois no Congreso Europeísta de Munich. Volve á Coruña en 1976, onde é ben acollido pola Fundación Barrié, así como polo Instituto José Cornide de Estudos Coruñeses, institución á que Madariaga entrega – grazas en boa medida á actuación de Isabel Martínez-Barbeito- unha rica doazón documental (arquivos e libros). Un Instituto de ensinanza pública e mais unha rúa coruñesa levan o seu nome, e a Universidade da Coruña crea na súa honra o Instituto Universitario de Estudos Europeos “Salvador de Madariaga”. Recibiu a Medalla de Ouro da Coruña a título póstumo. [Bibliografía básica: G.E.G; para coñecer mellor da infancia do personaxe é básico o seu libro Las memorias de un federalista].

Mariñas Romero, Enrique: Madrid, 1912; A Coruña, 1979. Xornalista. Cursou estudos no noso Instituto. Licenciouse en Dereito pola USC. Grande cronista deportivo. Foi o primeiro locutor de radio na nosa cidade (Radio Coruña EAJ 41), desde que iniciara o seu funcionamento en 1934, e foi o director de Radio Nacional na Coruña durante case 40 anos. Durante os gobernos municipais de Alfonso Molina e Sergio Peñamaría foi nomeado concelleiro. Recibiu varios premios e recoñecementos ao seu

traballo (Medalla de Prata ao Mérito Deportivo, Medalla de Prata ao Mérito no Traballo, Cruces do Mérito Militar e Naval). Unha rúa coruñesa leva o seu nome. Mariño Bobillo, Mª del Carmen y del Consuelo: Forcarei (Pontevedra), 1938. Vid. “Os directores do Instituto ‘Eusebio da Guarda’” nesta publicación. Catedrática de Xeografía e Historia e Historiadora. Acta de posesión como profesora adxunta numeraria de Xeografía e Historia asinada en xullo 1966. Autora de varios artigos históricos, colaboradora de revistas como Anuario Brigantino, Ningures e outras, publicou no 2009 La Coruña bajo el reinado de Fernando VII: la burguesía comercial. Martínez-Barbeito Morás, Carlos Andrés Avelino: A Coruña, 1913 (na partida de nacemento conservada no seu expediente académico, hoxe no arquivo do IESSM, consta que naceu na casa paterna, sita na Praza de Pontevedra, 29) -1997. Escritor, historiador, ensaísta. Fai o exame de Ingreso no Instituto no ano 1924 e posteriormente cursa por ensino oficial o bacharelato, con sobresaíntes e matrículas. Foi membro da RAG, da RAH, do Instituto de Cultura Hispánica, da RAGBANSR, da Academia Galega de Xurisprudencia e Lexislación, do Instituto ‘José Cornide’ de Estudos Coruñeses, da Academia Nacional de Belas Artes da República Arxentina, etc. E fóronlle concedidas numerosas condecoracións españolas e estranxeiras, entre elas a encomenda de número da Orde de Isabel a Católica, en 1982, polos servizos prestados para o mellor coñecemento das culturas españolas e americanas. Escribiu poesía, novela, un bo número de libros e infinidade de artigos sobre xenealoxía, sobre diversas figuras galegas (Macías, Gándara Nóvoa y Feijoo, Cornide, Juana de Vega, E. Pardo Bazán, Colmeiro, Seoane...), de historia, xurisprudencia, etc. A súa magnífica biblioteca foi adquirida pola Fundación Barrié. [Bibliografía básica: G. E. G.; http://www.realbiblioteca.es/index.php/bases-de-datosespecializadas/bibliofilia-y-nacionalismo/87-biografias-de-los-miembros-de-la-abb/104carlos-martinez-barbeito-y-moras-1913-1997-socio-num-23]. Martínez-Barbeito Morás, Isabel: A Coruña, 1918-2007. Historiadora. Estudou o bacharelato no Instituto e a carreira de Filosofía e Letras (Historia) na USC. Arquiveira e bibliotecaria do Concello entre 1960-1984. Membro de número e secretariaconservadora perpetua do Instituto “José Cornide” de Estudos Coruñeses. Autora, entre outras obras, de Catálogo del Museo de Bellas Artes e Notas de un archivo (recopilación de artigos publicados ao longo da súa vida en La voz de Galicia, obra básica para un mellor coñecemento da historia da Coruña). [Bibliografía básica: G.E.G.]. Martínez Lois, Andrés: Santa Comba (A Coruña), 1941. Catedrático de Filosofía. Obtén a licenciatura na Universidade de Salamanca. Gaña a cátedra por oposición en 1978. Doutórase pola Complutense de Madrid en 1987. Exerce como profesor da USC entre 1970-2. Elaborou libros de texto para 1º e 2º de bacharelato; ten colaborado en programas didácticos na radio (“Cuadernos para a distancia”, 1989-95); publicou en diversas revistas: Revista del nstituto “José Cornide” de Estudios coruñeses (1988), Nova et vetera (1989, 1992, 1998), Pensamiento (1989), Dársena (1990), e ten colaborado en artigos de opinión na prensa. É autor do libro El Padre Feijoo. Naturaleza, hombre y conocimiento (1989). Entra a formar parte do claustro do Eusebio da Guarda no ano 2003. Permanece no centro ata a súa xubilación.

Martínez Mendoza, Germán: Licenciado en Ciencias físico-químicas. Catedrático da Agricultura do Instituto. En 1901 figura como profesor auxiliar supernumerario no Instituto de Cabra; entre 1912 e 1919 é profesor en Menorca, no Instituto ‘Joan Ramis i Ramis’ de Maó. Aí funda e dirixe o periódico satírico La Alquitara (Periódico satírico Òrgano Oficial del Partido de los Desengañados), un periódico que dura eses sete anos e desde o cal fai unha crítica do ensino oficial e público. En 1922 obtén a titulación de Catedrático Numerario de Instituto. Figura no curso 23-24 como Catedrático de Agricultura no Instituto da Guarda. Forma parte, como secretario, do equipo directivo do Instituto da Coruña no curso 1925-6. En 1925 publica na nosa cidade un fermoso opúsculo: “Recuerdo de la Fiesta del año 1925. Lo que han sido, son y serán los árboles”. Represaliado durante o franquismo, é restituído posteriormente á súa cátedra. Martínez Pereira, Jose Luis: Santiago de Compostela, 1939. Profesor e Pintor. Realiza os estudos de Belas Artes na Facultade de San Carlos de Valencia. Foi profesor de Debuxo no Colexio de santo Domingo- Dominicos da Coruña, onde tivo como alumno, entre outros, ao académico e artista gráfico Miguelanxo Prado. Premio na Bienal de Pintura "Meigas e Trasgos" (Sarria, Lugo) en 1972, premio no Concurso-Homenaxe a Picasso organizado pola Escola de Artes e Oficios da Coruña, en 1982. Realiza a súa primeira exposición individual na Coruña en 1974. Logo seguiron outras tanto en España como en América. Inicia a súa andaina como profesor agregado de Debuxo no Instituto no curso 1979-80. En 1996 obtén a Cátedra de Debuxo. Exercerá a docencia no ‘Eusebio da Guarda’ ata a súa xubilación. No noso centro, nunha das paredes do chamado pavillón novo realiza unha obra mural cunha carga importante de abstracción, Alegoría das Belas Artes, obra na que se perciben claramente cales son as preferencias do artista: o interese pola Literatura, a Música e a Xeometría. Parte da súa obra pódese contemplar nas dependencias municipais do Concello da Coruña, no Complexo Hospitalario Universitario da Coruña, en varias facultades da UDC, na Colección Abanca, etc. [Bibliografía básica: G.E.G; http://www.pintoresgallegos.com/jluismartinez/textos.html]. Meijide Pardo, Antonio: Vid. “Os directores do Instituto ‘Eusebio da Guarda’” nesta mesma publicación. Ingresa na RAG en 1963, a proposta –entre outros- dos prof. Chao Espina e Otero Pedrayo. Nomeamento de Meijide, xa catedrático de Xeografía e Historia, como Interventor de este centro no 45; ese mesmo ano é nomeado secretario do Instituto (a derradeira Acta na que figura como secretario é asinada o 5 de outubro do 57). Figura como Director accidental no 56. Acta toma posesión como Vicedirector en abril do 67. Cesou no 69. En acta do 8 de abril do 70 o Director, Luis Artigas, expón o seguinte: existe en el claustro un compañero que durante muchos años ha venido trabajando callada y abnegadamente realizando una meritoria labor de investigación, polo que solicita do claustro que se propoña a D. Antonio Meijide para o ingreso na Orde de Alfonso X o Sabio. A proposta é aceptada por unanimidade e acórdase realizar a solicitude correspondente. En claustro do 13 outubro do 70 xa se felicita a Meijide pola obtención da devandita medalla. El responde agradecendo ao claustro a iniciativa. En acta do 10 de decembro de 1970 lemos: A continuación el Sr. Director [D. Luis Artigas Giménez] propone y se acepta, que el próximo día 19, a la una, se haga entrega en un acto íntimo y sencillo a nuestro querido compañero Don Antonio Meijide Pardo,

de la Cruz de Alfonso X el Sabio, que le fue concedida recientemente por el Ministerio de Educación y Ciencia, y que ha sido costeada por todos los claustrales y algunos compañeros del Instituto Masculino de esta ciudad. O Consello de Dirección (antecedente do actual Consello Escolar) do Instituto, reunido o 17 de marzo de 1986, baixo a presidencia de D. Rafael Amate Marqués, adopta a decisión de poñer unha placa co gallo da xubilación (acaecida en 1985) do profesor Meijide na nova Sala de Profesores (a actual), “onde el ensinou e investigou durante tantos anos”. Meijide Pardo, Mª Luisa: Naceu en 1930. Faleceu en A Coruña no 2003. Historiadora. Estudou a carreira de periodismo. Doutórase en Historia na Universidade Complutense de Madrid. Exerceu a docencia no Instituto Menéndez Pidal da Coruña. Obtén a Cátedra de Xeografía e Historia en 1980. É autora de diversas obras: Contribución al estudio del Liberalismo (1983), Sacerdotes franceses emigrados durante la Revolución a Galicia (1991), La mujer de la orilla (visión histórica de la mendiga y prostituta en las carceles galeras de hace dos siglos) (1996), Vicente Do Seixo (1747-1802): Reforma Agrícola y Emancipación de la Mujer (1989). Asina a acta de toma de posesión como Axudante de clases prácticas (Sección de Letras) no noso Instituto para os cursos académicos 1961-2, 1962-3. Miguez Rodríguez, José Antonio: A Coruña, 1919-2005. Profesor, escritor, tradutor, ensaísta. Cursou o bacharelato no Instituto. Estudou Filosofía e Letras en Madrid. Foi profesor axudante da cátedra de Historia da Filosofía Antiga e Media na Facultade de Filosofía e Letras da Universidade de Madrid (1950-52) e desde 1952 exerceu a cátedra de Lingua e Literatura española no Instituto Francisco Aguiar de Betanzos, onde chegou a ser Director. Escribiu en distintos xornais (La noche, La voz de Galicia, ABC) e revistas (Arbor, Ínsula); as súas publicacións son innumerables. En 1968 o Ministerio de Educación concédelle o Premio Nacional de Traducción 'Fray Luis de León'. Co gallo do centenario do noso Instituto, escribe a seguinte carta (conservada no centro): Queridos amigos y compañeros: Después de leer en la prensa de La Coruña la noticia de los actos que preparan para conmemorar el primer centenario del Instituto “Eusebio da Guarda”, como antiguo alumno oficial que fui del mismo –entre los años 1931 y 1937, sin interrupción alguna- y con título de Bachiller expedido por este Centro, quiero manifestarles mi adhesión más sincera y entusiasta a las celebraciones que van a realizar en el mes de diciembre, a alguna de las cuales, si me es posible y mi salud lo permite, quisiera también asisistir. Les saluda atentamente y con todo afecto, José Antonio Miguez Rodríguez. Catedrático de Lengua y Literatura españolas, jubilado. Betanzos, 29 de noviembre de 1990. [Bibliografía básica: G. E. G.]. Molina Brandao, Alfonso: A Coruña, 1907; Río de Janeiro, 1958. Fixo o bacharelato no Instituto. Foi Concelleiro do Concello coruñés e alcalde desde 1947 ata o seu falecemento . Foi un alcalde carismático, moi querido polo pobo coruñés. Deu comezo á avenida que leva o seu nome, tamén coñecida como Avenida da Vedra. Estaba en posesión de varios títulos honoríficos, entre eles o de Concelleiro Honorario do Concello de París. En 1958 recibe, a título póstumo, a Medalla de Ouro da Coruña. A Coruña dedicoulle un monolito sito fronte á casa de Porta Real na que viviu.

[Bibliografía básica: Parlamentarios de Galicia. Biografías de Deputados e Senadores (1810-2003), de Xosé R. Barreiro Fernández et alii.]. Molina Sánchez, César Antonio: A Coruña, 1952. Escritor e político. Licenciado en Dereito pola USC e en Ciencias da Información pola Universidade Complutense de Madrid. Fixo os exames de Reválida (de cuarto e mais de sexto de Bacharelato) no noso Instituto. El mesmo recorda así o seu paso polo centro: “Siempre me dio la impresión, por el lujo que ostenta, que acudía a un edificio equivocado, a un teatro, a la ópera, pero no a un centro de enseñanza. Cuando vi la Ópera de París o la de Viena recordé aquella sensación infantil” (Viaje a la Costa da Morte, 2003, p. 165). Colaborou con distintos periódicos (ocupou o cargo de Director adxunto de Cambio 16), exerceu a docencia na Universidade e foi Director do Instituto Cervantes entre 2004-7. Ministro de Cultura entre 2007-9. Deputado en Cortes pola provincia da Coruña desde marzo do 2008 ata setembro do 2009. É autor de máis dunha trintena de obras, tanto en castelán como en galego. Entre as varias condecoracións coas que foi honrado, destaquemos o coruñés Premio Fernádez Latorre e a Medalla Castelao de Galicia. Morán, Valentín: Profesor, pedagogo e político. Deputado a Cortes polo distrito de Benavente (Zamora) na primeira República (lexislaturas 1872-73, 1873-74). Foi Director do Colexio San Ignacio de Madrid e Xefe de Negociado de Primeira e Segunda Ensinanza en 1872 baixo o Goberno de Ruiz Zorrilla. En 1874 dirixe a revista La Idea. En 1891 asiste, como vicepresidente, a un Congreso Pedagóxico en cuxa mesa de honra sentan ilustres personalidades (Concepción Arenal, Linares Rivas, Adolfo Coelho, Teófilo Braga...). Exerceu tamén a docencia no Instituto Cardenal Cisneros de Madrid: Carmen R. Guerrero fala das súas intervencións nos claustros, criticando decretos que tocan á ensinanza e que el considera prexudiciais para os alumnos; critica o exceso de materias, que se vulneren dereitos lexítimos dos profesores por causa dun afán centralizador en exceso, propugna a necesidade de que se ensine latín, etc. Foi un docente e pedagogo aberto ás reformas, aínda que claramente antikrausista. No noso Instituto deulle clase de matemáticas en primeiro de bacharelato a Emilio González López, quen o describe, na súa biografía, coma un santo varón . [Bibliografía básica: Carmen Rodríguez Guerrero, El Instituto del Cardenal Cisneros de Madrid, 1845-1877; Federico Sanz Díaz, La segunda enseñanza oficial en el siglo XIX , 1985]. Mosquera Gómez, Luis: A Coruña, 1899; Madrid, 1987. Pintor. Con oito anos asiste ás clases de Román Navarro, quen o nomeará con 18, profesor adxunto de Debuxo na Escola de Artes e Oficios. Cursou o bacharelato no Instituto da Guarda. Amplía estudos na USC. Viaxa por Europa para coñecer os máis importantes museos de pintura. Combinará o seu traballo no Corpo Técnico de Aduanas, onde entra por oposición, coa súa arte. A partir de 1929 comeza a súa imparable e brillante carreira como pintor. Nas Exposicións Nacionais de Belas Artes do 41, 43 e 45 gaña a terceira, segunda e primeira medalla respectivamente. Exerce a docencia na Escola Superior de Belas Artes de san Fernando. Membro da RABASF e mais da RAGBANSR. Foi un excelente retratista (consérvanse os retratos seus do violinista Quiroga, de Cela, Baroja, Barrié, María Casares, etc.) e tamén destacan os seus espidos e os seus bodegóns. Podemos admirar parte da súa obra no Museo de Belas Artes da Coruña e no Museo do Prado.

[Bibliografía básica: https://www.museodelprado.es/aprende/enciclopedia/voz/mosquera-gomezluis/aa673572-7631-4d9a-91ab-5a9199b9f189; Luis Caruncho Amat, El pintor Luis Mosquera (1992)]. Novo Villaverde, María Yolanda: A Coruña, 1951. Profesora da USC e hispanista. Estuda o bacharelato no Instituto Eusebio da Guarda, onde é alumna da profesora Álvarez Pellitero. Recibiu o Premio Extraordinario de Licenciatura e mais de Doutoramento. Foi Subdirectora Executiva da Cátedra de Cultura Cubana Alejo Carpentier, da USC, entre 1999 e 2007. Especialista na literatura española dos séculos de ouro. Autora de ducias de artigos e varios libros (Vicente Aleixandre. Poeta surrealista, 1980; Las Rimas Sacras de Lope de Vega: disposición y sentido, 1990, etc.). Nóvoa Santos, Roberto: A Coruña, 1885; Santiago de Compostela, 1933. Empeza os estudos de bacharelato en 1895 no Instituto, onde foi condiscípulo de W. Fernández Flórez. Foi un alumno brillante; cando remata, en 1900, con quince anos, leva o Premio Extraordinario na Sección de Ciencias (en troques, no seu expediente figura un aprobado en Gramática, nos cursos 1897-9). Volve obter Premio Extraordinario no exame de grao da Licenciatura en Medicina en Santiago de Compostela. Doutórase na Universidade de Madrid. Na Coruña, obtén o posto de Medico Supernumerario de garda, do chamado Hospital de la Caridad. En 1911 noméano Profesor Auxiliar de Patología General na facultade compostelá. En 1912 obtén a Cátedra de Patología General na Facultade de Medicina de Santiago. En 1916 publica a primeira edición do Manual de Patología General, que lle dará fama internacional no campo da literatura médica do seu tempo. En 1926 é nomeado membro numerario da RAG. En 1927, animado por Gregorio Marañón, concursa e obtén a cátedra de Patoloxía Xeral da Universidade de Madrid. Levado pola súa amizade con Casares Quiroga, acepta presentar a súa candidatura dentro da Federación Republicana Galega e é escollido Deputado das Cortes da II República pola provincia da Coruña. En 1932 asiste en Bos Aires á colocación da primeira pedra do Centro Galego, o día de Galicia, 25 de Santiago. [Bibliografía básica: https://historiadeza.wordpress.com/2014/10/27/roberto-novoasantos-el-medico-humanista; vid. artigo “As Ciencias nas aulas do Instituto” na presente publicación]. Padín Vaamonde, Francisco Javier: Filatélico. Membro da Real Academia Hispánica de Filatelia. Autor de varios libros especializados no tema filatélico: Enteros Postales españoles del siglo XIX (1984); Enteros Postales de España, 18731973 (1990); Diccionario de Filatelia (1996); Las Emisiones de Enteros Postales de España (1873-1973). Una guía para su estudio (2003). Acta de posesión como profesor adxunto interino de matemáticas para a Sección Delegada adscrita a este Instituto asinada en novembro do 66. Pallarés García, Mª Pilar: Culleredo (A Coruña), 1957. Poeta e crítica literaria. Cursa o C.O.U no noso Instituto. Estuda Filoloxía Galego-Portuguesa na USC., onde foi

alumna do profesor R. Carballo Calero. Colaborou en diversas revistas, como Grial, Coordenadas, Dorna, etc. En 1980 publica o seu primeiro libro, Entre lusco e fusco . En 1983 gaña o Premio Esquío pola obra Sétima Soidade. Outra obra poética fundamental súa é Livro das devoracións (1996). Participou, ademais, en ducias de obras colectivas. Durante o curso 1984-5 imparte Lingua galega e Literatura no ‘Eusebio da Guarda’. Posteriormente e ata a súa xubilación, formará parte do claustro do IES ‘Ramón Menéndez Pidal’. [Bibliografía básica: http://www.aelg.org/Centrodoc/GetAuthorById.do?id=autor226]. Pallarés Méndez, Mª del Carmen: Agolada (Pontevedra), 1948. Catedrática de Historia Medieval da USC e historiadora. Cursa o bacharelato no ‘Eusebio da Guarda’. Ela mesma nolo recorda: “Guardo un magnífico recuerdo del Instituto, donde estudié desde el curso de ingreso hasta que me fui a la Universidad. Los excelentes profesores que entonces tuve me proporcionaron la base sobre la que después pude continuar la carrera universitaria y llegar a ser historiadora y primera mujer catedrática de historia medieval en España”. Durante anos figurou no Cadro de Honor do Instituto. Autora de máis dun cento de artigos e varios libros, de entre a súa inxente obra destacamos: Historia das mulleres en Galicia. Idade Media (2001). Recibiu o Premio de Investigación da Xunta de Galicia no ano 1995. Panisse Ferrer, María Portal Emiliana: A Coruña, 1914; Santiago de Compostela, 2001. Cursa estudos no Instituto da Guarda. Mentres remata o bacharelato comeza a carreira de perito mercantil, e posteriormente prepara tamén oposicións ao Ministerio da Gobernación. As circunstancias históricas obrígana a mudar de camiño. En 1932 matricúlase na carreira de Ciencias Químicas en Santiago. Tras rematar, en 1937, volve á Coruña, onde comeza Maxisterio. Formada nas ideas republicanas, e da Institución Libre de Ensinanza, continúa explorando novos campos de coñecemento. Entre 1952-57 cursa a carreira de Farmacia e abre unha botica na compostelá rúa de Fonseca. Esta farmacia, atendida por ela, será un referente e exemplo dun labor social que a fixo merecedora de pasar á historia local, nunha época de poucas liberdades. [Bibliografía básica: artigo de Encarna Otero Cepeda en: http://culturagalega.gal/album/detalle.php?id=490]. Pardo Reguera, Gumersindo: San Martiño da Ribeira (Lugo), 1847; A Coruña, 1916. Profesor, pintor e boticario. Profesor de Química no noso Instituto, á par que docente na Escola de Belas Artes. Era, ademais, farmacéutico na Rúa Real e contaba con laboratorio fotográfico. O seu fillo, Antonio, foi moi amigo do rapaz Pablo Ruiz Picasso. En 1903 chegou a ser Secretario da Mariña, baixo a presidencia do marqués de San Martín. Foi académico da RAGBANSR (1902-16). Hai obra pictórica súa no Instituto, na Colección Abanca e mais na RAGBANSR. [Bibliografía básica: artigo de Lucindo-Javier Membiela, en: http://www.caminodofaro.com/es/diccionario-picassiano-detalles.asp?id=77]. Parrilla García, Mª Carmen Dolores: A Coruña, 1935. Catedrática da USC, medievalista. Estudou o bacharelato no Colegio Modelo de Enseñanza Femenina afecto

a ese centro (ao chamado daquela ‘Instituto Femenino de Ensañanza Media de La Coruña’). No expediente depositado nos arquivos do noso Instituto consérvase o exame de Ingreso. Realizou os estudos do C.O.U. no ‘Eusebio da Guarda’ (1972-3). Ten publicados ducias de artigos e varios libros, sendo os temas predilectos a novela sentimental e o discurso literario relativo á muller no tránsito da Idade Media ao Renacemento. De entre os seus títulos destacamos: Juan de Flores, edición de Grimalte y Gradisa (1985), De amor y mecenazgo en el siglo XV español: el Tractado de amiçiçia de Ferrán Núñez (1996). Pedreira Taibo, Leopoldo : A Coruña, 1869-1915. Foi catedrático no Instituto desde 1907 ata o seu falecemento. Deulle clase a Emilio González López e mais a Joaquín Casalduero, impartía Xeografía Universal (Figura na GEG, tamén o inclúe Couceiro Freijomil, no seu DBBE, Diccionario bio-bibliográfico de escritores). Pedrosa Pérez-Dávila, Carmen: Santiago de Compostela, 1917; Ávila, 2003. Licénciase en Filosofía e Letras (sección de Historia) na USC. Sen rematar a carreira consegue unha praza de Auxiliar gratuíto en 1939 no Arquivo do Reino de Galicia. Aproba as oposicións ao Corpo Facultativo de Arquiveiros, Bibliotecarios e Arqueólogos en 1944. Ocupa o cargo de Directora do Arquivo Histórico Provincial de Ávila entre 1951 e 1985. En Ávila desempeñou, ademais, os seguintes cargos: concelleira do Concello abulense (nomeamento en 1960, é a primeira muller en ocupar ese cargo en Ávila), vogal do Tribunal Tutelar de Menores (1962), Comisaria Provincial de Extensión Cultural da Provincia (1966), vogal delegada do Presidente da Deputación, na 1ª Comisión de Patrimonio Histórico Artístico de Ávila. Aquel solar coñecido como El Corralón onde nos anos sesenta o Ministerio de Educación comenzaba a construción en Ávila da “Casa da Cultura” para alberbar as instalacións da Biblioteca Pública do Estado e Arquivo Histórico Provincial, chámase hoxe Corralón Carmen Pedrosa. Honra así a cidade abulense a unha santiaguesa que amou esa cidade castelá e á que dedicou case toda a vida profesional. No noso Instituto é nomeada Ayudante de clases prácticas de la sección de letras no curso 1942-1943 e permanece no cargo ata rematar o curso 1944-45. [Bibiografía básica: Instituto Nacional Femenino de Enseñanza Media de La Coruña. Memoria Académica del curso 1942-43. Imp. Zincke Hermanos. La Coruña; Carmen López Sanchidrián: Carmen Pedrosa Pérez-Dávila, archivera y gestora pública, conferencia lida no Foro Guiomar de Ulloa o 5/03/2014]. Penas García, Ángeles: Teixeiro (A Coruña), 1943. Profesora, poeta, pintora, crítica literaria e crítica de arte. Licenciada en Filosofía e Letras pola USC, e mais en Belas Artes pola Academia de san Fernando de Madrid. Estudou o bacharelato no noso Instituto. As boas cualificacións que obtivo sempre no Instituto fixeron que figurase no que daquela se chamaba o cadro de honor. Como crítica de arte ten publicados diversos artigos, como por exemplo, sobre o artista Jorge Llorca. Recibiu varios premios, coma o Premio Abrente de Teatro de Ribadavia (1974), o primeiro Premio Nacional Jorge Manrique (1971), e o primeiro Premio Cidade da Coruña (1981). Autora de numerosas obras literarias, das que destacamos: Galicia, fondo val (1982), Amor deshabitado (2008). Como pintora participou en máis de 50 exposicións.

