CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

ÜNİTE-1 ÖĞRETMENİN

ÖĞRETMENİN

NOTU

NOTU

Canlıların Ortak Özellikleri

Biyoloji

1. Hücresel Yapı

• Canlı bilimidir.

• Tüm canlılar hücre adlı yapısal ve işlevsel birime sahiptir. Hüc-

• Bios: Yaşam Logos: Bilim

14243

BİYOLOJİ ve CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

reler yapısal olarak prokaryot ve ökaryot olmak üzere iki gruba

anlamına gelen kelimelerden oluşan kavramdır.

ayrılır. Prokaryot Hücre:

• Biyoloji biliminin çok sayıda alt dalı bulunur. Biyoloji biliminin alt dallarından bazıları,

• Çekirdek zarı ve zarla çevrili organelleri bulunmayan basit hücrelerdir. Kalıtsal materyal (DNA) sitoplazmada bulunur.

3 Sitoloji: Hücre bilimidir.

• Prokaryot canlılar bir hücrelidir.

3 Histoloji: Doku bilimidir.

DİKKAT!

3 Botanik: Bitki bilimidir. 3 Zooloji: Hayvan bilimidir.

• Bakteriler ve arkeler prokaryot hücre yapısına sahip canlı-

3 Fizyoloji: Doku ve organların çalışmasını, işleyişini inceleyen bilimdir.

lardır.

3 Anatomi: Canlıları oluşturan organların yapısını inceleyen bilimdir.

Ökaryot Hücre: • Çekirdek zarı ve zarla çevrili organelleri bulunan gelişmiş hücrelerdir. Kalıtsal materyal (DNA) çekirdekte bulunur.

3 Ekoloji: Canlıları ve çevreleriyle olan inceleyen bilim dalıdır. 3 Taksonomi: Canlıları sınıflandırma bilimidir.

• Ökaryot canlılar bir veya çok hücreli olabilir.

3 Genetik: Canlıların gen yapılarını, kalıtsal özelliklerini ve genlerin kuşaklar arası aktarımı ile bunların canlılar üzerindeki etkilerini inceleyen bilimdir.

DİKKAT! • Protistalar, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar ökaryot hücre

3 Embriyoloji: Zigotun oluşumundan ergin bir birey oluşuncaya kadar canlının gelişim evrelerini inceleyen bilimdir.

yapısına sahip canlılardır.

3 Morfoloji: Canlıların yapılarını, dış görünüşlerini inceleyen bilimdir. 3 Biyokimya: Canlıların yapısını oluşturan organik maddelerin kimyasal yapısını inceleyen bilimdir.

ÖĞRETMENİN

NOTU

• “Canlı nedir?” ya da “Önünüze bir nesne konulduğunda bu nesnenin canlı olup olmadığına nasıl karar verirdiniz?” • Bir nesnenin canlı olduğunu nitelendirebilmek için bazı özelliklere sahip olması gerekir. Bu özellikler; hücresel yapı, beslenme, enerji üretme, boşaltım, hareket, uyarılara tepki, metabolizma, homeostazi, organizasyon, üreme, uyum, büyüme gelişmedir.

ÖĞRENCİNİN

NOTU

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

2

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ÜNİTE-1 Özellikler

Prokaryot Hücre

Hücre zarı

Ökaryot Hücre

+

+

Halkasal

Doğrusal

Ribozom

+

+

Zarlı organeller

–

+

Çekirdek zarı

–

+

RNA

+

+

DNA

ÖRNEK 2 Canlıların ortak özelliklerinden hücresel yapı ile ilgili, I. Prokaryot ve ökaryot olmak üzere iki grupta incelenir. II. Ökaryot hücre yapısına sahip canlıların tamamı çok hücrelidir.

(+: Özelliği taşıdığı, –: Özelliği taşımadığını gösterir.)

III. Prokaryot ve ökaryot hücre yapısına sahip hücrelerde protein sentezi ortak gözlenir. ifadelerinden hangileri doğrudur?

ÖRNEK 1

A) Yalnız I

Canlıların ortak özelliklerinden hücresel yapı ile ilgili,

B) Yalnız II D) II ve III

I. Bakterilerin DNA molekülü sitoplazmada bulunur.

C) I ve III

E) I, II ve III

Çözüm

II. Bir hücreli canlıların tamamı prokaryot hücre yapısındadır. III. Hücre zarı, DNA ve ribozom hem prokaryot hem ökaryot hücrelerde bulunan yapılardır.

• Hücresel yapı prokaryot ve ökaryot olmak üzere iki grupta incelenir.

ifadelerinden hangileri doğrudur?

• Ökaryot hücre yapısına sahip bir hücreli ve çok hücreli canlılar vardır.

A) Yalnız I

B) Yalnız II D) I ve III

C) Yalnız III

• Prokaryot ve ökaryot hücre yapısına sahip canlılar ribozom taşır ve protein sentezi ribozomda gerçekleşir.

E) I, II ve III

Çözüm

Cevap: E

• Bakterilerin DNA molekülü sitoplazmada bulunur. 2. Beslenme

• Bir hücreli prokaryot ve ökaryot hücre yapısına sahip canlı vardır.

• Canlılar enerji ihtiyacını karşılamak için beslenmek zorundadır.

• Hücre zarı, DNA ve ribozom hem prokaryot hem ökaryot hücrelerde bulunan yapılardır.

Beslenme Açısından Canlılar

Cevap: D a) Ototrof (Üretici) Canlılar

ÖĞRENCİNİN

b) Heterotrof (Tüketici) Canlılar

NOTU

c) Hem Ototrof hem heterotrof (Hem üretici hem tüketici) Canlılar

Ototrof (Üretici) Canlılar: • Kendi besinini kendisi üreten canlılardır. • İnorganik maddeleri organik monomere dönüştürürler. • Işık enerjisi, karbondioksit, su ve mineral kullanarak besin sentezi yapan canlılar fotoototrof denir. Örnek; çoğu bitki, bazı prokaryotlar, alg ototrof beslenir.

3

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ÜNİTE-1

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

Heterotrof (Tüketici) Canlılar:

DİKKAT!

• Organik molekülleri kendisi üretemeyen, dışarıdan hazır besin alan canlılardır.

• Solunum reaksiyonlarında (oksijenli solunum ve oksijensiz solunum) elektron taşıma sistemi (ETS) görev alır.

Örnek; mantarlar, hayvanlar, bazı protistler Hem ototrof hem heterotrof (Hem üretici hem tüketici):

• Fermantasyonda elektron taşıma sistemi (ETS) görev almaz.

• Hem kendi besinini üreten, hem de dışarıdan hazır besin alan canlılardır.

• Fermantasyon ve oksijensiz solunum oksijensiz ortamda

Örnek; böcek kapan bitkisi, öglena

gerçekleşir.

ÖRNEK 3

ÖRNEK 4

Aşağıda bazı canlılar haflerle verilmiştir.

Canlı hücrelerde,

M. Alg

I. Protein sentezi

İ. Portakal ağacı

II. ATP sentezi

R. Şapkalı mantar

III. İnorganik maddeleri organik monomere dönüştürme

Y. Yarasa

IV. Çekirdek zarı taşıma

Harflendirilmiş canlılardan hangileri besinlerini dış ortamdan hazır alır? A) Yalnız Y

B) M ve İ

D) R ve Y

özelliklerinden hangileri ortak gerçekleşir? A) I ve II

C) İ ve R

B) II ve III D) I, II ve III

E) M, R ve Y

C) III ve IV E) I, II, III ve IV

Çözüm

Çözüm

• Protein sentezi ribozomda gerçekleşir. Ribozom taşıma tüm canlılarda gerçekleşir. Tüm canlılar ATP sentezler. Ototrof beslenen canlılar inorganik maddeleri organik monomere dönüştürür, ökaryot hücre yapısına sahip canlılar çekirdek zarı taşır.

