POESIA EN QUECHUA CHASKASCHAY

POESIA EN QUECHUA Dd CHASKASCHAY Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman POESIA EN QUECHUA Dd CHASKASCHAY Quito-Ecuador 2004 Poesía en quechua/Chaskascha

112 downloads 253 Views 2MB Size

Recommend Stories


TERMINOS DE PARENTESCO EN QUECHUA
UNIVERSIDAD NACIONAL MAYOR DE SAN MARCOS MAESTRIA EN LINGÜÍSTICA CURSO: PROFESORA: VARIACIÓN SOCIOLINGÜÍSTICA Mg. MARÍA CORTEZ MONDRAGÓN TERMINOS D

La Poesia Peruana en 1940
La Poesia Peruana en 1940 de solaz portico para el gran piblico peruano, sidode1940 O haque mas satisfacci6n para los grupos selectos. Con decir que e

Story Transcript

POESIA EN QUECHUA Dd CHASKASCHAY

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

POESIA EN QUECHUA Dd CHASKASCHAY

Quito-Ecuador 2004

Poesía en quechua/Chaskaschay Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman 1a. Edición

Ediciones ABYA-YALA 12 de Octubre 14-30 y Wilson Casilla: 17-12-719 Teléfono: 2506-247/ 2506-251 Fax: (593-2) 506-267 E-mail: [email protected] Sitio Web: www.abyayala.org Quito-Ecuador

Ilustraciones

E.K. y Jorge Chirinos

Impresión

Docutech Quito - Ecuador

Fotografía

ISBN:

Urpi Adela Anka Ninawaman

9978-22-355-X

Impreso en Quito-Ecuador, 2004

Dedicatoria

Dd

Astalamanta munakusqay Intitaytapaq Killamamapaq Lliw apunchiskunapaq Sumaq pacha mamapaq

Mi agradecimiento de siempre para nuestro sol y nuestra luna mi eterno y profundo cariño para todas nuestros dioses en especial para pachamama.

Munakusqay papaypaq Don Florenciopaq Wayllukusqay mamaypaq Doña Luciapaq

Con agradecimiento de hija Para mi querido papá Don Florencio Carlos Anka Con cariño de hermana Para mi linda mamá Doña Lucia Rios Umiyauri

Lliw sunquywan mast’arini Kay puymachakunata Lliw mundupaq.

Entendiendo mi corazón brindo mis poemitas para todas las personas.

Sobre la Autora

Dd

Me llamaron Eugenia Carlos Ríos. Pero yo soy ch’aska Anka Ninawaman. De mi misma Ch’aska: lucero del amanecer. De mi padre Anka: aguila. De mi madre Ninawaman: halcón de fuego. De mi pueblo poeta quechua rebelde.

A los seis años de la puna baje al pueblo de Yuari Espinar. A los siete años me llevaron a la cuidad de Arequipa a trabajar. A los 15 años retorne a mi querido pueblito e inicie mis estudios. Hoy en esta hermosa tierra de Ecuador culmino mis estudios de post grado en la Facultad latinoamericana de ciencias sociales. Yo lucero del amanecer, águila, halcón de fuego, "agradezco a la vida que me ha dado tanto" y ha mis Apus que siempre me inspiraron.

Agradecimiento

Dd

Agradezco con profundo gratitud y cariño a mis amigos pintores por las ilustraciones de este poemario: E. K y Jorg e Chirinos.

Indice

Dd

Intrurusuncha/Introducción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 SIRINITA APUMALLKUMANTA/SERES MITICOS ESTRELLAS, SIRENAS, CONDORES Y VICUÑAS ALADAS . . . . . . . . . . . . . Ch’askaschay/Estrellita fugaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chay sirinitan/Esa sirenita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Yaku mama/Piadosa mujercita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Taqataqaq wallatacha/Taqataqa wallatita . . . . . . . . . . . . . . . . . Kiyucha kiyo/Kiyo kiyo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sapo sapito hanp’atu/Sapo sapita hanp’atitu . . . . . . . . . . . . . . . Apu mallku kundur apuchin/Apu cóndor mallku . . . . . . . . . . . Sani chukcha wik’unita/Vicuñita cabellitos finos . . . . . . . . . . . .

YUYAYSAPA MISICHAKUNAMANTA/DE GATITOS SALVAJES Y PUMAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rumanu quwa/Gato puma quwa . . . . . . . . . . . . . . . Wak’a quwa/La diosa nutria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Misino/Misino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Yuyaysapa pumacha/Sabio pumita . . . . . . . . . . . . . . Q’illu qalawa/Lagartito de oro . . . . . . . . . . . . . . . . . INKANTUYUQ LLAQTAKUNAMANTA/DE DIOSAS MONTAÑAS Y CIUDADES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Qusqumama sumaq llaqta/Cuzco mama buena tierra Chuqik’irawchaw/Chuqik’iraw . . . . . . . . . . . . . . . . . Pachatusan/Pachatusan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MAMA KUKACHAMANTA/DE COCA MAMA Y ALIMENTOS SAGRADOS . . . . . . . . . . . . . . Ch’ulla ñawicha/Mi pequeña hojita . . . . . . . . Cocacha santa remidio/Hojitas santa remedio . Kukacha wachacha/Soltera hojita de coca . . . Kukacha/Coca sagrada . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

15 16 18 20 24 28 32 36 40

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

43 44 48 52 56 58

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

63 64 70 74

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

77 78 80 82 86

12

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Kuka mama yunka mama/Yunga mama, Kukacha mamacha/Coca mama . . . . . . Ch’awiyuyu mama/Ch’awiyuyu mama . Qañiwa mama/Qañiwa mama . . . . . . .

hojitas de ........ ........ ........

coca .... .... ....

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

90 94 96 100

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

105 106 108 112 116 120 124 128

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

133 134 136 138 140 142 144 146 150 154 158 164 166

HUK VIDAMANTA KUNDINARUMANTAWAN/ DE OTRAS VIDAS, CONDENADOS Y MALEFICIOS Mama kutipakuqkuna/Niños malcriados . . . . . . . . . . Huq vidamanta/De la diosa negra y sord a . . . . . . . . Gallu waqay/Canto del gallo rojo . . . . . . . . . . . . . . . Kunan tuta musquyniypi/Anoche en mis pesadillas . Lluq’ichay/Brujeria maleficio . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kundinaru/Condenaro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sirinitaq inkantun/Encanto de sire n a . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . .

VIDA VIDACHAMANTA/DE TRAGUITOS, DE AMORES Y DE LA VIDA VIDITA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Perdidunan rikukuni/Me hallo jodido . . . . . . . . . . . . . . . Urpituchay/Mi palomito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sunquta allinta frinana/Timoneando el corazón . . . . . . . Ama qhawawaychu/No me mires mal . . . . . . . . . . . . . . Mana valiq manzano/Manzano sin valor . . . . . . . . . . . . . Mana qarayukuq/Gente sin corazón . . . . . . . . . . . . . . . . San Lurinso yaraqaycha/Patrono del hambre . . . . . . . . . Papay huwis tininte/Papay juez teniente . . . . . . . . . . . . Viajirita urpicha/Palomita viajera . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wamp’uli ch’iwarcha/Mala fe traguito . . . . . . . . . . . . . . . Rusi War tragucha/Rosi War traguito . . . . . . . . . . . . . . . Vida vidascha/Vida vidita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Intrurusuncha

Dd

Mamitakuna papitukuna runamasiykuna, kay sumaq wawayku munakusqayku ch’askascha. Sunquykuta sinchitapuni kusichishan kay sumaq rimaychanwan, kay sumaq pinsaychanwan.

Wawacha kaspaqa escuylachanman faltayukuqlla, Sapallantaq tariatapas qukuq. Chaymi wawachamantapuni umasapa chivichayku nispa wiñachikurayku. Kunantaq kaypi qilqasqan intitaytaq munayninpi, killa mamaq kawsaynimpi runakunaman chayarinqa.

Kay puymachakunan vidanchista, kawsayninchista willashan. Imaynas uharikunchis, tusurikunchis, avispiqa waqarikunchis chaykuna kashan.“Apu mallku”, “Yuyaysapa pumacha”, “Wanp’uli ch’iwarcha”, “Kundinaru”; lliw puymachakunapi.

“Ch’askaschata” qhawaykuspa kiyucha kiyu hina tusuyukunsun. Wayracha phawariqtintaq apu mallku hina p’aqlaqiyusun. Yaraqaycha chayaramuqtintaq sapitu k’ar k’ar, sapitu kullkull kullkull nispa takiykusun. Kusikuymanta runa masiykuna taqa taqaykaysiwaysis.

Mamá Lucicha y Papá don Flurencio

14

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Introducción

Dd

Hermanitas, hermanitos; runa como nosotros. En estos momentos, nuestra hija ch’askita, con su pensamiento y sus poesias, a nuestro corazón esta haciendo muy, muy feliz. Desde huahuita le acariciabamos su cabecita y le deciamos: “Chivito cabezonita inteligente que cosas todavía no se pensaran en su cabecita”. Ahora aquí esta su palabra y su pensar. Gracias a nuestro padre Sol y a nuestra madre Luna podremos leerlo.

En “Apu mallku”, “Yuyaysapa Pumacha”, “Wanp’uli Ch’iwarcha”, “Kundinaru” y en todos los poemitas, escrito esta nuestra vida, lo que nos bailamos, nuestros temores y lo que nos reimos de la vida. Cuando veamos “chaskascha”como Kiyitu kiyu bailemos la danza del kiyu kiyu. Si cae la tristeza como Apu Condor que palmoteen nuestro piececitos. Si la barriguita nos pide comidita cantemos sapito k’ar k’ar, sapita kullkul, kullkul.

Hermanitas, hermanitos; runas como nosotros, ahora de alegria por esta vez, todos taqa taqemos con “chaskascha”.

Mamá Lucicha y Papá Florencio

SIRINITA APUMALLKUMANTA

DE ESTRELLAS, SIRENAS CONDORES Y VICUÑAS ALADAS

Pintura: Jorge Chirinos Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

16

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Ch’askaschay

Dd

Ch’askaschay ch’aska ñawischay p’unchay p’unchaytas purinki muchila q’ipichayuq calli callinta tutan tutantataq urmaykamunki yanaykiq ch’ukllanman manataq wiqsaqa wiñanchu kay wata q’aya wata niwanki

yaw ch’askaschay amalla culirachiwaychu chunpichaykita aysarikuspa phulluchaykita k’aywirikuspa p’isqi mankachaykita uqarispa kutiripuy phawaylla lliphipipikuspa urmayamusqayki chiqaqllanta manaraq ch’illmiyurushaqtiy quyllur quyllurmanta ch’aska ñawichayki k’anchayaramuwanqa.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Estrellita fugaz

Dd

Estrellita ojitos de lucero dia a dia caminas con tu mochilita violeta por calles y plazas y de noche a noche bajas como estrella fugaz a la chosa de tú enamorado y nunca crece la barriguita este año al otro año me prometes

oye estrellita fugaz ¡basta de bromas! jala tu fajita alza tu manta tu ollita de quichua también y vete, por el mismo camino que caíste, antes que cierre mis ojos tus ojitos estarán centelleando, de entre las estrellas desde lo alto del cielo.