Pérez Ardá y López Valdivieso, José: A Coruña, 1913-78. Avogado e Procurador en Cortes. Cursou o bacharelato no Instituto. Alcalde da Coruña en tres períodos: 1939-40, 1943-44 e 1969-74. Impulsou o proxecto de construción do novo estadio de Riazor, a Escola de Arquitectura, a Escola de Idiomas, a Estación de Autobuses, etc. ; revitalizou o torneo Teresa Herrera e deu visto e prace a que a copa pasase a ter a forma da Torre de Hércules. Colaborou en distintos periódicos coruñeses, como El Ideal Gallego e La Voz de Galicia. Pérez Ballesteros, Xosé: Vid. “Os directores do Instituto ‘Eusebio da Guarda’” nesta mesma publicación. En 1884 Pérez Ballesteros, durante a Celebración dos Xogos Florais da Coruña celebrados o 24 de agosto, coincidindo coa visita dos Reis de España, foi premiado pola súa colección de romances galegos. En 1885, para agasallar ao orador D. Emilio Castelar celébrase un thé nos salóns da casa de Dª Emilia Pardo Bazán e alí declaman poesías a propia Emilia, o médico Pérez Costales e Pérez Ballesteros. O 2 de setembro de 1885 participa na velada que se celebra no Teatro Principal (logo denominado co nome da poeta) da Coruña para honrar a memoria de Rosalía de Castro (falecida no mes de Santiago), dando lectura a unha obra de Francisco de la Iglesia. [Bibliografía: CHC]. Pérez Barreiro, Rafael: Madrid, 1862-A Coruña, 1932. Catedrático e filólogo. Académico fundador da RAG. Foi catedrático de Latín e castelán do Instituto da Coruña . Procedía do Corpo de Arquiveiros e formárase no Colexio de Bolonia, na Universidade Central e en diversas universidades estranxeiras. Na súa xuventude sentiu a chamada do periodismo e fundara El Catolicismo Socialista. Posteriormente colaborou no madrileño El Liberal, e no coruñés La Voz de Galicia. Deulle clase a Emilio González López en 1914. En 1926 figura como Director del Instituto de Segunda Enseñanza, cargo que desempeñou varios anos; ese mesmo ano participa no Congreso Pedagóxico Rexional celebrado na Coruña. Formou parte do Goberno Municipal coruñés (tenente de alcalde e presidente da Comisión de Instrución Pública), e foi vogal de Comisión Provincial de Monumentos; tamén presidiu a Sección filolóxica do Instituto de Estudos Galegos. Cando faleceu preparaba a sétima edición da Gramática Castellana. [Bibliografía básica: CL; artigo de F. Martínez Morás, “Don Rafael Pérez Barreiro”, no Boletín da Academia Galega nº 242]. Pérez Hervada, Eduardo: A Coruña, 1902-1996. Médico e escritor. Estudou no noso Instituto (deixou escritas anécdotas sobre as clases co seu catedrático de literatura, Ramón Casal e Amenedo) e cursa a carreira na Universidade de Santiago. En 1949 ingresa na Real Academia de Medicina de Galicia, sendo o seu presidente durante máis de 25 anos. Tamén dirixiu a revista Medicina Galaica e Medicina Galaica Astur. Grande conversador, colaborou asiduamente na prensa coruñesa e publicou unha ducia de libros. [Bibliografía básica: http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2001/03/20/476226.shtml; artigo de Pérez Hervada onde cita a Casal: http://historico.galiciaclinica.info/pdfs/1857.pdf ].

Pérez Sánchez, Emilio: Cuevas del Valle ( Ávila), 1938. Catedrático de Grego. Exerce a docencia no noso Instituto como Profesor Adxunto de Grego en 1967 (ese mesmo ano o Ministerio de Educación e Ciencia cambia o nome dos ‘Adxuntos Numerarios’ polo de ‘Profesores Agregados’), antes de ser nomeado Catedrático no Instituto Marqués de Santillana de Torrelavega (Santander). Director do IES Agra do Orzán de A Coruña, de 1970 a 1976; Inspector de Grego do Distrito Universitario de Santiago entre 1978 e 2008; Inspector Secretario da Inspección de Bacharelato do Distrito Universitario de Santiago no ano 1983 e seguintes; Subdirector Xeral da Inspección Educativa (19951999). Ten publicado: Los medios auxiliares en la enseñanza del Griego, (Madrid, 1980); “Homenaxe a Modesto” , en Homenaxe a Modesto Hermida (ed. de Xesús Alonso Montero e Antón Pulido, 2014). Pita Romero, Leandro: Ortigueira (Coruña), 1898; Bos Aires, 1985. Avogado, xornalista, escritor, político. Cursou estudos no Instituto. Foi Deputado nas Cortes da segunda república, ministro de Mariña en 1933, e de Estado (34) e embaixador da República ante a Santa Sé. Formou parte das Irmandades da Fala. Como escritor é autor da novela O anarquista. Foi membro de distintas Institucións literarias e xurídicas (como o Instituto Argentino de Cultura Hispánica), recibiu premios importantes (Manuel Belgrano de Ética), e como xornalista publicou nos mellores e máis prestixiosos periódicos da época, españois e arxentino. Na Coruña foi director de El Orzán. [Bibliografía básica: G.E.G.]. Pita Varela, Jaime Alberto: Betanzos (A Coruña), 1944. Exerceu o maxisterio e cultivou a política. Foi Concelleiro na alcaldía de Betanzos e deputado no Parlamento de Galicia desde 1989; é, ademais, portavoz do Grupo Parlamentario Popular desde 1997. En 1999 foi nomeado Conselleiro da Presidencia e de Administracións Públicas, no terceiro goberno de Manuel Fraga, cargo que mantivo no seguinte goberno da Xunta ata o ano 2005. Entra a formar parte do claustro do Instituto, como mestre numerario de Ciencias Sociais, no curso 2009-10. Xubilouse no ano 2014. Plata Astray, Gabriel: Autor de tres obras: Química básica: los fundamentos físicos de la Química (publicado en Lugo, ed. Celta, en 1963), Ciencia para principiantes (ed. Celta, 1965) e Las bases científicas de la transformación de la agricultura cerealista gallega en agricultura forrajera (Lugo, 1966). Acta de toma posesión como catedrático numerario de Física e Química asinada en setembro de 1967 (vén procedente do “Femenino” de Lugo, onde ocupaba a cátedra desde 1959). Cesa no 70, por traslado ao “Masculino”. En 1971 publica un artigo na (titulado No estamos desahuciados. Pero nuestro campo carece de objetivos económicos) na revista Chan nº 37. Porras Robles, Faustino: Quart de Poblet (Valencia), 1959. Catedrático de Música e musicólogo. Incorpórase ao Instituto no curso 1999-2000. Doutórase en arte no 2006 pola UNED (Madrid), coa tese de doutoramento Los Instrumentos Musicales en el Románico Jacobeo: estudio organológico, evolutivo y artístico-simbólico (Ed. Digital. Alicante. Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes, 2007. ISBN: 978-84-690-6813-7). É autor de máis dunha ducia de artigos, dos cales destacaremos os seguintes: “Iconografía

musical en la cultura hispanomusulmana” (2009) e “Crónica del descubrimiento, catalogación y construcción del dolio, un antiguo aerófono del románico hispánico” (2011). Ten participado como invitado en varios cursos e congresos. Prado Alonso, Ramón del: Burgos, 1893. Catedrático de Filosofía. Cursou a carreira en Valladolid e na Universidade Central de Madrid. Foi discípulo de Ortega e Gasset. En 1928 toma posesión da cátedra de Psicoloxía, Lóxica e Ética, Deberes éticos e cívicos, e Rudimentos do Dereito no noso Instituto, onde exerce a docencia ata 1936. En 1934 publica Ética General. Foi represaliado polo franquismo. [Bibliografía básica: M. Rivas García, José Ortega y Gasset (2013)]. Quintas Goyanes, Luis: Santiago de Compostela, 1907; A Coruña, 1987. Profesor e pintor. Na infancia ten como mestre a Castelao. Cursa estudos no Instituto (ensinanza non oficial: 1926-7, 1927-8; solicita título de bacharelato en xuño de 1930 e élle expedido en xullo dese ano; vemos no seu expediente, conservado no IESSM que durante esa etapa de estudante viviu na rúa da Franxa nº 16 e –no ano 1925- na rúa Monelos). Ingresa na RAGBANSR en 1958; foi membro correspondente da Academia de San Fernando de Madrid, e mais da RAG. Director do Museo de Belas Artes da Coruña de 1969 a 1986; catedrático de debuxo na Escuela de Artes Aplicadas e Oficios Artísticos, sita daquela no noso edificio; tivo como alumno, entre outros, o pintor coruñés Marcial Ortiz. A obra de Quintas Goyanes, internacionalmente recoñecida, pode apreciarse no Museo de Belas Artes da Coruña, no Concello herculino (colección de retratos de alcaldes), no Vaticano, etc. O Concello da Coruña dedicoulle unha rúa. [Bibliografía básica: G. E. G.]. Respino Díaz, Antonio: Vid. “Os directores do Instituto ‘Eusebio da Guarda’”. Rey Hombre, Milagros: Madrid, 1930; A Coruña, 2014. Profesora e 1ª arquitecta titulada de Galicia. É filla do arquitecto coruñés Santiago Rey. Cursa o bacharelato no Instituto por libre. Estuda arquitectura en Madrid (é a única muller daquela na Escola de Arquitectura). Premio Extraordinario e número 1 do Exame de Estado en 1952; titúlase como arquitecta en 1960. Catedrática na Escola Universitaria de Arquitectura Técnica da Coruña, na Área de Construción. No noso Municipio ocupou diversos cargos, como Arquitecta Xefa da Sección Técnica e Xefa de Bombeiros. Medalla Castelao concedida en 2005 pola Xunta de Galicia en recoñecemento á súa traxectoria profesional. Entre as súas obras máis destacadas podemos citar as seguintes: o Polígono de Elviña, o proxecto da Torre dos Mestres, o Local Social do Pescador en Fisterra, a Fonte de Catro Camiños. [Bibliografía básica: http://www.udc.es/export/sites/udc/gausmaga/_galeria_down/05_Lalos_In_Memoriam/i n_memoriam_milagros_rey.pdf]. Rey Pedreira, Santiago: A Coruña, 1902-1977. Está considerado o arquitecto racionalista máis importante de Galicia. Estudou o bacharelato no Instituto. Foi compañeiro de estudos e amigo de Emilio González López. Nos últimos anos da

carreira de arquitectura colaborou no estudo de Antonio Palacios. Os seus primeiros proxectos desenvólveos no estudo de Pedro Mariño (1929-31). Foi arquitecto municipal entre 1932-54. Obras súas destacadas na nosa cidade son: o Mercado de santo Agostiño (1932, xunto con A. Tenreiro), as Arcadas dos Andenes ou Plataformas de Riazor (por etapas, 1934-44), o Estadio de Riazor (1944, incluía unha fermosa columnata por diante, hoxe desaparecida), a Torre Golpe (1955), a Torre Coruña, a Torre Riazor, o Quiosco da Praza de Ourense (1970), o edificio de Torres y Sáez (1974), as Torres de san Diego, etc. [Bibliografía básica: http://fundacion.arquia.es/files/public/media/YRrTy87tMlLSeKtemJxExsn_JFU/Mzc1 ODU/MA/pdf_concurso.pdf?profile=]. Rico Jimeno, Tomás: Chega como catedrático de Historia Natural ao Instituto da Coruña no curso 1876-77, procedente do Instituto de Osuna (Sevilla). Con palabras de X. A. Fraga Vázquez, o seu labor centrouse nunha importante actividade docente e divulgadora. Nese mesmo curso adquire xa para a biblioteca do Instituto un exemplar da primeira edición española do libro de Darwin, El origen de las especies. Continuará o seu labor docente no Instituto da Guarda. Non podemos precisar ata cando exerce a docencia, pero está activo en 1898, ano en que sae da imprenta de Uxío Carré a segunda edición do seu libro Nociones de Historia Natural, na portada do cal figuran os seus títulos: Doctor Graduado en Ciencias Naturales y Catedrático numerario por oposición de esta asignatura. Chegou a ser concellal republicano no Concello herculino; da súa integración na vida coruñesa e nos círculos intelectuais tamén dá fe o poema laudatorio que lle dedica a Martínez Salazar co gallo da súa edición da Crónica Troiana (A Martínez Salazar, en Revista Gallega nº 328, ano 1901); outra proba desa integración dánola o feito de que formase parte dos socios do Circo de Artesáns que sufriron cárcere no antigo cuartel de santo Domingo polos feitos do ano 1893 (cando se organizara unha Xunta de Defensa que se opón á retirada da Capitanía Xeral de Galicia sita na Coruña para trasladala a León), socios que son homenaxeados en 1894. [Bibliografía básica: Xosé A. Fraga Vázquez ([2012], “Tomás Rico Jimeno”, en Álbum da Ciencia. Culturagalega.org. Consello da Cultura Galega. [lectura: 30/06/2015] [URL: http://www.culturagalega.org/ albumdaciencia/detalle.php?id=345; CHC]. Rodríguez Losada, Fermín: Naceu en Luarca (Asturias). Autor dun par de obras teatrais: Una nueva teoría (46, obra dedicada por el especialmente ás alumnas de 7º curso, promoción do 46, do Instituto Feminino da Coruña) e No es único el amor. Foi Catedrático de Matemáticas dez anos no Instituto. Entre as súa alumnas figura María Wonenburger. No noso Instituto ocupou tamén o cargo de Xefe de Estudos. Hai unha acta onde se le: Acta de la toma de posesión del ascenso al sueldo anual de 10.000 pesetas del Profesor numerario de antiguos Institutos locales, D. Fermín Rodríguez Losada, asinada en xaneiro do 46. Na Coruña creou a Sociedad de amigos de la música. En acta de 6 outubro de 1950 dáse conta do seu falecemento, foi vítima dun luctuoso accidente. [Bibliografía básica: http://universoliterario.net/poesias_fermin/fermin/datos_biograficos/biografia.htm].

Rodríguez Rodríguez, Eumenio: Naceu en Lugo. Gaña a Cátedra de Instituto no ano 1907. Figura como Catedrático de francés no Instituto da Guarda no curso 23-24, cátedra que exerce ata 1936, en que foi represaliado polo franquismo. Licenciado en Filosofía e Letras e mais en Dereito; era avogado do Ilustre Colexio da Coruña. Entre os seus alumnos figura Javier Alvajar López. En 1922 publica Novísimo método teóricopráctico para aprender la lengua francesa (reeditado en francés, en 1930); en 1925 publica na Revista general de legislación y jurisprudencia. Faleceu na Coruña en 1950.

Foto propiedade do neto de Eumenio Rodríguez, Miguel Mourelo Rodríguez, quen tamén foi profesor no Instituto

Rodríguez Sánchez, José Luis: A Coruña, 1928-1985. Pintor. Acta de posesión como profesor interino adxunto de Debuxo asinada en marzo do 59. Ingresa na RAGBANSR en 1970. Hai obra súa nas dependencias municipais. Rodríguez Sardiña, Juan: Veracruz (México), 1894; A Coruña, 1978. Científico. Especialista en bacterioloxía agrícola. Formouse en España e tamén en distintos países europeos. Entre 1927 e 1934 publicou máis dunha ducia de traballos no campo da Patoloxía Vexetal. Na década dos 50 convértese no primeiro Decano do Colexio Oficial de Enxeñeiros Agrónomos de Galicia. En 1969 concedéuselle a Gran Cruz da Orde Civil do Mérito Agrícola. Foi alumno do Instituto da Guarda. [Bibliografía básica: Fernández Prieto, Lourenzo ([2012], “Juan Rodríguez Sardiña”, en Álbum da Ciencia. Culturagalega.org. Consello da Cultura Galega. [lectura: 02/01/2016] [URL: http://www.culturagalega.org/albumdaciencia/detalle.php?id=35]. Rodríguez Yordi, Julio: A Coruña, 1894-1967. Escritor e xornalista. Era fillo do lexicógrafo Eladio Rodríguez González. Cursou o bacharelato no Instituto. En 1955 ingresa na RAG, a proposta, entre outros, de Ángel del Castillo López, Leandro Carré Alvarellos, José Luís Bugallal e Marchesi e Francisco Vales Villamarín. Autor de varios

libros, foi asiduo colaborador de El Orzán e El Noroeste. Os seus fondos documentais foron doados polo seu fillo Eladio á RAG. O Concello da Coruña dedicoulle unha rúa. Rof Carballo, Juan: Lugo, 1905-Madrid, 1994. Médico e ensaísta. Con 14 anos a familia trasládase á Coruña e estuda no Instituto da Guarda. É citado por Emilio González López como compañeiro de bacharelato, do ano inferior ao seu. Foi discípulo de Gonzalo Brañas, a quen recorda con aprecio: “En el Instituto había tenido profesores admirables, Brañas, de Física, que con una modesta piedrecilla de galena nos abría los ojos sobre el mundo de las ondas hertzianas”. Cursa a carreira en Santiago de Compostela, onde participa do labor cultural do Seminario de Estudos Galegos e onde se relaciona coas personalidades sobranceiras da medicina e da cultura galega. Amplía a súa formación en distintos países de Europa. Fundou o Instituto de Ciencias do Home e o Instituto de Medicina Psicosomática e Psicoterapia Médica; autor de numerosas obras científicas e de ensaio, entre elas destacaremos: Patología psicosomática, Cerebro interno y mundo emocional, Cerebro interno y sociedad e Fronteras vivas del psicoanálisis. Foi membro da Real Academia de Medicina, e da RAE, desde 1984. Entre os galardóns con que foi honrado figura a medalla Castelao. Romero Blanco, Mª Beatriz: Santiago de Compostela, 1944. Catedrática de Historia. Cursa a carreira na USC, onde obtén Premio Extraordinario de Licenciatura. Doutórase pola Universidade de Navara. Tras impartir a docencia e formar parte do equipo directivo de varios centros públicos (Xefa de Estudos no Instituto da Estrada e mais no Feminino de Vigo, secretaria no I. de Fene), chega ao IES Eusebio da Guarda no 2003 e aí exerce a docencia ata a súa xubilación, no 2015. É autora do libro José del Castillo y Avensa. Humanista y Diplomático (1795-1861) (1977). Romero Corral, León: A Coruña, 1884-1973. Médico. Estudou o bacharelato no Instituto da Guarda entre 1893-9, con brillantes cualificacións. W. Fernández Flórez e Santiago Casares Quiroga foron condiscípulos seus. Inicia a carreira de medicina en Santiago, onde ten como colega e amigo a Roberto Novoa Santos. Tras licenciarse, especialízase en Dermatoloxía, Venereoloxía e Análise, ampliando os seus estudos en París, Londres e Roma. Obtén o título de Inspector Municipal de Sanidade e en 1907 ingresa no Corpo de Sanidade Militar. En 1914 é destinado a Vigo para combater unha importante epidemia de febre tifoidea. En 1921 recibe a Cruz do Mérito Militar de 1ª clase pola súa actuación nos Laboratorios de Análise de Ceuta e A Coruña. En 1948 ascende a Xeneral de Sanidade. Na Folla de Servizos facilitada polo Arquivo Militar de Segovia consta que serviu ao Exército durante sesenta e cinco anos e tres meses. Mención especial merece a súa actuación na campaña de Marrocos, onde, polo seu distinguido comportamento na ocupación de Sebt e Atlaten, preto de Melilla, se lle concedeu a Cruz do Mérito Militar de 1ª clase, con distintivo vermello. Tiña, ademais, no seu poder as seguintes condecoracións: Cruz, Placa, Banda e Gran Cruz de San Hermenexildo; Medallas das Cortes Constituíntes e Sitio de Cádiz. Gozou de gran prestixio e fama de persoa culta, polas conferencias impartidas e os artigos que publicaba na prensa e revistas médicas. [Bibliografía básica: Dimas Romero Vázquez e Domingo García-Sabell, Galería de médicos gallegos ilustres (1977)].

Romero Vázquez, Dimas: A Coruña, 1918-1981. Médico. Estuda o bacharelato no Instituto da Guarda. Remata a carreira na Universidade de Valladolid con premio extraordinario. Exerce a súa profesión na Coruña. En 1948 logra o número un das Escalas del Seguro de Enfermedad e en 1950 obtén a xefatura do laboratorio da Residencia Juan Canalejo; posteriormente gaña, por oposición, a dirección do Servizo de Hematoloxía e Hemoterapia do Instituto de Sanidade e ingresa no Corpo Médico de Aviación Civil. En 1959 é nomeado polo Concello coruñés Director do Servizo de Diagnóstico Precoz do Cáncer. Un ano antes estivera pensionado no Instituto do Cáncer de París para ampliar coñecementos. En 1973 noméano Xefe dos Laboratorios da Cidade Sanitaria da Coruña. Foi membro correspondente da RAG, numerario da Sociedade Española de Médicos Escritores, e estaba en posesión da medalla de ouro da Asemblea Suprema da Cruz Roxa Española, cruz de Alfonso X o Sabio, diploma de comendador da Orde Civil de Sanidade, Cisneros, San Benito, Mérito Militar, Cruz de Guerra e Irmán Maior da Arquicofradía do Apóstolo Santiago. Publicou decenas de traballos científicos, ademais de ser coautor do libro Galería de médicos gallegos ilustres (1977. Unha das rúas de Fontemaior (Culleredo, A Coruña) leva o seu nome. [Bibliografía básica: G. E. G.]. Romero Masiá, Ana María: Santiago de Compostela, 1952. Historiadora e arqueóloga. Ten unha extensa bibliografía, tanto de carácter didáctico como científico. Actualmente é catedrática de Xeografía e Historia no IES ‘Monte das Moas’ da Coruña. Figura como profesora agregada de Xeografía e Historia no curso 76-77. Ron Fraga, Ángel: Santiago, 1930; A Coruña, 2010. Médico. Cursou parte do bacharelato no noso Instituto (2º curso: 1941-42). Fundador e director do Sanatorio Belén da Coruña, que se convertería nunha institución pioneira en Galicia: foi un dos primeiros hospitais españois en dispoñer dunha Unidade de Reprodución Humana. En 1989 naceu nese hospital o primeiro neno probeta de Galicia. Ruiz Picasso, Pablo: Málaga, 1881; Mougins (Francia), 1973. Pintor e escultor. Artífice sobranceiro do cubismo. Estudou varios anos do bacharelato (1891-2, 1º de bacharelato; 1892-3, 2º de bacharelato e na Escola de Artes e Oficios, Dibujo de adorno; 1893-4, 3º de bacharelato e na Escola de A. e O., Dibujo de figura) no noso Instituto, e tamén na Escola de Artes e Oficios (no curso 1984-5 cursou só tres materias na Escola de A. e O., pero só se examinou dunha, Dibujo de figura (sección del yeso)). Na Coruña pintou varios cadros, realizou a primeira exposición e publicou debuxos nas revistas feitas por el a man "La Coruña", "Azul y Blanco" e "Torre de Hércules". Na etapa coruñesa foi discípulo, entre outros profesores, de Antonio Amorós y Botella, Isidoro Brocos Gómez, Román Navarro García Vinuesa e do seu pai, José Ruiz Blasco. [Bibliografía básica para a etapa coruñesa: O primeiro Picasso A Coruña 2015. Museo de Belas Artes da Coruña, Concello da Coruña, Xunta de Galicia (2015); Mª Concepción Barrios Escalante, “De Picasso Estudiante”, en Isla de Arriarán, XXXI, 2008]. Sampayo Yáñez, Mercedes: Lugo, 1947. Catedrática de matemáticas. Incorpórase ao noso Instituto no curso 1980-1, onde exerce a docencia ata a súa xubilación, en