• Alg ve portakal ağacı ototrof beslenen canlılardır. • Şapkalı mantar ve yarasa heterotrof beslenen canlılardır. Yani besinlerini dış ortamdan hazır alırlar. Cevap: D

Cevap: A 3. Enerji Üretme

4. Boşaltım • Canlıların metabolik faaliyetleri sonucu oluşan atık maddelerin (H2O, CO2, amonyak, üre, ürik asit) hücre veya vücuttan uzaklaştırılmasına boşaltım denir.

• Canlılar yaşamsal faaliyetlerini (hareket, kas kasılması, sinirsel iletim, büyüme vb.) gerçekleştirebilmek için enerji harcarlar. • Canlıların hayatsal faaliyet için kullandığı enerji ATP molekülünden sağlanır.

• Canlılarda boşaltımda görev alan yapı ile boşaltım madde çeşitleri farklılık gösterir.

• Organik monomerin parçalanması ile açığa çıkan enerji ile ATP sentezlenir.

• Bir hücreli canlılarda boşaltım hücre zarı ile gerçekleşir. • Bitkilerde boşaltım; terleme, yaprak dökümü ile gerçekleşir.

ATP Sentezi Solunum Reaksiyonları

Fermantasyon

• İnsanlarda boşaltım; terleme, idrar oluşumu ve akciğer ile karbondioksitin dışarı verilmesi ile gerçekleşir.

ile sağlanır.

UYARI

Oksijenli (Aerob) Solunum

• Omurgalı hayvanların tamamı böbrekleri ile boşaltım yapar.

Oksijensiz (Anaerob) Solunum 9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

4

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ÜNİTE-1 ÖRNEK 5

Çözümlü Soru

Tüm canlılarda,

Tüm canlılarda,

I. Oksijenli ortamda ATP sentezi

I. Karbondioksiti akciğerler ile vücuttan uzaklaştırma

II. Böbrek ile boşaltım

II. İdrarı böbrekler ile vücuttan uzaklaştırma

III. Yer değiştirme hareketi

III. Hücrelerdeki yıkım tepkimeleri sonucu atık maddelerin oluşması

IV. Yönetici molekül taşıma

özelliklerinden hangileri ortak gözlenir?

A) Yalnız IV

A) Yalnız I

B) Yalnız II D) I ve III

özelliklerinden hangileri ortaktır?

C) Yalnız III

B) I ve II

C) II ve IV

D) III ve IV

E) I, III ve IV

E) I, II ve III

Çözüm

Örnek Çözüm

• Her canlı oksijenli solunum yapmaz. • Her canlıda akciğer bulunmaz.

• Her canlı böbrek ile boşaltım yapmaz.

• Her canlıda böbrek bulunmaz.

• Her canlı yer değiştirme hareketi yapmaz.

• Her canlıda hücrelerdeki yıkım tepkimeleri sonucu atık madde oluşur.

• Her canlı yönetici molekül yani DNA taşır. Cevap: A

Cevap: E

5. Hareket

6. Uyarılara Tepki

• Beslenme, korunma, üreme gibi temel işlevleri yerine getirmek için tüm canlılarda çeşitli hareketler gözlenir.

• Tüm canlılar iç ve dış ortamdan gelen fiziksel veya kimyasal uyarılara tepki gösterirler. Verilen tepki davranışsal olabileceği gibi fizyolojikte olabilir. Tepkinin amacı kararlı iç dengeyi ve vücut ya da hücre bütünlüğünü kormaktır.

Hareket

Bitkilerde

Hayvanlarda

durum değiştirme şeklinde gözlenir.

yer değiştirme şeklinde gözlenir.

• Tepkinin amacı kararlı iç dengeyi ve vücut ya da hücre bütünlüğünü korumaktır. • Bir hücreli canlılar uyarıları genel olarak tüm vücutla algılayabildiği halde, çok hücreli gelişmiş canlılar uyarıları vücudun belirli kısımları ile alırlar ve tepki oluştururlar. Örnek; küstüm otuna dokunulduğunda yapraklarının kapanması sıcak cisme dokunulduğunda elin çekilmesi ses duyan köpeğin kulaklarını dikleştirmesi.

UYARI • Bir hücreli canlılarda hareket sil, kamçı gibi yapılarla gerçekleşir.

7. Metabolizma • Canlılarda gerçekleşen yapım ve yıkım tepkimelerinin tümüne metabolizma denir.

Örnek; öglena kamçısıyla, paramesyum silleriyle hareket eder.

Metabolizma

DİKKAT! • Yer değiştirme hareketi aktif hareket, yön değiştirme hare-

Yapım (Anabolizma)

Yıkım (Katabolizma)

keti pasif harekettir.

5

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ÜNİTE-1

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

Anabolizma (Asimilasyon)

ÖRNEK 6

Basit moleküllerin birleşerek daha büyük (karmaşık) moleküllere dönüşmesi olayına yapım (sentez) denir.

Hücrelerde gerçekleşen bazı katabolik tepkimelerden,

Örnek, (n) Amino asit → Protein + (n-1) H2O (n) Glikoz → Glikojen + (n-1) H2O

I. Oksijenli solunum

İnorganik moleküllerden organik molekül sentezi

III. Protein hidrolizi

Örnek, Fotosentez, Kemosentez

IV. Etil alkol fermantasyonu

II. Oksijensiz solunum

hangileri tüm canlılar için ortaktır?

Katabolizma (Yadımlama)

A) Yalnız I

Büyük (karmaşık) moleküllerden basit moleküllerin oluşması olayına yıkım denir.

B) Yalnız III D) III ve IV

Örnek; Protein + (n - 1) H2O → n (amino asit)

C) I ve II

E) I ve III

Çözüm

Nişasta + (n - 1) H2O → n (glikoz) Besin monomerlerinin oksijenli ya da oksijensiz ortamda parçalanarak enerjinin açığa çıkmasıdır.

• Her canlı oksijenli solunum yapmaz. • Her canlı oksijensiz solunum yapmaz.

Örnek; Oksijenli solunum, Fermantasyon

• Proteinin hidroliz tüm canlılarda ortak gerçekleşir. • Her canlı eti alkol fermastasyonu yapmaz.

UYARI

Cevap: B

Bazal metabolizma: Bir organizmanın yalnızca canlılığını sürdürebilmek için gerekli en düşük enerji miktarıdır. Bazal metabolizma belirlenirken dikkate alınan özellikler: • Bireyin tam dinlenme hâlinde olması gerekir.

8. Homeostazi

• Uygun sıcaklığın (oda sıcaklığı) olması gerekir.

• Bir organizmanın kararlı bir iç dengeye sahip olmasına homeostazi denir.

• Yemek yedikten 12 saat sonra ölçüm yapılması gerekir.

• Tüm canlılar çevre şartlarının değişmesine rağmen iç ortamlarını sürekli olarak belirli sınırlar içinde tutmaya çalışırlar.