17

18

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Chay sirinitan

Dd

Chay sirinitan kunkachallanwan takispalla encantarun awkinchista quri chukchachanwan llamispallataq kadinarun

chaymi kay muchuy wata mast’arakamun wataramun yaku para mamata.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Esa sirenita

Dd

Esa sirenita con su voz cautivadora le encantó a nuestro dios y con su cabellito de oro lo encadenó bajo el lago. Desde ese día todo se encantó, la lluvia se olvido de nosotros la tristeza extendió sus alas.

19

20

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Yaku mama

Dd

Kay yana phuyucha munay warmicha, nuqanchis patapiña, p’uyñu q’ipiyusqallaña chatu aysayusqallaña uqi llikllachanwan llikllayarakamun. Iphu iphuchamanta chhiri unu samaychan q’usñirimushanña, ch’iñi ruru wiqiychan t’akakamushanña. Kay warmicha para yaku mama, intiq taytaq urphun sunqun chayaytaraq, killa mamaq rakin sunqun hunt’aytaraq t’inpuriramushan wasaparamushan. Kunallanmi, p’uyñu p’akiytaraq hich’ayakamunqa, chatu chhalluytaraq talliyakamunqa.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Yasta hich’ayakamunpacha yaku para mama, talliyakamumpacha sumaq allin kawsay, sunqunchis hunt’aytaraq sunqunchis chayaytaraq, manañan pipas amachanmanchu tukukunan kama.

21

22

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Piadosa mujercita

Dd

Una negra nubecilla como piadosa mujercita extiende su manta gris sobre nosotros.

Sobre su espalda carga un tumi de barro, en sus manitas jala dos cántaros finos.

Esta mujercita mamá de las nubes, como fresco aliento ya empieza a evaporar granitos de cristal, como nueva vida sus lágrimas empiezan a gotear. Esta mujercita piadosa esta haciendo rebalsar con su fresco aliento al tumi del padre sol al cántaro de la madre luna. Esta linda mujercita ahora, ya mismo, romperá su tumi de barro también su cántaro fino.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Que viva la nueva vida, ya esta aquí el fresco aliento de la mamá lluvia, ya rompió su tumi de barro también su cantarito fino, ya nadie podrá impedirlo hasta su última gota.

23

24

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Taqataqaq wallatacha

Dd

Taqa taqa wallatacha paru paru uyacha yana yana ñawicha

wawaypa chakichan hina pukay pukay chakicha pintay pintay chakicha last’ay last’ay makicha taqa taqa chupacha taqa taqa wallatacha taqa taqa nispa p’istuykuway taqa taqa nispa chhiripipas rit’ipipas taqa taqayunanchispaq

taqa taqa wallatacha taqa taqa nispa munaraykuway taqa taqa nispa mayu ulayta ulayusun qucha tuytuyta tuytuyusun taqa taqa wallatacha taqa taqa nispa taqa taqaychaykita yacharachiway taqa taqa nispa

Poesía en quechua/Chaskaschay

wawaywan taqa taqayunaypaq. Taqa taqa wallatacha taqa taqa nispa lafrachakuyta yacharichiway taqa taqa nispa wawanwan phalaripunaypaq.

25

26

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Taqataqa wallatita

Dd

Taqa taqa wallatita taqa taqa patito, carita dorada ojitos negros.

Taqa taqa huallatita, taqa taqa para arriba taqa taqa para abajo, como mi huahuita paru paru carita, pinta pinta piececitos taqa taqa potito.

Taqa taqa cantorcito de quenas, taqa taqando cobíjame con tus alas, taqa taqando olaremos las olas del río, taqa taqa taqando olaremos las olas del lago entre vientos y granizos. Taqa taqa huallatita enséñame a taqa taqar yo te enseño a silvar.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Taqa taqa patito enséñame a taqa taqar, con mi huahuita taqa taqando taqa taqaré. Taqa taqa patito, taqa taqando enséñame a volar, con mi huahuita alzaré vuelo taqa taqando.

27

28

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Kiyucha kiyo

Dd

Imallamansis urayamunki hayk’allamanchis urayamunki hatun punapi tiyakuq kiyu waylla wayllapi tiyakuq kiyu kiyucha kiyu, kiyucha kiyu paranallanpas yachakuq kiyu rit’inallanpas yachakuq kiyu kiyucha kiyu, kiyucha kiyu

imallamanchis urayamunki hayk’allamanchis urayamunki aqarapilla llikllitachantin chhullullunkulla husut’achayuq kiyucha kiyu, kiyucha kiyu

imallamanchis urayamunki hayk’allamanchis urayamunki uhallaykipas michina kashan ch’ukllallaykipas ruwana kashan kiyucha kiyu, kiyucha kiyu muyuykusunchu kiyu muyuyta tusuykusunchu kiyu tusuyta lluq’imanñataq kiyucha kiyu pañamanñataq kiyucha kiyu kiyucha kiyu, kiyucha kiyu

Poesía en quechua/Chaskaschay

Kiyo kiyo

Dd

Ñiña de las punas carita de ángel alitas de abanico.

¿A qué vino a estas tierras a tierras bajas? viviendo en las altas punas jugando en los waylla wayllas bailando en su chocita de nieve cantando kiyo kio, kiyo kio. Niña de las punas cantorita de nieves, ¿a qué viniste a qué bajaste? con su mantita de nieve con su sandalias de helada y su sombrerito de escarcha silvando kiyito kio, kiyito kio.

Niña de las montañas cantorita de las punas, ¿a qué viniste a qué bajaste? habiendo que pastar su ovejita teniendo que repajar su chocita ay kiyo kio, kiyo kio.

29

30

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Cantora de lluvias niña de nieves. ¿Qué vientos te trajeron de las altas punas? sabiendo que va caer lluvia sabiendo que va rodar viento ay kiyo kio, kiyo kio.

Entonces niña de las punas cantorita de las montañas, bailemos la ronda de la despedida rondemos la dansa del kiyito kio, a la izquierda kiyo kio a la derecha kiyo kio dando vueltas kiyo kio, kiyo kio.

Pintura: Jorge Chirinos Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

32

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Sapo sapito hanp’atu

Dd

Sapito hanp’atitu hanp’atita sapita llaqtayuq wasiyuq quri qullqichayuq. Nuqataq wasi wasinta llaqta llaqtanta wakcha kayniypi muyuyushani.

Qanri quri ñawi sapito tutan tutantin qhashwayushanki, sapitu kullkul kullkul sapitu k’ar k’ar nispa.

Nuqataq wakcha kayniypi tutan tutantin maris marista waqakuni.

Yaw sapitu k’ar k’ar yaw sapito kullkul kullkul sut’inta willayukuway, yanayankichu yuraqyankichu?

Poesía en quechua/Chaskaschay

willaylla willayukuway quri ñawi sapito, paqsanqachu puqunqachu? chaymanhina lavadiruman Maldunaduman ripukapunaypaq.

33

34

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Sapo sapita hamp’atitu

Dd

Sapito hamp’atita hamp’atita sapito, con tierra y casa con plata y oro.

Y yo pueblo en pueblo casa en casa sin oro sin plata.

Y tú sapita cantorcita ojitos de oro, noche a noche cantorita hanp’atita k’ar k’ar sapitu kullkul kullkul. Y yo sin lluvia, sin tierra, noche a noche me lloro en silencio.

Oye sapita, ojitos de oro: no me engañes. Primero me dices: k’ar k’ar será año de cosechas, luego me dices kullkul será año de hambruna.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Sapita k’ar k’ar sapitu kullkull, sin tu cantorcita haces que me pierda, a Maldonado a lavar oro en esta mi pobreza sin tierra y sin lluvia.

35

36

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Apu mallku kundur apuchin

Dd

Altun phawaq machu inka, inti taytaq churin mallku killa mamaq wawan kuntur, wayraq ñawpaqinta phawaspa chikchiq sunqunpi phukllaspa, runakunata kusichiwankiku. Apu kuntur mallku, ch’ullpariy k’inrariy pacha tinpumantapacha, yana ternuchayuq yuraq kurbatachuq colegialito q’ala chakicha.

Apu kuntur mallku pacha paqarmantapacha iscuylallapiña sunquchayki. Liyiyta qhillqayta yacharuspataq, saq’a saq’arikuspa rit’i rit’i patapi, valicha waynuchaykita tecno box, roco box tusuychaykita, t’alaq t’alaq nispa q’ala chakichayki t’aqlaqinpacha.

Kusikuymanta apukunaraq silvariyunku

Poesía en quechua/Chaskaschay

wayrakunataq muyuriyunku ichhukunataq tusuyunku.

Inti waykutaqa iphu iphu chawpichapi, yuraq algudunchawanhina munaychata qisacharukunki, paña lafraykita aysarispataq p’istuykunki urpi yanaykita, chhiri phukumuqtintaq lluq’i lafraykita saq’arispa aswanta p’istuykunki urpi yanaykita. Phisqa pachaq timpumantaña, phalaq phalaq nispa phalaykamunkichis, hatun lamar quchaman thanta machu unkuykichis lluch’urpariq. Phalaq nispataq phalaramunkichis lamar quchamanta, muchila q’ipichayuq yuraq zapatuchayuqkama colijialituman tukuspa. Phalaq nispataq phalaripunkichis intiq k’anchayninman, q’uñikuq kusikuq waka mikhukuq estudiuy yachakuq, mana hayk’aq machuyaq sumaq apuchiskuna.

37

38

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Apu cuntur mallku

Dd

Phalaq phalaq doctor mallku primer inca. Desde tiempos antiguos hijo del sol su engreído de la luna.

Desde este tiempo al revés, desde este mundo inclinado, ere s colegialito de terno negro de lindas corbatas blancas pero sin zapatitos.

Colegialito de pampa escuelita aprendiendo a leer y escribir, libre extiendes tus alas delante de los vientos, con tu cuadernito de papel vuelas y giras jugando, en el centro de los mistis alegrando nuestras vidas. Saliendo de pampa escuela feliz con sus buenas notas, vuelas y giras al revés hacia las cordilleras, ya en la cima de los nevados sacudes tus alas de nieve, tus piecesitos p’alaq p’alaq palmotean sin zapatos.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Entonces los vientos silban las nubes danzan, y tú, gira que te gira, tu wayno valicha tu tecno box, roco box, con tu chalina blanca a veces de terno negro.