setembro do 2012. Ten publicados varios artigos, tanto na prensa (El Progreso, La Opinión), como en diversas revistas matemáticas. Especialista na vida e obra do lucense Vicente Vázquez Queipo (vid. Notas biográficas sobre el académico Vicente Vázquez Queipo, publicado en el Boletín de la Real Academia de la Historia no 2012). Autora das entradas na Gran Enciclopedia Gallega de media ducia de destacados científicos, algúns deles matemáticos galegos, como J. Durán Loriga ou Mª J. Wonenburger Planells. Sancho de San Román, Juan: Toledo, 1919-Zaragoza, 2011. Matemático. Licenciado en Ciencias Exactas pola Universidade de Madrid, Doutor Enxeñeiro Xeógrafo e Doutor en Ciencias pola Universidade de Madrid. Foi Catedrático de Matemáticas no noso Instituto no período 1942-44. Desde 1960 a 1986 ocupou a Cátedra de Xeometría 3º e 4º da Universidade de Zaragoza e logo foi Profesor Emérito da mesma, en 1989. Entre 1967-86 foi, ademais, Director do Departamento de Álxebra e Fundamentos da Universidade de Zaragoza e entre 1973-86, así como Director do Seminario Matemático 'García de Galdeano' , centro coordinado do CSIC e a Universidade de Zaragoza. Membro da Real Academia de Ciencias de Zaragoza desde 1963, e Presidente da mesma desde 1985 ata 1990. Desde 1983 fora tamén Académico Correspondente da Real Academia de Ciencias Exactas, Físicas e Naturais de Madrid. En 1990 publica Lógica matemática y computabilidad. [Bibliografía básica: Instituto Nacional Femenino de Enseñanza Media de La Coruña. Memoria Académica del curso 1942-43. Imp. Zincke Hermanos. La Coruña; http://www.unizar.es/acz/08GaleriaPresidentes/BiografiaPresidentes/07JuanSanchoSan Roman.htm]. Sanjurjo Carricarte, Eduardo: A Coruña, 1911-1966. Cursou o bacharelato no Instituto. Estudou Dereito en Valladolid. Foi alcalde da Coruña (1963-5). Mercé á súa iniciativa constituíuse o Instituo José Cornide de Estudos Coruñeses, o 3 de xullo de 1964. Deputado en Cortes en 1961 e 1964. [Bibliografía básica: http://ijcec.es/index.php?sec=1]. Saurín de la Iglesia, Mª Rosa Sara: A Coruña, 1934. Hispanista, Catedrática na Universidade de Urbino (Italia). Cursou o bacharelato no ‘Eusebio da Guarda’ por ensinanza oficial. É autora de máis de vinte artigos e varios libros. Deles destacamos: Reforma y reacción en la Galicia del siglo XVIII (1983), Manuel Pardo de Andrade y la crisis de la Ilustración (1760-1832) (1991). No ano 2103 colabora na edicion da RAG da obra poética de M. Pardo de Andrade. Seijo Rubio, José: Madrid, 1881; A Coruña, 1970. Pintor e catedrático. A familia trasládase á cidade herculina en 1897 e aquí cursa estudos na Escola de Artes e Oficios, onde terá como profesores de debuxo a I. Brocos, Román Navarro e Urbano González. Foi membro correspondente da RAG. Obtén a cátedra de Debuxo e Caligrafía no noso Instituto en 1902 e a cátedra na Escola de Comercio en 1912. Foi amigo dos homes que máis adiante constituirán as Irmandades da Fala. O 7 de outubro do 26 é distinguido coa Orde Civil de Alfonso XII e con tal gallo le o seu discurso no Paraninfo do Instituto da Guarda. Pintor ilustre, en 1947, xunto con outros amigos, inaugura o Museo Provincial

da Coruña, do que foi director ata pouco antes do seu falecemento. Organizou distintas Mostras Rexionais na Coruña (en 1912, 1917, 1923). No seu testamento legou as obras da súa propiedade á RAGBANSR e ao Museo Provincial. [Bibliografía básica: artigo de Javier González Fernández en: http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab2004PDF/2004%20479490%20SEIJO%20RUBIO.pdf]. Seoane Rico, Luis: Ferrolán. Foi membro do equipo fundador e reitor da Academia Galicia (fundada en 1940, de tanta importancia na historia da educación na Coruña). Fora discípulo de Ortega y Gasset. Desempeñou no Instituto a Cátedra de Filosofía, en calidade de Ayudante interino encargado de Cátedra vacante no curso 1942-43. Como profesor deixou fonda e positiva pegada nos seus alumnos. Serrano Castilla, Francisco: Toma de posesión como catedrático de Lingua e Literatura Españolas no noso Instituto no 49. En acta de outubro 51 o claustro felicítao pola encomienda de Alfonso X o Sabio que lle acaba de dar o Ministerio de Educación Nacional. Foi vicedirector do Instituto en xaneiro do 58 e de novo no 61. Foi membro correspondente da RAG, en cuxo boletín rexistramos dúas publicacións súas (Menéndez Pelayo y Galicia, 1958; Aportación al estudio de doña Emilia Pardo Bazán y la crítica literaria, 1973). Delegado provincial del Ministerio de Información y Turismo durante casi dos décadas, entre 1948 y 1967. No 66 consta nunha acta dun claustro que está en excedencia (Delegado de Información e Turismo en Asturias). Cesa no Instituto, por traslado a un cargo político a Madrid, en xuño do 68. [Bibliografía básica: http://www.foroporlamemoria.info/documentos/2005/censor_18082005.htm]. Suárez Cotelo, José Luis: Ponteceso (A Coruña), 1945. Catedrático de Filosofía. Alcalde de Ponteceso. Foi membro do Consello Nacional do PsdeG-PSOE de 1989 ata 1993. Deputado no Parlamento de Galicia na segunda lexislatura (1985), polo Grupo Socialista. Entra a formar parte do claustro do noso Instituto no curso 1988-9, como Profesor Agregado de Filosofía. Formou parte de varios equipos directivos exercendo o cargo de Xefe de Estudos de Nocturno (vid. “Os directores do Instituto ‘Eusebio da Guarda’”). Telo López, Mª Luisa: A Coruña, 1925. Catedrática e científica. Cursou o bacharelato no Instituto da Guarda. Doutórase cunha tese sobre o encéfalo dun verme mariño (Arenicola Marina). Publicou varias obras da súa especialidade (de bioloxía e máis en concreto, de Morfoloxía Microscópica). Membro da Real Sociedade Española de Historia Natural desde 1980. Acta de toma de posesión como Catedrática de Ciencias Naturais no noso Instituto asinada en outubro de 1961 (vén do Instituto de Melilla). En 1967 exerce o cargo de Vicedirectora da “Sección Delegada”, acabada de crear (actual ‘Pavillón Novo’ do noso Instituto). Figura aínda nas actas do curso 1970-71. Con posterioridade e ata a súa xubilación, exerce a docencia na Facultade de Ciencias Biolóxicas da Universidade Complutense de Madrid.

Tenreiro Rodríguez, Ramón María: A Coruña, 1879 (na partida de nacemento conservada no seu expediente académico, hoxe no arquivo do IESSM, consta que naceu na casa paterna, sita na rúa Real, 32); Berna, 1939. Estudou no Instituto (Ingreso e primeiro no vello Instituto de Herrerías; no novo Instituto cursa por ensino oficial desde 1890 ata o 93; bo estudante, leva ‘Mención’ e ‘Premio’). Escritor e tradutor. Vinculado á Institución Libre de Enseñanza. Publicou na revista madrileña La Lectura, foi conselleiro do xornal El Sol e levou tamén a dirección política do mesmo. Na Coruña foi un dos promotores da Colonia Escolar e mais da Universidade Popular. Con Madariaga, Novoa Santos e Rodríguez Cadarso, foi incluído por Casares Quiroga na candidatura da ORGA. Participou no acto de desagravio que se lle fixo en Madrid a Castelao á volta do exilio extremeño, en 1935. Tras entrevistarse con Azaña en Valencia, é nomeado en 1937 membro da embaixada en Berna. Era ministro plenipotenciario da República Española en Berna cando lle chegou a hora da morte. Deixou numerosas publicacións, entre as que destacamos El cuento del alba, Embrujamiento, La balada del viento. Tamén traduciu obras de Hebbel, Goethe, Zweig, etc. [Bibliografía básica: PG]. Tormo Domínguez, Manuel: Valencia, 1874; A Coruña, 1958. Pintor. Ingresa no Corpo do Profesorado de Instituto no ano 1903. Forma parte do equipo directivo do noso Instituto no curso 1925-6. Foi represaliado polo franquismo. No Instituto ‘Salvador de Madariaga’ consérvanse tres cadros deste profesor de Debuxo, dous datados en 1910 e un en 1920. Os tres representan persoeiros ilustres, togados. Ingresa na RAGBANSR en 1920. Hai obra súa no Museo de Belas Artes da Coruña. Torrado Estrada, Ramón: A Coruña, 1905; Madrid, 1990. Director de cine. Compañeiro de bacharelato de Emilio González Gómez, quen o cita no seu libro, asiste con el e co seu irmán Alfonso, as clases de Román Navarro. Sen dúbida a película súa máis famosa foi “Botón de Ancla”. [Bibliografía básica: o artigo de José Luis Castro de Paz, Ramón Torrado, un asalariado del cine bajo el régimen de Francoen: http://bib.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/12604394229041514198624/p00000 01.htm#I_1_]. Torre Enciso, Eugenio Miguel Eustaquio: A Coruña, 1908 (na partida de nacemento conservada no seu expediente académico, hoxe no arquivo do IESSM, consta que naceu na casa paterna, sita en S. Andrés, 135-137); Pontedeume, 1996. Químico, farmacéutico e investigador recoñecido no eido da xeoloxía. Colaborou con Parga Pondal no Laboratorio Xeolóxico de Laxe, onde leva a cabo traballos de xeomorfoloxía e tectónica. Antes da guerra estivera como profesor de Ciencias no Instituto de Monforte, onde chegou a ser Director. Aí desenvolve un ensino activo e experimental de certa importancia, con actividades fóra da aula, laboratorio, etc. Foi sancionado pola Comisión Depuradora coa inhabilitación para cargos directivos e de confianza (Orde do 20 de outubro de 1937) Asume a cátedra de Ciencias Naturais no noso Instituto no 40 (xa cursara aquí por libre o último curso de bacharelato, 23-4, expídese o título de bach. no 25, e fai o ingreso no 24; consta sobresaínte e matrícula de honor en Psicoloxía e Ética). Cese no 45, traslado ao Instituto Masculino. Nomeamento de Interventor do

centro no 42. É un dos que asinan a acta de separación das Xuntas Económicas do I. Masculino e do I. Feminino en febreiro do 43. Volve ao noso Instituto no curso 77-78 (consta como Catedrárico e Xefe de Seminario de Ciencias Naturais) e de novo regresa ao Instituto Masculino. Entre os seus amigos máis próximos estaba Antonio Meijide Pardo. Académico da RAG. A recepción como académico de número ten lugar no “Paraninfo del Instituto de Enseñanza Media Eusebio da Guarda” o 24 de outubro de 1970. Le un discurso de ingreso sobre “Avanzos no coñecimento da xeomorfoloxía de Galicia”, e contéstalle en nome da Academia don Isidro Parga Pondal.Tamén foi membro de número da Real Sociedad Española de Historia Natural e da Real Sociedad Geográfica, así como membro fundador do Instituto 'José Cornide' de Estudios Coruñeses (en cuxa revista publica Campañas do ‘Cornide de Saavedra’) e da Academia Galega das Ciencias. [Bibliografía básica: Biografía correspondente como mémbro de número na páxina da RAG; Ricardo Gurriarán: Ciencia e conciencia na Universidade de Santiago (19001940)]. Torrente Ballester, Gonzalo: Serantes, Ferrol, 1910 (no expediente custodiado no IESSM consta que nace na rúa de Canido nº 29; figuran tamén os catro nomes de pía: Gonzalo José Gastón Mario); Salamanca, 1999. Profesor, escritor, xornalista e ensaísta. Cursou o bacharelato no Instituto por libre. Licenciouse en Historia. Formou parte do Partido Galeguista e posteriormente, de Falange Española. Cofundandor da revista Escorial. Impartiu docencia tanto na Universidade como no Ensino Medio. Dedicouse tamén á tradución. Colaborou en distintos medios de comunicación (prensa e radio). Ingresa na RAE en 1975. Premio Cervantes, Premio Príncipe de Asturias das Letras, Premio Nacional de Literatura, Premio Vitalicio da Fundación Pedro Barrié de la Maza, Medalla de Ouro ao mérito cultural de Santiago de Compostela . Xubilouse da docencia en 1980. A súa obra, ciclópea e internacionalmete coñecida, foi levada ao cine. A Deputación da Coruña instituíu un premio literario que leva o seu nome. A cidade da Coruña dedicoulle unha praza e unha rúa. [Bibliografía básica: http://www.cervantes.es/bibliotecas_documentacion_espanol/biografias/lisboa_gonzalo _torrente_ballester.htm].

Exame de Ingreso de G. Torrente Ballester. Foto de Mª R. Soto

Varela Barroso, Mª Luisa: Santiago de Compostela, 1959. Licenciada en Xeografía e Historia. Licenciada en Filoloxía Hispánica con premio extraordinario de licenciatura. Catedrática de Lingua e Literatura Españolas. Forma parte do claustro do Instituto desde o curso 1993-4. Autora de diveras obras , entre elas: Wenceslao Fernández Flórez: Reivindicación De La Paradoja, 1994. Premio “Francisco Giner de los Ríos” no ano 1995 á innovación no ensino da literatura (“A utilización do cine na ensinanza da literatura”) e no ano 1998 (en colaboración, polo traballo “Como consumir sin consumirse”). Colaboradora na páxina WikiDidácTICa do Intef (Instituto Nacional de Teconoloxías Educativas e de Formación do Profesorado). Merecedora do 1º premio nacional Félix Rodríguez de la Fuente a unha experiencia educativa polo traballo "El bosque animado" en 1991; 3º premio nacional Féliz Rodríguez de la Fuente a unha experiencia educativa polo traballo "La emboscada" no ano 1993; colaborou no libro "Wenceslao Fernández Flórez y el cine español" editado polo Festival de Cine Independente de Ourense, 1998. Varela Gutiérrez de Caviedes, Gustavo: Santiago de Compostela, 1908; Lens, Ames (A Coruña), 2003. Profesor e naturista eminente. Cursou a carreira de Ciencias Químicas en Madrid, Santiago e Valencia, onde obtén a licenciatura. Nas fontes consultadas din que foi catedrático de Ciencias Naturais no Instituto Cervantes e

profesor da Universidade de Santiago. No pazo da súa propiedade (Pazo de Lens) cultivaba especies de grande interese botánico, como é o caso da camelia pantalóns. Colaborou co xornal El Observador, que publica o Ministerio de Medio Ambiente e, desde a súa xubilación como profesor do Instituto santiagués Rosalía de Castro en 1984, colaboraba co Instituto Nacional de Meteoroloxía. Tamén atendeu ata o seu falecemento a estación termopluviométrica e fenolóxica de san Paio de Lens (A Coruña). No noso Instituto é nomeado en 1942 ayudante de clases prácticas gratuito de la sección de ciencias para o curso académico 1942-43. Emparentado politicamente con Ortega e Gasset, Varela era unha persoa fondamente influenciada polas ideas da Institución Libre de Ensinanza. Definíase a si mesmo como un sacerdote laico renacentista romántico; era amigo de exercer a docencia dando longos paseos cos seus alumnos en plena natureza e sabía inculcarlles o amor pola botánica. Alumnos que en moi boa medida gardan unha grata memoria del. [Bibliografía básica: : https://colectivoarula.wordpress.com/2015/09/]. Vilariño Seco, Manuel: A Coruña, 1952. Profesor, poeta e fotógrafo. Formou parte da Dirección do Instituto sendo D. Elisardo López Varela o Director. Vilariño ocupou o cargo de Vicedirector (visto e prace do Consello Escolar ao novo equipo datada o 28 de xuño de 1991). Permaneceu no centro até 1999, impatindo Ciencias Naturais. Como fotógrafo pode encadrarse no Experimentalismo. Foi Premio Nacional de Fotografía en 2007. Podemos admirar a súa obra en distintos espazos: Museo Nacional Reina Sofía de Madrid, no Centro Galego de Arte Contemporánea, no Fine Arts Museum de Houston (EEUU), etc. Como poeta ten tamén obra publicada. [Bibliografía básica: http://www.mecd.gob.es/cultura-mecd/areascultura/promociondelarte/premios/premio-fotografia/premiados/fotografia2007.html]. Villalta Gómez, Luisa de la Esperanza: A Coruña, 1957-2004. Profesora, violinista, poeta, dramaturga e ensaísta. Estuda o bacharelato no colexio san Xosé, e o C.O.U. (Curso de Orientación Universitaria) no noso Instituto (1973-4). Licenciouse en Filoloxía Hispánica e Galego-portuguesa na USC. Formou parte da Xove Orquestra de Galicia. Premio Modesto R. Figueirido en 1990, XIII Premio Espiral Maior en 2004, Premio da Crítica Galega á Creación Literaria en2005, a título póstumo. Formou parte da directiva da Asociación de Escritores en Lingua Galega e participou activamente en distintos foros (Foro da Cultura Galega, Foro Negro, Mesa pola Normalización Lingüística) sempre a prol da concienciación social e lingüística. O I.E.S. Isaac Díaz Pardo de Sada, onde exerceu moitos anos a docencia, convoca desde 2004 anualmente o Certame Literario “Luísa Villalta”. [Bibliografía básica: http://culturagalega.gal/album/detalle.php?id=219]. Villar Chao, José Ramón: Viveiro, Lugo, 1927; A Coruña, 1965. Pintor e ilustrador. Era fillo de Ramón Villar Ponte. Cursou estudos no noso Instituto (a documentación do exame de ingreso está asinada no ano 1939). Participa na exposición de pintura que organiza O Galo no Hostal dos Reis Católicos en 1961. Primeira Medalla de Pintura nos Xogos Florais de Betanzos en 1963. A ceda morte impediulle ter unha maior proxección e recoñecemento. Así a todo, a súa obra foi loada, entre outros, por Julia Minguillón e Miguel González Garcés. Ilustrou libros de Ánxel Fole, Fernando Mon,

Luz Pozo, Sebastián Risco, etc. Posúen obras súas Institucións como a Asociación da Prensa da Coruña e o Concello da Coruña, entre outras. Viveiro e A Coruña déronlle o seu nome a cadansúa rúa. [Bibliografía básica: G.E.G.; http://www.lavozdegalicia.es/coruna/2009/10/08/0003_8023287.htm]. Viqueira López-Cortón, Johán Vicente: Madrid, 1886; Bergondo, A Coruña, 1924. Profesor, escritor e Filósofo. Estuda o bacharelato en Betanzos. Licenciouse en filosofía pola Universidade de Madrid. Ampliou estudos en Francia (onde asiste ás aulas de Bergson), Alemaña e Inglaterra, frecuentando varios seminarios de Psicoloxía e Pedagoxía. Comungou coas ideas da Institución Libre de Ensinanza: o ideario desta Institución determinou en boa medida o seu afán de renovación e transformación pedagóxicas. Doutórase en Filosofía en 1913; en 1917 obtén a Cátedra de Psicoloxía, Lóxica e Ética do Instituto de Santiago; en novembro dese ano trasládase, mercé a unha permuta, ao noso Instituto. A partir dese momento Galicia, os seus problemas e necesidades, vaise converter no eixe da súa vida. Viqueira relaciónase con outros profesores novos e con inquedanzas coma as del: Losada Diéguez, Otero Pedrayo, Vicente Risco... Publica na revista A Nosa Terra e intégrase nas Irmandades da Fala, sendo elixido Presidente da Irmandade da Fala da Coruña. En 1924 foi nomeado correspondente polo Instituto Histórico do Miño. A RAG dedicoulle o Día das Letras Galegas en 1974, e publicou ese mesmo ano unha mostra representativa da súa produción, Escolma de traballos. Tivo como alumno, entre outros, a Emilio González López (sabemos polo seu sobriño, o profesor Emilio Insua, que González López apreciaba moito a docencia de Viqueira, dicía que el lle aprendera a observar e amar as aves). Unha placa no vestíbulo do noso Instituto honra a súa memoria. Co gallo do seu falecemento foron pronunciadas no Claustro estas palabras: “El 29 de agosto próximo pasado, falleció el Catedrático de Psicología, Lógica y Ética, D. Vicente Viqueira, compañero que en el corto tiempo que estuvo al frente de su cátedra se captó merecidas simpatías, siendo tal su laboriosidad, que a pesar de la enfermedad que le aquejaba, escribió y tradujo varias obras. Consignamos nuestro sentimiento por la pérdida del compañero y amigo”. [Bibliografía básica: G.E.G; http://bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=JohVique; E.D. R.]. Vives Casademont, Luis: Llers, Xirona, 1866. Catedrático de matemáticas. Na Universidade Central de Madrid consérvase o seu expediente académico: sabemos que cursou a carreira entre 1880-7. Exerce como Catedrático de Matemáticas no Instituto da Guarda desde 1892 ata 1903, por traslado ao Instituto de Alacant. É autor dun Pr ograma de matemáticas. Primer curso (A Coruña, 1894), e mais dun Tratado elemental de Aritmética (Málaga, 1907). Foi profesor de Roberto Nóvoa Santos, entre outros. Wonenburger Planells, Mª Josefa: Montrove (Oleiros, A Coruña), 1927; A Coruña, 2014. Matemática. Coñecida a nivel científico polo seu traballo nas estruturas alxebraicas, especialemente na denominada Álxebra de Lie. Cursa o bacharelato no Instituto con brillantes cualificacións. Figura, xunto coa súa irmá Amparo, na acta da reunión da Comisión Económica do 7 de setembro do 43, sendo Director Agra Cadarso, no listado de alumnas ás que se concede inscrición gratuíta por Matricula de Honor. En 1950 licénciase en Matemáticas na Universidade Central de Madrid; en 1953 obtén

unha bolsa Fullbright para continuar os estudos na Unversidade de Yale; en 1957 le a tese de doutoramento sobre teoría de grupos. Volve a España e traballa tres anos no CSIC. En 1960 trasládase a Ontario, cunha bolsa postdoutoral. Alí dirixe, entre outras, a tese do que será prestixioso matemático, o doutor Robert Moody. Posteriormente traballa en distintas universidades de EEUU. Regresa a España en 1983. En 2006 AGAPEMA noméaa Socia de Honra. En 2010 é nomeada Doutora Honoris Causa pola Universidade da Coruña. A cidade herculina dedicoulle unha rúa. En maio do 2015 foi presentada no Salón de Actos do noso Instituto unha unidade didáctica sobre a matemática coruñesa (“María Wonenburger. Unha científica adiantada ao seu tempo”, da autoría de Mª José Souto e Ana Dorotea Tarrío). A Xunta de Galicia convoca anualmente o premio María Josefa Wonenburger, co que se galardoa as mulleres que destacan no eido da ciencia. [Bibliografía básica: Enciclopedia Galega, 2003, XLIV, p. 140; http://consellodacultura.gal/mediateca/evento.php?id=82]. Yordi de Carricarte, Luciano: A Coruña, 1917-1978. Enxeñeiro. Cursou o bacharelato no Instituto; estudou a carreira de enxeñería en Madrid. Proxectou numerosos encoros, entre eles o de Belesar en 1963, obra pioneira desde o punto de vista técnico. Foi un dos promotores da construción da Refinaría e mais do aeroporto de Alvedro. [Bibliografía básica: http://www.laopinioncoruna.es/contraportada/2013/09/15/curvachano-yordi/762451.html].

II.

ESCOLA DE BELAS ARTES

Abelenda y Zapata García, Manuel: A Coruña, 1889; Perillo (A Coruña), 1957. Pintor. Entre 1903 e 1908 asiste polas noites á materia de Debuxo Artístico na Escola de Artes e Oficios, onde obtén brillantes cualificacións e premios en metálico. Estuda con bolsa na Real Academia de San Fernando de Madrid. No período 1920-24 exerce como profesor auxiliar ou axudante meritorio de Debuxo Artístico na Escola de A. e O. da nosa cidade. Foi nomeado académico da RAGBANSR e académico correspondente da RAG. A súa espléndida obra, susceptible de adscribirse ao postimpresionismo, pode contemplarse na Colección Abanca, C. Caixa Vigo, C. RAG, C. do Concello da Coruña, C. da Deputación da Coruña, na Fundación Barrié, no Museo Provincial de Lugo, no Museo Quiñones de León de Vigo, etc. [Bibliografía básica: Adolfo de Abel Vilela, “Manuel Abelenda”, en Artistas Galegos. Pintores. O rexionalismo I. Vigo: Nova Galicia ed., 2002]. Amorós y Botella, Antoni: Alacant, 1849; Madrid, 1925. Pintor. Destacou no xénero dos bodegóns florais. Foi profesor de Pablo R. Picasso na Escola de Belas Artes, sita daquela na primeira planta do noso edificio, onde exerceu a docencia entre 1892-7. Ocupou o cargo de secretario de dita Escola. En 1887 o xurado da Exposición de Belas Artes concédelle unha medalla pola súa obra “La paz a palos” (logo adquirida polo Estado, actualmente propiedade do Museo do Prado).