• Bireyin yaşına, cinsiyetine, vücut büyüklüğüne bakılır.

ÖĞRENCİNİN

Örnek; vücut sıcaklığını sabit tutmak için koşan bir bireyin terlemesi iç dengeyi korumayı sağlar.

NOTU

9. Uyum (Adaptasyon) • Bir canlının bulunduğu ortamda yaşama ve üreme şansını artıran kalıtsal özelliklerin tümüne uyum (adaptasyon) denir. Adaptasyon örnekleri; 3 Sürüngen, böcek ve kuşların azotlu boşaltım maddesi olarak ürik asit atması 3 Bukalemunun bulunduğu ortama göre renk değiştirmesi 3 Karasal ortama uyum sağlamış canlılarda solunum organlarının vücut içinde olması 10. Organizasyon • Tüm canlılar belirli bir organizasyona sahiptir.

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

6

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ÜNİTE-1 Bir hücreli canlılarda organizasyon basamakları; Atom → Molekül → Organel → Hücre

Çözümlü Soru

Çok hücreli canlılarda organizasyon basamakları;

Tüm canlılarda,

Atom → Molekül → Organel → Hücre → Doku → Organ Sistem → Çok hücreli organizma

I. Homeostazi II. Yaşadığı ortama uyum gösterme

• Bir hücreli canlılarda organizasyon hücre düzeyindedir. Bu canlılarda beslenme, hareket, boşaltım, çevresel uyarılara cevap hücresel düzeyde gerçekleşir.

III. İç ve dış uyarılara karşı tepki gösterme IV. Hücreler arası organizasyon özelliklerinden hangileri ortaktır?

• Çok hücreli organizmalarda, beslenme, hareket, boşaltım, etki - tepki gibi olaylar hücre ve hücreler arası iş bölümü ile yani dokular, organlar, sistemler ile gerçekleştirilir. Bu sayede organizma enerjiden tasarruf sağlar.

A) Yalnız II

B) I ve II

D) II ve III

C) I ve III E) I, II ve III

Örnek Çözüm H Atom: Bir elementin özelliklerini gösteren en küçük birim. Örneğin hidrojen atomu

H

O

ORGANİZMA Sistemler bir araya gelerek organizmayı oluşturur. Örneğin insan

• Tüm canlılarda, homeostazi, uyum, uyarılara tepki gösterme özellikleri ortaktır. • Tüm canlılar hücrelerden oluşmadığı için, hücreler arası organizasyon çok hücreli canlılarda gözlenir. Cevap: D

H

Molekül: Birbirine bağlanan atomlardan oluşur. Örneğin su molekülü

11. Üreme Sistem: Hayati bir vücut fonksyionunu yerine getirmek için birlikte çalışan organlar grubu. Örneğin insandaki sinir sistemi

• Canlılar, nesillerini devam ettirmek için ürerler. • Üreme yaşamın devamlılığı için zorunlu değildir. • Eşeysiz veya eşeyli üreme ile kalıtsal bilgi gelecek nesillere aktarılır.

Organel: Özel bir fonksiyonu yerine getiren hücre içi yapı. Örneğin mitokondri

Eşeysiz Üreme: Döllenme gözlenmez.

Hücre: Canlılık özelliklerine sahip olan en küçük birim. Örneğin sinir hücresi

Kalıtsal çeşitlilik gözlenmez (mutasyonlar hariç).

Organ: Özel bir görevi yapmak için bir araya gelen birçok dokudan oluşmuş vücut bölümü. Örneğin beyin

Bir canlıdan yeni bir canlı oluşur. Hücre bölünmesi veya ikiye bölünme ile sağlanır. Örnek; bakteri, bitki ve omurgasız hayvanlar Eşeyli Üreme: Mayoz ve döllenme ile sağlanır. Kalıtsal çeşitlilik gözlenir.

Doku: Yapı ve görev bakımından benzer hücrelerden oluşur. Örneğin sinir doku

İki farklı cinsiyetteki canlıdan yeni bir canlı oluşur. Örnek; bitkiler ve hayvan

7

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ÜNİTE-1

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

ÖRNEK 7

ÖRNEK 8

Canlıların ortak özelliklerinden boşaltım ile ilgili,

Besin ihtiyacını inorganik maddeleri organik maddelere dönüştürerek karşılayan canlılar için,

I. Gelişmiş yapılı bitkilerde sadece eşeyli üreme gözlenir.

I. Çok hücreli olma

II. Bir hücreli canlılarda sadece eşeysiz üreme, çokhücreli canlılarda sadece eşeyli üreme gözlenir.

II. Besin monomerinden ATP üretme

III. Eşeyli üreme mayoz ve döllenme ile gerçekleşir.

özelliklerinden hangileri ortaktır?

ifadelerinden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I

A) Yalnız I

B) Yalnız II D) I ve II

III. Zarlı organel taşıma

C) Yalnız III

B) Yalnız II D) I ve II

C) Yalnız III

E) I, II ve III

E) II ve III

Çözüm

Çözüm

• Gelişmiş yapılı bitkilerde hem eşeyli hem eşeysiz üreme gözlenir.

• İnorganik maddeleri organik maddelere dönüştüren canlı ototrof beslenir.

• Çok hücreli canlılarda hem eşeyli hem eşeysiz üreme gözlenir.

• Ototrof canlılar bir veya çok hücreli olabilir.

• Eşeyli üreme mayoz ve döllenme ile gerçekleşir.

• Besin monomerinden ATP üretme tüm canlılar için ortak özelliktir.

• Ototrof canlılar prokaryot veya ökaryot olabilir.

• Her canlı eti alkol fermastayonu yapmaz. Cevap: C

Cevap: B

12. Büyüme- Gelişme

ÖĞRENCİNİN

• Büyüme olayı bir hücreli canlılarda hücre hacminin artışıyla, çok hücreli canlılarda hem hücre hacminin artışı hem de hücre sayısının artmasıyla gerçekleşir. • Çok hücreli canlılarda hücre hacminde artış, hücre sayısında artış ve dokuların ortaya çıkmasına gelişme denir. • Bir hücreli canlılarda büyüme çoğalma ile sonuçlanabilir.

NOT Gençlik döneminde; Anabolizma > Katabolizma • Erişkinlik döneminde; Anabolizma = Katabolizma • Yaşlılık döneminde; Anabolizma < Katabolizma

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

8

NOTU

ÖĞREN

1

2

3 Düzey

1 TEST

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR 1. Metabolizma ile ilgili,

4. Bazı canlı çeşitleri ve canlıların ortak özellikleri tabloda numaralandırılarak verilmiştir.

I. İnorganik moleküllerden organik molekül üretme anabolizma olup, tüm canlılarda gerçekleşir.

Ortak Özellik

II. Besin monomerlerinden ATP sentezi katabolizma olup tüm canlılarda gerçekleşir.

ifadelerinden hangileri doğrudur?