Ya en la clausura del año, sobre las cordilleras con tu poncho negro cobijas a tu palomita, si cae la nieve a tu palomita alzando la ala derecha vuelves a cobijarla hasta el verano.

Cuando amanecen despues de 500 años, con los cabellitos blancos desde las cordilleras bajan, a las aguas del mar a bañarse, a dejar sus viejos cascarones de sierpe. En un solo giro phalaq emerg e n de las profundas aguas, con mochilitas azules con zapatitos blancos nuevamente colegialitos, eternamente jóvenes. Finalmente giran, vuelo alto, a los rayos de su padre sol, a calentarse rico a comer vacas gordas a seguir estudiando, nuevamente colejialitos, eternamente lucidos.

39

40

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Sani chukcha wik’unita

Dd

Pitaq maytaq willarasunki yana ñawicha kasqayta sullullu sinqacha kasqayta cuartilla umacha kakusqayta.

Chay willaqniykita yawar wiqiymanraq chayachun hatun qaqaraq ñit’ichun yawar mayu unuraq apachun. Pitaq maytaq willarasunki sani chukchacha kasqayta yuraq qhasqucha kasqayta p’iti kunkacha kakusqayta. Chay willaqniykita chikchiraq ruphachun kundurraq aqchiraq ñawinta aysachun.

Aqarapi puriq munasqay yanayta t’aqakuwaqtiyki, rumi hank’awan kachayuwaqtiyki waqachiwaqtiyki k’irikuwaqtiyki.

Intichu killachu mana lluqsimunqa intipas taytaysi p’unchaw p’unchaw urqu q’asapi puriqmasiy killapas mamaysi tutan tutan rit’i patapi vidaq pasaq masiy.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Vicuñita cabellitos finos

Quién te contaría de mis ojitos negros, de mi cabeza cuartilladita como botellita de trago.

A ese tu chismoso, que se habla de mi vida, le salo con mis lágrimas, que lo devore mi llanto que caiga al dolor de mi soledad.

A ese tu chismoso, que las erguidas cumbres lo aplasten que las aguas sangrientas lo devoren. Quien nomás te diría de mis ojitos negros, de mi cuellito largo, de mis finos cabellitos de oro, bañados por el sol peinados por el viento. A ese tu chismoso, que se habla de mi vida que los rayos le quemen, que los cóndores y buitre s le arranquen los ojos.

Oye chismoso sábelo bien no por que me quites la vida no por que me arranques

41

42

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

a mi amado compañero de mis tantas andanzas.

Ni por que me revientes pólvora ni por que me hieras ni por que me mates, el sol dejara de brillar la luna dejara de salir. Sábelo bien, el sol es mi padre , compañero en las quebradas amigo en las montañas. Sábelo bien, la luna es mi madre , compañera en los valles hermana de la vida.

Sábelo de una vez, yo soy hija de la madre tierra, cuidadito con llorar mas tarde, cuidadito con averiguar mi vida.

YUYAYSAPA MISICHAKUNAMANTA

DE GATITOS SALVAJES Y PUMAS Pintura: Jorge Chirinos Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

44

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Rumanu quwa

Dd

Quwaq churin, rumanu puma k’intu rinri, sulla sinqa p’alta sinqa, qasa wasa pallay pallay lastru puriq. Sapa saq’arikuqtiyki qasa wasaykimanta chikchi thalayakamun, sapa samariqtiykitaq sulla sinqachaykimanta para hich’ayakamun.

Yaw pumacha runakunan riman, chiqachus? inti taytanchis pukayaspa wañunayashaqtin, killa mamanchis q’illuyaspa unqunayashaqtin.

Quyllur quyllurmanta k’anchaq ch’aska titi ñawiykiwan llamaq ñawinwan khushka rikch’arimuspa k’ancharimuspa

inti taytanchispa k’iri unquyninta qalluchaykiwan llaqwaspa llaqwaspalla alliyachiranki, killamamanchispa wañuy unquyninta

Poesía en quechua/Chaskaschay

p’alta makichaykiwan llami llamiykuspa kawsarichiranki. Chaymantapachas inti taytanchis, killa mamachis watiqmanta paqarimuran.

Runakunataqsis lliw suyupi urqu patapi yunka ukhupi awaranpacha puma lastru sarusqayki pallayta kay munay uqi llikllachakunapi mana hayk’aq qunqanapaq.

45

46

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Gato puma quwa

Dd

Hijo de la diosa felina color rumano puma misino gris.

Orejas de coca en ofrenda espalda de escarcha sacra nariz de rocío, tus pisadas seguras tu puma rastro es para recogerlas una a una. Misino puma cada vez que te sacudes de tus espaldas de escarcha precipitas granizo, siempre que jadeas de tu nariz de rocío descargas la lluvia.

Gatito salvaje puma sagrado los runas hablan ¿es verdad? cuando el padre sol agonizaba cuando la madre luna se nos iba, tus ojos de felino resplandecieron junto a los ojos cósmicos de la llama, entre las estrellas de la Via Láctea. Entonces

Poesía en quechua/Chaskaschay

dicen los runas que con tu sacra lengua, lamiendo y lamiendo, volviste en sí al padre sol de sus agonizantes muertes del torbellino mortal.

Y con tus sabias manitas, acariciando y acariciando, curaste a nuestra madre luna de sus letanías dolencias de las garras del dolor.

Recién dicen los runas nuevamente amaneció brillante nuestro padre sol resplandeciente nuestra madre luna. Y todos los runas en todos los pueblos, sobre las montañas bajo los bosques, para no perderte tejieron una a una tus pisadas seguras tu puma rastro, en lindas mantas plomas para nunca olvidar.

47

48

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Wak’a quwa

Dd

K’ita misi, awkiq misin; phuyu aqtuq. Samayllaykiwan chikchi para waxaq.

Wawaykikuna paramanta waqakuqtiyku, ch’anpiq qaqa t’uquykimanta t’ikramunki kuskatutata, titi ñawiykiraq coliraypi k’ancharin pukata. Mayu mayunta, rit’i rit’inta; dalimunki phawaspa. Chay mach’aqway wit’iqiq wit’iqishaq chupaykiwantaq phuyuta aysarikamunki. Chayaramuspataq wayrata uqurparinki phuyuta aqturparinki.

Chayraq, llipllikimunpacha chay phuyu aysarimusqayki, t’uxamunpacha chay para aqtusqayki, kay wawaykikunapaq.

Poesía en quechua/Chaskaschay

La diosa Nutria

Dd

Gato peligroso; gatita salvaje. Hija de diosas felinas aliento de las montañas mensajero de la lluvia, que bonito: eruptas las nubes. Si cae la hambruna con tu solo aliento llamas la lluvia y con tu larga cola jalas al granizo.

Pero, a veces no te obedecen, irremediablemente no llueve, la hambruna cae hondo avasallando cielo y tierra.

Entonces, desde tus entrañas, crece y crece, tus garras aladas de cóndor, extiendes tus alas aleteas y aleteas llamas al granizo. Irremediablemente, el cielo sigue enrojeciendo la hambruna cae más hondo y no llueve ¡ay caraju!

49

50

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Entonces, desenraízas desde tu columna tu cola de sierpe, meneando y meneando deslizas tu cola de arco iris en los profundos manatiales.

Sin embargo, la hambruna sigue calándonos, el cielo gira sin nubes el viento barre con todo. Entonces, tus garras de felino devoran los malignos vientos, maullando bramas las nubes. Finalmente, latiguean los relámpagos, tu aliento de diosa se descarga en la lluvia.

Pintura: Jorge Chirinos Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

52

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Misino

Dd

Gatito misino manuso mula taqllaq pumacha.

Purinayki ch’usaq patakunapi, waka uñakunawan phukllaq; waka uñachakuna much’aq. Nuqa kasqachallan nuqa kikichallan, p’alta sinqacha t’añu sinqacha sulla sinqacha nispa. Yaw manuso misino chay much’apayasqayki pukllapayasqayki, waka uñachakuna iquyaykapunku tiriyaykapunku.

Yaw misino manuso michicha, pura killa wañupitaq maww! maww! maww! maww! nispa, paya mulakunawan q’ipichikullankiraq marq’achikullankiraq.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Karu karupiña ch’ulla ch’aqlallapi mulata kunpanki tiyarimuqtintaq t’aqllapaykuspa mikhunkipacha

achaláw maran wasa achaláw muquchaki nispa.

Ay doctor pumacha chay t’aqllaq makichaykiwan kay makichayta t’aqllaykuway.

Nuqapas qan hina ch’ulla t’aqllapi yuyaynintaraq t’akarirusaq quyllurkunataraq yuparqachisaq kay qharita maqakuwasqanmanta k’irikuwasqanmanta.

53

54

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Misino

Dd

Señor gatito, mañoso pumita; chicoteador de mulas.

Trashumando sigilosamente tus sendas solitarias, jugueteas con las terneritas, las besuqueas: una a una. Igualitas a mí idénticas a mí, naricita achatada boquita de rocío hociquito de ternerita dices y vuelves a besuquearlas.

Oye don pumita esas terneritas igualitas a ti, besuqueadas por tu boquita de rocío acariciadas por tus manitas aplanadas, se transformaron igualitas a tu imagen: ya nunca más volverán a ser terneritas. Oye gatito mañoso misino manusu maw maw! maw maw! maullando.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Ya lejos de tus sendas solitarias a luz del cuarto ménguante, las mulas mañosas te cargan en sus brazos, tu jineteas sobre el lomo de esas mulas viejas.

Las mulas chillan, tu de un manotazo las hieres de muerte, si despiertan de un zarpazo te las devoras: m m m, rico lomo de batán, m m m, delicia piernas de palo, m m m, sabroso nariz de corneta, dices. Oye doctor pumita con tus palmeadoras manitas palmea en mis manitas.

Yo también igual que tú quiero ser, de un lapo le desgranaré la memoria de un manotazo le haré contar las estrellas a este desgraciado que me ha herido, hondo muy hondo aquí en mi corazoncito.

55

56

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Yuyaysapa pumacha1

Dd

Pumacha kallpasapa yuyaysapa, wawachayman samayapuway. Qanhina yuyaysapa kananpaq, runatapas rrasss nichinampaq.

Hinachatayá, makichaykita haywariway makichaykita mañariway wawachaypa makichanta t’aqllararachikusaq.

Qanhina kallpasapa kananpaq qanhina ch’ulla taqllallapi mula kunpanampaq mula q’ipinampaq.

1 Este poema corresponde a mamá Lucía

Poesía en quechua/Chaskaschay

Sabio pumita

Dd

Sabio pumita, aliento de guerrero coraje de valiente dale a mi huahuita.

Sabio será como tú, su sola presencia paralizará a todo el mundo.