Baldomir Rodríguez, José: A Coruña, 1867-1947. Profesor, músico e musicólogo. Foi discípulo de Marcial T. Del Adalid. Deu clases na Escola de Artes e Oficios (desde 1892, en que imparte clases de piano; chegou a ser Director Interino da Escola de A. e O.), foi director dos orfeóns “El Eco” e “El Brigantino”. Tradicionalista, compuxo óperas (A Virxe do Cristal), zarzuela (Santos e meigas), obras para voa e piano (Meus amores) e obras instrumentais (Oratorio). Creou parte importante da súa obra sobre a base de poemas rosalianos, pondalinos, de R. Cabanillas e outros. Como musicólogo realizou un labor básico de recolleita de temas tradicionais galegos. Ingresa na RAGBANSR en 1905, na RABASF en 1922 e na RAG en 1941. Brocos Gómez, Isidoro: Santiago de Compostela, 1841; A Coruña, 1914. Escultor, gravador e profesor. Adquiriu a súa formación na Escola de Belas Artes de san Fernando de Madrid, en París e mais en Roma. Foi profesor da Escola de Artes e Oficios da Coruña, sita daquela no noso edificio, onde lle deu clase de Modelado a Pablo R. Picasso. En 1891 gaña a cátedra de Modelado y vaciado. Nesa escola foi Secretario accidental en 1895. Na Coruña viviu na rúa de san Roque (onda a capela de san Roque intramuros, xa desaparecida) e foi un asiduo da famosa “Cova Céltica” coruñesa. Ingresa na RAGBANSR no 1890. Autor da estatuaria do interior da coruñesa igrexa de san Andrés. Autor así mesmo da coroa e medallón da homenaxe a Curros Enríquez en 1904. Foi un dos maiores representantes en Galicia da arte escultórica moderna. Podemos contemplar parte da súa obra no Museo de Belas Artes da Coruña e no Museo Provincial de Pontevedra. [Bibliografía básica: G. E. G.; artigo de F. Pereira e J. Sousa en: http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab1991PDF/1991%20289_300.pdf]. Castro González, José (Chané): Santiago de Compostela, 1856; A Habana, 1917. Músico e compositor. Foi catedrático na Escola de Belas Artes coruñesa, ata que a cátedra foi suprimida e ten que emigrar a Cuba (en 1893). Director de El Orfeón Coruñés e mais de El Eco. Precisamente era el o seu director cando a coral, El Eco, gañou o primeiro premio no festival celebrado no parisino Palacio do Trocadeiro, en 1889, logro que lle deu fama internacional. En Cuba, Chané mantivo unha fonda amizade con Curros Enríquez, colaborou no proxecto da fundación da RAG, institución da que foi membro electo. Compuxo numerosas obras, coas que contribuíu a un maior coñecemento e arrequentamento da música galega. Subliñemos títulos como Un adiós a Mariquiña, Os teus ollos e a versión Unha noite na eira do trigo, as tres con letras do poeta ourensán, seu amigo. Os seus restos mortais descansan en san Amaro. Correa-Barceló e Pérez Escudero, Carmela: A Coruña, 1948. Pintora, gravadora e escultora. Iniciou os seus estudos en Santiago e continuounos na Coruña, na Escola de Artes e Oficios, entre 1973-9. Foi alumna de Mariano García Patiño, quen a anima a realizar a súa primeira exposición individual, que ten lugar na Asociación de Artistas coruñesa, en 1973. Ese mesmo ano consegue unha bolsa de estudos para viaxar a Rávena e aprender da técnica do mosaico bizantino. Artista polifacética, ten colaborado como actriz e como deseñadora en cinco espectáculos do Teatro Circo entre 1972 e 1977. Algúns dos seus carteis teatrais, como por exemplo o do Entremés famoso sobre da pesca do río Miño, son dunha grande beleza. Entre as súas últimas exposicións

figuran as realizadas en: Sala Picasso (Málaga), Bienal de Xénova, Galería ART 22 (Xirona), Asociación Astistas Pequeno Formato (A Coruña), Sala Crisol (“Homenaje a Frida Khalo”, Barcelona), Private Gallery (Nova York). [Bibliografía básica: G. E. G.; http://editorialoliveras.com/pdf/LibroArteActual.pdf]. Corredoira y Ruiz de Baro, Mª del Carmen: A Coruña, 1893-1970. Pintora. En 1914 trasládase a Madrid. De volta á Coruña en 1916, ten o seu estudo na rúa de san Andrés nº 2. Dá clase desde 1936 na Escola de Artes e Oficios. Medalla de Ouro na Exposición Rexional de Santiago, en 1926. Foi nomeada académica da RAGBANSR. Podemos admirar parte da súa obra no Museo Municipal Quiñones de León en Vigo ou no Museo Provincial de Lugo. Díaz Baliño, Indalecio: Ferrol, 1896; A Coruña, 1952. Escultor. Estudou na Escola de Artes e Oficios sita no noso edificio, onde deu clase de Modelado Vaciado, e da que chegou a ser Director. En 1948 é nomeado académico de número da RAGBANSR. Realizou 207 figuras de cabeza de paisano galaico, e, para a Deputación coruñesa, o busto de José Calvo Sotelo en bronce. Na cidade herculina conservan a súa pegada o Banco de La Coruña, algúns salóns do Pazo Municipal, os catro escudos do Hotel Finisterre, etc. [Bibliografía básica: G. E. G.]. Fernández Celeiro, Emilio: Naceu no 1928, na Coruña. Estuda na Escola de Artes e Oficios. Pintor, gravador e escultor. En 1953 participa na Exposición Provincial de Arte, na Coruña, onde é premiada a súa obra. En 1955 emigra a Venezuela, e alí traballa e mais continúa a súa formación artística. Volve a Galicia. Viaxa a distintos lugares de Europa e América onde expón. Recibiu varios premios, entre eles a V Paleta de Plata, no 2012, da Asociación de Artistas Plásticos Galegos , premio que distingue a traxectoria dun artista galego. [Bibliografía básica: G. E. G.]. Fernández Deus, Emilio: Naceu a mediados do XIX na Coruña.; prof. de matemáticas e director da Escola de Belas Artes da Coruña cando estuda Picasso. Ben integrado na sociedade coruñesa, forma parte da directiva do Circo de Artesáns (o día de san Xosé do ano 1864 pronuncia un discurso celebrando o aniversario da fundación desa sociedade de obreiros e artesáns; en maio do 66 pronuncia outro discurso en honra do político Olózaga). Publica en 1872 un manual de aritmética e xeometría para o alumnos desas materias na Escola de Belas Artes. Publica poesía no semanario coruñés rexionalista liberal Revista Gallega (a revista é editada entre 1895-1907). Foi membro da AGBANSR desde 1879 ata o seu falecemento, en 1901. Presidiu esa Institución académica de 1900 a 1901. [Bibliografía básica: G. E. G.; Félix Estrada Catoyra, Contribución a la Historia de la Coruña. La Reunión Recreativa e Instructiva de Artesanos en sus ochenta y tres años de vida y actuación].

Ferrant, Ángel: Madrid, 1890-1961. Escultor. Tras a primeira visita a París en 1913, o artista fica profundamente impresionado pola vangarda: "Una estancia en París en el año 13 fue para mí un revulsivo. Los futuristas italianos exponían allí y el cubismo se hallaba en su plenitud". Por esta época tamén se produce o seu achegamento inicial ás ideas reformistas, como ás da Institución Libre de Enseñanza . En 1918 gaña a praza de profesor de modelado e baleirado na Escola de Artes e Oficios da Coruña, onde pasa dous anos. Entra en contacto con personajes renovadores da escena artística e publica unha serie de artigos teóricos sobre “a escultura e a súa área” na revista Alfar. Posteriormente trasládase a Barcelona, onde continúa o seu importante labor artístico. Ferrant é unha figura clave na arte do século XX. En 1960-1961 Ferrant é elixido para participan na Bienal de Venecia, recibindo o Premio Especial da Fundación David E. Bright de Los Angeles. O museo Patio Herreriano de Valladolid custodia unha boa parte da súa obra. [Bibliografía básica: http://www.angelferrant.com/AngelFerrant/perfil_biografico]. Gómez Naya, José: A Coruña, 1869-1908. Pintor. Formouse con Román Navarro na Escola de Belas Artes coruñesa, onde, tempo andando, exerce de profesor de Ornamentación (desde 1890). Expoñía algún dos seus cadros en distintos comercios da cidade herculina. Xunto con R. Navarro participa na elaboración de carrozas ornamentais para as festas coruñesas de agosto. No betanceiro ‘Museo das Mariñas’ exponse un espléndido cartaz da súa autoría, anunciando as festas de agosto da Coruña do ano 1907. Tamén é autor dun tratado de Perspectivas y Sombras. Foi académico de número da RAGBANSR desde 1902. [ Bibliografía básica: http://anuariobrigantino.betanzos.net/AB2013PDF/427_438_cartaz_festas_coruna_1907 _museo_marinas_anuario_brigantino_2013.pdf, artigo de Xesús Torres Regueiro]. González Jiménez, José: Naceu na Coruña na primeira metade do XIX. Escultor e docente. Formouse en Italia (estivo 25 anos en Roma, pensionado polo Goberno español, onde chegou a ser nomeado académico de mérito da Academia de Belas Artes e Virtuosos, en Roma está en 1857); foi chamado para a sección de escultura na Academia de Belas Artes de Quito; durante a estadía no país ecuatoriano realizou diversos encargos, por exemplo o grupo escultórico no Teatro Sucre da capital, e tamén en diversos conventos e igrexas quiteñas. Regresa á Coruña en 1887, e obtén a Cátedra de Debuxo Lineal e Adorno na Escola de Belas Artes. Aí comparte docencia no tempo co pai de Picasso. En 1888 foi nomeado académico correspondente da Real Academia de Bellas Artes de San Fernando pola Coruña. Entre nós, presentou dous proxectos para o monumento a María Pita, e realizou o busto de José Sánchez Bregua. [Bibliografía fundamental: “Arte e artistas españoles en Ecuador”, de Ana Mª Fernández García, en Liño 12, 2006, pp. 111-127]. González Varela, Urbano: Santiago de Compostela 1868-1906. Era irmán de Pura, a esposa do político e escritor Manuel Lugrís Freire (de feito a irmá bautizará co seu nome o fillo, o pintor Urbano Lugrís González); frecuentaba na cidade herculina a tertulia da Cova Céltica. Foi profesor de José Seijo Rubio na Escola de Belas Artes da Coruña. Autor das pinturas do teito do paraninfo da Universidade de Santiago (debido á

enfermidade foi axudado no tramo derradeiro polo pintor Fenollera). Obtén a primeira medalla na exposición do Concello da Coruña en 1890 pola obra ‘Rebeca e Eliezer’. Pertenceu á primeira xunta directiva de La Voz de Galicia, diario do que foi ilustrador gráfico. Académico da RAGBANSR desde 1902 ata 1906. [Bibliografía básica: http://www.lavozdegalicia.es/noticia/opinion/2013/04/24/inmemoriam-urbano-gonzalez-varela/0003_201304G24P15995.htm]. Lloréns y Díaz, Francisco: A Coruña, 1873-1948. Pintor (paisaxista e retratista). Cursa o bacharelato no Instituto da rúa Herrerías (o seu expediente consérvase no arquivo do IESSM). Posteriormente estuda na Escola de Artes e Oficios sita no noso edificio, onde é discípulo de Román Navarro. Continuará a súa formación artística na Escola de Belas Artes de san Fernando en Madrid, onde terá como profesor a Sorolla. Completa a súa formación na Academia Española de Roma. En 1925 recibe a Gran Cruz da Orde de Carlos III. En 1943 ingresa na RAGBANSR e mais na RABASF. Foi membro correspondente da RAG. Podemos admirar a súa obra en diversos museos e institucións (Concello da Coruña, Deputación da Coruña, Museo de Belas Artes da Coruña, Museo de Pontevedra, Museo do Prado, Museo Quiñones de León, Congreso dos Deputados, USC, etc.). Mención aparte merece o museo dedicado ao pintor- grazas ás doazóns de Eva Lloréns- na sé da Fundación Barrié da Coruña. Navarro García Vinuesa, Román: A Coruña, 1854-1928. Pintor e militar. Estuda na Escola de Belas Artes da Coruña; en 1882 é pensionado polo Concello coruñés para formarse en Roma. Á volta, en 1892, opta á Cátedra vacante de Debuxo de Figura na Escola de Belas Artes de Sevilla; con posterioridade, obtén a Cátedra de Debuxo da Escola de B. A. de Barcelona, que conmutará finalmente coa de José Ruiz Blasco na Coruña (1895). Como axudande de debuxo na Escola de Belas Artes sita no noso edificio, daralle clase a Pablo Picasso. Entre os seus discípulos notables figura o pintor Francisco Lloréns e o fotógrafo Antonio Portela ; tamén foi profesor de Emilio González López no seu estudo, frecuentado por certo por outros estudantes que chegarían a cobrar logo fama como pintores, como por exemplo o coruñés Luis Mosquera, un estudo que o prof. Navarro tiña no último piso da primeira casa da Av. De Sánchez Bregua. Chegou a ser Director da Escola de Belas Artes. Como militar participou, sendo oficial de cabalería, na última guerra carlista nas Vascongadas. En 1889 ingresa na RAGBANSR. A súa obra está repartida entre o Museo de Belas Artes da Coruña, a Deputación da Coruña, a Colección Abanca, etc.

R. Navarro, no centro, no seu estudo. A el debénse as pinturas do teito do noso salón de actos. Ao seu carón o discípulo L. Mosquera. Foto do libro de Caruncho citado na entrada ‘Mosquera’.

Ruiz Blasco, José: Málaga, 1838; Barcelona, 1913. Profesor e pintor. Foi o pai, e profesor na etapa de formación na Coruña, de Pablo Ruiz Picasso. Ocupa na Escola de Artes e Oficios, sita daquela no noso edificio, a cátedra de Dibujo de figura y de adorno desde 1891. É secretario de dita Escola en 1892. En 1895 realiza unha permuta con Román Navarro para exercer a cátedra na Escola Provincial de Belas Artes de Barcelona. Un dos seus cadros máis representativos, titulado Pombal, está depositado na Casa Museo ‘Pablo Ruiz Picasso’ da nosa cidade. Sánchez Díaz, Leopoldo Gaspar: Villafranca del Bierzo, León (era coñecido como “Sánchez del Vierzo”, coa ortografía do XIX), 1830; A Coruña, 1901. Profesor e pintor. Formouse na RABASF, onde tivo como profesores, entre outros, a Madrazo (consérvanse dous retratos de Sánchez Díaz pintados por Madrazo); foi profesor numerario de Aplicaciones del Dibujo artístico na Escuela Oficial de Artes e Industrias da Coruña (na Escola de Artes e Oficios coruñesa está no curso 1868-9). En 1872 obtén a Cátedra en Debuxo de adorno nesta Escola. En 1880 é nomeado académico correspondente pola Coruña da RABASF. En marzo de 1895 asina como Presidente do tribunal a acta do exame de Debuxo de figura-sección xeso do alumno Pablo Ruiz Picasso. Xubílase no 1900. Corenta e seus obras súas foron doadas polo seu fillo, Miguel Sánches de Belorado, á RABASF. Aínda que a súa obra pictórica non é moi coñecida actualmente, Sánchez Díaz foi un bo retratista; no legado depositado na RABASF figuran, ademais de retratos -varios da familia real española- e algunhas escenas mitolóxicas, un par de cadros de tema mariñeiro probablemente inspirados en escenas da vida coruñesa daquel tempo. [Bibliografía básica: artigo de Fermín López Costero, en: http://www.academiagallegabellasartes.org/gestor/archivos/303-332FerminLopez.pdf]. Veiga Iglesias, Pascual: Mondoñedo (Lugo), 1842; Madrid, 1906. Músico e compositor. Foi un neno precoz: coñécese unha composición dedicada á mindoniense

Virxe das Dores feita aos trece anos. Dirixiu a Capela da Real e Insigne Colexiata da Coruña e durante esa etapa compuxo abundante e meritoria música relixiosa. Colabora decote na música das mascaradas e festas populares de agosto da cidade herculina. Desenvolveu un labor fundamental como fundador e impulsor dos orfeóns en Galicia, un labor que o relaciona con ilustres persoeiros do tempo, como o músico Canuto Berea ou o que foi íntimo amigo, o ilustrado Francisco Mª de la Iglesia. Estando el á fronte do Orfeón Brigantino estrea nos Xogos Florais de Pontevedra a famosa Alborada Gallega, popularmente coñecida como Alborada de Veiga. O 13 de Santiago de 1890 asina a partitura do Himno Galego, sobre letra do bergantiñán Eduardo Pondal. Foi en 1889 cando se elixe a Veiga como profesor de solfexo na Escola de Belas Artes da Coruña. En 1896 trasládase a Madrid, ao ser nomeado profesor do Conservatorio Nacional. [Bibliografía básica: G. E. G.]. ABREVIATURAS: CHC: Félix Estrada Catoyra, Contribución a la Historia de la Coruña. La Reunión Recreativa e Instructiva de Artesanos en sus ochenta y tres años de vida y actuación. La Coruña, Tip. “El Ideal Gallego”, s.a. (1930). CL: Elisardo López Varela, Unha casa para a lingua. A Coruña, Espiral Maior (2001). E.D.R.: Ernesto Daura Ramos, Memoria del Instituto Nacional de Segunda Enseñanza relativa al curso 1923 a 1924. La Coruña, Litografía e Imprenta de L. Lorman, 1925]. G.E.G.: Gran Enciclopedia Gallega. Gijón: Silverio Cañada ed. (1974). IESSM: Instituto Ensinanza Secundaria ‘Salvador de Madariaga’ (da Coruña). JAE: Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas. Antecedente do CSIC: El 11 de enero de 1907 se decretó la creación de la Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas (JAE) por Amalio Gimeno, ministro de Instrucción Pública y Bellas Artes. PG: Parlamentarios de Galicia. Biografías de Deputados e Senadores (1810-2003), de Xosé R. Barreiro Fernández, Beatriz López Morán e Xosé L. Mínguez Goyanes (2003). RABASF: Real Academia de Belas Artes de San Fernando (de Madrid). RAE: Real Academia Española. RAG: Real Academia Galega. RAGBANSR: Real Academia Galega de Belas Artes ‘Nosa Señora do Rosario’ (da Coruña). RAH: Real Academia da Historia.

Sala de profesores actual. Mural do pintor Felipe Criado. Fora a aula de Meijide Pardo. Foto de Mario S. García

Mural do pintor José Luís Martínez, Alegoría das Belas Artes. Foto de J. Carlos Rivas

El primer edificio del ensanche de A Coruña: construcción del Instituto Eusebio da Guarda José Ramón Soraluce Blond Dr. Arquitecto. Catedrático de la UDC

EL ANTIGUO INSTITUTO DE LA CALLE HERRERÍAS

La ubicación del anterior Instituto creado a raíz de la R.O. 13 nov. 1862, se realizó en un edificio formado por varias casas unidas, propiedad de los marqueses de Camarasa, que ocupaban el solar del actual del Grupo escolar Montel Touzet en la calle Herrerías nº 6. La adquisición de aquellas primeras instalaciones quedó recogida en el correspondiente expediente municipal1, por un importe de ciento veinte mil reales. El edificio fue tasado por los arquitectos municipales Noya y Ciórraga en 125.650 reales.

1.- Expediente de la adquisición del edificio de primer Instituto en la calle Herrerías en 1863. A.H.M.

Allí se ubicaron los locales del primer centro docente con Salón de actos, clases de Geografía, Retórica, Historia, Francés, Matemáticas, Latín y Física, con gabinete de especies de Zoología, Laboratorio y observatorio astronómico. Se completaba el edificio con los despachos, la Dirección, los retretes y el cuarto de bedeles.

2.- Plano de los locales del Instituto primitivo en la calle Herrerías, levantado por el Arquitecto municipal Antonio de Mesa. A.H.M.

El estado de aquel antiguo caserón, pronto entró en declive, soportando el uso público tan solo durante unos veinte años, hasta que se trasladó al nuevo edificio fundado por Eusebio da Guarda y su esposa Modesta Goicouría. Del arquitecto municipal Antonio de Mesa se conserva el expediente2, con plano incluido, de una inspección para valorar las reparaciones necesarias a fin de poder ser ocupado por la Escuela de Comercio y la Academia de Medicina y Cirugía de Galicia y Asturias. Hay que advertir que la Escuela Mercantil o de Comercio que venía dando instrucción en la vetusta y ruinosa casa del Consulado, había solicitado infructuosamente trasladarse también al nuevo Instituto recién construido3.

UN NUEVO INSTITUTO PARA UNA NUEVA CIUDAD La expansión de la nueva Coruña se produjo a finales del siglo XIX, durante su último tercio, fuera de los límites de la ciudad histórica cerrada entre murallas, más allá del barrio de la Pescadería sobre los terrenos de los campos de Garás y el Carballo. Las primeras medidas municipales fueron, lógicamente, la realización de un Plan de Ensanche urbano con un anteproyecto de nuevas calles, plazas y manzanas obra del arquitecto municipal Juan de Ciórraga fechado en 18784. Con esta base programática en la que se definía el crecimiento urbano la nueva ciudad con trazado regular y holgada densidad de población residencial, se convocó el Concurso público para el proyecto definitivo del Ensanche de la Ciudad, que ganaron los ingenieros Álvarez y Roldán en 1880.

3.- Primer Ensanche de A Coruña proyectado en 1880.

Tras el derribo del baluarte del Caramanchón en la muralla del Frente de Tierra5, antigua línea de fortificaciones que cerraba el barrio de la Pescadería desde el puerto hasta el Orzán, se trazaron unas primeras alineaciones en lo que luego será la plaza de Pontevedra, mediante la prolongación de las calles de San Andrés6 y Puerta de Arriba. La ejecución de este Plan de Ensanche por el Ayuntamiento, coincidió con la solicitud de D. Eusebio da Guarda para que se le destinaran los terrenos del demolido Caramanchón para construir el Instituto (plano 1), con lo que el nuevo centro docente se convertiría en el primer edificio público de la nueva ciudad extramuros, todavía en proyecto. La ubicación del Instituto de espaldas a la playa de Riazor, alineado con la calle Puerta de Arriba, exigió cambios en la primera remodelación de esta zona del Plan de Ensanche, junto con otras modificaciones realizadas en 1885 en un nuevo Plan elaborado por el arquitecto municipal Juan de Ciórraga, donde aparece por primera vez el solar del Instituto sobre la trama urbana del nuevo planeamiento (plano 2). La modificación del Plan del Ensanche que exigía la obra del Instituto suponía cortar la calle Puerta de Arriba, dejándola incomunicada con la carretera de Corcubión, a la vez que se ampliaba el espacio para la plaza del Instituto, luego convertida en plaza de Pontevedra.

4.- Replanteo del Instituto en el Ensanche, según el plan del Arquitecto Ciórraga de 1885.

EL PROYECTO ARQUITECTÓNICO La construcción se inició con la explanación del solar bajo la dirección del arquitecto municipal Juan de Ciórraga7. El proyecto fue diseñado por el arquitecto Faustino Domínguez Coumes Gay, personaje de prestigio en la ciudad y autor de señaladas obras como la fachada trasera del Teatro Rosalía de Castro o la Capilla de San Andrés, esta última para panteón de los mecenas del Instituto, con los que mantenía una estrecha amistad personal.

5.- Planta del Instituto según el proyecto de Domínguez Coumes-Gay.

Sobre el estilo del edificio, Xosé Férnandez Fernández, máximo conocedor del eclecticismo gallego escribió; “ Los planos del edificio los firmará en 1886 el arquitecto municipal de Santiago, Faustino Domínguez Caoumes- Gay, quien ideó en estilo renacimiento, pero por fortuna no fiel ni arqueológico, sino imaginativo, novedoso y ecléctico, una sólida y elegante construcción”8 Cuenta este autor como los planos estuvieron expuestos, para conocimiento de todos los coruñeses en el escaparate del comercio de la viuda de Ferrer en la calle Acevedo.

6.- Alzado principal del proyecto del Instituto.

7.- Alzado posterior del Instituto, hacia el Orzán.

La planta rectangular del centro tiene 50m de frente por 40m laterales, con una distribución de tres pisos en torno a dos patios centrales, que a su vez están separados por la gran escalera central. En la fachada los paños murales se construyeron en cantería vista l zócalo y el cuerpo de acceso central, y de mampostería revocada y encalada el resto del edificio, cantería de diverso origen con zonas peor conservadas por la calidad del material y la agresiva acción del viento marino. El monumento a Eusebio da Guarda es obra del escultor Elías Martín y Riesco, siendo inaugurado en la explanada ajardinada del edificio el 28 de junio de 1891, siendo Director del centro D. José Pérez Ballesteros. El diseño del monumento y su pedestal se debe al arquitecto Faustino Domínguez Coumes-Gay.

LA CONSTRUCCIÓN DEL EDIFICIO Derribado el baluarte del Caramancón en los años setenta del siglo XIX, el Ayuntamiento compró al Ministerio de Hacienda aquellos terrenos por un importe de 55.838 pts. abonando la cantidad en tres plazos durante dos años9. Pero para la ubicación del instituto debieron adquirirse también varias fincas colindantes por diversos importes.

8.- El Instituto fue uno de los primeros edificios construidos en el Ensanche. Foto de 1910.

También Eusebio da Guarda trató de proteger el uso que se diera en el futuro a su donación, exigiendo a la corporación municipal mediante un acuerdo de 28 de marzo de 1884, que solo se destinara la obra a Instituto de Segunda Enseñanza, dadas las varias peticiones para compartir las enormes instalaciones que surgieron cuando se garantizó que la obra se empezaría a construir. La licencia municipal de obra se otorgó al benefactor el 5 de julio de 188610 y, tras el replanteo del edificio en el solar, se inició la apertura de la cimentación aprovechando en su relleno los escombros del baluarte derribado años antes. Tras unas obras que duraron cuatro años, realizadas por el constructor Manuel Ferro, el Ayuntamiento se hizo cargo del edificio el 29 de agosto de 1890, en presencia de Eusebio da Guarda ya que Modesta Goicouria había fallecido, con la colocación de una placa conmemorativa11. El alcalde “propuso que como una insignificante prueba de la gratitud que esta Corporación debe a tan generoso hijo de este pueblo se acordase la colocación de los bustos del mismo señor y de su finada esposa Dª Modesta de Goicouria, en el salón de actos del mencionado edificio”12.