B) Yalnız II

D) I ve II

Homeostazi

Ökaryot Hücre Yapısına Sahip Olma

I. Amip

+

+

+

II. Yeşil bitki

+

+

–

III. Köpek

+

+

+

IV. Siyanobakteri

–

+

–

V. Mantar

+

+

+

Canlı Çeşidi

III. Organik moleküllerden inorganik molekül oluşturma katabolizma olup tüm canlılarda gerçekleşir. A) Yalnız I

Heterotrof Beslenme

C) Yalnız III

E) II ve III

(+: Özelliğe sahip, –: Özelliğe sahip olmayan)

Buna göre, canlı çeşidi ve ortak özellik eşleştirmelerinden hangisi yanlış verilmiştir? A) I

2. Aşağıdakilerden hangisi canlıların ortak özelliklerinden

B) II

C) III

D) IV

E) V

biridir? A) Ribozomda protein sentezi B) Metabolik atıkları böbrekler ile uzaklaştırma C) Hücreler arası organizasyona sahip olma D) DNA eşlenmesini sitoplazmada gerçekleştirme E) Embriyonik gelişimde dokuların gelişmesi

5. soru gelebilir

3. Canlıların ortak özelliklerinden hücresel yapı ile ilgili, I. Amino asitlerin birbirine bağlanmasının ribozomda gerçekleşmesi II. Hücre zarından madde alış verişi III. Zarlı organel taşıma özelliklerinden hangileri sadece ökaryot hücrelere aittir? A) Yalnız I

D) I ve III

B) Yalnız II

C) Yalnız III

E) I, II ve III

9

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

ÜNİTE-1 ÖĞRETMENİN

Suyun Canlılar İçin Önemi,

NOTU

3 Bütün canlılarda en fazla bulunan temel bileşendir.

CANLILARIN YAPISINDA BULUNAN TEMEL BİLEŞİKLER

3 Bitkiler besin sentezi (fotosentez) sırasında su kullanır.

• Bir hücreli ve çok hücreli canlılar elementlerden oluşur. Canlının toplam kütlesinin yaklaşık % 98’i karbon, hidrojen, oksijen,

3 Su, iyi bir çözücüdür. 3 Biyolojik tepkimelerin çoğu hücrede sulu çözeltilerde gerçekleşir.

azot, fosfor ve kükürt elementlerinden oluşur. İnorganik Bileşikler Su Asitler Bazlar Tuzlar Mineraller

3 Besinlerin sindiriminde görev alır.

Organik Bileşikler

3 Metabolizma sonucu oluşan zararlı atıkların seyreltilmesinde ve vücuttan atılmasında görev alır.

Karbonhidratlar Lipitler Proteinler Enzimler Vitaminler ATP

3 Maddelerin taşınmasında rol oynar. 3 Canlılara desteklik sağlar (örneğin otsu bitkilerin dik durmasını sağlar). 3 Suyun özgül ısısı yüksektir. Suyun bu özelliği hava sıcaklıklarını kararlı hâline getirir.

Hormonlar Nükleik asitler (DNA-RNA)

3 Suyun donma özelliği sayesinde donmasıyla yoğunluğu daha az olduğundan su yüzeyinde kalarak suyun hava ile teması önlenir ve suda yaşayan canlıların buzun alt katmanda donmadan yaşamlarına devam etmelerini sağlar.

İnorganik Bileşikler • Temel element olarak karbon (C) içermez. • Canlılar tarafından sentezlenemeyen, tüm canlılar tarafından dışarıdan hazır olarak alınan moleküllerdir.

3 Suyun kohezyon ve adhezyon kuvveti sayesinde su, bitkilerde köklerden yapraklara kadar damar içinde kesintisiz bir şekilde taşımış olur.

• Sindirime uğramazlar. • Hücresel solunumda enerji elde etmede kullanılmazlar.

3 Suyun yüzey gerilimi sayesinde bazı canlıların su yüzeyine durabilme, yürüyebilmesine olanak sağlar.

• Hücre yapısına katılırlar. • Düzenleyicidirler. • Homeostazinin korunması bakımından gereklidir. Su • İki hidrojen ve bir oksijen atomundan oluşan inorganik maddedir.

3 Suyun buharlaşma özelliği sayesinde karada yaşayan bazı canlılar artan vücut sıcaklığının terleme ile düşmesini sağlar. ??

ÖĞRENCİNİN

??

UYARI • Su moleküllerini bir arada tutan hidrojen bağlarının etkisiyle kohezyon kuvveti oluşur. • Suyun farklı bir moleküle tutunmasını sağlayan kuvvete adhezyon kuvveti denir.

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

10

NOTU

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ÜNİTE-1 ÖĞRETMENİN ÖRNEK 9

Asit ve Bazların Canlılar İçin Önemi,

Canlılar için suyun önemi ile ilgili,

Asitler

I. Zararlı atıkları vücuttan uzaklaştırmayı sağlama

• Suda çözündüklerinde H+ (hidrojen) iyonu veren moleküllerdir.

II. Gerekli durumda enerji verici olarak kullanılma

Örneğin HCl (hidroklorik asit), H2SO4 (süfirik asit)

III. Besinlerin sindiriminde görev alma

• Yapısında C (karbon) atomu bulunan asitlere organik asit denir.

ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

NOTU

B) Yalnız II D) I ve III

Örneğin laktik asit (C3H6O3)

C) Yalnız III

E) I, II ve III

Bazlar • Suda çözündüklerinde AO – (hidroksil) iyonu veren moleküller-

Çözüm

dir. Örneğin KOH (potasyum hidroksit), NaOH (sodyum hidroksil)

• Su, zararlı atıkları vücutan uzaklaştırmayı sağlar, besinlerin sindiriminde görev alır.

• DNA ve RNA molekülünün yapısında azotlu organik baz bulunur.

• Su, hücrede enerji verici olarak kullanılmaz.

Örneğin Adenin, Timin, Guanin

Cevap: D

UYARI • Bir çözeltinin asidik ya da bazik olduğunu içeriği serbest H+ iyon derişimi belirler. Çözeltinin H+ iyon derişimi pH değeri ile ifade edilir.

ÖRNEK 10 Su molekülünün kimyasal özelliklerinden bazıları numaralandırılarak verilmiştir. I. Kohezyon - adhezyon II. Yüzey gerilimi III. Yüksek özgül ısı IV. Buharlaşma

Nötr (H+ ve OH– iyonlarının yoğunluğu birbirine eşittir.)

V. Donma Numaralandırılmış özelliklerden hangisi su ekosistemlerindeki canlılığın devamı için diğerlerinden daha etkili olması beklenir? A) I

B) II

C) III

D) IV

NOT

E) V

• Lenf sıvısı, doku sıvısı gibi biyolojik sıvıların pH’si 6 ile 8 arasında değişir. Kanın pH’si 7,4’tür.

Çözüm • Suyun donma özelliği sayesinde donmasıyla yoğunluğu daha az olduğundan su yüzeyinde kalarak suyun hava ile temas önlenir ve suda yaşayan canlıların buzun alt katmanında donmadan yaşamlarına devam etmelerini sağlar.

NOT • Canlının yaşam ortamı olan su ve topraktaki ayrıca kan ve diğer vücut sıvılarındaki pH değerindeki değişimler canlıları olumsuz etkiler.

Cevap: E

11

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

ÜNİTE-1 ÖĞRETMENİN

viz, badem, süt, peynir, yumurta, kırmızı et, beyaz et; eksikliğinde oluşabilecek hastalıklar kolay kırılan kemikler ve dişler.

NOTU

Tuz ve Minerallerin Canlılar İçin Önemi,

Magnezyum (Mg): Etkileri ya da katıldığı yapı kemiklerin yapısı, sinir ve kasların çalışması, enerji üretimi, klorofilin yapısı; bulundukları besinler yeşil yapraklı sebzeler, tahıllar, baklagiller, soğan, ceviz, süt, yumurta, balık, kırmızı et; eksikliğinde oluşabilecek hastalıklar sinirlilik, kas krampları.