Por favor señor puma, préstame tu mano alcánzame tus garras, en las manitas de mi huahua suavecito le palmearé, sabio guerrero será como tú.

De un lapo se cargará mulas, de un puñete a los malvados les dará sueño eterno.

57

58

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Q’illu qalaywa

Dd

Aya wayraq wayqin, pinku wayraq turan; q’illu qalaywa.

Ishkay ladunman p’alta umachayuq mana quri chupachayuq. Avispiqa quriqullqi laprachayuq, q’umir q’achupi encantu kallasqacha,

phawamunki muyu muyurispa phalamunki t’uxa-t’uxarispa tutuka wayraq sunqunpi. Yaw q’illu qalaywacha ñawillaykiwan llaqsakuq phawayllaykiwan asunsakuq amaraq mayt’uwaychu amaraq khipuwaychu.

Tayta mamaywanraq tuparukusaq, chaymanhinaña khushkalla chinkakapusun wayraq sunquchanpi,

Poesía en quechua/Chaskaschay

llakita picharparispa urqunta q’asanta muyu muyurispa,

warma yanaywan tumpaq tumpalla urpi yanaywan chinkaq tumpalla mana pi yachananpaq mana pi rimananpaq.

59

60

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Lagartito de oro

Dd

Lagarto amarillo: ánima de vientos antiguos, espíritu de vientos vivos. Lagartito amarillo, hacia abajo y hacia arriba, con cabecitas aplanadas con ojos engañadorcitos.

Lagartito amarillo apareces y desapareces dando vueltas con el rayo, vuelas en remolinos reventando y chicoteando el corazón del huracán.

A veces vienes lagartito con encanto con alas de plata y oro, encanto llevas mordiendo en una quenita de paja ¿a quien le harás la pusanga?

Lagartito con encanto tus ojos están atontándome tu correr está adormeciéndome. Lagartito con encanto en pastito verde,

Poesía en quechua/Chaskaschay

todavía no me amarre s todavía no me encantes.

A mi taytita primero llegaré de mi mamita me despediré, allá donde humea esa chocita aún me esperan. Después, que sea lo que sea, juntos nos perderemos, juntos con el viento barriendo las penas.

Como a modo de encontrarm e con mi amorcito, como a modo de perderm e con mi palomita, para que nadie sepa para que nadie murmure .

61

INKANTUYUQ LLAQTAKUNAMANTA

DE DIOSAS MONTAÑAS Y CIUDADES Pintura: Jorge Chirinos Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

64

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Qusqumama sumaq llaqta

Dd

Kay pacha paqarimuypi, apuyaya taytanchis, primeruta qhawarirusqa qusquladutaraq karan. Chaymi qusquladupi lliw mikhuy wiñan, wawankunaman mikhuyta aypachiwanchis kay: Qusqu sumaq llaqta wik’uña wich’unawan awasqa, pachakamaq sunqun ukhupi t’ikariq qhantu t’ika. Qusqu mama sumaq llaqta, yaraqasqa ch’akisqa phutisqa phiqtusqa khuyuyta waqakushaqtiy, rikraykita mast’arispa chaskiyukuwanki.

Ay Qusqu mamachay, hampuway waway hampukuway nispa quyllur k’anchaq ñawichaykiwan qhawayukuwanki, chayraq ñawichaypas qhawatatarirun runahinaraq karuni.

Pisqa rusas makichaykiwantaq haywarikuwanki

Poesía en quechua/Chaskaschay

phusuqushaq sara aqhachata, chayraq ch’aki simichaypas rimatatarirun runahinaraq karuni.

Puka ñukch’u simichaykiwantaq, sumaqchata much’ayukuwanki, chayraq sunquchaypas tahayurun runahinaraq karuni. Kuyakusqay Qusqu mamay rikraykita mast’arispataq, qhasquchayki patapi samaykachiwanki, kuyakusqay wawachay: ama suyuychu ama waqaychu nispa.

Kuyakusqay waway, mamaykiqa kashanitaq chaychu munakusqay waway: llakisqa piqtusqa p’inqa p’inqalla purishawaq, wakcha wawahina mana mamayuq mana llaqtayuq chiqnisqa qarqusqa.

Munasqay wawachay, saranchischu mikhukunanchispaq faltan,

65

66

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

aqhanchischu uhakunanchispaq faltan, imallanchispas hunt’asqan kakushan wawachanchiskuna rikch’arinanpaq ñawpaqman puririnankupaq. Munasqay waway, ama waqaychu ama suyuychu, mayraqchá ch’ulla sarachamanta waranqa waranqaman, phuturispa mirarispa puririnanchisqa.

Ashkhamantaqa, qaqatapas rumitapas tanqallasunmi, rumipas qaqapas puririllanqan sumaq kawsaywanqa; chaypiña munakusqay wawachay.

Poesía en quechua/Chaskaschay

67

Cuzco mama buena tierra

Dd

En el amanecer de este universo, nuestros dioses antes de crear el mundo, primero habían divisado a nuestro Cuzco mama, desde ese día crece de todo para todo sus hijos aquí en: Cuzco mama, tierra fértil, tejido con fibra de vicuña, flor de cantuta floreciente en el corazón de la tierra.

Cuzco mamay santa tierra, me cobijaste cuando tu hija sufría de hambre y de sed, llorando como la lluvia rodando como el viento.

Tu mi madre, buena tierra, abriendo las puertas de tu corazón extendiendo tus brazos, me cobijaste.

¿Mi huahua dónde estabas? regresa almita de mi huahua dijiste, y con tu aliento en mi cabecita me llamaste y me miraste con tus ojos de lucero, recién mis ojos volvieron a brillar, por primera vez; como humano me sentí como gente respiré.

68

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Y con tus manos de rosa, chicha madura de maíz me diste de tomar, recién mi boca volvió a hablar, por primera vez; como humano me sentí como gente respiré. Y con tu boquita de flor me besaste sin asco, me acariciaste sin miedo, recién mi alma descansó por primera vez; como humano me sentí como gente respiré.

Y extendiéndome tus brazos me cobijaste sobre tu pecho, me hablabas como mi mamá: mi linda huahuita triste agachada como huérfano sin pueblo como pobre sin madre has mendigado. Tu mamá aquí estoy viva, ya no sufras ya no llore s mi huahuita, me decías.

Nada nos falta mi hija, ¿maicito nos falta para comer? ¿chichita nos falta para tomar? todo está en la despensa,

Poesía en quechua/Chaskaschay

para nuestras huahuas para que abran sus ojos me decías.

Mi huahuita ya no sufras ya no llores, de un solo maiz brotando y refloreciendo, volveremos a andar. De miles y miles cerros y barrancos empujaremos nomás, cerros y barrancos volverán a andar con paciencia y amor, nuestro tiempo volverá mi huahua, me dijiste.

69

70

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Chuqik’irawchaw

Dd

Q’umir kuka k’intuwan saminchasqa k’intusqa inka llaqta; yachay wasi.

Sara aqhawan ch’allasqa, llama pichuwan saymasqa; inkakunaq samaykusqan llaqta.

Munasqay Chuqik’irawchay, intitaytaq qhawaykusqan urq u killamamaq samaranan patacha, qantapunin musqukuyki quyllurkunawan t’akaykusqata, sach’akunaq sunqunmanta k’ancharimushaqta.

Munakusqay Chuqik’irawchay ñawpaykunaq ñawpa llaqtan, kisuhina rumimanta q’allasqa chhuqlluhina rumimanta pirqasqa, qantapunin musqukuyki Apurimaq takiyniywan qarpasqata, riw q’intichaq t’ikanmanta t’ikarishaqta, munay llaqta. Munasqay Chuqik’irawchay yuraq phuyuwan chalinasqa,

Poesía en quechua/Chaskaschay

pachakamaq q’umir punchunwan punchuykusqa, pachamamaq wankaykunan saywa patacha, qantapunin musqukuyki Salqantaypa paka k’inrayllanpi qimisqa willkayusqata, muyuriqninmanta apukunawan qimisqa qinchayusqata. Yaw Chuqik’irawchay, munay ch’aska llaqtay; riw q’intikunaq llaqtan. Tuta p’unchaw lliphi lliphipipispa sunquyta suwawaqtiyki, nuqapas quyllur quyllurmanta urmaykamuyki t’ika huertuykiman urpi yanay mashkaq tumpalla.

71

72

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Chuqik’iraw

Dd

Pueblo de incas templo de coyas, casa de sabios pueblo al revés, a ti siempre te sueño escondido en el espacio perdido en el tiempo; envuelto en hojas de coca.

Mi lindo Chuqik’iraw, bendecido con la sangre del maíz purificado con el pecho de la llama, a ti siempre te sueño latiendo con el aliento de las coyas y de los incas.

Mi lindo Chuqik’iraw pueblo de mis ancestros, piedra a piedra hecho como choclo piedra a piedra cortado como queso, yo a tí siempre te sueño, cantando con los ríos profundos, floreciente como riw picaflorcito. Mi lindo Chuqik’iraw pueblo mágico y encantado, chalinado con nubes blancas de hermoso poncho verde,

Poesía en quechua/Chaskaschay

a ti siempre te sueño; rodeado y cuidado por montañas y diosas salvajes y por un dios indomable.

Mi Chuqik’iraw encanto de apus anoche nomás te soñé, que al pasar por tu casa el padre sol se detuvo a respirar en tu huerta y al girar por tu puerta la madre luna se puso a descansar en tu jardín y las estrellas llovían sobre ti como luciérnagas, entonces irradiabas como lucero en el corazón del bosque. Oye mi Chuqik’irawcito, pueblo de estrellas huerto de picaflores, de día y de noche brillando robas mi corazón, yo como estrella fugaz caí de lo alto del cielo al ver tu lindo huerto como quien busca su amante.

73

74

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Pachatusan

Dd

Pachatusan apu yaya diosniy, sunquyki sunquywan sumaqta rimarichunku; kunansis rimananchis.

Sinchi llakisqan k’umu k’umulla, llaqta llaqtanta purimuspa wasi wasinta muyumuspa suchuykamuyki, mach’aqwayhina chiqnisqa ch’aqisqa.

Pachatusan awkiy, kay llaki sunquyta hump’iykiwan qarpaykuway, huq-hinañan tarikuni mana rikusqaytahinañan rikuni.

Pitan maytan suyanchis, imaynachá huqnirayñan kay pacha, ima pachan kay pacha; huqniray pacha mana tukukuq pacha t’ikrasqa pacha.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Pachatusan

Dd

Apu yaya diosniy dios nuestro, hoy nuestros corazones que hablen, ahora es cuando hablarán. Desde lejos vengo cargando mis penas, de pueblo en pueblo me han despreciado, de casa en casa me arrojaron piedras como a la serpiente.