9.- Placa de la inauguración del Instituto en 1890 (foto JRS)

LA DIGNIDAD DEL SABER Como en la mayoría de los edificios públicos del siglo XIX, el concepto de dignidad en las obras realizadas por el Estado, tenían su reflejo en las fachadas y en las entradas, monumentales, nobles y de una especial calidad constructiva, reflejo de la calidad del servicio que se ofrecía a la comunidad. En los Institutos, estos conceptos eran llevados a su máximo nivel aprovechando el cuerpo central del edificio formado por el hall y la escalera centralizada, como es el caso del Eusebio da Guarda. Así lo narra la prensa de la época cuando se inauguró: “La fachada principal resulta elegante y sencilla, ofreciendo un agradable movimiento de líneas los cinco cuerpos entrantes y salientes de que consta, y de los cuales el más enriquecido es el central, con arcadas salientes de columnas, y al que hubiéramos deseado coronarse el severo ático de gran perspectiva, en lugar de la humilde espadaña del reloj. Ascendiendo al vestíbulo por amplia escalinata asentada entre los jardines; y suben dos rampas laterales para carruajes”13. Sobre la escalera interior se decía: “La escalera es verdaderamente regia, compuesta de ancha gradería hasta la meseta que llega a la mitad de la altura de la planta baja, arrancando de allí en ramas laterales a derecha e izquierda, hasta el piso principal”14. Do elementos destacan en la escalera del centro, su ejecución en mármol de Carrara, según encargo al escultor Pedro Nícoli, personaje de gran prestigio en aquellas fechas, y las dos esculturas en hierro de egipcias sosteniendo sendas lámparas.

10.- Escalera monumental del Instituto realizada en mármol por Pedro Nícoli, con las luminarias sustentadas por figuras egipcias (foto JRS).

El modelo para estas figuras femeninas egipcias, pertenece al catálogo de esculturas fabricadas por la fundición “Hauts- Fourneaux et Fonderies du Val ´Osne”, en París, como atestigua la inscripción en relieve del basamento de las figuras. Se trata de un modelo de lámpara con ciertas connotaciones masónicas, diseñadas por el escultor francés Mathurn Moreau, de gran difusión por plazas y edificio de Europa y América. La luminaria prevista para una instalación de gás, como todo el edificio en el proyecto de Coumes-Gay, pronto se adaptó para luz eléctrica.

11.- Inscripción de fábrica en las figuras metálicas egipcias de la escalera del Instituto, elaboradas en Val D´Osne, Francia (foto JRS).

EQUIPAMIENTO E INSTALACIONES Nos asombra encontrar en nuestros viejos Institutos de Segunda Enseñanza, construidos y equipados entre mediados del siglo XIX y mediados del siglo XX, unos equipamientos docentes y científicos dignos de cualquier museo, auténticas novedades de la tecnología pedagógica de su tiempo, que honran a los mecenas que los adquirieron o a la misma Administración Pública en sus dotaciones escolares. La importancia social que tuvo en estos siglos la Segunda Enseñanza, ha quedado reflejada en el interés puesto en la dotación de equipamientos pedagógicos, mobiliario, laboratorios, bibliotecas, talleres y despachos de los centros educativos. Hasta los retratos de los mecenas eran realizados por destacados artistas de su tiempo, como ocurre con los de D. Eusebio y Dª. Modesta, ya sean oleos o estatuas.

12.- Busto de Modesta Goicouría, fundadora del Instituto con su esposo Eusebio da Guarda, situado en el salón de actos (foto JRS)

Los equipos de que estaba dotado el Instituto anterior, el de la calle Herrerías, sabemos que se trasladaron al nuevo edificio. La prensa recalcaba estas modernas novedades científicas en el nuevo centro, en el que se publicó que también se instalaron la Escuela de Bellas Artes y los estudios de Comercio y Náutica: “Al mismo patricio coruñés D. Eusebio Da Guarda débese en aquella ciudad otro edificio destinado á Instituto provincial de segunda enseñanza, con estudios especiales de aplicación de Comercio y Naútica y Escuela de Bellas Artes….En la planta baja se sitúan las clases y dependencias de Bellas Artes, y Artes y Oficios con oficinas, gabinete, laboratorio, y en

el primer piso las clases y demás departamentos del Instituto, la sala de gimnasia y el salón de actos”15. Este local “solemne” también llamó la atención con su disposición como Sala de ceremonias académicas contaba con dos tribunas en endos frentes, teniendo el estrado ante una de ellas. La necesidad de una capilla se resolvió con un retablo de diseño ecléctico, oculto tras el nuevo frente del Salón reformado en los años cuarenta del siglo XX. La decoración de los techos, con pinturas alegóricas de León Bianchi y Román Navarro, y las paredes con detalles neogriegos del mismo arquitecto, están en consonancia con la moda neobarroca ecléctica de la época, que encontramos en los salones de actos de la Universidad de Santiago, del Instituto de Ourense o del Círculo de las Artes de Lugo, entre otros. También se conservan colecciones y originales equipos docentes de varias materias, en vitrinas y mobiliario de la época o posterior.

13.- Salón de Actos del Instituto construido por Domínguez Coumes-Gay, con las pinturas alegóricas del techo y las vidrieras de colores (foto JRS).

EL TIEMPO Y EL ESPACIO Las dos obsesiones de la ciencia en las postrimerías del siglo XIX, el tiempo y el espacio, eran materias que no podían estar ausentes en la formación de la juventud durante la fase secundaria de los Institutos. El Eusebio da Guarda también en esto fue un centro puntero, con el equipamiento por sus fundadores de un observatorio astronómico y un reloj de referencia urbana, dotado de la más avanzada maquinaria europea. Sobre el observatorio astronómico, sabemos que Coumes-Gay lo colocó sobre la terraza del edificio, tras la espadaña de la campana, en un pabellón forrado de cinc, con amplios ventanales para la observación del firmamento. También sabemos que este

observatorio es continuación de otro que estuvo en el anterior centro de la calle Herrerías y cuyos aparatos telescópicos se trasladaron desde allí en 1891, siendo el director del observatorio escolar D. José Pérez Ballesteros.

14.- Pabellón destinado a Observatorio astronómico sobre la cubierta del Instituto (foto JRS)

Sobre los relojes para edificios públicos, cuando se construyó el Instituto, el mercado disponía de un modelo de gran difusión conocido como reloj horizontal, que disponía de una maquinaria de gran tamaño con un eje perpendicular de rotación que se dirigía hacia el reloj en la fachada del edificio moviendo sus agujas, inventado por Julien Le Roy en el siglo XVIII, siendo mejorado en una permanente evolución durante el siglo XIX, adaptando el engranaje a una especie de trineo metálico decorado, del que cuelga el péndulo y sobre el que descansan en posición paralela las ruedas dentadas y los ejes. El reloj se debió comprar a la casa fabricante francesa L.D. ODOBEY CADET. Este tipo de reloj para campanarios dejó de fabricarse en 1950.

15.- Maquinaria del reloj del Instituto fabricada en Francia en el siglo XIX (foto JRS)

1.- AMC. - 2638 (03) 2.- AMC.- AC. 2432 (4) 3.- La Voz de Galicia 9/oct./ 1890. 4.- González- Cebrián Tello, José; La Ciudad a través de su plano. La Coruña. pp 119 – 131. La Coruña 1984.

5.- Soraluce Blond, J. Ramón; Castillos y fortificaciones de Galicia. La arquitectura militar de los siglos XVI – XVIII. Pp. 51 – 70, A Coruña 1985. 6.- En las últimas décadas del siglo XIX, la calle San Andrés se denominaba calle de Espoz y Mina. Para conocer el proceso del derribo del Frente de Tierra y el replanteo que la calle Juana de Vega; Soraluce Blond, J. Ramón; Castillos y fortificaciones de Galicia. La arquitectura militar de los siglos XVI – XVIII. p 70, A Coruña 1985. 7.- Fernández Fernández, Xosé, Arquitectuira del eclecticismo en Galicia (1875 – 1914) Vol. II. p 116. A Coruña 1996 8.- Fernández Fernández, Xosé, Arquitectuira del eclecticismo en Galicia (1875 – 1914) Vol. II. p 116. A Coruña 1996 9.- Fernández Caamaño, J. María, La Coruña vista desde sus libros de actas. II. p 217. Madrid 2006 10.- Fernández Caamaño, J. María, La Coruña vista desde sus libros de actas. II. p 217. Madrid 2006 11.- Fernández Caamaño, J. María, La Coruña vista desde sus libros de actas. II. p 217. Madrid 2006 12.- Fernández Caamaño, J. María, La Coruña vista desde sus libros de actas. II. p 236-237. Madrid 2006 13.- Barreiro, Bernardo, La Voz de Galicia Nº 2.590, p 1, La Coruña miércoles 23 de abril de 1890 14.- Barreiro, Bernardo, La Voz de Galicia Nº 2.590, p 1, La Coruña miércoles 23 de abril de 1890 15.- Barreiro, Bernardo, La Voz de Galicia Nº 2.590, p 1, La Coruña miércoles 23 de abril de 1890. No hay certeza absoluta sobre esta información de que Naútica o Comercio se instalaran desde el principio en el nuevo Instituto, ya que este artículo de Barreiro se escribió antes incluso de la inauguración del edificio.

Detalle do busto do mecenas Eusebio da Guarda. Foto de Xosé Reimunde

Breve historia do Instituto. Datas relevantes. Mª Rosario Soto Arias Catedrática de Lingua Galega e Literatura

1886: Comeza a construción do edificio do que será ‘Instituto da Guarda’ sito na coruñesa Praza de Pontevedra. O deseño é do coñecido arquitecto Faustino Domínguez Coumes-Gay; o mestre construtor é Manuel Ferro Pereira. As obras duran desde Santiago de 1886 ata agosto de 1890. 1890: (27 de agosto) Outórgase escritura pública ante o notario D. José Pérez Porto, na que constan as condicións en que D. Eusebio da Guarda cede ao Excmo. Ayuntamiento de La Coruña el Instituto de Segunda Enseñanza que lleva su nombre. No documento de cesión consta que o Concello toma posesión do Instituto en nome do pobo coruñés, e consta así mesmo que as instalacións estarán exclusivamente dedicadas a la enseñanza oficial correspondienta a Instituto de Segunda Enseñanza, Escuela de Artes y Oficios y Escuela de Meteorología. 1890: (1 de outubro) Inauguración do 1º curso académico no edificio construído a expensas do mecenas coruñés Eusebio Da Guarda González, sito na Praza de Pontevedra. 1937: Confíscase o Grupo Escolar da Guarda para establecer un Grupo da acabada de crear Fábrica Nacional de Armas, o espazo entre os dous edificios, que anteriormente fora a rúa Eusebio da Guarda (vese ben o Instituto exento en fotos de 1902), e confíscase así mesmo un espazo que –a teor das actas de 1946 e 1957 abaixo citadasservía de patio ou lugar de recreo ao alumnado do Instituto; o Grupo Escolar foi ocupado co Almacén de Forja y de Atenciones Generales, e na súa parte posterior con garaxes (Cidoncha 2011, 364). 1942: Separación por sexos. A partir desta data empezarase a falar de Instituto Feminino e Instituto Masculino. Reproducimos parte da acta do claustro do 13 novembro de 1942, sendo Director D. Joaquín Mª Agra Cadarso e secretario D. Daniel Bescansa Aler (é o primeiro claustro documentado desde a separación por sexos): “Se acuerda que el comienzo de las tareas docentes por la mañana tenga lugar a las nueve horas, y una vez efectuados los deberes religiosos, que hasta tanto estén terminadas las obras de la Capilla y de conformidad con el Sr. Director espiritual se celebrarán por cada grupo en su aula respectiva, se acuerda igualmente la celebración de la Santa Misa diariamente, una vez que las aludidas obras estén terminadas, y a la que asistirán diariamente el grupo de alumnas que el Sr. Director espiritual señale”.

Altar da capela situada tras unha cortina no escenario do Salón de Actos, deseñado na década dos 40 para as cerimonias relixiosas (foto de José R. Soraluce). 1943: (17 de marzo) Data da acta da reunión da Comisión Económica del Instituto Femenino de la Coruña onde se dá fe da xuntanza habida o día 2 de marzo das dúas comisións económicas (do I. Masculino e do I. Feminino) para que a partir dese ano funcionasen independentemente. Literalmente quedou constancia do seguinte: “Acta de la Reunión de las juntas Directivas de los Institutos Masculino y Femenino de La Coruña: Reunidos en el Salón de actos del Instituto Nacional de Enseñanza Media da Guarda de esta Ciudad los Sres. D. Enrique Míguez Tapia, Director del Instituto Masculino, Don Joaquín Mª Agra Cadarso, Director del femenino, Don Jesús Vázquez Román, Vicedirector del masculino, Don Daniel Bescansa Aler, Secretario del femenino ([aquí seguen os nomes dos interventores e secretarios respectivos]), a las tres horas del día dos de marzo y para que con efectos desde 1º de enero del año en curso ambas Juntas Económicas puedan funcionar con completa independencia, etc.”. 1946: (Acta 20 setembro 46) Pídese o espazo ocupado pola Fábrica Nacional de Armas da Coruña: “El Señor Director seguidamente da cuenta al claustro de la visita efectuada ultimamente en este verano al Instituto por el Excmo. Señor Ministro de Educación Nacional, y al cual hizo ver las necesidades que este Centro tiene planteadas, tales como: Capilla, Salon de Actos, Oficinas, Sala de Profesores, Gabinetes de Historia

Natural y Física, etc., así como la necesidad de conseguir los patios y dependencias posteriores que hoy los ocupan la Fábrica Nacional de Armas de La Coruña”. 1947: Ten lugar a inauguración do novo edificio para o alumnado masculino, sito na chamada Cidade Escolar (actual IES ‘Salvador de Madariaga’). Prodúcese, xa que logo, a separación física dos dous Institutos (ata este momento, os rapaces e as rapazas, aínda entrando por portas distintas e ocupando distintas aulas, compartían o mesmo edificio). 1948: (Acta 2 outubro 48) Inda se fala da Solemne Apertura oficial do curso, conjuntamente con los demás centros docentes, este ano celébrase no noso Instituto; no curso 49-50 celebrouse na Escola de Comercio. 1950: (Acta 28 abril) Visita o Instituto o Arcebispo de Santiago, D. Fernando Quiroga Palacios. 1951: En acta de 4 outubro 51 consta o profundísimo sentimento del Claustro por el incendio ocurrido en el Monasterio de Samos (así como o desexo de lograr a súa recuperación). En acta de 3 maio 52, decídese por unanimidade que o Instituto participe a na suscrición aberta para a reconstrución do mosteiro de Samos. 1953: Acta de 8 outubro 53, onde se fala da visita ao centro do Ministro de Educación Nacional, D. Joaquín Ruiz-Giménez Cortés. 1954: Acta 11 outubro 54, onde se fala da subvención de 50.000 ptas. do ministro RuizGiménez para os novos bancos do Salón de Actos. 1957: O 21 de setembro deste ano o edificio do Grupo Escolar da Guarda, que fora utilizado coma unha dependencia da Fábrica de Armas, é entregado de novo ao Ministerio de Educación. Xunto co Colexio da Guarda fora tamén ocupado o espazo da antiga Rúa Eusebio da Guarda (situada entre o edificio do Instituto e mais o edificio do Colexio). En acta do claustro do 18 dec. 57 lemos: “Se ha conseguido que el patio de recreo quede evacuado para el uso de las alumnas del Centro, proponiendo conste un voto de gracias al Sr. Director General de Enseñanza Media, al Sr. Inspector Jefe del Distrito Sr. Bescansa, y al Capitán General de la Región que colaboraron en ello. Todo lo cual es aceptado por unanimidad”. Este mesmo ano, o Director, D. Luis Artigas, en acta de xullo así consta, anuncia obras para a instalación eléctrica da calefacción en las clases más frías durante el invierno e anuncia así mesmo a próxima renovación do tellado. 1958: No ano 58 (acta do 5 de xullo) documentamos por primeira vez o cargo “Delegado del Curso Preuniversitario” (a primeira persoa que o exerce é o Xefe de Estudos, D. Jesús Martínez Fernández). Na acta de outubro fálase da implantación de uniforme inicial nas alumnas de 5º e 6º e implantación progresiva nos cursos inferiores. O uniforme mantívose como obrigatorio ata ben entrada a década dos 70 (camisa branca, chaqueta azul mariña e saia gris).

1960: (Acta xullo) Infórmase ao claustro dunha subvención do Ministerio por valor de 800.000 pts. para a renovación do tellado, construción dunha escaleira directa aos patios e pavimentación dos mesmos, e cobertura da parte posterior dos mesmos, así como amortización dunha débeda en mobles de 125.000 pts. 1961: Claustro extraordinario de marzo: Fálase do dereito vixente a propoñer 4 candidatos para as próximas eleccións de Deputados provinciais; escóllense 5 profesores. 1962: En acta do claustro celebrado en outubro, sendo Director Ángel Vázquez Cifuentes, lese: “El Sr. Director da cuenta del estado en que se encuentran los trámites para la construcción del Pabellón anejo a este Edificio”. Refírese ao que será chamado Pabellón Nuevo (mesmo na actualidade segue chamándose así). Na documentación conservada no Instituto, no proxecto para o novo pavillón asinado polo arquitecto González-Cebrián en maio de 1960 lemos: “En cuanto a las fachadas, huega [sic] su descripción a la vista de los planos que se acompañan. Era forzosa la adaptación a unos soportales ya construidos en gran parte por el Ayuntamiento con una altura de más de seis metros”. Refírese ás arcadas que inda hoxe podemos apreciar, e que proceden dos materiais do vello Hospital da Caridade, construído a partir de 1790 no terreo sito detrás das Capuchinas; ese edificio fora derrubado nesa época (arredor 1960), pero parte do seu patrimonio e en concreto os seus restos arquitectónicos máis importantes –partes do claustro e da portada principal- fueron incorporados a las ampliaciones que entonces se acometieron en el pórtico posterior del Instituto Eusebio da Guarda que mira a la ensenada del Orzán y en la cara lateral de la Casa Cornide (Vigo 2007, 283).

Plano da fachada que dá a Riazor, asinado en 1961 polo arquitecto González-Cebrián (foto de Mª R. Soto)

Foto da parte posterior do Instituto en1963, onde se aprecian as arcadas que o Concello instalara tras a derruba do edificio do Hospital da Caridade do século XVIII (foto tomada da Internet)

1965: En acta do claustro de outubro dise que xa está listo o chamado Pavillón Novo. En acta de decembro dese ano explícase que só funciona unha parte do citado pavillón (o primeiro andar); os outros dous andares estarán operativos no próximo curso. 1966: En acta de octubre, sendo o Sr. Respino Director accidental cede o uso da palabra a D. Luis Artigas para que dé lectura a un informe para que la totalidad del Pabellón en el que se encuentra la Sección Delegada pase a ser una ampliación del Instituto. Durante anos a Sección Delegada tivo sala de profesores, director e claustro de seu. No proxecto inicial, a sala do fondo (ao final do corredor do primeiro andar do pavillón novo) estaba destinada a “Sala de Reuniones con biblioteca inmediata”, con porta que comunicaba ambos espazos con porta de tipo “corrugable” (así consta na memoria Instituto da Guarda. Proyecto de un Pabellón, asinada polo arquitecto Juan González Cebrián, custodiada no Instituto). Porén, nunca chegou a ser realidade. Esa “Sala de Reuniones” foi durante décadas a aula de Debuxo (ou aula de Felipe Criado, ata a xubilación do catedrático e pintor) e actualmente é a aula de tecnoloxía.

Plano da primeira planta do chamado pavellón nuevo (foto de Mª R. Soto)

1967: En acta 11 marzo 67 consta a conveniencia de solicitar implantación dos Estudios Nocturnos. En acta de outubro do 68 méntase xa un horario de estudos nocturnos. En acta de outubro 67, desenvólvense as instrucciones de la Dirección General de 3 de Octubre del corriente para la implantación del Servicio de Orientación Escolar en los Institutos de Enseñanza Media y sus Secciones Delegadas. O director propón, e o claustro apoia a proposta, a D. Luis Artigas para a primeira xefatura do novo servizo.

Equipo de baloncesto do Instituto. Promoción 66-73. Patio de deportes do pavillón novo. Foto propiedade de Mª Jesús Trillo Docampo.

1971: En acta de outubro do 71 exponse que nese novo curso non haberá clase os sábados, como anteriormente había. A partir dese momento ata a actualidade, o sábado é día non lectivo. 1973: Implantación do COU. 1975-6: Primeira promoción de BUP.

Alumnas da primeira promoción de BUP (Curso 75-6). Foto propiedade de Susana Piensos Linares

1980: Nas actas que manexamos figura o curso 81-82 como o primeiro en que se celebra o 17 de maio, Día das Letras Galegas. 1985: A primeira acta redactada en Lingua Galega da que temos constancia é a Acta do Consello de Dirección (órgano antecedente do actual Consello Escolar) datada o 10 de decembro de 1985, sendo Director D. Rafael Amate Marqués e secretario D. Carlos Brandido Gutiérrez. 1986: Acta Consello Escolar do 19 xuño: “A instancias da Presidencia o Consello toma os acordos seguintes: 1º. Para o curso que vén o Instituto será mixto en 1º diurno e en todo Nocturno”. Tras máis de corenta anos de separación por sexos, o centro volve ser mixto. 1986: En Acta Consello Escolar do 2 de outubro lemos o seguinte: Obtivemos a vivenda do Conserxe de Artes [e Oficios], polo que gañamos dúas aulas (ata ese momento, e desde o principio, dentro do Instituto, no segundo andar, estaba a vivenda do conserxe). Nesa mesma sesión claustral, o Director, Sr. Amate, interrogado sobre a marcha da Escola de Artes e Oficios, informa que teñen problemas de traslado, porque posúen cadros do Museo do Prado en depósito. Polo que parece que aínda botarán aquí este curso e iranse para o ano próximo. 1988: A Escola de Artes e Oficios abandona o edificio trasladándose ás novas instalacións da rúa Pelamios, pasando a ser designada como Escola de Arte e Superior de Deseño Pablo Picasso.

Vertedoiro de pedra integrado na parede, pertencente á vella Escola de Artes e Oficios, actualmente sito no corredor de entrada ao dpto. de Xeografía e Historia (foto de Mª R. Soto).

1991: Celebración en febreiro (dentro dun programa de actividades que abranguen o curso 1990-1) do centenario do Instituto. O acto, celebrado no Paraninfo (Salón de Actos) do edificio sito na Praza de Pontevedra, estivo presidido polas seguintes autoridades: D. Manuel Fraga Iribarne, Presidente da Xunta de Galicia; D. Juan Naya Pérez, Cronista Oficial da Coruña e Arquiveiro-Bibliotecario da Real Academia Galega, quen foi o encargado de impartir a conferencia que versou sobre a historia e fundación do Instituto a expensas do señor da Guarda; D. Rafael Amate Marqués, Director do Instituto ‘Eusebio da Guarda’.

Claustro de profesores do Instituto Eusebio da Guarda no centenario (decembro 1990)

1995: Edítase o nº 1 de Nós, o Xornal do nstituto de acharelato “Eusebio da Guarda”. Coordenado polo Equipo de Normalización Lingüística. A Directora do Equipo de Coordinación Lingüística é a profesora Dª Uxía López Meirama, quen ocupará este cargo tamén no curso 1996-7; a partir do curso 1997-8 ata rematar o curso 2000-1, ocupará o cargo de Coordinadora do Equipo de Normalización Lingüística. Durante estes seis anos o xornal Nós edítase anualmente e logra acadar un alto nivel de calidade.

1996-97: Comeza os seus estudos a primeira promoción da ESO. Dada a falta de espazo utilízanse varias aulas do Colexio Eusebio da Guarda, razón pola cal se abre unha porta que comunica ambos centros na última planta do edificio que dá a Orzán-Riazor. 1997-98: Comeza os seus estudos a primeira promoción do Ciclo de Grao Superior de FP de Axencias de Viaxes. 1999-2000: Finaliza os seus estudos a derradeira promoción de COU. 1999-2000: Comeza os seus estudos a primeira promoción do Ciclo de Grao Superior de FP de Información e Comercialización Turísticas. 2001-02: Realiza os seus estudos a primeira promoción que cursa completos a ESO e mais o bacharelato LOXSE. 2006: Marzo. Primeira edición do Concurso Literario “Rita Suárez Amado”, así chamado en honra da ex alumna do Instituto recentemente falecida.

2009: (11 de febreiro) Visita da Sra. Conselleira de Educación e Ordenación Universitaria, Dª Laura Sánchez Piñón, quen presenta no Salón de Actos o Proxecto de Reforma Integral do edificio, proxecto elaborado polo arquitecto Sr. Celestino García Brañas. A reforma non foi levada a cabo. 2009: En maio ve a luz o nº 1 da revista Alén da Chuvia. Cadernos escolares de Literatura. A coordinación corre a cargo do profesor Xosé Pérez Mondelo, en colaboración coa Vicedirección e mais co Equipo de Normalización e Dinamización Lingüística do Instituto (cuxo Xefe é o profesor Xulio Cuba Orosa). A revista edítase ininterrompidamente desde ese ano ata a actualidade (dispoñible na rede: http://www.edu.xunta.es/centros/ieseusebioguarda/system/files/Alen_1.pdf). 2010: Celebración do 120º Aniversario do instituto. 1 de outubro de 2010. O acto, celebrado no Paraninfo do Instituto, estivo presidido polas seguintes autoridades: D. Javier Losada Azpiazu, Alcalde da Coruña; D. Jesús Vázquez Abad, Conselleiro de Educación e O. U.; D. José Manuel Pose Mesura, Subdelegado do Goberno en Galicia; D. Diego Calvo Pouso, Delegado da Xunta de Galicia na Coruña; D. José María Barja Pérez, Reitor da UDC; D. Xosé Luís Méndez Ferrín, Presidente da Real Academia Galega, que disertou sobre a importancia dos Institutos no progreso do país; Dª Mª Isabel Ruso de Lago, Directora do IES ‘Eusebio da Guarda’.