Tuzlar • Asit ve bazın nötrleşme tepkimeleri ile birleşmesi sonucu tuz ve su oluşur. • Biyolojik sıvıların yoğunluğunun ayarlanmasında etkilidir. Asit + Baz

Örnek:

HCl (hidroklorik asit)

+

Sodyum (Na): Etkileri ya da katıldığı yapı hücrelerin su alışverişi (osmotik denge) sinir ve kasların çalışması; bulundukları besinler ekmek, zeytin, ıspanak, yemek tuzu, süt, peynir, yumurta, kırmızı ve beyaz et; eksikliğinde oluşabilecek hastalıklar fazla alındığında yüksek tansiyon, böbrek hastalıkları.

Tuz + H2O

NaOH (sodyum hidroksit)

NaCl + H2O (sodyum (su)

Demir (Fe): Etkileri ya da katıldığı yapı alyuvarların (hemoglobin) yapısı, bazı enzimlerin aktivasyonu, kas proteininin (mi-

klorür)

yoglobin) yapısı; bulundukları besinler baklagiller, pekmez, yeşil sebzeler, kuru meyveler, balık, kırmızı ve beyaz et, yumurta; eksikliğinde oluşabilecek hastalıklar anemi (kansızlık).

NOT • İnsan vücudunun en fazla ihtiyaç duyduğu tuzlar; kalsiyum, sodyum, potasyum, magnezyumdur.

Flor (F): Etkileri ya da katıldığı yapı dişlerin oluşması ve güçlenmesi; bulundukları besinler taze meyve ve sebzeler, içme suyu, kırmızı, et, karaciğer, süt, yumurta; eksikliğinde oluşabilecek hastalıklar az alınırsa dişlerde çürüme, çok alınırsa dişlerde sararma.

Mineraller • Canlılar tarafından sentezlenemezler. • Su ve besinlerle hazır alınan inorganik maddelerdir. • Bitkiler tuzları topraktan suda çözünmüş olarak kökleriyle alır.

İyot (I): Etkileri ya da katıldığı yapı tiroit hormonlarının üretimi; bulundukları besinler iyotlu yemek tuzu, balık, karides, istakoz gibi deniz ürünleri; eksikliğinde oluşabilecek hastalıklar eksikliğinde guatr hastalığı.

• Canlının yapısına katılırlar. • Sindirimleri yoktur. • Bazı çeşitleri enzimlerin yapısına kofaktör olarak katılır. Bu nedenle düzenleyicidirler.

ÖĞRENCİNİN

• Eksiklikleri veya fazlalıkları sonucu metabolik aksaklılar ortaya çıkabilir. Bazı Mineraller Kalsiyum (Ca): Etkileri ya da katıldığı yapı kemik ve dişlerin yapısı, kas kasılması, kanın pıhtılaşması, enzimlerin aktivasyonu; bulundukları besinler lahana, tere, maydanoz, zeytin, kereviz, süt, peynir, yumurta, deniz ürünleri; eksikliğinde oluşabilecek hastalıklar raşitizm (çocuklarda), osteopororoz (yetişkinlerde). Potasyum (K): Etkileri ya da katıldığı yapı hücre içi ve hücreler arası sıvısının oluşması, protein ve glikojen sentezi, hücrenin su alışverişi, kas ve sinir sistemlerinin çalışması; bulundukları besinler buğday, baklagiller, havuç, enginar, zeytin, süt, yumurta, balık, kırmızı et; eksikliğinde oluşabilecek hastalıklar iştahsızlık halsizlik, kas yorgunluğu, kalp atımında sorunlar. Fosfor(P): Etkileri ya da katıldığı yapı ATP, nükleik asit, kemik ve dişlerin yapısı, enzimlerin aktivasyonu, organ ve sistemlerin çalışması; bulundukları besinler tahıllar, baklagiller, fındık, ce9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

12

NOTU

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ÜNİTE-1

Çözümlü Soru Mineraller ile ilgili, I. Yapıya katılma II. Sindirim kanalında sindirilerek hücrelere geçme III. Fotosentez yapan canlılar tarafından üretilme IV. Oksijenli solunum tepkimeleriyle parçalanma ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) Yalnız II D) II ve IV

C) I ve III E) I ve IV

Örnek Çözüm • Mineraller yapıya katılır. • Mineraller; sindirime uğramaz, tüm canlılar tarafından hazır alınır, oksijenli solunum tepkimeleriyle parçalanmaz. Cevap: A

ÖRNEK 11 Bazı mineral çeşitlerinin görevi verilmiştir: • ATP ve nükleik asitlerin yapısına katılma • Tiroksin hormonunun üretiminde görev alma • Alyuvarların yapısında bulunma • Sinir ve kasların çalışmasında etkili olma Buna göre görevi verilmeyen karbonhidrat çeşidi aşağıdakilerden hangisidir? A) İyot

B) Kalsiyum D) Demir

C) Sodyum E) Fosfor

Çözüm • Fosfor: ATP nükleik asitlerin yapısına katılır. • İyot: Tiroksin hormonu üretiminde görev alır. • Demir: Alyuvarların yapısında bulunur. • Sodyum: Sinir ve kasların çalışmasında etkilidir. Cevap: B

13

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

Düzey

TEST 2

1

2

3

ÖĞREN

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR

1. İnorganik bileşiklerle ilgili,

3. Suyun özelliklerinden bazıları numaralandırılarak bu özelliklerin canlılar için önemi harflendirilerek verilmiştir.

I. Hücre zarından geçebilecek büyüklüktedirler. II. Hücrede enerji elde etmek amacıyla tepkimelerde kullanıl-

I

Buharlaşma ısısının yüksek olması

M

Vücut sıcaklığının terleme ile düşürülmesini sağlama

II

Kohezyon-adhezyon kuvveti

R

Bitkilerin yer çekimine zıt yönde suyu kökten yapraklara doğru taşıması

III

Yüzey gerilimi

Y

Böceklerin su yüzeyinde durabilmesi

mazlar. III. Bitki hücrelerinde sentezlenebilirler. IV. Düzenleyicidirler.



ifadelerinden hangileri doğrudur? A) I ve II

B) II ve III D) I, II ve IV

C) I, II ve III

E) II, III ve IV

Buna göre suya ait özellikler ile bu özelliklerin canlılar için önemi hangi seçenekte doğru eşleştirilmiştir? A) I - M





B) I - R



C) I - Y

II - R

II - Y

II - M

III - Y

III - M

III - R

D) I - M



E) I - R

II - Y

II - M

III - R

III - Y

2. Aşağıdaki tabloda bazı mineral çeşitleri ve canlılar için görevi numaralandırılarak verilmiştir. Mineral Çeşidi I

İyot (I)

Tiroksin hormonu yapısına katılma

II

Magnezyum (Mg)

Klorofil pigmentinin yapısına katılma

III

Demir (Fe)

Sinir hücrelerinde uyartı iletimi

IV

Kalsiyum (Ca)

Kanın pıhtılaşmasında rol alma

Fosfor (P)

DNA ve RNA’nın yapısına katılma

V



Eksikliği Sonucu Ortaya Çıkan Rahatsızlık

4. Asit ve bazlar ile ilgili, I. Yapısında karbon atomu bulunan asitler organik asittir. II. DNA’nın yapısında organik baz bulunur. III. Suda çözündüğünde hidrojen iyonu veren bileşikler asittir.