Apuyaya diosniy mi abuelito lindo, ábreme tu puerta cardinal encántame en tu ciudad sana mis heridas ¡ya mucho he sufrido!

Dios de los indios por que no me escuchas, ¿tú también como Cristo estas enfermito? yo también estoy diferente, fea se hizo la vida aquí de tanta indiferencia, veo lo que nunca debí ver

75

76

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

ya no siento lo permitido esto me asusta mucho.

Apuyaya diosniy, dios de los indios dime qué es esto, ¿hasta cuándo esperaremos? ¿a quién esperamos? ¿a quién buscamos con las miradas perdidas?

Ya no sé, todo esto, qué es ¿qué tiempo es este tiempo? ¿qué mundo es este mundo? mundo al revés de nunca acabar.

MAMA KUKACHAMANTA

DE COCA MAMA Y ALIMENTOS SAGRADOS

Pintura: Jorge Chirinos

Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

78

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Ch’ulla ñawicha

Dd

Ch’ulla makillaywan mama kukachata chaskiyukusqaymanta, ch’ulla ñawichayuq kay ch’aska ñawi wawachay.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Mi pequeña hojita

Dd

Tengo una linda huahua de ojos negros como un lucero pero con un solo ojito, mi mamá dice, por haber recibido las hojitas de coca con una sola manita.

79

80

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Cocacha santa remidio

Dd

Kuka mamacha santa remidio, tanteo qukuqcha kallpa yuyay churakuq, wiksa nanaypaq santa remidio kiru nanaypaq santa remidio chhaynallataq sunqu nanaypaq santa remidio.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Hojitas santa remedio

Dd

Hojitas de coca, santa remedio tanteadora de suertes. Siempre noche y día estás dándome mucha fuerza y mucha vida. Hojitas de coca para los cólicos santa remedio.

Hojitas de coca para el dolor de muela santa remedio, para el dolor de corazón también santa remedio.

81

82

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Kukacha wachacha

Dd

Kuka k’intucha, kinsa lapracha: wik’uña ch’uspachapi uywana pallay pallay unkhuñachapi khipuna. Qanpaqwan nuqapaqwan huchaqa, qanllawan nuqallawan maqanayukunchis qasawanpas chhiriwanpas. Kuka k’intucha, kinsa lapracha: qanllawan nuqallawan chhiritapas wayratapas k’umuykachinchis, llakiytapas waqaytapas tanqarparinchis

Kuka k’intucha, kinsa lapracha: khushkalla vida pasaq masichay, kuka k’intu ñanachay, tapurikusqayki sut’ichanta willayukuway: kasadapaqchus kani solterapaqchus kani, solterallan kanki niwaqtiykiqa

Poesía en quechua/Chaskaschay

iskinitapiraq sayarukusaq chawpi plasantaraq purirukusaq.

Kasadapaqmi niwaqtiykiqa kay k’inray ñanllanta escaparusun surtinchisqa solteritapaqmi.

83

84

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Soltera hojita de coca

Dd

Tres hojitas sagradas, lindas hojitas verdes: cuidadas en mi bolsa de vicuña amarradas en mi manta fina. Para ti y para mí las tristezas no faltan, para arriba para abajo siempre las dos juntas.

A las penas, a las lágrimas, de un lapo le vencemos, al frío, al viento de un puño le agachamos. Tres hojitas sagradas compañera de la vida hojita hermana, por nuestra amistad díme la verdad, adivíname la suerte: ¿soy para solterita? ¿soy para casada?

Si me dices; eres para solterita, por la plaza de este pueblo orgullosa he de pasear, por la esquina de esta plaza orgullosa he de silbar.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Si me dices, eres para casada, por este camino nos escaparemos, tu y yo no hemos nacido para sufrir, nuestra suerte es de solteritas.

85

86

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Kukacha

Dd

Q’umir hallpana kukacha allinta hallpaykapuway, sayri pitana cigarrucha allinta pitaykapuway, nuqa tusuykapusqaykis astalamanta munakusqayta.

Ñawi ruruchaymi siqsirushawan pitacha maytacha rikurusaq, warma yanaytachu rikurusáq.

Maki quchachaymi siqsiyurushawan, akis urpiy munasqay makichaymanta llamiyuruwanqá. Q’umir hallpana kukacha sayri pitana cigarrucha, manan warma yanaykichu manan urpi yanaykichu, pillas mayllas asipayasunki nispallan llakichiwankis.

Chaypunin chilim chilim niyurushawan rinrichay, akis munasqay urpiypuni vidaymanta rimakushawan.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Coca sagrada

Dd

Hojita verde, compañera del cigarro: fuma uno para mí, déjame bailar con el humo de tu cigarro, déjame decirte que te quiero. Hojita verde, compañera del cigarro: aquel puku puku me canta, ¿que sabe de mi vida ese puku pukucha? Hojita verde, compañera del cigarro: mis ojitos me escuecen, tal vez mi torcacita prefiere verme de lejos.

Hojita verde, compañera del cigarro: aquel leqe leqecha me canta, ¿qué sabe de mi vida ese leqe leqecha?

Hojita verde, compañera del cigarro: mis manitas me escuecen, tal vez mi palomita quiera ayudarme de mis manitas.

87

88

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Hojita verde, compañera del cigarro: dices que no es mi palomita dices que no es mi torcacita, dices es sólo espejismo.

Tal vez esa torcacita ya me olvidó.

Pintura: Jorge Chirinos

Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

90

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Kuka mama yunka mama

Dd

Q’umir pullera kumarita, hallpata apamushankichu? chiqachus llakipaq allin nuqapas llakipin tarikuni.

Hallpaykachiway yunka mamata hayanqachus mishk’inqachus, mishk’inqa chayqa allinpaqchá hayanqa chayqa sut’iñachá. Imapas kachun, hallpaylla hallpaykachiway; llakipin tarikuni. Sapan munasqay t’añuchaytan wárdia civilkuna qichuruwan soldadu cartilpaq.

Ay qanchi muntira kumarita, ama waqaychu churiykiqa, sumaq t’añuchaykiqa allin wardia civilñan qoqoroqo nispa kutiranpunqa. Chaypachaqa q’umir pullera kumarita, hallpayta hallpaykusun kundurpa sayanantaraq, wamanpa llusk’anantaraq, amayá akulliyusunchu llama tapurikuyllataqa.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Yunga mama hojitas de coca

Dd

Comadre de pollerita verde, dicen que traes coca de yungas, dicen que quita las penas, yo también tengo muchas penas. Comadrita de los yungas, coquita de yungas, convídame; si es buen augurio será dulce, si es mal augurio será amargo.

Que sea lo que sea, dicen que quitas las penas, yo también tengo muchas penas. Que sea lo que sea, probemos nomás en las dos mandíbulas hasta levantar montañas de cóndores. Que sea lo que sea, saboreemos nomás hasta levantar la caída de las águilas.

Comadrita de los yungas, no me niegues tus hojitas verdes, dicen que quitan las penas yo también tengo muchas penas.

91

92

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Comadrita de los yungas, hojitas de mama coca, convídame en mis manitas, para volar mis caídas que sea por nuestra amistad.

E.K

94

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Kukacha mamacha

Dd

Kukacha mamacha, chhiripipas wayrapipas vida pasaq masichay, qanllas yachanki chhiripipas wayrapipas waqasqallayta.

Ay kukacha mamacha, hayk’aqkamallaraq waqayusunchis, lunes p’unchawpichu martes p’unchawpichu, waqayunallanchis tukuyakapunqa. Ay kukacha mamacha, ama llakiychu ama suyuychu, murado muchilachaypi q’ipiyakapusqayki, Lima llaqtapiña llakiyninchista hayt’arparisun. Lima llaqtapiña allinta tusuyusun ricurdupaqpuni uhayusunchis.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Coca mama

Dd

Madrecita coca, compañera en los fríos amiga en las lluvias, solo tú sabes mi vida solo tú sabes mi dolor, en el frío, en la lluvia, solo tu sabes cuanto hemos llorado de amargura.

Hojita de coca, mujercita maltratada, hasta cuando lloraremos hasta cuando sufriremos, en lunes santo en martes santo, ¿se acabarán nuestras penas?

¡Ay¡ mujercita golpeada ya no sufras deja de llorar, yo te llevaré en mi linda mochilita verd e allá lejos, muy lejos. En Lima yá, moviendo moviendo, la derecha, la izquierd a zapateando taconeando sacando polvo las penas morirán.

95

96

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Ch’awiyuyu mama

Dd

Mayu patapi q’illu sumbriru t’ikaqcha; q’umir pullera ch’awicha. Inti taytaq k’anchaykusqan killa mamaq llanthuykusqan. Munay munay wiñaqcha phuyuq hump’inwan ch’aqchuykusqa, hallp’aq sunqunmanta phuturimuqcha. Irqichaykuna t’antacha t’antachata nispa waqakuqtin.

Sulla samaychaykiwan pharpa pharpa uyachanta uphaykuspa much’aykuspa watan watan mana tukukuspa, q’umir alimintuchaykita yana inqichankuman hunt’aykachipuwanki. Kusisqa inqipas t’iqi t’iqicha wiksapas bombo bombucha mayu patapi phullakunku.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Ch’awiyuyu mamachay yanayña urpiyña wikch’uwaqtinpas, uyachaykita qhawa-qhawayukuspa inqipas t’iqi t’iqichataraq wiqsapas bombo bombocharaq kushkalla kawsakushansunchis.

97

98

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Ch’awiyuyu mama

Dd

Hierbita linda de florcita amarilla, de pollerita verde. Bonito creces sobre los ríos con el calor del sol a la sombra de la luna. Linda mujercita, bonito naces desde el fondo de la tierra con sombrerito amarillo y pollerita verde. Mujer con gracia, reina silvestre , nunca me faltas como ch’uñu mama, todo el año creces como mi huahuita, con el calor de inti tayta con mi cariño también.

Cuando ya todo se marchitó, mis huahuas pequeñitos: pancito pancito me llorán, solo tú, con tus gotas de rocío limpias la carita de mis huahuas y tus hojitas verdes bonito nos das de comer con sabor a hierbabuena.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Cada día, con tu tallito blanco llenas nuestra negra pancita, por eso, alegres jugamos en la orilla de los ríos, con la barriga bombo bombito con la pancita t’iqi t’iqicha.

Si mi amor me abandona olvidando sus huahuitas, mirando tus lindas hojas con las barriguitas t’iqi t’iqicha con la pancita bombo bombito ya nunca lloraría.

99

100

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Qañiwa mama

Dd

Ñawpa runakunaq allin trabajasqan, ch’ulla rurullamanta waranqa waranqaman ruru rurutaraq mirariq.