Placa colocada no vestíbulo en honra do primeiro Director do Instituto da Guarda (foto de J. Carlos Rivas)

2010: Visita o centro o Sr. Conselleiro de Educación e O. U., D. Jesús Vázquez Abad, quen de novo se compromete a realizar a necesaria reforma integral do edificio. A reforma non foi levada a cabo. No curso 2010-11 o instituto convértese en centro plurilingüe. 2011: (18 de maio) O Sr. Conselleiro asina en Santiago de Compostela a entrada do Instituto na Rede Mupega de centros históricos. Este mesmo ano celébrase o acto de descubrimento da placa na honra de Pablo Ruiz Picasso, alumno do ‘Instituto da Guarda’. A placa é deseñada polo profesor D. Xulio Cuba Orosa. 2012: 13 de novembro de 2012. Celébrase no Paraninfo do Instituto un acto conxunto, dos dous centros históricos da Coruña, en conmemoración dos 150 anos de existencia de Instituto Provincial na nosa cidade. Sentan na mesa de autoridades as seguintes persoas: D. Samuel Juárez Casado, Delegado do Goberno en Galicia; D. Carlos Negreira, alcalde da Coruña; D. Jesús Vázquez Abad, Conselleiro de Educación; D. Diego Calvo Pouso, presidente da Deputación Provincial; D. Ricardo Cao Abad, Vicerreitor de Investigación e Transferencia da USC; Dª Camino Triguero Salas, Delegada en funcións da Xunta de Galicia na Coruña; D. Carlos J. González Alonso, Director do IES ‘Salvador de Madariaga’; Dª Isabel Ruso de Lago, Directora do IES ‘Eusebio da Guarda’; D. Guillermo Rojo, Académico da Real Academia Española, quen é o encargado de impartir unha conferencia sobre a etapa en que cursou o bacharelato no Instituto Masculino; Dª Mª Rosario Soto Arias, Vicedirectora do IES ‘Eusebio da Guarda’, quen oficia de mestra de cerimonia do sesquicentenario. BIBLIOGRAFÍA: Actas, planos e Documentos Históricos do IES ‘Eusebio da Guarda’: 1942-2014. Cidoncha Toubes, José María (2011): Acuertelamientos de La Coruña. La Ingeniería Militar en La Coruña y su entorno. 300 años del Cuerpo de Ingenieros Militares en Galicia. Tomo I. La Coruña: Centro Geográfico del Ejército. Díaz Pardeiro, J. Ricardo, Fernández Fernández, X. e Reiriz Rey, J. Mª (1994): Crónicas Coruñesas. La Coruña: La Voz de Galicia. Vigo Trasancos, Alfredo (2007): A Coruña y el siglo de las luces. La construcción de una Ciudad de Comercio (1700-1808). Universidade de Santiago de Compostela. Universidade da Coruña.

Retrato do mecenas Eusebio da Guarda. O autor é Gumersindo Pardo Reguera. Foto de J. Carlos Rivas

O Instituto de Segundo Ensino e os álbumes encargados polo Concello en 1863 e 1883 Suárez Rodríguez, Mª de la O Arquiveira municipal e Cronista oficial da Coruña

CIDADE AGRADECIDA A Coruña foi sempre unha cidade agradecida. Ao longo do século XIX as celebracións pola realización de singulares obras de mellora e engrandecemento da poboación, a exaltación de fazañas pasadas, as efemérides e os actos de homenaxes estiveron presentes na vida social e cultural da capital. Acontecementos tan relevantes para a nosa urbe como a construción do ferrocarril e de novos camiños; a derriba das vellas murallas; as propostas de proxectos para o novo Consistorio; a edificación do cuartel do Príncipe Alfonso e do Hospital militar; as actuacións no porto e os seus terreos, como o Paseo do Recheo e os xardíns de Méndez Núñez 1 ou o establecemento do Instituto de Segunda Ensinanza2 foron, entre outros, tan trascendentais para o progreso da localidade que, para os coruñeses, os seus defensores e impulsores mereceron ser dalgún xeito inmortalizados para permanecer na memoria colectiva3. En moitos casos, esta gratitude se fixo efectiva a través da confección de placas e belos diplomas; de nomeamentos de fillos predilectos e adoptivos; da concesión de medallas; de nominaciones de rúas, prazas e edificios; ou da erección de notables monumentos. Pero ademais, houbo outras fórmulas que foron empregadas para manter no recordo as glorias e actuacións de ilustres próceres, como os encargos de composición de retratos ao óleo e de esculturas, solicitados para figurar nas galerías e salóns nobres das institucións, ou de pezas máis pequenas como moedas e álbumes. Estes últimos, menos custosos e máis novedosos que as grandes obras, tiveron moito éxito entre os membros da puxante burguesía coruñesa decimonónica.

OS ÁLBUMES FOTOGRÁFICOS E DE AUTÓGRAFOS NO SÉCULO XIX Os álbumes, igual que os abanicos, caixas, reloxos, espellos, candelabros, escribanías, porcelanas, portamoedas e devocionarios, foron algúns dos pequenos obxectos que formaron parte da vida cotiá da sociedade aristocrática e burguesa española do XIX. Vinculados á influencia das modas europeas, sobre todo parisinas, 1

Como exemplo: en 1873 o Concello acordou dar as máis expresivas grazas a dona Modesta Goicouría da Guarda polo seu xeneroso ofrecemento de plantas para o establecemento do paseo de Méndez Núñez, e aos cidadáns Antonio e Francisco María de la Iglesia pola deferencia con que en obsequio ao Municipio se prestaron a dirixir a poda do arboredo público e de adorno desta capital. (García Barros, 1970: 457) 2 Creado en 1862. En 1876 foi declarado provincial, incorporándose ao Estado en 1887 (Tettamancy, 1901: 422, nota 1). 3 AMC.AC. Expedientes de honores, distincións e actos representativos, e expedientes de actividades.

calaron pronto nos costumes dos sectores máis podentes da poboación, en principio sobre todo feminina, aínda que co avance do século alcanzaron tamén notable éxito entre os varóns ou as institucións públicas. Encadernados con máis ou menos luxo, as súas follas, como libros en branco, podíanse encher con composicións poéticas4, pezas de música, autógrafos, debuxos, acuarelas, imaxes impresas, bordados, fotografías e outros materiais. Con cubertas de tea ou pel, rematados nas puntas e pechaduras con prata ou outro metal, gardados en estoxos ou caixas, estes volumes foron considerados adecuados para albergar os seleccionados tesouros que, ao longo do tempo, os coleccionistas ían reunindo. En numerosas ocasións, a beleza das súas artísticas tapas facíanos merecedores de figurar nun espazo propio nas vitrinas das bibliotecas ou sobre as mesas dos decorados salóns e despachos das residencias máis ilustres para seren mostrados nos faladoiros e veladas. No transcurso da centuria, estes obxectos, inicialmente signos de distinción en man dos grupos máis adiñeirados, fóronse popularizando. As orixinais e únicas encadernacións fixéronse máis correntes e asequibles, o que permitiu unha maior difusión do seu uso entre as clases medias, un

sector dinámico e en lento crecemento.

Álbum de cromos. Col. Privada.

Outro tanto sucedeu coa fotografía. O costume aristocrático de retratarse fíxose menos gravoso grazas a esta técnica, e a medida que os novos procedementos foron permitindo abaratar os custos, unha parte importante desa sociedade ávida de 4

Como o Álbum da Caridade de 1861, publicado en 1862.

modernidade, que dispoñía de medios económicos para facelo, imitando xestos e poses do retrato pictórico, buscou no fotográfico o paso á posteridade. Moitas desas fotografías, en formato tarxetas de visita ou outros, non só dos membros dunha familia, senón tamén de artistas, literatos ou políticos, e ata os seus autógrafos e dedicatorias, formaron parte de singulares álbumes. Estas modas, desenvolvidas ao principio sobre todo nos ambientes máis familiares e íntimos, trasladáronse aos ámbitos sociais e institucionais. No caso que nos ocupa, a unha entidade pública como o Concello da Coruña. Por iso, este traballo redúcese a poñer de manifesto a existencia de dúas propostas municipais de encarga de álbumes que podiamos cualificar de recordo ou agradecemento: o primeiro suscitado en 1863 de fotografías, e o segundo, vinte anos máis tarde, de autógrafos. Aínda que de ningún dos dous temos noticias da súa existencia na actualidade, grazas aos documentos textuais custodiados entre os valiosos fondos do Arquivo municipal, sabemos que ambos foron dedicados a personaxes que se distinguiron polo seu benefactor labor a favor da cidade. Nun e outro figuran individuos notables relacionados coa existencia do Instituto de Segunda Ensinanza herculino. En concreto, no de fotografías, destinado a formar parte do patrimonio do Consistorio, aparecen, xunto a outras personalidades, varios dos promotores do establecemento deste centro educativo na Coruña; mentres que o de autógrafos foi confeccionado para agasallar, exclusivamente, ao filántropo e comerciante que custeou a execución do edificio destinado a Instituto, presente na actual praza de Pontevedra, e que leva o seu nome: Eusebio da Guarda, “por los muchos beneficios aportados a este pueblo”.

DOUS ÁLBUMES ENCARGADOS POLO CONCELLO CORUÑÉS As novas estradas, a derriba das vellas murallas, a construción do ferrocarril ou a creación do Instituto de Segunda Ensinanza foron algunhas das demandas cidadás que requiriron varios lustros de esforzos e de xestións, recorrentes nas sucesivas corporacións municipais deste século. Estes logros, non exentos de numerosas dificultades, foron posibles grazas á intervención de esclarecidos próceres vinculados á nosa cidade. Por iso non é de estrañar que o álbum fotográfico de 1863 tivese a súa orixe na necesidade de recoñecer a transcendencia da decisión tomada pola Deputación provincial sobre a obra de dúas estradas que conducían á Torre5. Esta institución acordara por unanimidade, en sesión de sete de marzo, facerse cargo, a conta dos fondos provinciais, da totalidade do gasto da construción do camiño que se dirixía polos Pelamios a enlazar co da Torre de Hércules e a súa bifurcación coa rúa que leva este nome -actual Orillamar-, e outro de circunvalación que partindo da Torre de Hércules polo Orzán, á beira do mar, saíse cara á fábrica de vidros. Para iso, habíase ter en conta o carácter excepcional destas vías que conducían a un monumento tan notable, frecuentemente visitado por estranxeiros.

5

AMC. AC. Expediente instruído en virtude de comunicación do Gobernador da provincia manifestando que a Excma. Diputación provincial acordou sufragar a construción do camiño dos Pelamios ata a Torre de Hércules, como así ben o de circunvalación desde esta á fábrica de vidros, e o acordo tomado en consecuencia polo Excmo. Concello de adquirir un álbum para colocar as fotografías dos señores Gobernador e Deputados e das demais autoridades e persoas que tivesen prestado ou presten algún servizo de interese á provincia ou ao país galego, 1863- 1866. c- 1118.

No Concello, o nove de marzo, os edís Pedro de Encina6 e Luís Rivera propuxeron ao alcalde de entón, José María Abella, que adquirise un álbum en folio, no cal se fotografasen en grupo, individualmente ou na forma que mellor se estimase, “así al Excmo. Sr. Gobernador como a los individuos de la Excma. Diputación provincial”, e que este se conservase dentro dunha caixa sobre a mesa capitular, “poniéndose en su primera hoja una portada alusiva a demostrar el agradecimiento del pueblo hacia las personas que así demuestran interés por su prosperidad y engrandecimiento”. Na sesión plenaria do mesmo día7 aprobouse por unanimidade a proposta e autorizouse ao Presidente da corporación para que a custa do capítulo de imprevistos adquirise o álbum e os retratos fotografados: “(...) llenándose aquel en lo sucesivo con las fotografías de cuantas personas que con acendrado patriotismo y desinterés hicieren o hagan el bien de la provincia y del país gallego”. Unha Comisión especial formada por un Tenente de Alcalde, o Procurador Síndico e un Concelleiro debía de achegarse ao Presidente e individuos da Deputación a agradecer personalmente, en nome do Concello, tales desvelos e “(...) suplicar a la vez a los señores iputados dispensen a la Corporación municipal la alta honra de poner sus retratos, prestándose a la incómoda pero imprescindible operación de ser fotografiados en el día que se les suplique y hallen más conveniente”. O Alcalde pasou o cometido de comprar o volume, o 22 de maio, a Domingo Puga que, polas súas “relaciones y buen gusto”, o debía encargar no estranxeiro. A súa elegancia estaba fóra de toda dúbida e, se fose posible, na súa cuberta debía levar as armas da cidade ou, polo menos, un adorno semellante ao que se acompañaba. A idea foi aparcada e retomouse de novo catorce meses máis tarde, o 19 de setembro de 1864, coincidindo con poxa para a concesión do ferrocarril de Ponferrada a esta capital: “día que se inaugura para Galicia una nueva era de prosperidad y bienestar a la sombra de un compromiso formal entre el Gobierno de S.M. y una respetable empresa que se propone llevar a cabo la construcción de una vía férrea que ponga a este país en inmediata comunicación con el resto de la Península (...)”. Tras superar enormes obstáculos, a importancia deste feito foi tal que ás felicitaciones e organización de festexos públicos8 se uniu a proposta do alcalde Abella na que se designaba a un grupo de persoas que deberían ocupar un lugar no álbum de fotografías polos seus relevantes servizos a Coruña e Galicia.

6

Antonio Meijide destácao como un dos personaxes relevantes na definitiva consecución do establecemento na cidade do Instituto de Segundo Ensino en 1862. Este Rexedor foi secretario da Xunta Provincial de Instrución Pública. (MEIJIDE, 1991:72). Foi tamén proposta súa denominar rúa do Instituto á de Herrerías, onde se estableceu inicialmente este centro. AMC. AC. Libro de actas de acordos municipais, sesión 10 de setembro de 1863, c- 110. 7 AMC. AC. Libro de actas de acordos municipais, sesión 9 de marzo de 1863, c- 110. Nesta sesión tamén se tomou coñecemento da autorización, por parte do Gobernador Civil, de destinar 80.000 reais para as atencións do Instituto do orzamento da devandita provincia aprobado para 1862 e primeiro semestre de 1863. 8 Días 19, 20 e 21 de setembro.

Álbum de fotografías. Arquivo Municipal.

Aínda que na relación9 presentada figuraban esencialmente os nomes de políticos do momento, incluía algúns destacados homes das letras e as ciencias, ademais doutros sinalados veciños. A mesma burguesía decimonónica que reclamaba o progreso e a aplicación das novidades técnicas, tamén se sentía fascinada por aqueles personaxes de lenda e heroicos vinculados ao seu pasado; así que, como non podía ser doutro xeito, á cabeza da lista das persoas que debían formar parte deste álbum atopábase, logo da raíña Isabel II, a célebre heroína María Pita10, que ocupaba un lugar clave na historia da cidade e na memoria de todos os coruñeses, polo que debía ter unha páxina preferente: “(...) que con su arrojo sin igual infundió aliento a sus fatigados conciudadanos en el momento supremo de que el pabellón Británico tremolaba ya sobre las almenas de esta plaza para sustituir al Nacional.”. Supoñemos que, igual que sucedía con outras personalidades, pensarían realizar a súa fotografía a partir da iconografía existente baseada nas recreaciones históricas, tan do gusto da época. Seguíanlle dous intrépidos navegantes no reinado de Felipe III: os irmáns Bartolomé e Gonzalo García de Nodal, naturais de Pontevedra, “(...) quienes despreciando los peligros y embarazos que a las flotas españolas ofrecía el paso del estrecho de Magallanes, partiendo de Lisboa 9

Op. cit. nota 5. Anos máis tarde, propúxose levantar un monumento no seu honor. AMC. AC. Expediente de construción dun monumento dedicado a María Fernández da Cámara e Pita e de aceptación inicial da fotografía do bosquexo realizado por Francisco Vidal e Castro, 1880-1891, c- 969 (15). Expediente sobre erección dun monumento na praza de María Pita, en recordo dos heroes que loitaron no cerco da Coruña de 1589, personificados en Maior Fernández da Cámara Pita, 1890-1892, c- 986 (2). 10

descubrieron allende los mares, porción de cabos, la isla de los Reyes y otras menores a quienes hicieron nombre, en donde hallaron leones marinos cuyas pieles han traído a España. Descubrieron también el estrecho que buscaban a quien pusieron el nombre de San Vicente por ser su día, regresando a la Península con admiración de todos por la brevedad de tan dichosa jornada. Es de advertir que el Gonzalo fue llamado para esta célebre expedición de la Coruña en donde estaba sirviendo”. A lista dos predecesores que debían formar parte das páxinas deste prestixioso volume finalizaba cos ilustrados galegos Feijoo e Sarmiento. Enseguida, a mención de persoeiros centrábase nos homes de prol máis próximos ao seu tempo. Un bloque moi importante integrábano aqueles que impulsaran a construción da vía férrea A Coruña - Madrid. O grupo iniciábao o enxeñeiro coruñés Juan Martínez Picabia11, falecido en 1858. Seguíalle o presidente do Consello de Ministros: “El esclarecido e invicto capitán general Excmo. Sr. D. Leopoldo O`Donnell12, duque de Tetuán, conde de Lucena en prueba de grato recuerdo que la capital de Galicia conserva de su celosa administración hasta la cual estuvo casi constantemente desatendido este país habiendo logrado la Coruña durante aquella las obras de más importancia que tiene en su recinto terminadas unas y otras en vías de construcción.”. De igual forma, eran merecedores de tal recoñecemento: Antonio de los Ríos e Rosas “como un homenaje de eterna gratitud hacia el Congreso Nacional, del que es presidente en la legislatura actual, en que se votó la ley 15 de junio último aumentando el importe del presupuesto de nuestra vía férrea a lo que ha contribuido por su parte poderosamente” e Manuel Gutiérrez da Concha, “capitán general, presidente del alto cuerpo colegislador, cuando tuvo lugar la votación de la ley indicada, como prueba del alto aprecio y respecto hacía tan elevada corporación y por el extraordinario interés con el que ha favorecido el buen éxito de las gestiones de la comisión representante en la Corte de esta municipalidad”. A eles sumábanse os señores Benito Plá e Cancela, deputado en Cortes por esta capital; Fernando Rubine, terceiro tenente alcalde do Concello; Benigno Rebellón, deputado provincial, e Juan Montero Telinge. Os tres últimos, membros da Comisión xestora local sobre o ferrocarril, trasladáronse a Madrid co fin de gestionar a unión dos senadores e deputados galegos para activar a concesión de poxa das obras das seccións de Ponferrada a Coruña13 . Polo que respecta a outros senadores, incluíase a Saturnino e Fernando Calderón Collantes: “cuyo reconocido buen deseo y eficacísimos servicios en obsequio de este país en cuantas cuestiones se suscitaron en interés del mismo, y muy particularmente en la del ferrocarril, les hacen acreedores al distinguido aprecio y consideración y gratitud de todos los buenos gallegos”. Ambos irmáns foron grandes figuras da política decimonónica, desenvolvendo unha intensa actividade nos cargos que ocuparon. Saturnino Calderón desempeñou, entre outros postos, o de rexedor perpetuo da Coruña, membro do Colexio de Avogados da Real Audiencia e fiscal do Tribunal de Guerra do

11

A cidade tiña xa un busto do señor Martínez Picabia. AMC. AC. Expediente de aceptación dun busto do señor don Juan Martínez Picabia ofrecido á cidade pola súa viúva dona Josefa Delmonico, 1858-1859, c-967 (15). 12 Un anterior recoñecemento había ter lugar en 1860. AMC. AC. Expediente de agradecemento de Leopoldo O’Donnell, presidente do Consello de Ministros, con motivo do atentado frustrado do 6 de decembro, 1860, c- 996 (4). 13 Agradecementos e celebración dun banquete no seu honor. AMC. AC. Libro de actas de acordos municipais, 1864, c-111.

Reino14. A el, en 1851, cando era Ministro, dirixiuse o Concello rogándolle que tivese a bondade de interesarse pola consecución do establecemento do Instituto de Segunda Ensinanza nesta poboación (MEIJIDE, 1991: 61), do mesmo xeito que o fixo co seu irmán Fernando como deputado a Cortes por Ordes (MEIJIDE, 1991: 61, nota 11). Outro dos temas de transcendencia para os herculinos, cuxa resolución se alongara excesivamente no tempo, fora a derriba das antigas murallas. A concesión da súa demolición supuxo eliminar as barreiras que aprisionaban a cidade. Por iso debía de incluírse ao “distinguido, esforzado y bizarro teniente general Excmo. Sr. D. Juan Prim, conde de Reus, marqués de Castillejos, esa gran figura contemporánea que tantos días de gloria ha dado nuestra patria, combatiendo al frente de nuestros soldados en la reciente campaña de África; no sólo en prueba del alto reconocimiento que al pueblo coruñés merecen sus esclarecidos servicios militares sino también y muy particularmente por lo que favoreció las pretensiones de esta localidad contribuyendo con su influyente apoyo como ingeniero general cerca del gobierno de su majestad a fin de llevar a cabo el anunciado derribo de las murallas de la fortificación interior de la plaza, mil veces interrumpido hasta que dicho Sr. no coadyuvó poderosamente a obtener de una vez para siempre el buen éxito de nuestras gestiones”. De igual forma, nos trámites para a entrega á municipalidade dos terreos da demolida fortificación da praza sobresaíra Atanasio Alesón e Cobos, conde da Pena do Mouro, tenente xeral: “ or los eminentes servicios que prestó a La Coruña en la época de su mando como Capitán General de Galicia y que tanto han contribuido a mejorar sus condiciones.”. Así mesmo, durante o seu tempo á fronte da Capitanía Xeral iniciáronse as obras de construción do cuartel do Príncipe Alfonso (actual Atocha). Por outra banda, os arquitectos responsables do proxecto de urbanización dese espazo denominado Derribo -que chegaría a ser praza de Alesón e posteriormente praza de María Pita15- foran José María Noya16 e Faustino Domínguez; considerados ambos merecedores de figurar no álbum: “por los especialísimos servicios que en diferentes épocas y con la mayor abnegación han prestado a esta Municipalidad siempre que le fueron precisos y se los ha demandado”. Entre as numerosas obras das que foi responsable Faustino Domínguez17 estaba o proxecto de glorieta para o camiño da Torre de Hércules polo cal iniciouse o expediente no que está contido a orixe do álbum e, ademais, formara parte do grupo de coruñeses que en 1858, a instancias do entón deputado Juan Flórez (MEIJIDE, 1991: 64, nota 22), presentaran a demanda que reformulaba por cuarta vez o establecemento na Coruña do Instituto. Formaban parte deste elenco dous deputados que, como Juan Montero Telinge , foran alcaldes herculinos: Vicente Alsina19 e o citado Juan Flórez20. O 18

14

AMC. AC. Expedientes da Xunta de Policía, 1833, c- 2475. AMC. AC. Libro de actas de acordos municipais, sesión 6 de outubro de 1876, acordo de dar o nome de praza de María Pita á coñecida vulgarmente pola de Derriba /Sesión 27 de outubro colocar unha lápida de mármore branco co nome sobre unha das casas da proxectada praza, c- 115. 16 Arquitecto municipal, entre as súas intervencións o Teatro principal, hoxe Rosalía Castro. 17 Arquitecto provincial, pai de Faustino Domínguez Coumes-Gay -autor do edificio do Instituto da Guarda-. 18 Alcalde desde o 12 de outubro de 1854 a 26 de agosto de 1855. 19 Ademais de Deputado, foi varias veces Alcalde da cidade -decembro 1838 a decembro de 1839 e en 23 de xullo a 8 agosto de 1854-, Intendente e Gobernador. Progresista, membro da Xunta Provisional Gubernativa da Coruña en 1840. 20 Alcalde desde o 3 de marzo de 1846 ata o 23 de decembro de 1847 e desde 3 de maio de 1851 a 10 de xullo de 1854. 15

primeiro destacaba: “Por las esclarecidas dotes de tan ilustre patricio, cuyas virtudes cívicas le han granjeado en sus días el general aprecio de sus conciudadanos, quienes dedican este recuerdo de gratitud sobre sus cenizas a los servicios que ha prestado como Alcalde y como iputado por esta capital en épocas laboriosas y difíciles”. Tamén a el recorrera a municipalidade no intento de creación do Instituto en 1851, cando era deputado a Cortes (MEIJIDE, 1991: 61). Polo que respecta a Juan Flórez Freire a súa inclusión neste selecto grupo debíase aos numerosos beneficios que proporcionara á veciñanza, entre eles, o seu labor a favor do asentamento deste centro de ensino nesta urbe, buscando superar as reticencias de Santiago de Compostela e os problemas de financiamento. Desde 1846, participara activamente en varios dos intentos; e en concreto, en 1858, sendo deputado a Cortes, convocou a reunión dun grupo de coruñeses que propuxeron unha nova solicitude que foi apoiada polo Concello, pero non pola Deputación (MEIJIDE, 1991: 64). Así mesmo, promoveu destacadas actuacións como a derriba da vella Casa Consistorial; a ampliación e adecentamiento dos Cantóns; a recuperación e exitosa celebración de feiras e mercados21; o apoio para a construción do ferrocarril, o establecemento de Rolda municipal22, a permanencia na Coruña da cátedra do notariado23 e outras. Por outra banda, foi o impulsor de feitos tan significativos como o levantamento dunha nova vía urbana -a rúa do Socorro (hoxe Juan Canalejo)- coa edificación de fábricas, casas, almacéns e talleres no arenal do Orzán, para lograr dar ocupación a hombres, mujeres y niños de mayores de 10 años, hábiles para el trabajo, para que con el jornal que respectivamente ganen puedan adquirir lo preciso a su subsistencia24. Cando en 1862 se lle concedeu á cidade o establecemento do Instituto, o primeiro en anticipar ao Concello, oficiosamente, a boa nova fora o deputado Daniel Carballo Cousido (MEIJIDE, 1991: 62-63, 71-73 e nota 42). O Consistorio agradeceulle a súa intervención25, e en 1866 o claustro do centro educativo acordou en sinal de gratitude encargar o seu retrato. Para o alcalde Abella merecía figurar neste álbum porque co seu traballo contribuíra ao engrandecemento e prosperidade desta capital. Outras das súas importantes xestións, ademais da efectuada para a cesión por parte do Ministerio de Guerra á Facenda civil dos terreos da demolida fortificación, foran as realizadas en apoio ás obras do porto e á instauración da Escola Normal de Mestras en 186526 na rúa da Sinagoga número 3. A segunda muller do álbum era a señora María Juana de Vega, condesa de Espoz e Mina, duquesa da Caridade, “como obsequio tributado a la memoria de su ilustre esposo, el valiente General Mina, y como hija esclarecida de esta ciudad. No 21

AMC. AC. Expedientes de control de abastos e mercados. Regulamento para o bo servizo do Macelo público da cidade, setembro 1851, c- 8431. 22 AMC. AC. Expediente para o establecemento de Rolda municipal, 1846-1854, c- 9030. 23 Cando polo art. 2 do Real decreto de 20 de agosto de 1851 se ordenaba que se trasladase a Santiago. Parado pola orde de 12 de setembro de 1851, publicada no BOP o 29 de setembro. AMC. AC. Expediente de solicitude á Raíña de que se digne permitir continuar nesta cidade a cátedra de escribanos, 1851-1852, c- 7579. 24 Durante os anos 1852 e 1853 a cidade sufriu grandes temporais. O Concello resolveu para lograr mellorar o ornato público, dar garantías de seguridade, pero, sobre todo, lograr alivio á miseria pública desta capital, promover obras na zona do arenal do Orzán. AMC. AC. Expediente sobre regularización do terreo do Arenal do Orzán formando unha rúa para prolongar e embelecer a poboación... e promocionar estas obras para atender ao socorro da miseria pública producida pola calamidade que aflixe ao país: 24 almacéns. /1852/ /1853-1856/, c- 6326. 25 AMC. AC. Libro de actas de acordos municipais, sesión 1862, f. 85, c- 110. 26 Grazas ás súas xestións e ás de Pedro da Encina.

sólo por sus virtudes personales como protectora de los pobres, en obsequio de quienes se sacrifica sus intereses y su reposo dedicándose al cuidado de los enfermos, de los establecimientos públicos de Beneficencia y de la creación y dirección de las Asociaciones piadosas y benéficas, sino también como iniciadora, fundadora y fomentadora de las primeras y únicas escuelas de párvulos y de adultos que se establecieron en esta capital y continúan funcionando con general aplauso bajo la acción de su benéfica influencia.”. A que fora institutriz da Raíña desempeñara un importantísimo labor con motivo do cólera que asolara á cidade en 1854. Anos despois, en 1872, doou ao Concello un busto do seu marido e doce exemplares das súas memorias27. En representación da ciencia, estaba o xeógrafo galego Domingo Fontán, autor da Carta Xeométrica de Galicia, catedrático na Universidade de Santiago e profesor de profesores do Instituto coruñés (MEIJIDE, 1991: 100 e 101). Para rematar, no terreo dos poetas e escritores galegos achábanse José Ponte e Brañas e Benito Vicetto“por lo que con su talento y esclarecido ingenio ilustraron la literatura de este país”. Tamén se incluíu ao señor José Pascual López Cortón, filántropo ao que se debía o ter organizado e sufragado os gastos dos primeiros Xogos Florais de Galicia, que habían ter lugar na nosa cidade en 1861. Os traballos premiados e unha antoloxía da poesía coetánea galega editáronse posteriormente no Álbum da Caridade, así denominado porque os beneficios que reportase a súa venda destinaríanse ao Asilo de Mendicidade desta poboación.