Tabloda numaralandırılarak verilen mineral çeşitlerinden hangisinin canlılar için görevi yanlış verilmiştir? A) I

B) II

C) III

D) IV

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü



ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

E) V



14

B) Yalnız II

D) II ve III

C) I ve III

E) I, II ve III

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ÜNİTE-1 ÖĞRETMENİN

NOTU

DİKKAT!

Organik Bileşikler

• Karbonhidratlar, lipitler ve proteinler hücrede enerji elde

• Organik bileşiklerin yapısında [C (karbon) ve H (hidrojen)] elementleri bulunur.

etmede kullanılabilen organik bileşik çeşitleridir.

• Karbon (C) ve hidrojen (H) dışında bazı organik bileşiklerde oksijen (O), azot (N), fosfor (P) ve kükürt (S)’de bulunabilir.

UYARI

• Organik bileşikler, inorganik bileşiklerin aksine üretici canlılar tarafından üretilebilir.

Enerji veren organik bileşiklerin,

• Organik bileşikler;

• Hücrede enerji elde etmede kullanım sırası:

• enerji verici • yapıcı-onarıcı

1. Karbonhidrat

• düzenleyici olabilirler.

2. Lipit 3. Protein Karbonhidratların yıkımı kolaydır. Bu nedenle hücrede enerji elde etmede ilk sırada kullanılır. Proteinler ise en önemli yapıcı-onarıcı ve düzenleyici organik moleküllerdir. Bu nedenle hücrede enerji elde etmede en son sırada kullanılır.

DİKKAT! • Monomer: Bir çok organik maddenin yapı birimidir.

• 1 gramın verdiği enerji miktarı sırası çoktan aza doğru;

• Polimer: Aynı ya da benzer yapıda çok sayıdaki monomer-

1. Lipit

den oluşan büyük moleküllere denir.

2. Protein 3. Karbonhidrat

NOT

Karbonhidratlar

Dehidrasyon tepkimelerinde

14243

• Dehidrasyon tepkimesinde küçük moleküller birleşir, aralarında bağ kurulur ve su açığa çıkar.

• Yapısında C (karbon), H (hidrojen) ve O (oksijen) atomu bulunur.

• Hücre içinde gerçekleşir.

• Hücrede enerji elde etmede birinci derecede kullanılır.

• ATP harcanır.

• Hücre zarı hücre çeperinin yapısına katılır.

• Enzim kullanılır.

• ATP, DNA ve RNA gibi organik bileşiklerin yapısına katılır. • Karbonhidratlar taşıdıkları şeker sayısına göre 3’e ayrılır.

Monosakkaritler

Disakkaritler

Polisakkaritler

Monosakkaritler • Genel formülleri CnH2nO2’dir. • En basit şekerlerdir. • Hidroliz tepkimesinde büyük moleküller su kullanılarak aralarındaki bağ yıkılır ve küçük moleküller elde edilir.

• Sindirilmeden hücre zarından geçebilir.

• Hidroliz tepkimeleri • Hücre içinde veya hücre dışında gerçekleşebilir.

• İçerdiği karbon sayısı üç ile yedi arasında değişir.

• Suda çözünür. • Bunlardan beş karbonlu ve altı karbonlu olanlar önemli monosakkaritlerdir.

• ATP harcanmaz. • Su harcanır.

Pentozlar:

• Enzim kullanılır.

• 5 C (karbon)’lu monosakakritlerdir. • Yapıya katılır.

15

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ÜNİTE-1

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

• Riboz (C5H10O4) şekeri DNA’nın yapısında bulunur. • Deoksiriboz (C5H10O4) şekeri DNA’nın yapısında bulunur.

ÖRNEK 12 Monosakkaritler ile ilgili,

DİKKAT!

I. Pentozlar bazı organik moleküllerin yapısına katılır. II. Hidrolizi sonucu karbondioksit ve su oluşur. III. Küçük molekül olduklarından hücre zarından doğrudan geçebilirler. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) Yalnız II D) II ve II

C) Yalnız III

E) I ve III

• Deoksiriboz şekeri, riboz şekerinden farklı bir oksijen atomunun eksik olmasıdır.

Çözüm • Pentoz şekerleri DNA, RNA ve ATP’nin yapısına katılır.

Heksozlar: • 6 C (karbon)’lu monosakakritlerdir.

• Monosakkaritlerin hidrolizi olmaz.

• Kapalı formülleri C6H12O6’dır.

• Monosakkaritler küçük molekül olduklarından hücre zarından doğrudan geçebilirler.

• Çeşitleri glikoz, fruktoz ve galaktoz’dur. Glikoz (Üzüm şekeri)

Cevap: E

• Kan ve üzüm şekeri olarak adlandırılır. • Tüm canlı hücrelerde bulunur. • Hücrede enerji eldesinde öncelikli olarak kullanılır.

Disakkaritler

• Üretici canlılar tarafından fotosentez veya kemosentez ile üretilir. • Glikoz, amino asit, yağ asidi gibi diğer organik moleküllere dönüştürülebilir.

• İki adet heksozun aralarında glikozit bağı kurulması sonucu disakkaritler oluşur. Disakkarit oluşumu bir dehidrasyon tepkimesidir.

• Sağlıklı bir insanın 100 ml kanında yaklaşık 100-140 mg bulunur.

Örneğin maltoz arpa şekeridir ve bitkiseldir. Sükroz çay şekeridir ve bitkiseldir. Laktoz süt şekeridir ve hayvansaldır.

Fruktoz (Meyve şekeri)

• Disakkaritlerin hidrolizi sonucu hücre zarından geçebilen monomerler açığa çıkar.

• Bitkiler tarafından üretilir. Galaktoz (Süt şekeri) • Hem bitkilerde hem hayvanlarda bulunur.

Dehidrasyon Glikoz

+

Glikoz

Glikozit bağı Glikoz

Glikoz

+ H2O

Hidroliz

UYARI

Maltoz

• Kapalı formülleri aynı, açık formülleri farklı olan moleküllere izomer denir. Dehidrasyon

• Glikoz, fruktoz ve galaktoz izomer moleküllerdir. Glikoz

+ Fruktoz

Glikozit bağı Glikoz

Hidroliz

Fruktoz + H2O

Sükroz

Dehidrasyon Glikoz

Glikozit bağı Glikoz

+ Galaktoz

Galaktoz + H2O

Hidroliz Laktoz

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

16

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ÜNİTE-1 UYARI Çözümlü Soru

• Disakkaritler suda çözünür.

Aşağıda verilen karbonhidrat çeşitlerinden hangisinde glikozit bağı bulunmaz?

• Disakkaritler hidroliz edilmeden hücre zarından geçemez.

A) Galaktoz Polisakkaritler

B) Glikojen

D) Maltoz

• Çok sayıda glikozun glikozit bağı ile bağlanması sonucu oluşan polimerlerdir.

E) Selüloz

Örnek Çözüm

Polisakkarit + (n - 1) H2O

n (Glikoz)

C) Nişasta

• Galaktoz monosakkarit olup yapısında glikozit bağı taşımaz.

• Polisakkaritler hidroliz edilmeden hücre zarından geçemez.