Chikchiq ñawpanta phawaspa, apachitapi t’akarikunki mach’aypi wiñarikunki, machuchanchiskuna payachanchiskuna mikhurikunanpaq.

Ñawpa machuchanchiskunaq ñawpa payachanchiskunaq, makinwan t’akakusqan hump’iywan ch’aqchukusqan, kunantaq astrunawtaq alimintun.

Chaytapuni pridisispa awilitunchis awilitanchis pinsayurukuranku asambliapi; “kay qañiwa alimintunchista haku killaman t’akarimusun añu 2013 wataman wawanchiskuna mama killaman chayananpaq” nispa.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Qañiwa hak’u mama, manaraq firru cuytiypi mama killaman chayarushaqtiy, mishk’i saburchayki qanchis leguataraq q’aparimushawanña.

101

102

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Qañiwa mama

Dd

Harinita de qañiwa, comida de las diosas, nariz y ojo de las personas.

En el planeta tierra como por magia creces sobre los picos empinados bajo las quebradas hondas para el alimento de los dioses. Rico alimento sembrado con cariño por nuestros abuelitos, trabajado con sacrificio por nuestras abuelitas, brotaste de un granito bastante a miles y miles y ahora eres alimento de grandes astronawtas de sabios que atan la luna.

Por eso, nuestros abuelitos predeciendo el tiempo se pensaron en gran asamblea: “ v a m o s a l a l u n a , s e m b re m o s nuestra qañiwa mama, a l a ñ o 2 0 1 3 n u e s t ros hijos d e s a t a r á n l a m a d re l u n a ”

Poesía en quechua/Chaskaschay

Harinita de qañiwa antes de llegar a la luna en mi cuetito de plata, faltando 7 minutos wan, thu, tri... para el 2013 a siete leguas tu saborcito ya se me antoja.

103

HUK VIDAMANTA KUNDINARUMANTAWAN

DE OTRAS VIDAS, CONDENADOS Y MALEFICIOS Pintura: Jorge Chirinos

Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

106

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Mama kutipakuqkuna

Dd

Tawa irqichakuna; puka gurruchayuqkama zapatu lustrarusqacha. Mamankuta millaytapuni kutipakusqankumanta: “m a n a k a w c h a y p a r t i t r i g u t ’ a n t a t a q a m u n a y k u c h u” nispa, wikch’uyukusqankumanta; michi chupayuq hirro ch’ulluyuq ch’ampiq tutaman mana munashaspa lat’ayunku. Ch’ampiq tutapi huk Riy kundinaru michi chupankumanta sumaqllata hap’iramuqtintaq allillamanta chutaramuqtintaq, chay kundinaruk wasinpi hirru ch’ulluntin kidakapunku mana hayk’aq lluqsimpuq.

Chaymi irqichakuna, Lima Arkipa llaqtamanta llaqtachaykisman kutimpuspaqa, amapuni p’inqakunkichischu mamachaykichismantaqa, chaskiyukuna imallatapas ch’aki t’antallatapas.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Niños malcriados

Dd

Cuatro niños malcriados con gorritos rojos con zapatitos Ribox, por gritar a sus mamitas muy feamente sin respeto, como placeras carniceras. Y por despreciar el pancito de cada día la bendición de Dios con cola de gato con gorro de fierro sin querer queriendo entran a la noche oscura.

Cuando en la noche oscura el Rey de los condenados un satanás despierta sin cola y sin gorro, suavecito les coje de la gorra lentito les agarra de la cola, entonces en la noche oscura con su gorro de fierro con su cola de gato se quedan para nunca salir. Por eso niños y niñas, cuando vuelvan a sus pueblitos desde Lima Arequipa, nunca desprecien a sus mamitas, hasta un pancito seco se recibe dándole un besito.

107

108

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Huq vidamanta

Dd

Purinanchis ñan patapi, yana taparakullas tuta laprantin chakatasqa laq’arayashasqa, talveschá manaña purinay ñan patata purirusaqchu. Ripunanchis uray wayq’upi, ruqt’u añasllan q’aparispa asnashaqtaraq chunta sinqantin, intitaytata p’inchashasqa killamamata t’ikrashasqa, talvescha manaña kuyasqay llaqtayman kutiramusaqchu. Ikiraqsis karan kay vida wañuyqa, chinkakuna kanman chinkarakapuyman, pakakuna kanman pakarakapuyman.

Kay vida wañuyllan sasata llakichishawan, kuraqta manchachishawan sapa vida wañuyta yuya yuyariqtiy.

Poesía en quechua/Chaskaschay

La diosa negra y sorda

Dd

En el camino de nuestra partida, a la vuelta de la quebrada, sólo me esperaba la negra muerte crucificada con sus alas anocheciendo extendió mi rumbo tal vez, ya no vuelva a caminar por mi caminito de mis tantas andanzas.

Pasando río grande, a la vuelta de la quebrada, con su nariz puntiaguda la diosa negra y sorda apestaba, con la mano izquierda volteaba al sol con la mano derecha tapaba la luna tal vez, ya no vuelva por mi tierra por mi querido pueblito.

Cómo puede ser la muerte de estos tiempos, muerte en vida nada sin fondo, si perderme pudiera me perdería, si esconderme pudiera me escondería.

109

110

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Esta muerte luto en vida vida sin dioses terriblemente me mata.

Irremediablemente el miedo de la muerte se entierra en mi mente toda vez que la muerte enlutece mi vida la muerte se me hace eterna.

E.K

112

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Gallu waqay

Dd

Amas negraschay amas sambaschay lluqsinkichu, wallpa waqay gallu takiy ch’ampiq tuta kuskatutaqa. Qoqoroqos: puka gallus, puka k’ankas, hayt’arusunkiman.

Hinaspañataq, desispiritasqa, almayki qatiqasqa, mana almayuq, waq’ayaspa qoqoroshawaq. Negraschay sambaschay, kinsa gallu puka k’anka qoqoroqo qoqoroqtinña, huq vida purinan uras qhipantaña, q’ipichaykita k’aywirikuspa lluqsimuypacha. Yachankiñan sambaschay negraschay, primer gallo qoqoroqo

Poesía en quechua/Chaskaschay

mal espíritu feo hora, segundo gallo qoqoroqo maligno hora huq vida, tercer gallo qoqoroqo sayariy pacha kay vida.

113

114

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Canto del gallo rojo

Dd

Oye mi negrita, zambita canela, cuidado con salir en la noche negra a media noche.

Zambita canela, corazón de almendra, a media noche cuando cante el gallo qoqoroqo qoqoroqo no escuches. Cuidado mi negrita el gallo qoqoroqo de cuello pelado qoqoroqando te puede patear. Cuidado después, cuidado mas tarde, desespiritada con el alma afuera qoqoroqando llores lágrimas, por un lado leche por el otro sangre .

Poesía en quechua/Chaskaschay

Oye mi negrita, zambita canela, corazón de diamante ojitos de sirena: al primer qoqoroqo al segundo qoqoroqo no salgas nunca.

Al tercer qoqoroqo pasada la otra vida pasado la luna llena cargando tu bultito vendrás urgentemente.

Ya sabes negrita primer canto qoqoroqo, mal espíritu; feo hora. Segundo canto qoqoroqo la otra vida; maligna hora. Tercer canto qoqoroqo esta vida; buena hora.

115

116

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Kunan tuta musquyniypi

Dd

Kunan tuta musquyniypi, rumi chikchi warak’aspa, nina para paraspa; yuyayniyta chinkachishasqa. Yawar quchapi tarikapusqani mana imayuq.

Añuqara ch’uñula allquchallayña, ninata samaspa, ninata supispa, aysashawasqa, yawar quchamanta.

Waraqu chakapiña, puñuy taripashawaqtin, chay añuqara alquchay; sullullu ñawichanwan qhawa-qhawapayaykuspa, yana ch’uñula sinqachanmanta, yaku unuchata sut’uchispalla kawsachishawasqa. Chayraq, sayathapispa sayathapispa tharpi tharpita kutirimpuni. Yana llamachay aysantin, waylla ichhuchay cargantin, añuqara alquchay pusantin.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Anoche en mis pesadillas

Dd

Anoche en mis pesadillas granizos de piedra me aplastaban, lluvia de fuego me quemaba, perdía el sentido.

Sólo mi añuqarita ojitos de huairuro, apenas me jalaba del rió sangriento, respirando fuego lanzando pedos de candela. Sólo mi perrito nariz de chuño, apenas me cargaba el puente de espinos, eruptando granizo lanzando pedos de candela. Ya un paso al paraiso, sed de agua me atrapo la otra vida me anudaba.

Entonces mi añoqarita, mirando y mirándome con sus ojos de wayruro,

117

118

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

recordó que nunca le pegue y nunca le faltó su comida. Entonces aguita cristalina me dió de beber lento, gota a gota, de su naricita de chuño.

Recién pude levantar, cayendo y cayéndome temblando de frío retorn é Jalando a mi perrito añuqara cargando mi pajita brava trayendo mi llamita perdida.

E.K

120

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Lluq’ichay

Dd

Inti lluqsiyta pukay pukayta, lluq’i makiywan mana pañaywanchu.

Mala fe, suwaqniypa, lastru yupin t’akasqanpi, munay munasqay mankayta chatuchaytawan p’akirukuni chhallurukuni, waqachiqniy suwaqniy hina p’akikunanpaq hina chhallukunapaq.

Phisqa minuto pasaruytataq, wichaymanta urayman khututa phukuykuspay, chay khurusqa k’anallachawan allillamanta sumaqllata uqariruni levantaruni chay lastru sarusqanta.

Qanchis minuto pasaruqtintaq, lluq’i makiywan mana pañaywanchu, ruruy ruru kachichata, uraymanta wichayman khututa phukuykuspa

Poesía en quechua/Chaskaschay

wikch’uykuni t’akaykuni, waqachiqniypa hina waqananpaq hina t’akakunanpaq.

Isqun minuto pasaruqtintaq, lluq’i makiywan, khututa phukuykuspa kinsa t’aqaman khipuruni chay lastru yupin purisqanta. Huq khipu chhiri karsilpaq huq khipu reja pustupaq huq khipu almaq t’uqunpaq. Inti waykuytaqa, q’illuy q’illuytaqa, ñan p’aki kampana waqaramunña alma waqayta.

121

122

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Brujería maleficio

Dd

Te cuento un maleficio: pero no lo hagas.

Cuando sale el sol como herido de sangre rojo, con mi mano izquierd a nunca con la derecha, recojo las huellas regadas de un mala fe ladrón: ladrón de mi unica ovejita.