Álbum da Caridade. Arquivo Municipal. 27

AMC.AC. Expediente sobre legado do busto do xeneral Espoz e Mina e de doce exemplares das súas memorias, feito pola súa esposa, 1872, c- 989 (12).

Estes eran algúns dos nomes que presentaba o alcalde Abella, pero: “los escasos momentos de que podemos disponer hoy no permiten detenerme a insinuar infinitos nombres por mil títulos de reconocimiento de este ilustrado pueblo y término por tanto rogando a V.E que se digne acordar como dejó indicado (...)”, de aí que suxerira o nomeamento dunha comisión que se ocupase de recompilar datos para obter “una colección tan completa de patricios ilustres y hombres virtuosos y eminentes como puede formarse de los que de algún modo sirvieron a nuestra ciudad o a Galicia en general”. A Corporación coruñesa tomou coñecemento da proposta do Alcalde e, considerando a imposibilidade de resolver con calma e tranquilidade sobre o asunto nun momento de tanta alegría e celebración para a cidade, acordou pasar aos señores concelleiros Rivera, Marchesi e Muñoz, membros da Comisión especial, para que se servisen informar e propoñer a todas aquelas persoas que cresen dignas de ocupar un lugar no álbum da municipalidade polos seus meritorios servizos. Con data de 30 de decembro a Comisión manifestou por escrito a dificultade do encargo e as súas dúbidas sobre quen eran os máis indicados para figurar no libro local -uns por ser xa grandes personaxes da historia, outros porque a distinción era froito das súas obrigacións, outros por ser retribuídos polo municipio e “(...) otros, al ocuparse de los intereses locales o generales con su inteligencia, ejercieron actos voluntarios por los que habrán obtenido ya, si lo merecieron, las consideraciones y recompensas que tributó la opinión pública a los que tienen la pretensión de dirigirla con sus escritos”- , e centrou a súa visión na gratitude aos impulsores da vía férrea, xa que este era o principal asunto nese momento e motivo dos grandes festexos. A Comisión incluía á Raíña e ao Príncipe Alfonso, Augusto de Ulloa e Castañón, e Froitos Saavedra Meneses 28 e consideraba que eran tantos os que secundaran esta causa tan importante para A Coruña e Galicia que en rigor era difícil particularizar nuns individuos en detrimento doutros. Logo das indicacións feitas, volvíase deixar á decisión do Presidente da Corporación coruñesa a elección de persoas cuxas fotografías xulgase merecedoras para formar parte do álbum. O volume adquiriuse e, en sesión de 9 de xaneiro de 1865, o Pleno decidiu aprobar a conta do seu custo e gastos, que importaba oito mil cen reais, presentada polo concelleiro encargado ao efecto, Domingo Puga, resolvéndose que dita cantidade se pagase ao interesado con cargo ao capítulo de imprevistos do orzamento municipal en exercicio29. Un mes máis tarde, en febreiro, con motivo da adhesión ás manifestacións de gratitude á raíña Isabel II pola cesión das tres cuartas partes dos bens do seu real patrimonio á Nación, o Concello decidiu solicitar as fotografías da Raíña, o Rei e Real Familia para colocar “en un lugar preferente del Álbum que la corporación posee, a fin de perpetuar la memoria de sus protectores.”30

28

O santiagués Ulloa e Castañón foi ministro de Fomento en 1864, e o ferrolán Saavedra Meneses fora director xeneral de obras públicas e deputado a Cortes pola provincia. Ambos foron nomeados Fillos Adoptivos e Predilectos da Coruña. AMC. AC. Libro de actas de acordos municipais, sesión 10 de outubro de 1864, c- 111. 29 AMC. AC. Libro de actas de acordos municipais, 1865, c- 111. 30 AMC. AC. Expediente de adhesión e recoñecemento á raíña Isabel II polo ofrecemento de bens do seu patrimonio para salvar a Facenda pública, 1865, c- 996 (07) e libro de actas de acordos municipais, sesión 21 de febreiro de 1865, c- 111.

Aínda que o libro xa fora comprado, non debía de ser fácil a obtención das imaxes, así que de novo na sesión plenaria de 10 de xullo de 1866, e a raíz do acordo de solicitude de fotografías das persoas que mandaban a escuadra do Pacífico e asistiron ao combate do Callao, o Alcalde recordou á Corporación a pronta resolución da proposta que realizara en setembro de 1864. O Concello decidiu por unanimidade que o seu Presidente obtivese polos medios convenientes os retratos dos individuos comprendidos na proposición segundo a Comisión nomeada ao efecto, agora formada polos señores Muñoz, Vázquez e Folla, ademais doutras que esta considerase dignas de figurar no álbum31. Ata aquí o noso coñecemento sobre esta singular obra. Se o desencadeante do encargo do primeiro álbum fora o recoñecemento das personalidades que contribuíran ao desenvolvemento e mellora desta poboación, sobre todo polo establecemento da vía férrea, o segundo tiña como obxectivo agasallar a unha única persoa pola súa destacada obra benefactora. Curiosamente foi en 1883, ano da inauguración do ferrocarril, cando o Concello, en sesión de 20 de marzo, acordou regalar un álbum de autógrafos a Eusebio da Guarda González en proba de gratitude polos beneficios que xenerosamente está dispensando ao pobo32. Nese momento era testemuña da súa actividade filantrópica a construción da nova igrexa de San Andrés33 e estaba en marcha a proposta presentada para levantar un edificio destinado a Instituto de Segunda Ensinanza, Escola de Artes e Oficios e Estación Meteorolóxica. (MEIJIDE, 1991: 137). O 27 de agosto o tenente de alcalde Antonio Labaca presentou o volume, cuxa adquisición encomendouse ao rexedor Luís Miranda que á súa vez llo solicitou ao seu irmán Emilio, da empresa Núñez e Miranda -fábrica de tecidos da Coruña-, para que o encargase a París. O seu custo fora de mil trescentas trinta e cinco pesetas, e cincuenta e catro céntimos34. A proposta do rexedor Labaca, o álbum debía levar a seguinte dedicatoria35: “El Ayuntamiento y pueblo de la ciudad de la Coruña, dedican este álbum al Sr. Don Eusebio da Guarda como prueba de profundo reconocimiento y gratitud por haber construido de nueva planta, y a sus expensas, la capilla de San Andrés.” Para recoller os autógrafos que debían subscribilo, decidiuse enviar beixamáns aos presidentes das principais sociedades de recreo36 e aos directores dos xornais37, informando de que o

31

AMC. AC. Libro de actas de acordos municipais, 1866, c- 111. E copia de acordo en: expediente instruído en virtude de comunicación do Sr. Gobernador da provincia manifestando que a Deputación provincial acordou sufragar a construción do camiño dos Pelamios ata a Torre de Hércules como así ben o de circunvalación desde esta á fábrica de vidros... 1863-1866, c- 1118. 32 AMC. AC. Expediente para dedicar a Eusebio dá Garda un álbum en proba de gratitude, 1883. c- 996 (09). 33 Concluída en outubro de 1884, pero inaugurada o 17 de maio de 1890 segundo consta na lápida de mármore esculpida en letras de ouro á esquerda da porta principal (ASPE, 1967). A súa apertura ao público atrasouse a causa do litixio sobre a súa propiedade entre don Eusebio e a Irmandade da Paz e Misericordia. 34 AMC. AC. Libro de actas de acordos municipais, sesión de 10 de setembro de 1883, c- 118. 35 Aprobada polo Concello en sesión de 24 de setembro de 1883. Ibid. 36 Tertulia de la Confianza, Tertulia de Amigos, Reunión Recreativa de Artesanos, Casino Coruñés, Liceo Brigantino e Eco Coruñés. 37 El Clamor de Galicia, La Voz de Galicia, El Telegrama, El Diario de Avisos, El Anunciador, Las Noticias e El Boletín Federal.

exemplar se achaba instalado na Secretaria da Corporación municipal á disposición de todos os que quixesen deixar o seu testemuño. A obra estaba protexida por “un estuche de peluche carmesí con cantoneras de plata, y una bella inicial de don Eusebio da Guarda”, realizado por Boado López Delpán, “profesor de la Escuela de Bellas Artes, quien se negó a recibir retribución alguna en atención al fin destinado” (MEIJIDE: 1991: 51, nota 5). Este volume foi un xesto máis das moitas homenaxes que recibiu don Eusebio dos seus veciños. Tras el, co tempo, virían o busto38, a placa de bronce39, a estatua40, o retrato41 e os actos fúnebres42, entre outros. A agradecida cidade herculina nunca esqueceu ao home que a honrou con importantísimas construcións como a citada reedificación da igrexa de San Andrés (actual castrense), as Escolas Graduadas43 (CEIP Eusebio da Guarda), o mercado da praza de Lugo44 (hoxe desaparecido) e o Instituto de Segunda Ensinanza (IES Eusebio da Guarda).

38

O seu e o da súa esposa de mármore branco de Carrara, cos seus correspondentes pedestais de mármore verde escuro, enviados polo Concello para colocar en lugar preferente no salón de actos do Instituto. Realizados polo escultor Raffaello Romanelli de Florencia. AMC. AC. Expediente de entrega ao Concello do edificio Instituto dá Garda e traslación ao novo local do Instituto de Segunda Ensinanza e Escola de Belas Artes, 1890-1915, c- 2432 (5). 39 Colocada na escaleira de honra do Instituto, segundo acordo do Concello de 29 de agosto de 1890. Ibid. 40 Construción dunha estatua de bronce dedicada a don Eusebio da Guarda. A iniciativa do Concello foi seguida dunha subscrición pública e incluso se chegou a acuñar medallas conmemorativas nas que figuraban esculpidos os bustos de don Eusebio e dona Modesta, a súa esposa. O monumento foi obra de Elías Martín, inaugurado o 28 de xuño de 1891. No pedestal lese: “A Eusebio da Guarda. El pueblo de La Coruña MDCCCXCI.” (ASPE, 1967). AMC. AC. Expediente de actividades con motivo da inauguración do monumento a Eusebio da Guarda, no xardín do Instituto de 2ª ensinanza que leva o seu nome. 1891, c986 (7) y V.a. Expediente. s/n 1950 sobre o traslado do monumento a Eusebio da Guarda e construción dun novo basamento con motivo do proxecto de urbanización da praza de Pontevedra. c-8829 (21). 41 Realizado por Pardo Reguera en 1896, colocado nas dependencias do Palacio municipal. 42 AMC.AC. Expediente sobre o falecemento do ilustre patricio coruñés Sr. don Eusebio da Guarda, 1897, c- 976(1); e Libro de actas de acordos municipais, sesión de 20 de marzo de 1897, c- 126. 43 En 1896 iniciáronse as obras, que concluíron en 1898. 44 Entregado á cidade mediante escritura pública do 30 de setembro de 1901.

Bando do Alcalde. Arquivo Municipal.

BIBLIOGRAFÍA: Álbum de la Caridad: juegos florales de La Coruña en 1861 seguido de un mosaico poético de nuestros vates gallegos contemporáneos. / edición costeada por José Pascual López Cortón. Edición facs.: Madrid: Giñer, DL.1989. Reprod. facs. da ed: Coruña: Imprenta del Hospicio provincial a cargo de Mariano M. y Sancho, 1862. ASPE SANJURJO, Eduardo. Ilustres benefactores del siglo XIX. Don Eusebio da Guarda. La Coruña Paraíso del Turismo, Verano 1967. A Coruña, 1967. ------ El inspirador y propulsor del Ferrocarril de Galicia. El Alcalde don Juan Flórez Freire. La Coruña Paraíso del Turismo, Verano 1969. A Coruña, 1969. ------ Una coruñesa de ayer. Juana de Vega. La Coruña Paraíso del Turismo, Verano 1973. A Coruña, 1973. BARREIRO FERNÁNDEZ, Xosé Ramón. Historia de la ciudad de La Coruña. A Coruña: Editorial de la Voz de Galicia, 1986.

------ Parlamentarios de Galicia: biografías de deputados e senadores (1810-2001). Santiago de Compostela: Parlamento de Galicia e Real Academia Galega, 2001. BARREIRO LÓPEZ, Bernardo. La capilla de San Andrés de La Coruña y el Instituto da Guarda. Galicia Diplomática. Año III, nº 36. Santiago de Compostela, (9 de septiembre 1888). ------ Un ilustre prócer coruñés: Daniel Carballo. Revista del Instituto José Cornide de Estudios Coruñeses, nº 22. A Coruña: Instituto José Cornide de Estudios Coruñeses, 1986. GARCÍA BARROS, Jorge. Medio siglo de vida coruñesas 1834-1886. Del miriñaque al “tren veloz”. A Coruña: Grafinsa, 1970. MEIJIDE PARDO, Antonio. Eusebio da Guarda y el Instituto de 2º Enseñanza de La Coruña. A Coruña: Galicia Editorial S.A., 1991. ROMERO TOVAR, Leonardo. Dibujos y pinturas en álbumes del siglo XIX: una variedad del ut pictura poesis". Homenaje a Francisco Ynduráin, Pamplona: Institución Príncipe de Viana, 2000, 331-342. SÁNCHEZ GARCÍA, Jesús Ángel. Faustino Domínguez Domínguez y la Arquitectura gallega del siglo XIX. A Coruña: Diputación Provincial, 1997. TETTAMANCY GASTÓN, Francisco. Apuntes para la Historia Comercial de La Coruña. Edición facs. A Coruña: Ayuntamiento, 1994. Reprod. facs. da ed : A Coruña. Tip. El Noroeste de J. Fernández García: Librería Regional de E. Carré Aldao, 1900. VERDERA FRANCO, Leoncio. Historia de la Capitanía de Galicia. La Capitanía General en la historia de Galicia. A Coruña: Diputación Provincial, 2003. VV.AA. Catálogo de la exposición. La fotografía en las colecciones reales. Madrid: Patrimonio Nacional y Fundación La Caixa, 1999.

125 anos do IES Plurilingüe Eusebio da Guarda Unha fabulación baseada na realidade Benigna Vidal Tomé Profesora de Lingua e Literatura Galegas Xefa de Estudos do IES Plurilingüe Eusebio da Guarda ( 2010-2014)

Un primeiro de outubro de 1890 tiña lugar o solemne acto de apertura do curso académico e con el comezaba a funcionar o Instituto da Guarda na praza de Pontevedra, polo tanto hoxe, un de outubro de 2015, celebramos o 125 aniversario desta, a nosa casa. Postos a conmemorar este acontecemento, os antigos profesores xa xubilados, os antigos alumnos, mulleres e homes xa, e os que aínda permanecemos nel, botámonos a escribir sobre o “Instituto”, e certamente indagando no pasado desta institución, podería escribirse, non un libro como de certo se vai facer, senón varios, pois son tantas as vidas que observaron estas paredes que se as escoitamos cando desaparece o barullo dos seus moradores, semella que nos falan.

Instituto da Guarda

Cheguei eu a este instituto un primeiro de outubro de non hai moito coa ledicia daquela á quen lle outorgan o destino soñado, aínda que algo temerosa, primeiro porque era enfrontarse ao descoñecido e segundo porque este non era un instituto calquera, era o Eusebio da Guarda, o máis antigo da cidade, o de máis prestixio, o dos catedráticos

dicían “de pata negra” porque alí chegaban os de máis méritos e, se non estaba á altura? E, se non era o que esperaba? Cruzara a praza de Pontevedra e estaba diante do edificio do Instituto que tiña visto innumerables veces e ao que mirara outras tantas cunha envexa que agora se convertía en satisfacción, temor... pero de súpeto pareceume outro, non sabía se subir pola escaleira central ou por unha das dúas ramplas laterais que van confluír ás tres portas centrais. A fachada, alí ao seu pé, semellou monumental, coas súas elegantes arcadas, cornixas e columnas que non apreciara nunca tan fermosas. Petei na porta do medio, non había timbre senón chamador, petei unha vez, dúas e ata tres veces; cando me abriron, detívose realmente o tempo, aquela entrada era como a dun pazo, o chan era de lousas grandes de pedra e, enfronte había unha escaleira de forma imperial, cun tramo de ida e dous de volta, cos chanzos de cantería con balaustrada de mármore branco tallado, foran feitas en Carrara por D.Pedro Nicoli, con dúas estatuas exipcias a ámbolos dous lados sostendo cadanseu facho; entraba a luz por seis ventás que miran aos patios interiores, dándolle todo isto un aspecto grandioso.

A fachada do Instituto

Escaleira principal de forma imperial. Fotografía do profesor D. Mario Simón García

Ensimesmada estaba contemplando tal fermosura cando o señor Serafín, que así se presentou o conserxe, sinaloume dita escaleira cando eu me dirixía xa á dereita. Por aí non era, porque segundo me informou, nos baixos estaba a Escola de Belas Artes e Oficios. Como? A Escola de Belas Artes e Oficios, aquela na que ensinaran o Profesor Don Xosé Ruiz Blasco, o pai de Picasso, e o Profesor Don Román Navarro, e onde o xove Picasso aprendeu as súas primeiras leccións? Algo estaba pasando, certo é que esa Escola funcionou aí desde a inauguración do Instituto, pero xa había tempo que a trasladaran e, aí agora, polo que eu sabía, estaban as oficinas da administración, secretaría, o despacho da Directora e os diferentes Seminarios; contaba tamén a planta baixa cunha exposición permanente de minerais, mapas e edicións antigas de libros, así como un Museo de zooloxía con gran variedade de aves e outros animais que se debe a Don Víctor López Seoane, o maior especialista en ciencias naturais de Galicia no século XIX e profesor do antigo Instituto.

Escola de Artes e Oficios nos baixos do Instituto Fotografía pertencente á publicación El Republicanismo coruñés en la historia.

O señor Serafín, un pouco sorprendido da miña estrañeza, acompañoume ao primeiro andar ao despacho do director, don Joaquín Agra Cadarso, segundo me dixo. Realmente non sabía qué pasaba, ese non era o nome do director que eu esperaba. Alí, diante da porta agardei a que me anunciara o conserxe, e axiña pasei; alí estaba, detrás dunha mesa grande de madeira, ao fondo unhas ventás enormes con cortinas de veludo vermello, ao lado esquerdo un moble cunha radio que debía ser nova do trinque e, á dereita unha vitrina con trofeos; o despacho era moi espazoso. El ao ver que observaba a radio, comentoume que fora feita á man en Chicago, nesas collíase a BBC durante a guerra. A continuación fíxome unha serie de preguntas sobre o meu destino anterior e recalcoume a sorte que tiña de vir para o Instituto, e tamén o que se esperaba de min. Eu non as tiña todas comigo, pero iso acabou por poñerme nerviosa. “O que se esperaba de min”, que quería dicir?, menos mal que o viñeron buscar, parecía tamén nervioso, e deu por rematada a miña presentación; crin que me ía marear, alí non se aturaba coa calor.

No corredor fixen memoria, Don Joaquín María de Agra Cadarso, Catedrático de Lingua e Literatura Española, foi nomeado Director do Instituto alá polos anos corenta, substituíndo ao Sr Míguez Tapia que fora nomeado Director do Instituto Masculino (curso 1942-43), actual IES Salvador de Madariaga. Eu sabía del por coñecer a súa Historia de la Literatura Española que publicara en 1964.

Corredores do Instituto. Fotografía do profesor Don Mario Simón García

De novo sentín que estaba perdida, un corredor que me pareceu eterno; para onde tomar? E neste dilema estaba cando oín unha voz que me preguntaba se era a señorita profesora. Era unha voz cantareira, pareceume encantadora, era unha muller doutro tempo, vestía saia negra longa e camisa de lazada branca, a súa presenza deume a confianza que necesitaba para seguir. Pero, que estaba pasando? Era, dixo, a Señorita Margarita Trulock Bertorini, Encargada de Curso, de Lingua Inglesa; todo nela era amabilidade. Era a tía do Premio Nobel de Literatura, Camilo José Cela! Levoume á sala de profesores e, se pensei que o mareo xa estaba superado, ao entrar alí, crin morrer. Ao redor dunha impoñente mesa de madeira, os profesores sentaban en cadeiras de veludo verde, a maioría eran homes, pero tamén había algunha muller, realmente impoñía a escena; case non se decataron da miña presenza; e logo, que esperaba? A Señorita Trulock fíxolle un sinal a un dos que estaban sentados e veu xunta nós, presentoumo, Don Daniel Bescansa Aler, Catedrático de Historia Natural e Secretario do Instituto. Axiña fixen memoria, este profesor foi tamén director do Instituto, precisamente substituíndo ao profesor Agra Cadarso. Cóntase no Boletín da RAG (289-293) que en 1918 ingresou no Instituto Eusebio da Guarda e en 1923 e 1924 foi alumno de Física e Química do catedrático Don Gonzalo Brañas Fernández, a quen el admiraba e ao que lle debemos o primeiro Gabinete radiolóxico da capital (1899) e do que sería alumno axudante na Universidade e posteriormente Profesor Axudante de Clases Prácticas. En dito Boletín lembra o Profesor Bescansa o traballo que realizaba o seu mestre no Observatorio do Centro, relativo ao magnetismo terrestre e á electricidade atmosférica, traballo que seguiu Don Manuel Ruibal á morte de Don Acisclo Campano en 1916 e que continuaría el definitivamente ata 1931 como así o indica o “barógrafo de pesas”

que se conserva no IES Salvador de Madariaga e que procede do Observatorio do Instituto.

Don Gonzalo Brañas Fernández, Don Fermín Bescansa, Don David Fernández Diéguez e alumnos de Instituto en 1930. Arquivo Ríos Panisse.

Definitivamente estaba na década dos corenta. Todos estes profesores que lle deron prestixio ao Instituto e dos que era sabedora, agora víñanme á cabeza de xeito diáfano como se tivese traballado con eles, no seu tempo. O asunto do Observatorio meteorolóxico sempre me fascinou; como un instituto podía ter un observatorio? Pois tíñao xa que, como souben, en 1854 unha Real Orde dispuxo que deran comezo observacións meteorolóxicas en Universidades e Institutos de Segunda Ensinanza a cargo do profesor de Física. E aquí estaba, no exterior do edificio, na azotea, un quiosco octogonal que remata nun pico, situado a máis de tres metros de altura ao que se chega por unha fermosa escaleira de caracol de madeira; a azotea está limitada por unha balaustrada de pedra con columnas nos ángulos, onde se situaban distintos aparellos de medición que achegaban os datos de temperatura, presión, ventos, humidade e precipitacións que se analizaban no gabinete do andar inferior. O conxunto forma un auténtico “prisma do tempo atmosférico”, pois nel estivo instalada durante décadas unha estación meteorolóxica que por case vinte e cinco anos foi a única da cidade. Incrible!