Cevap: A

Polisakkaritler Bitkisel

Hayvasal Glikojen Kitin

Nişasta Selüloz

ÖRNEK 13 Tüm disakkarit ve polisakkarit çeşitleri ile ilgili,

UYARI

I. Glikozit bağı taşıma II. Monomer olarak glikoz bulundurma

• Polisakkaritlerin çeşitliliği yapısındaki glikozit bağlarının pozisyonları ve glikozların sayılarından kaynaklanır. Örneğin

III. Suda çözünme

selülozda glikoz zincirleri dallanmazken, nişasta ve glikoje-

IV. Bitki hücreleri tarafından dehidrasyon tepkimeleri sonucu üretilme

nin yapısında glikoz zincirleri dallanır.

ifadelerinden hangileri doğrudur? A) I ve II

B) II ve III D) I, II ve IV

C) I ve IV E) II, III ve IV

Çözüm Selüloz

ÖĞRENCİNİN

Glikojen

• Disakkarit ve polisakkarit çeşitlerinin tamamı glikozit bağı taşır, monomer olarak glikoz bulundurur. • Disakkaritler suda çözünür, polisakkaritler suda çözünmez.

NOTU

• Laktoz hayvansal disakkarit, glikojen ve kitin hayvansal polisakkarittir. Cevap: A

17

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

Düzey

TEST 3

1

2

3

ÖĞREN

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR

1. Bir bitki hücresindeki glikoz miktarının zamana bağlı değişim

3. Canlılara ait,

grafiği aşağıda verilmiştir.

I. DNA II. Maltoz

Glikoz miktarı

III. RNA IV. ATP V. Glikojen t (zaman)

moleküllerden hangilerinin yapısında pentoz şekeri bulunur? A) I ve II

Buna göre,



B) II ve III D) I, III ve IV

C) I, IV ve V

E) I, II, III ve IV

I. Laktoz sentezi gerçekleştirmektedir. II. Nişasta sentezi gerçekleştirmektedir. III. Oksijenli solunum gerçekleştirmektedir. IV. Fotosentezler gerçekleştirmektedir.

ifadelerinden hangileri söylenebilir? A) Yalnız II

B) I ve II

D) I, II ve III

C) II ve III E) II, III ve IV

4. Bitkilerdeki karbonhidrat metabolizmasına ait bazı tepkimeler verilmiştir.

2. İki taraflı karbonhidrat molekülü sentezi şematik olarak gösM + M n(M)

İ

M

CO2 + H2O

terilmiştir.

Nişasta

+ H2O Sükroz

R + (n-1) H2O

Buna göre aşağıdaki açıklamalardan hangisinin doğruluğu kesin değildir?



I. Yapısında C, H ve O atomları bulunur.

A) M molekülünün yapısında glikozit bağ bulunmaz.

II. Glikozit bağı taşımaz.

B) İ molekülü yapısında bir çeşit monomer bulunur.

III. Sindirimi olmaz.

C) İ ve R molekülleri dehidrasyon sentezi sonucu oluşmuştur.



ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

D) R molekülü hayvansal, İ molekülü bitkiseldir.



E) İ ve R molekülü hücre zarından doğrudan geçemez.

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

M molekülü ile ilgili,

18

B) Yalnız II

D) II ve III

C) I ve II

E) I, II ve III

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ÜNİTE-1 ÖĞRETMENİN

NOTU

DİKKAT!

Lipitler

• Trigliseritler polimer olmamakla birlikte büyük moleküllerdir.

• Yapısında C, H ve O atomları bulunur. Bazı lipitlerde P (fosfor) ve N (azot) atomları da bulunabilir.

• Trigliseritlerdeki çeşitliliğini yapısındaki yağ asitleri sağlar.

• Suda çözünmezler. Alkol, eter, aseton gibi organik çözücülerde çözünürler.

UYARI

• Lipitler polimerleşmeyen moleküllerdir.

• Yağların monomerlerinin oksijenli (Aerob) solunumda kulla-

Lipitlerin canlılar için önemi;

nılması sonucu fazla miktarda metabolik su ve enerji açığa

• A, D, E, K vitaminlerinin vücuda alınmasını sağlar.

çıkar. Bu durum yapılarındaki H (hidrojen) oranının yüksek

• Hücre zarının yapısına katılır.

olmasından kaynaklanır.

• İç organları korur. • Hücresel solunumla parçalanması sonucu çok miktarda su ve enerji açığa çıkar (Göçmen kuşların, kış uykusuna yatan canlıların, çölde yaşayan canlıların su ve enerji ihtiyacını karşılaması açısından önemlidir).

Yağların Yapısındaki Yağ Asitleri Doymuş Yağ Asitleri

• Yapıcı, onarıcı olarak kullanılır.

Doymamış Yağ Asitleri

• Bazı sinir hücrelerinin zarının etrafındaki kılıfta lipitler elektriksel yalıtımı sağlar.

Doymuş Yağ Asitleri

• Bazı hormonların, vitaminlerin yapısına katılarak düzenleyici olarak görev alır.

• Genellikle oda sıcaklığında katıdır.

• Karbon atomları arasında tek bağ bulunur. • Doymuş yağ asidi içeren trigliserite doymuş yağ denir. Örneğin tereyağ.

Canlıların Yapısındaki En Önemli Lipitler Nötral Yağlar (Trigliseritler)

(A) Palmitik asit (Doymuş Yağ Asiti) Oksijen

OH O

Fosfolipitler

Hidrojen C

Karbon

CH2 H2C

Steroitler

CH2 H2C CH2

Nötral Yağlar (Trigliseritler)

H2C CH2

• Bitki ve hayvan hücrelerinde lipitler nötral yağ olarak depo edilir.

H2C CH2 H2C

• 1 gliserol ile 3 yağ asidi arasında ester bağı kurulması ile üretilir.

CH2 H2C

• Gliserol üç karbonlu bir alkol, yağ asitleri ise karbon atomu sayıları genelde 4 ile 24 arasında değişen uzun karbon zincirleridir.

CH2 CH2 H2C

• Karbon atomları arasında çift bağ bulunur. • Genellikle oda sıcaklığında sıvıdır.

Dehidrasyon + 3 H2O

• Doymamış yağ asidi içeren trigliserite doymamış yağ denir. Örneğin zeytinyağı.

+ 1 Gliserol

3 Yağ asidi

CH3

Doymamış Yağ Asitleri

+

Hidroliz

Düz zincir, bir molekülün benzer diğer moleküllerle birlikte sıkıca paketlenmesine izin verir.

H2C

• Yağların yapı taşları olan yağ asitleri ve gliserol hücrede enerji elde etmede kullanılabilir.

+

Doymuş yağ asidinde karbon atomları arasındaki tüm bağlar tektir (zincir düzdür).

1 Nötral yağ (Trigliserit)

19

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ÜNİTE-1

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

(B) Linoleik asit (Doymamış Yağ Asidi)

O

Kolesterol hayvan hücreleri zarının bileşenidir

Bükülmeler, sıkı paketlenmeyi önler.

OH

ve steroid hormonların kaynağıdır.

C CH2

• Dört karbon halkası ve karbon halkasına bağlı yan gruplardan oluşurlar.

H2C CH2 H2C

• Yağ asidi ve gliserol içermezler.

CH2

• Sindirime uğramazlar.

H2C

• Erkek ve dişi eşey hormonlarının (östrojen, testosteron) yapısına katılır (düzenleyici görevi).

CH2 HC HC

• D vitamininin yapımında kullanılır.

İki karbon arasındaki çift bağlar, doymamış yağ asidi oluşturur (Karbon zinciri, bükülür.)