Pero antes de recoger, de abajo hacia arriba soplando con mucha frialdad sobre las huellas regadas, rompo mi ollita de barro quiebro mi negra vasijita, para que el ladrón mala fe, se rompa como mi vasija se quiebre como mi ollita. Pasado cinco minutos, con esa cerámica embrujada lento, suavecito, recojo las huellas de ese mala fe. Pasado siete minutos con mi mano izquierd a (nunca con la derecha)

Poesía en quechua/Chaskaschay

de arriba hacia abajo goteo granitos de sal, granos de zambita llorona, para que mi ladrón mala fe llore como la sal sufra como la llorona.

Pasados nueve minutos con mi mano izquierd a (nunca con la derecha) soplando con maleficio las amarro en tres bolsitas; un amarradito para la cárcel otro amarradito para el puesto otro amarradito para el cementerio. Pasado doce horas entrando el padre sol como quien hace justicia, la campana María Angola lloró canción de alma, alguien había muerto: un amarradito dio efecto.

123

124

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Kundinaru

Dd

Wañuy pachapi ñak’ariqmi kani, manañan runatachu purini wayraq apanallanñan kanipas, urqunta q’asanta ch’anki mikhusqaypi, wayq’unta pampanta yanay maskasqaypi.

Yakumamaman chimpayuqtiypas yawarmanmi tukun, kukamamata pallarikuqtiypas waraqumanmi tukun. Chakiypas tukukunñan tulluypas ukhurinñan llanthuypas chinkapunñan yupiypas arrastrasqallañan wayraq lastrunhina.

Qanchis llaqtata tukunaypaq mana pipas tapunawanpaq mat’iypi sikiypi kashan yayaq markasqa taytaq qhillqasqa.

Qanchis llaqtataq tukusaq purispa muyuspa tukukusaq chayraqchá tukukunqa huchay chayraqchá pampachawanqa tayta. Yaku mama atatáw nisqaymanta kuka mama mana chaskikusqaymanta.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Condenaro

Dd

Mí vida es tormento en este mundo, hace tiempo dejé de ser humano, sólo espero que me lleve el viento.

Mi vida no es vida, cerro en cerro como ánima y como alma he penado y he sufrido comiendo espinos verdes. Mi vida no es vida, quebrada en quebrada como alma y como ánima he llorado buscándote.

Mi vida es otra vida, cuando quiero tomar agüita se vuelve sangre , cuando quiero recoger hojitas de coca se transforma en espinos. Mi vida es otra vida, hasta mis pies de tanto rodar

125

126

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

se han acabado, hasta mis huesos de tanto andar han aparecido.

No sé quien soy, de tanto penar y andar mi sombra se ha perdido, mis pies ya no dejan rastros se arrastran como trapo viejo como el dolor de los runas. Dejaré de penar terminando siete pueblos acabando siete naciones.

Para que nadie me mire para que nadie me pregunte, en mi frente y en mi poto escrito está, firmado está la palabra de Dios Yaya.

Rodando siete naciones vagando siete pueblos voy a terminarme, recién mi pecado se terminará recién Dios Yaya me perdonará, por despreciar la mama agüita por no recibirme la mama coquita.

E.K

128

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Sirinitaq inkantun

Dd

Puquy timpupi carnaval timpupi, huq sirinita wahashawasqa qaqa k’uchuman “h a m u y s u l t e r i t o , c a m o t i t o n i s p a ” . Ama waykuychu waway sirinitan incantashasunki nispa taytamamay nishawaqtinpas. Kay mala fe chakiy tharpiykun, kay mala fe ñawiy urayta wichayta qhawashaspa lat’aykun.

Chaylla chay sinita tukaykunpacha charrangunta, mayutaq kamachinpacha unuta; chakinmanta hap’iy karahu umanmanta ñit’iy karahu, nispa. Chaylla muyurikusparaq sirinita q’ipiyukuwan. Watamanqa puquy timpupiña

Poesía en quechua/Chaskaschay

carnaval timpupiña, t’ikramusaq charranguchaywan solteritakuna q’ipikuqllaña.

129

130

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Encanto de sirena

Dd

Bajo la lluvia, en tiempo de carnaval. Una linda sirenita sonrriente me llamaba con un peine de oro y con un espejo de plata: “ v e n m i s o l t e r i t o , v e n m i c a m o t i t o ”. Mi padre, mi madre me hacian bromas: “oye, esa sirinita te esta encantando, despierta” .

Sin embarg o este pie, mala fe pie. Este ojo, mala fe ojo. Mirando arriba y abajo río profundo gateó.

Sin perder un tiempo, la sirenita se puso a tocar su charrango, entonces bonito le ordenó al rio y el río rugiendo ordenó al agua: cógele de los pies carajo

Poesía en quechua/Chaskaschay

húndule de la cabeza carajo. Entonces la sirinita: “v a m o s m i s o l t e r i t o , m i c a m o t i t o ” aduciendo, en su espalda rio adentro me cargo. Al proximo año, bajo la lluvia en tiempo de carnaval estaré de vuelta con mi charango afinado para robar solteritas.

131

VIDA VIDACHAMANTA

DE TRAGUITOS, DE AMORES Y DE LA VIDITA

Pintura: Jorge Chirinos Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

134

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Perdidunan rikukuni2

Dd

Perdiduñan rikukuni hudiduñan rikukuni haku ripusun haku pasasun urpillay urpi yanallay yana ama waqaychu.

Perdiduñan rikukuni yanallay yana urpillay urpi ama suyuychu ama waqaychu.

Wankay wankay qaqapatapi wankay wankay mayupatapi trupay trupa wik’uñakuna trupay trupa tarukakuna

trupachanmanta siparaymansi manadanmanta apartaymansi.

Chaychus manalla siparayman urpi yanayta siparaymansi warma yanayta apartaymansi, tayta mamanpa chawpichanmanta mama taytanpa laruchanmanta.

2 Este poema es de Don Florencio Carlos Anka.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Me hallo jodido

Dd

Mi palomita no llore s mi único amor no sufras, perdido estoy jodido estoy vámonos lejos. Jodido me veo perdido me veo, mi único amor no sufras mi palomita no llores. Sobre las cumbre s lamentos y recuerdos, sobre los ríos vicuñitas tropa tropas taruquitas tropa tropas,

le robaría de su tropita le separaría de tu manada.

Acaso no le robaría a mi palomita, si le robaría a mi único amor, le apartaría del lado de su papacito del cariño de su mamacita.

135

136

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Urpituchay

Dd

Urpitu urpituchay, hamuy hampuway ichhu qisachaykiman, saracha umikuq trigucha k’utukuq.

Chhiriraqmi muyushan wayraraqmi phawashan.

Puka simi urpituchay chiwchichanchispa laprachantaraq lapracharisun, sapan urpichanchispa inqichanmanraq umiykusun. Samaychaykiwan samaychaywan saminchayusun, mayladumanña ripukunanpaqpas, may ladumanña pasapunanpaqpas.

Chaymantaqa, phalaripushankichá qanmantañachá, puka simi urpituchay ch’iqchi punchu urpituchay.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Mi palomito

Dd

Ven, ven mi palomito, a tu casita de paja, a picar maiz a comer trigo con tu piquito rojo.

Ven mi palomito de piquito rojo, verás que todavia el frío está girando, verás que todavia el viento está corriendo.

Primero, hagamos crecer las alitas de nuestra palomita, hagamos llenar el buchecito de nuestra pollita. Con tu cariño con mi aliento vamos a bendecir las alas de nuestra pollita, para que alce vuelo cruzando el atlantico. Después será tu querer, puedes marcharte puedes alzar vuelo, donde tu quieras con tu piquito rojo con tu ponchito libre .

137

138

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Sunquta allinta frinana

Dd

Sufriqmasiy kallaqtiykin nuqapas sunquyta carrutahina allinta frinarini, mana hinaqa huq saqmapicha puka carruchaymanta uraqarachiykiman. Yaw sufriqmasichay manachu riparanki, kay pallay prasarachapi watiqmanta vidanchista, sumaqta awasqayta?

Sufriqmasichay qanpas miniykuy kallpaykiwan, manaña pantananchispaq manaña culirananchispaq. Chhiriña chhirishaqtinpas qasaña qasashaqtinpas, awasqanchis prasarachawan minisqanchis cubijachawan, llikllayukusun p’istuyukusun carruchanchista frina frinarispa.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Timoneando el corazón

Dd

Mi chofercito, tu y yo hemos sufrido bastante, sólo por eso, como carro freno mi corazón timoneando timoneando, sino ¡uchicales! hace tiempo de un puñete te hubiera bajado de mi carrito rojo. Oye chofercito saca vueltero ¿no te das cuenta? tejo nuevamente nuestra vida punto a punto para no equivocarnos.

Oye chofercito de mala suerte tambien pon tú fuerza para no equivocarnos para frenar el corazón. Que caiga la helada que caiga el frío con esta linda cobija nos abrigaremos, frenando frenando timoneando timoneando nuestro carrito rojo.

139

140

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Ama qhawawaychu

Dd

Ama rimapayawaychu, ama qhawapayawaychu, manu kubrana ñawiykiwan yaw mana p’inqakuq maqt’a.

Paqtataq huqtataq, mana t’antayuq chukulatita tumarqachiykiman, huqtataq paqtataq, kumbitis hank’ata k’uturqachiykiman, Limapi gallu waqaqtaraq uyarirqachiykiman. Imaynas llakisqan kakushani yachallawaq vidayta sunquymi llakimanta t’ik t’ik nispa p’itanaxashan.

Poesía en quechua/Chaskaschay

No me mires mal

Dd

Oye mala mozo, no me hables ni me mire s con tus ojos de cobranza sin miedo y sin vergüenza. Cuidado mala mozo, te haga tomar un chocolate caliente sin pan. Cuidado mala mozo, te haga mascar confites tostadas sin sal.

De un puñete también voy a hacerte escuchar hasta Lima tu canto de gallo. Sólo yo sé mi tristeza, si sólo supieras mi vida mi corazón de pura tristeza t’ik t’ik está por reventar.

141

142

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Mana valiq manzano

Dd

Yaw fulano yaw manzano yuyakushankichu, qucha patapi tuparqanchis.

Palabra anilluchayta rigalarayki, palabra promesachayta qukurayki, khushkan sunquchaytataq partirirayki.

Yaw mana valiq manzano yaw mana sirviq durazno, chay palabra anilluchayta qupuway, chay palabra promesachayta haywarimpuway, khushkan sunquchaytataq kutichipuway huqwanñan parlakuni.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Manzano sin valor

Dd

Oye fulano: ¿te acuerdas? Oye manzano ¿lo olvidaste? A la orilla de una laguna palabra de anillo yo te di. Promesa de palabra yo te juré. Y la mitad de mi corazón te regalé. Oye manzano que no vales, oye durazno que no sirves, esa mi palabra de anillo regrésamela, esa mi promesa de palabra alcánzamela, y esa mitad de mi corazón devuélvemela.