Observatorio meteorolóxico e escaleira de caracol. Fotografías do artigo de Don Xosé A. Fraga publicadas en La Opinión

A miña curiosidade polo Observatorio do Instituto levárame a interesarme por el, pero nunca pensei que puidera preguntarlle ao Profesor Bescansa polo labor realizado polo seu admirado Profesor Brañas. Segundo me contou, o Observatorio seguiu recollendo datos meteorolóxicos ata o ano 1926 e o remate da actividade tivo lugar en 1930 ou 31 cando instalaron na Cidade Xardín o observatorio dependente do Observatorio Central Meteorológico. El, moi amable, deume a benvida e en alto presentoume; sentín como todos se volvían e me miraban, eu creo que só vin a un que se erguía e non escoitei o que dicían, acercouse e saudoume. Era o profesor Don Eugenio de la Torre Enciso, o Interventor, Profesor Encargado de Curso e da especialidade de Ciencias Naturais. Por ter lido un traballo sobre os profesores da República represaliados no Franquismo, lembrei a De la Torre Enciso como un dos que no ano 1937 fora confirmado no seu posto, pero sancionado con inhabilitación para desempeñar cargos relacionados coa cultura e a educación, como tantos outros profesores, e que en 1941 lle fora levantada dita sanción ao presentar recurso. De la Torre Enciso foi discípulo do gran Don Isidro Parga Pondal, fundador do Laboratorio Xeoquímico de Galicia e traballou con el no estudo da xeomorfoloxía dos granitos galegos; ademais De la Torre Enciso continuou os labores cartográficos de Don Gabriel Martín Cardoso e, a el tamén lle debemos a clasificación tripartita da costa galega, por non esquecer que foi membro numerario da RAG, lendo o seu discurso de ingreso no Paraninfo deste Instituto, que versaba sobre Avanzos no coñecimento da xeomorfoloxía de Galicia, ao que lle contestou o membro numerario Don Isidro Parga Pondal, presidindo o acto o director do Instituto Don Sebastián Martínez-Risco y Macías, como quedou recollido no Boletín da Entidade. Foi tamén membro fundador da RAG de Ciencias. É dicir, unha eminencia

que eu recordaba por ter lido a súa clasificación das costas galegas en rías altas, centrais e baixas, coa que moitos están de acordo aínda hoxe.

Reseña da RAG sobre o ingreso de Don Eugenio de la Torre Enciso

Despois acercáronse outros e puiden coñecer a Don Juan Díaz Terol, Catedrético de Filosofía; Don Juan Sancho de San Román, Catedrático de Matemáticas; Don Carlos Advenir Naud, Profesor de Lingua Francesa; Dona Josefa del Pino Salgado, Profesora de Lingua Italiana; Señorita Dolores Ackerman Hanisch, Profesora de Lingua Alemá; Don Ramón Diz García, Profesor de Lingua Grega; Don Antonio Respino, Profesor de Lingua Latina... Así que había profesores de inglés, francés, italiano, alemán e mesmo portugués! Estaba no pasado ou no futuro? Isto semellaba un verdadeiro instituto plurilingüe! A situación seguía a inquietarme, todo era moi formal, estaba atordada e non entendía nada. Nesas estaba, dando a man a este, ese, aqueloutro, cando anunciaron a dous profesores , crin que volvía ao presente, que serían dous compañeiros coma min que tamén se presentaban a tomar posesión, pero ao mirar á porta vin a dous xoves, pero polas súas garabatas xa me decatei que seguía na posguerra. Eran, segundo oín, o Profesor Adxunto de Matemáticas, Don Fermín Rodríguez Losada e de Matemáticas tamén o Profesor Encargado de Curso, Don Gumersindo Rey de Castro. Ao primeiro lembrábao desempeñando labores de Xefe de Estudos e tamén como vítima dun accidente de tráfico aos corenta e sete anos; del dicían as alumnas que se preocupaba moito e era máis ca un profesor e, de feito consérvase unha comedia escrita por el, Una nueva teoría (1946), de ambiente estudantil, dedicada a todos os alumnos, especialmente ás alumnas do 7º curso, promoción de 1946. De Don Gumersindo Rey de Castro, como non lembrar que foi un dos fundadores da Academia Galicia xunto cos irmáns Carlos e Luis Seoane e tamén con Miguel González Garcés. A Academia que rompeu co tabú do ensino laico privado durante o franquismo. De Rey de

Castro lembran os seus alumnos os excepcionais dotes personalidade, a sinxeleza e humanidade.

didácticos e, da súa

De súpeto apareceu un profesor novo que se achegou ao grupo, era Don Antonio Meijide Pardo, Profesor de Xeografía e Historia. Por fin tiña a certeza de que estaba na posguerra! Cantas veces consultara o libro do Profesor sobre o Eusebio da Guarda!

Portada do libro de Don Antonio Meijide Pardo sobre o Instituto

Agora tiña a oportunidade de preguntarlle... Non sabía por onde empezar, pero axiña o fixo el, polo que eu máis ansiaba coñecer: Acaso xa pasara polo Paraninfo? O Paraninfo!

O Paraninfo

E alá me fun co mellor guía que podía ter. Explicoume mentres nos dirixiamos ao Salón que este piso acollía o Paraninfo que ocupa o corpo central da fachada principal e é de servizo común para o Instituto e Escola de Belas Artes; locais para a dirección, secretaría e despacho do secretario, cuarto de togas. Como? Cuarto de togas? Estaba noutra época! Portería, cuarto de bedeis, un laboratorio de química e seis aulas, dúas para música e as outras para as distintas materias. Chegaramos xa ás porta do Paraninfo, era un recinto duns vinte e un metros de longo por sete de ancho e seis de altura con dúas tribunas nos extremos onde me somerxín nun ceo de pinturas ao fresco do profesor Don Román Navarro, tres medallóns de figuras con alegorías das ciencias e das artes e coas paredes igualmente pintadas, agora polo hábil coruñés Don León Bianchi.

Pinturas do teito do Paraninfo de Don Román Navarro. Representación da Pintura (próxima á cabeceira do Paraninfo)

Representación da Literatura, concretamente da Poesía (parte esquerda da escena central)

Representación da Literatura, concretamente da Novela ( parte dereita da escena central)

Representación da Música (próxima aos pés do Paraninfo). Fotografías do Profesor D. Faustino Porras

Era algo incrible, fermosas vidreiras en azuis, verdes, vermellos... que o artista (un anónimo artesán) uniu con cobre; bancadas e cadeiras tapizadas en veludo vermello, lámpadas a modo de arañas de bronce para o alumeado de gas e, o chan, de madeira con listóns enteiros, sen un corte...!

O Paraninfo: vidreiras

O Profesor facía fincapé na fermosura do recinto e eu non tiña ollos para contemplar tamaña beleza, cando apareceu un home co mesmo uniforme que o Señor Serafín, era o bedel, o Señor Ferreiro, que nos lembraba que se acercaba a hora da apertura do curso e precisaba arrombar o Salón. O Profesor Meijide estaba entusiasmado e eu aínda máis, levoume ao segundo andar e xusto enriba do Salón indicoume que se situaba a biblioteca, a ámbolos lados dúas cátedras e dous grandes salóns destinados a gabinete de Historia natural e Física,

en comunicación coas aulas citadas; cuartos de arresto. Como? Cuartos de arresto? Non preguntei, pero imaxinei que serían como as nosas Aulas de convivencia! E tamén, as vivendas para os conserxes e porteiros. Como? Vivían no Instituto? E mais os seus fillos, é dicir, toda a familia! Máis arriba, o gabinete que dá acceso ao Observatorio. Sobre este, como xa estaba informada, non lle pedín noticias. Esta especie de pazo que serve de instituto, díxome, débese a don Eusebio da Guarda, o benefactor que desinteresadamente se ofreceu ao concello para construír ás súas expensas este edificio cuxo destino sería ser Instituto e Escola de Belas Artes e Oficios. O seu arquitecto foi Don Faustino Domínguez Coumes-Gay. Estaba abraiada por todo o que me estaba sucedendo, cando oímos soar unha campaíña, era de novo o señor Serafín, chamaba para a apertura do curso. Vas oílo moitas veces, é o encargado de entrar nas aulas para avisar coa campaíña que rematou a clase, bisboume o Profesor Meijide, do que tamén sabía que fora Secretario do Instituto durante corenta e cinco anos. Seguín ao meu guía e entramos no Paraninfo, fomos sentar cos demais profesores e, ao pouco chegou a Dirección que tomou asento nas cadeiras de veludo vermello da tribuna da dereita e axiña tomou a palabra o Señor Director: En la realización de esta faceta del deber que el cargo que desempeño me impone, pretendo, que la austeridad más severa sea la tónica del trabajo, que por su naturaleza casi exclusivamente expositiva, resulta de por sí poco grato y más aún: fastidioso. Fuera mi deseo ungirlo de la profunda emoción y del sentido de responsabilidad que me embarga al participaros en dosis mínima nuestras inquietudes y afanes durante un curso de docencia; emoción y sentido que a más de propio recojo y transmito del Claustro al que me honro en pertenecer. Isto era nivel! E esta, unha verdadeira apertura de curso! A miña primeira reflexión foi para o meu tempo, aquel no que abandonamos o discurso ben feito e ben pronunciado. Era un pouco triste, nós, os profesionais da palabra, cando foi que deixamos de darlle importancia a oratoria? Y a fuer de pórtico, y alejado de toda pretensión exhibicionista, quiero tan solo patentizar ante vosotros en este solemne acto, lo que ha constituído la razón de ser de nuestro trabajo durante el curso que finalizó: una santa inquietud y un constante anhelo de superación. Así concretamente. Y ese ha sido el móvil de nuestro modesto, pero incesante batallar. A continuación pasou a facer a Memoria Académica do curso finalizado para rematar: Mi obligada gratitud por la delicada atención que prestásteis a mis pobres reflexiones. El recuerdo cariñoso para quienes dentro de esta casa realizan otra magnífica labor educadora y docente –el Claustro del Instituto Masculino-; la voz de aliento más sincera para nuestros alumnos y a todos el saludo más cordial. ¡Quiera Dios seguir inspirando nuestra obra para su mayor gloria y grandeza de nuestra España!

Memoria académica do curso 1942-43 sendo Director D. Joaquín Mª de Agra Cadarso

O certo é que estaba noutra época! Noutra época sen dúbida! Porque así foi como me informaron de que a continuación sería a santa Misa, oficiada por Don Pedro Álvarez González, Profesor de Relixión que este curso substituía a Don Diego Uña Calleja, ao tempo que se anunciaba que os Exercicios espirituais estarían dirixidos polos Padres xesuítas, Padre Marcelino Gil e Padre Rubinos, na igrexa de Juana de Vega á que se desprazarían as alumnas en horario lectivo durante oito días antes da Semana Santa. E aínda máis, nomeábanse seis señoritas que iniciarían o ensino da “ Escuela del Hogar”. Non me sorprendeu a “disciplina” que se instaurou ao remate da guerra e que era impartida por señoritas afíns ao Réxime, que desde logo estaba moi lonxe de tender á igualdade, e lembrei aquela orde de 26 de febreiro de 1953: El Bachillerato cursado en los Centros docentes femeninos podrá regirse por un plan propio, en el que figurarán obligatoriamente las enseñanzas adecuadas a la vida del hogar y aquellas que especialmente preparan para profesiones femeninas (Ley de Orden de la Enseñanza Media de Don Joaquín Ruíz-Jiménez). Canto temos percorrido! Pero o que si o fixo foi o anuncio dos Exercicios espirituais, aínda que pensándoo ben, de que me estrañaba? Estaba ante un ensino confesional católico que tiña unha premisa fundamental, a educación de acordo coa moral e dogma católicos. Esquecía que estaba vivindo no ano 42? Por outra parte, comentábanme os compañeiros que as alumnas estaban encantadas con asistir aos Exercicios porque as charlas dábanas o Padre Rubinos e o Padre Marcelino Gil, que eran unhas boísimas persoas e que as facían reflexionar sobre a vida e máis cousas, e mesmo algunhas choraban e, ademais, a esas horas non había clase! Así que estaba vivindo o momento en que os alumnos estaban separados das alumnas! pero aínda no mesmo edificio! A proba eran as palabras do director. Que historia a do Instituto! Segundo me comentaban, as alumnas entraban pola praza de Pontevedra e as súas aulas estaban no primeiro andar, e os alumnos facíano pola rúa Modesta Goicuría e as súas clases impartíanse no segundo andar. Non coincidían nunca por estar as portas de acceso ás escaleiras de Modesta sempre pechadas, e os recreos eran a distinta hora. Funcionaban coma dous centros independentes, pero no mesmo edificio. E isto foi así

desde a guerra ata 1947 cando se rematou o instituto masculino na cidade escolar, hoxe IES Salvador de Madariaga, e trasladáronse ao novo centro os rapaces. Seguía confusa, pero cada vez con máis ganas de empezar. Como sería o meu alumnado? De súpeto o señor Serafín veu ao meu encontro e sinaloume o casilleiro que me correspondía na sala de profesores, alí atoparía toda a información dos cursos e grupos que me tiñan asignado, así como as aulas correspondentes e o diario de clase. Ás doce tería que estar na aula de sétimo, último curso da promoción de 1936-1943. Sétimo curso! A promoción da guerra! Isto era verdadeiramente interesante! Estaba asistindo á aplicación do Plan de Bachillerato da II República Española, do chamado Plan Villalobos que se produciu en 1934 sendo ministro de Instrución Pública Filiberto Villalobos. Comprendía o Plan sete cursos e estaba subdividido en dous ciclos, un elemental de tres anos e un ciclo superior de catro, que se mantivo na España dos sublevados e tamén a partir de 1938 ata 1953 con Pedro Sainz Rodríguez, ministro de Educación Nacional de Franco, aínda que no novo plan de bacharelato aplicouse a Ley de la Reforma de la Segunda Enseñanza (20 de setembro de 1938) na que había un Exame Final de Estado ante un tribunal de profesores universitarios e agora, a Lingua e Literatura española de ser a disciplina que ocupaba o primeiro lugar do currículo ( que representara o triunfo oficial da Escola Española de Filoloxía, especialmente dalgúns representantes como don Américo Castro) cedía o seu posto á Filosofía e á Relixión, planeando sempre, ademais, a preocupación moral do alumno.

Solicitude de matrícula de 7º curso. Curso 42-43

Materias de 6º e 7º de bacharelato. Curso 42-43

Non quedaba tempo, xa oía subir en tropel pola escaleira central con gran barullo o alumnado, mirei e todas eran rapazas, claro, só alumnas! Entraban falando e dirixíanse ás súas aulas, eu busquei o señor Serafín, pero xa o tiña á miña beira, acompañoume a aula e cando puxen o pé na porta, as alumnas erguéronse e saudáronme. Fíxenlles un sinal para que sentasen, e así o fixeron. Estaba descolocada! As alumnas levantándose e dándome os bos días! Eran trinta chicas, sentaban en pupitres corridos de madeira, parecéronme maiores, pero era pola roupa, saias ou vestidos por debaixo dos xeonllos, ningunha con pantalón. Na parte de arriba conxunto de xersei e chaqueta, se non levaban vestido. Todas usaban medias claras de cristal e zapatos planos ou con un tacón mínimo. A maioría tiña o pelo á altura dos ombreiros, recollido para atrás con diadema ou pinzas facendo un topete, deixando a fronte despexada; as melenas eran case que todas rizadas. Axiña souben que me ía levar ben con elas. Presenteime e notei como me esculcaban. Claro... levaba pantalóns! Busquei a listaxe entre os meus papeis e foron erguéndose a medida que as nomeaba. Era como nunha película en branco e negro, doutra época.

Listaxe de Sétimo. Curso 1942-43. Aportación de dona Mª Luísa González Cebrián

Sétimo curso. Promoción 1936-1943. Fotografía do álbum de Mª Luísa González Cebrián

Decidín que o mellor nesta primeira clase era falarlles un pouco da miña materia, e de que se tiñan que esforzar para rematar o bacharelato e poder presentarse ao Exame de Estado, que non tivesen medo, que elas ían poder superalo. E así fun rompendo o xeo que se dá sempre o primeiro día, e elas foron collendo confianza e contábanme os seus seis anos no Instituto ao que botarían en falta cando rematasen. Lembraron o seu Exame de Ingreso nos corredores do Instituto, dicían que cheos de rapazas, o medo a non superalo, e logo, a ledicia cando souberon que eran aptas e, como correron a dicirllo a Dona Rosa Buján, a directora do Colexio.

Colexio da Guarda

Despois, eses seis anos que pasaron sen apenas decatarse; aínda lembraban cando eran unhas nenas, xogando á mariola nos recreos, indo á praia de Riazor a xogar ás mareas ou a Cachaza buscar a bicicleta. ¡Hola amigas, aquí estamos! ¡Os acordáis! Latábamos y jugábamos Alquilábamos bicicletas Comíamos piruletas Bollos bombón (en el Cisne) Barquillos y caramelos berlangos Los famosos pirulís De dos colores y largos. ¡No podemos olvidarnos! ¡Que bien lo hemos pasado! Recordar aquellos tiempos ¡No podemos olvidarlos! Mª Luísa González Cebrián

Praza de Pontevedra. El Cisne. De El Republicanismo coruñés en la historia

Tamén o que lles impoñían ao principio as “Lacianas”, as señoritas de Fogar, así era como as denominaban, por ser Laciana o apelido dunha delas, aínda que logo descubriron como enganalas traendo feitas da casa as mostras de punto de cruz, lagartera... Ou o conserxe, o señor Serafín, que hai que ver o que mandaba, máis ca algúns profesores, aínda que xa había tempo que o tiñan gañado, a forza de estar tantos anos... Pero o feito que máis recordaban polo barullo que chegou a facer e sobre todo porque xa as colleu de maiores, foi unha orde que chegara das autoridades educativas pola cal todas as alumnas tiñan que levar mandilón. Elas negáronse, pero ante a insistencia do Director, foron ás aulas das pequenas e colléronlles os seus mandilóns para facerlle ver ao Director que non lles servían. O caso foi que cando as pequenas se viron sen os seus mandilóns, acusáronas ao Director e este castigounas sen a excursión que tiñan prevista de final de curso. Pero non acabou aquí a historia, para ir á excursión fixeran unhas rifas, ademais de pedir unha axuda á Deputación, que se devolveu, e cos cartos das rifas decidiron mercar unha imaxe de Santo Tomás que levaron ao Director para que as perdoara, pero el díxolles: Me clavásteis un puñal y ahora me lo sacásteis, pero la herida me sigue sangrando. Dicían que era tráxico! Todo o lembraban agora con risas e un pouco de nostalxia. Pero non todo foron risas, como non lembrar a guerra? Daqueles carteis que pedían o Estatuto de Galicia e do que se falaba con normalidade, pasouse a non falar nada do asunto.

Cartel para o Estatuto de Galicia de Camilo Díaz Valiño.1936. Carteis de El Republicanismo coruñés en la historia

Cartel para o Estatuto de Galicia de Castelao. 1936

A guerra quedaba lonxe, pero aínda a sentían tan cerca! Algunhas facían memoria dunhas barricadas que houbo pola rúa Real e a desfeita a causa dunha explosión no Teatro Rosalía de Castro. Dicían que houbera detidos. Pero sobre todo aquelas saídas aos sotos de Facenda, dicían que eran simulacros por se había bombardeos e, o que máis as impactou foi o que lles sucedeu a algúns rapaces do Instituto. Apuntáranse un día que viñeran uns homes de azul pedindo voluntarios, crendo que era para facer traballos de voluntariado, e aos poucos días chamáronnos a filas, á guerra. Os pais protestaron, pero non houbo nada que facer. Foi moi duro! E as cousas que contaban....Na clase había unha rapaza que estivera no Alcázar, e case morren de fame! Viñera tan delgada... Por outro lado, tamén recordaban que cada vez que o bando de Franco tomaba unha cidade ou caía unha zona, todo o Instituto saía á Praza de Pontevedra a celebralo, cantaban e non había clase. Pero agora había que pensar no futuro, preguntábanse cantas aprobarían o Exame de Estado, dicían que era tan difícil! E, se fose así, cantas poderían ir á Universidade? Algunhas xa sabían que os pais non podían envialas porque a situación económica non o permitía, sabían que xa fora de abondo o estudar sete anos, e que agora cumpría poñerse a traballar; outras, que pertencían a familias que consideraban que á muller, iso de estudar unha carreira non lle reportaba nada, sabían que era o seu final nos estudos, quedáballes buscar un marido e casar, porque niso consistía o mellor futuro para elas; finalmente estaban as que poderían continuar se tiñan sorte e aprobaban o Exame, normalmente procedentes de familias cunha situación económica desafogada. Pero hoxe todas empezaban con ilusión o seu derradeiro ano no Instituto.

Teatro Rosalía de Castro. A Coruña 1936 De El Republicanismo coruñés en la historia

Rúa Real 1936. De El Republicanismo coruñés en la historia

Eu estaba entusiasmada escoitando; era outra época! Semellaba estar soñando, pero sabía que dun momento a outro isto ía acabar. E así foi, porque xa oía o Señor Ferreiro tocando a campaíña para avisar que rematara a clase. Despedinme, non sen pena, porque me estaba temendo que alguén ía desfacer o encanto no que entrara non sabía moi ben como.

Graduación da Promoción de 1936-1943

El Ideal Gallego faise eco da Graduación dos bachareis de 1943

E así foi, porque nada máis saír ao corredor vin un barullo de rapaces e rapazas, uns con cascos nas orellas e outras atendendo aos móbiles sen levantar cabeza. Estaba no meu tempo! Dirixinme á sala de profesores para ver se estaba no certo e podía compartir con alguén o meu soño, pero xa me decatei ao entrar que si estaba no século XXI. Aínda que a sala era a mesma, os profesores estaban ou atendendo as PDAs ou nos computadores. Estaba certamente na miña época! Fun indagar rapidamente nun computador naquel curso no que vivira ata había uns minutos, e o resultado foi que no curso académico 1942-43 matriculáronse 1.224 alumnas, clasificadas da seguinte forma: Ensino oficial.......................

411 alumnas

Ensino colexiado..................

642



Ensino particular...................

143



Ensino libre............................

15



Dispensas de escolaridade....

13



Total ..................................... 1.224 E, finalmente solicitaron a expedición do Título de Bacharelato, 63 alumnas. Cantas foron á universidade desas sesenta e tres que acadaron o Título de Bacharelato? Cantas das seguintes promocións? Non o sei, pero o que si sei é que todas tiñan unhas arelas de saber incribles e todas querían cambiar o mundo para acadar o posto que lles correspondía por méritos propios na sociedade.

Lila Valcárcel, Mª Portal Panisse, Adela Panisse e Mercedes Bao. Arquivo Ríos Panisse

E así, despois de tomar posesión da miña praza de profesora no IES Eusebio da Guarda, saín á Praza de Pontevedra e contemplei o que sería o meu Instituto xa para sempre.

IES Plurilingüe Eusebio da Guarda 2015.Fotografía do profesor D. Mario Simón García

Bibliografía Fraga, Xosé A.: O “prisma do tempo atmosférico” La Opinión, Domingo, 11 de maio de 2014 Lorenzo Vicente, Juan Antonio: La enseñanza media en España (1938-1953): El modelo establecido en la ley de septiembre de 1938 y la alternativa del anteproyecto de 1947, Ediciones Universidad de Salamanca, 1998

Martín Zorraquino, Mª Antonia: La enseñanza de la lengua española en el Plan Villalobos (1934), en Actas del II Congreso sobre Historia de la Enseñanza Media en Aragón. Celebrado en el IES «Goya» de Zaragoza del 11 al 14 de abril de 2011 Meijide Pardo, Antonio: Eusebio da Guarda y El Instituto de 2ª Enseñanza de La Coruña Morán, Carmen: Las enseñanzas de la República, El País, 17 de abril de 2006 VVAA, El republicanismo coruñés en la historia, Ed. Ayuntamiento de La Coruña, 2001 http//academia.gal/imaxin-boletíns-web/paxinas.do?id=240 La educación en la Dictadura WWW.upct/seeu/_as/divulgación_cyt_09/Libro_Historia_Ciencia/web/mapa-centros Memoria Académica del Curso 1942-43 del Instituto Femenino de Enseñanza Media de La Coruña. Fotografías: Álbum fotográfico de Mª Carmen Díaz Oubel Álbum fotográfico de Mª Luísa González Cebrián Álbum fotográfico da Familia Ríos Panise Fotografías particulares do profesor don Mario Simón García Fotografías particulares do profesor don Faustino Porras Robles: “ As pinturas do salón de actos do Instituto Eusebio da Guarda” en Alén da chuvia, maio de 2014, nº 6 de Cadernos escolares de literatura do Instituto Eusebio da Guarda.

O meu agradecemento: Ás antigas alumnas do Instituto Femenino, dona Mª Luísa González Cebrián da Promoción 1936-1943 e a dona Mª Carmen Díaz Oubel, da Promoción de 1941-1947 . Á miña compañeira, a profesora dona Mª Rosario Soto Arias, pola súa colaboración inestimable. Ao meu compañeiro, o profesor don Mario Simón García que me aportou as fotografías

Fachada do Instituto na actualidade. Foto de J. Carlos Rivas

Get in touch

Social

© Copyright 2013 - 2024 MYDOKUMENT.COM - All rights reserved.