Alzando la mirada te digo: no te quiero !caraju! Tengo un nuevo durazno que me que vale que me quiere.

143

144

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Mana qarayukuq

Dd

Allin waqcha kasqaypi phulluchayta vindikuni wawachayta prindakuni.

Manayá pipas qarayuwanchu, manayá pipas qhawayuwanchu, chayñachu yarqashawanmi niykimanpas, chayñachu ch’akishawanmi niykimanpas.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Gente sin corazón

Dd

Como buena pobre vendí mi única mantita prendé mi única hija.

Nadie sintió pena por mí nadie me alcanzó un plato, por eso ya no quiero decirte que tengo hambre también tengo sed.

145

146

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

San Lurinso yaraqaycha

Dd

Ay yaraqay yaraqaycha, yaraqay ch’aqlaqcha. Yaraqaycha qatirirushawan kunanchá huq kucharallatapas yaraqayta ch’aqlayarachiyman. Chaymi,

mikhuy kusicha qayllapiqa, allinta papamamata phinayuna, allinlla ch’uñumamata taqiyuna. Karu p’unchaw hatun p’unchaw San Lurinso Lurincito, patronu del yaraqay, mana waqananpaq. Kusichana kusicha timpupiqa, disimbre killa, karu p’unchaw allinta ch’aqlananpaq.

Wiksachanchista qisachayukuna mayu killa, sirka p’unchaw chayamunankama. Sut’iñan San Lurinso p’unchayta; lurinsuqa. Phisqa p’unchay diciembri killata, hanllatatayukuspa haykuyapushanqa.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Patrono del hambre

Dd

Ay san Lorenzo patrono del hambre hambrecilla, hambre que golpea mi barriga, ya no llores Lorencito deja de pedirme comidita. Ay hambre hambrecilla quisiera una cucharadita para que no sufra mi pancita: pero no tengo ni un real. Por eso, desde ahora, en tiempo de cosecha en tiempo de abundancia, se debe aporcar bien la papamama, se debe almacenar bien la ch’uñumama. Para San Lorencito, para su antojito, para que no sufra, en tiempos de hambruna en tiempos lejanos.

En tiempos de cosecha se cosecha en la barriguita hasta tiempos cercanos,

147

148

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

hasta cinco de diciembre , tiempo en que San Lorenzo el patrono del hambre , sé ira a dormir rico abriendo las mandíbulas.

E.K

150

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Papay huwis tininte

Dd

Papay allin huwis tininte kamachikuq munayniyuq.

Arí papay manan nigakunichu, arí manan mananchakunichu, desgrashapi huchay atipasqan kay ch’ura makiy escapayuruwan. Manaña imaypas kaqtin, puka huk’uchaq qatirisqan, yana wiksachay waqakuqtin, wawamasiypata uqariyurusqani manan vishuytachu aysarusqani. Nishaykitáq yaw papay allin huwis tininte, kamachikuq munayniyuq, kawsaypiqa paqapullasaqmi kallpapiqa kutichipullasaqmi. Sintinshawanki chaypachaqa qantapunin wañuspa kuska tutata q’ipirikusayki.

Papay gustuyuq mañayuq, manañan wawamasiytaqa waqachisaqchu, kunanqa puka huk’uchayqa punkuykipiñan, quri cadinawan watarayashan quri qullqiykita mañarikunanpaq.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Papay juez teniente

Dd

Doctor juez teniente, siempre estás ordenando siempre estás con gustos.

Yo como pobre wakcha, sí papá no me niego, sí doctor no me miento: justo cuando el raton rojo de hambre comia mis tripitas, está mi mano larga se me escapó, no me he alzado por gusto. Doctor juez teniente, con gustos y con mañas no me niego ni te miento, al ver llorar mi negra pancita la desgracia me envolvió: sin darme cuenta me había prestado de mi vecino. Doctor juez teniente, aunque pobre waqcha con mi trabajo se lo pagaré, pero si me sentencias, me vengare, hoy o mañana por ti siempre volveré.

151

152

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Ay papay juez teniente con gustos y con mañas, nunca mas haré llorar a gente pobre como yo, a pobres angelitos.

Ahora mi ratoncito hambriento encadenado con cadenita de oro ya está en tu puerta, para prestarse un poquito de tu oro y plata.

E.K

154

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Viajirita urpicha

Dd

Yaw Timucha, haku hakupuni Limata, wawanchista waturakamusun. Sunquyman hamushallan khutu pampapi huq waqcha wawacha wikch’urayasqan, ruphay pampapi chhanqarayasqan, qasaq qasasqan chhiriq phukusqan.

Imaynas chay waqcha wawacha, k’irisqa samaychanwan t’ikrasqa ñawichanwan lluqsisqa sunquchanwan mamantahina qhawaykuwan. Chaymanta pachan sunquy k’irisqa sunquy t’ikrasqa mana tahanchu.

Yaw Timucha hakupuni, ñan paqarinqa limapiña wawachiswa kuska allin misti salonpi pijirriyta mikhuyurushasunña.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Palomita viajera

Dd

Oye Timucha Timoteo, ahora mismo vamos a Lima, no puedo olvidar a una palomita niña.

Esa mañana de invierno, sobre el cemento frío como trapo viejo estaba su cuerpito.

Esa mañana de invierno, el frío le había soplado su cuerpito de huahua, la helada le había reventado su boquita de niña. Su almita de niña estaba herida, su corazón de huahua estaba dolido.

No se porque, a mi, con sus ojitos perdidos, con su aliento herido, sin querer me miró como a su mamá. Desde ese día mi corazón anda herido mis ojos andan perdidos.

155

156

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Oye Timucha, por algo debe ser pensarase mañana a esta hora, en Lima estaremos saboreando pejerre y como los mistis: en grandes salones con nuestra Tingacha.

E.K

158

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Wamp’uli ch’iwarcha

Dd

Cuartilla tragucha misi hinaq kupachantin, qanllata uhayuqtiymi runa chiqniyushawan. Yanaypas urpiypas chiqniq tukuwan qunqaq tukuwan.

Wamp’uli ch’iwarcha, qanllata uhayuqtiymi llakiyta qunqarini, llak’iyta t’ampaykuni.

Qanllawan nuqallawan uhasqa mana uhasqa hudidunan rikukunchis.

Kay wakcha kawsayninchista taripanchisña, kay wakcha vidanchista rikukunchisña. Watan watan waqachishawaqtiykipas, watan watan k’irikushawaqtiykipas,

Poesía en quechua/Chaskaschay

manapunin qunqayta atiykichu; manayá saqiyta atiykipunichu.

Imananchá hayk’ananchá kay llaki samaq sunqunchista mana qunqanakuyta atinchischu. Imapunichá hayk’apunichá wakcha vidallanchisqa, sapa p’unchaw waqay waqaylla, sapa tuta uhay uhaylla.

Qantaq mana qunqachikuq nuqataq mana qunqaq.

Imapunichá timpupas timpullama kasqa, chaychá sunquchanchis manaña tahayunñachu. Imay sunquchallaraq hayk’ay sunquchallaraq rakinayukusun, kay vidachamanta malafe traguchay.

159

160

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Mala fe traguito

Dd

Traguito de cuarta traguito de botella. Por tomarte a ti en tu copita de gato la gente esta odiándome. Por tomarte a ti, mi torcacita dice que me desprecia que me ha olvidado.

Traguito de una gota, apenas te pruebo olvido mis penas entierro mis tristezas: ni hambre ya siento.

Ay hermanito, wamp’uli traguito, ¿qué será nuestra vida? Tomados o no tomados jodidos ya estamos.

Ay mi único compañero ¿qué será de nuestra vida? ya hemos sufrido tanto con la miseria hemos rodado y no podemos separarnos.

Poesía en quechua/Chaskaschay

¿Qué será de nuestra vida? año tras año me has hecho llorar tanto me has hecho sufrir mucho y no puedo olvidarte y no puedo alejarm e de tu lado.

¿Qué pasará con nosotros? siempre que nos separamos nuevamente terminanos con una cuarta de traguito con su copita de gato.

¿Que será de nuestra vida? ya me has herido tanto, ya te he despreciado mucho y no puedo olvidarte, tu corazón y mi corazón no pueden romperse.

¿Qué siempre será nuestra vida? qué vida de pobre llevamos, vida de borrachitos enamorados. Día tras día llorando nomás año tras año sufriendo nomás tú por no olvidarm e yo por no dejarte. Mi único compañero, traguito de cuarta, con su copita de gato. ¿Por qué estás amargo?

161

162

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

¿porqué estás raro rarito? Ay compañerito del alma traguito de cuarta, presiento que me quieres engañar presiento que me quieres traicionar. Oye traguito de cuarta con su copita de gato dijiste nunca traicionarm e de esta pobre vida, ¡ay mala fe traguito! difícil había sido olvidarte.

E.K

164

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Rusi War tragucha

Dd

Yaw Rosi War panachay, muqch’ikuq tunpalla uhayuruyki. Ay ñañachay maylliykuq tunpalla waqtayuruyki. Kunanri imanaykusuntaq, hayk’anaykusuntaq. Tinchaga Gatacha escuylachanmanta chayaramuqtinqa.

Kay kunkachanchis, Rosita War kunkachan hina; runku runkuchata, ch’aqwa ch’aqwachata, takispa dilataruwasun. Yaw Rosi War runkacha mishk’i tragucha, usqayta qhalitatasun usqayta wayk’usun, Tingachayku gatachayku ama llakikunanpaq.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Rosi War traguito

Dd

Oye Rosy War hermanita, traguito rocolera. A modo de enjuagar mi garganta te había tomado. Oye Rosy War ñañita, traguito rocolera. A modo de curar mi corazón te había bebido.

Ahora es ahora, ¿ahora que haremos? Cuando nuestra Tingacha y Gatacha vuelvan de su escuelita.

Nuestra garganta nos delatara, cuando cante ronco ronquito como el rocolero de Rosita War. Oye traguito War, dulce traguito rocolera. Urgentemente dime que estoy sobria. Urgentemente dame fuerza de vida, para que no llore la Tingacha para que no sufra la Gatacha.

165

166

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Vida vidascha

Dd

Ay vida vidachay, qanllas yachanki nuqaq vidayta wakcha vidayta, pi wakchallas mana vida pasaq mana muchuy yachaq, wakcha vidallansis allin guerra pasaq.

Poesía en quechua/Chaskaschay

Vida vidita

Dd

Ay vida vidita, sólo tú sabes mi vida la vida de los runas.

Que runa no sabe pasar la vida, que pobre no sabe pasar hambre , sólo nuestra vida de runa sabe pasar la guerra, sólo nuestra vida de pobre es de guerreros ch’askaschas.

167

Get in touch

Social

© Copyright 2013 - 2024 MYDOKUMENT.COM - All rights reserved.