CH2 HC

• Kolesterol bir steroit çeşitidir. • Kolesterol hayvansal hücrelerin zar yapısına katılır (zarın akışkanlığını, esneklik ve dayanıklılığını etkiler).

HC CH2

• İnsanda normal değerin üzerinde kolesterol damar tıkanıklığına, damar sertliğine neden olabilir.

CH2 CH2 CH2

• Bitkilerin hücre zarında kolesterol bulunmaz. CH3

NOT

UYARI

• Kolesterol omurgalı hayvanlarda karaciğerde sentezlenebilir ya da diyetle alınabilir.

• İnsan vücudunda sentezlenmeyip dışarıdan hazır alınması gereken yağ asitlerine temel (zorunlu = esansiyel) yağ asitleri denir. Örneğin Omega 3 ve 6 yağ asitleri (Omega-3,

ÖRNEK 14

yağlı balıklar ve kuru yemişlerde bulunur).

Trigliserit sentezi sırasında hücrede,

Fosfolipitler

I. pH değerinde artma

• Hücre zarının yapısına katılırlar.

II. Su miktarında azalma

• Yapısında 1 gliserol, 2 yağ asidi, 1 fosforik asit ve N (azot) içeren kolin bazı bulunur.

III. ATP miktarında azalma durumlarından hangileri gerçekleşebilir? A) Yalnız I

Baş kısmı (Fosfat kolinbzı ve gliserol içerir.) (Hidrolik = suyu seven kısmı)

B) Yalnız II D) I ve III

Kuyruk kısmı (Hidrofobik = suyu sevmeyen kısmı) (Yağ asitlerinden oluşur.)

C) I ve II

E) I, II ve III

Çözüm • Trigliserit sentezi tepkimesi,

Steroitler

Dehidrasyon

1 Gliseol + 3 Yağ Asidi (azalır)

CH3

H3C H3C H3C

Trigliserit + 3H2O (artar)

• Yağ asiti azalacağı için pH değeri artar, su mikCH3

tarı artar. • Dehidrasyon tepkimelerinde ATP harcanır. Cevap: D

HO

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

20

ÖĞREN

1

2

3 Düzey

4 TEST

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR 1. Yağ asidi çeşidi görseli verilmiştir.

3. Hazırlanan deney tüpünün içerisine nötral yağ molekülü, su ve yağın hidrolizini sağlayan enzim konularak tepkimelerin gerçekleşmesi için bir süre bekleniyor.

OH O

C CH2

Su + Uygun hidroliz enzim + Nötral yağ

H2C CH2 H2C CH2 H2C CH2

(uygun sıcaklık - uygun pH)

HC HC



Deney tüpünde gerçekleşen tepkime ile ilgili olarak aşağıdaki grafiklerden hangisi çizilemez?



A) Harcanan enerji miktarı

CH2 HC

B) Gliserol miktarı

HC CH2 CH2

t (zaman)

CH2 CH2



C) Yağ asidi miktarı

CH3

t (zaman)

D) Koparılan ester bağı sayısı

Görseli verilen yağ asidi çeşidi ile ilgili, I. Karbon atomların tamamı hidrojen ile bağ yapmamıştır. II. Oda sıcaklığında sıvı haldedir.

t (zaman)

III. Doymuş yağların yapısına katılır.



E) Harcanan sumiktarı

ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) Yalnız II

D) II ve III

t (zaman)

C) I ve II

E) I, II ve III

t (zaman)

2. İnsan hücrelerinde gerçekleşebilen bir tepkime verilmiştir. 1 Gliserol + 3 Yağ Asiti

1 Nötral Yağ + 3H2O (trigliserit)

Buna göre,

4. Aşağıdaki ifadelerden hangisi steroitler için yanlıştır?

I. Trigliserit yapısında ester bağı bulunur.



II. Dehidrasyon tepkimesidir.

A) Yapısında yağ asidi bulunmaz.

III. Nötral yağların yapı taşı gliserol ve yağ asitidir.

B) Hayvan hücre zarının akışkanlığını ayarlar.

ifadelerinden hangileri doğrudur?

C) Yapısında ester bağı bulunur.

A) Yalnız I

D) I ve III

B) Yalnız II

D) Eşeysel hormonların yapısına katılır.

C) Yalnız III

E) D vitamininin yapımında kullanılır.

E) I, II ve III

21

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

ÜNİTE-1 Proteinler

H

H

• Yapılarında C, H, O ve N elementleri bulundurur. Bazılarında bu elementlerin yanı sıra S (kükürt) ve P (fosfor) elementleri de bulunur.

O

C

N

+

C

H

• Yapıcı, onarıcı ve düzenleyici olarak görev alırlar.

N

OH

R

H

H

O

C

C

H

OH

R

Amino asit

• Uzun süreli açlık durumunda (karbonhidrat ve lipitlerden sonra depoları tükendiğinde) hücrede enerji kaynağı olarak kullanılır.

Enzim

• Yapı birimleri amino asitlerdir. Peptit bağı

Hidrojen Grup

H N

H

O

C

C

H N

C

H

R

O C

H R

+ H2O OH

Dipeptit

Amino Grup

Radikal (Değişken) Grup

• Ribozomda çok sayıda amino asit bir araya gelirse polipeptitler oluşur.

Karboksil Grup

• Amino asitlerin çeşitliliğini radikal grup sağlar.

aa1 + aa2 + aa3 + ......+ aan

• Amino asitlerin amino grubu (NH2) baz gibi, karboksil grubu (COOH–) ise asit gibi davrandığından amino asitler amfoter özellik gösterir.

Dehidrasyon

Polipeptit + (n - 1) H2O

Hidroliz

Su

DİKKAT!

• Amfoter özellik, amino asitlerin bulundukları ortamdaki pH değerinin dengede kalmasını sağlar.

• Polipeptit sentezi DNA’daki genetik bilgiye göre ribozomlarda gerçekleşir.

DİKKAT! • Polipeptitlerin özgün yapı kazanmasıyla proteinler oluşur.

• Canlılarda 20 çeşit amino asit bulunur. Bitkiler 20 çeşit amino asidi üretebilir. İnsanlar bu 20 çeşit amino asitten 8 çeşit amino asidi üretemez. Üretilemeyen, besinlerle hazır alınan amino asitlere temel (zorunlu = esansiyel) amino asit denir. (Diğer 12 çeşit amino asit dönüşüm reaksiyonları ile karaciğerde üretilir.)

• Polipeptit zinciri proteinlerin birincil (primer) yapısıdır. Polipeptit zincirlerindeki katlanmalar sonucu ikincil(sekonder), üçüncül (tersiyer) ve dördüncül (quarter) yapı denilen özgül üç boyutlu yapılar ortaya çıkar.

• Ribozom organelinde bir amino asidin karboksil grubundaki hidroksil ile diğer amino asidin amino grubundaki hidrojenin birleşmesi ile peptit bağı kurulur ve dipeptit oluşur.

Birincil Yapı

Peptit bağı aa1

+

aa2

aa1

Amino asit1 + Amino asit2

ÖĞRENCİNİN

aa2

Dipeptit

+

H2O İkincil Yapı

Su

NOTU

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

22

Üçüncül Yapı

Dördüncül Yapı

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ÜNİTE-1 UYARI ÖRNEK 14

• Polipeptit moleküllerinin farklı olmasını sentezinde kullanılan

♦

amino asitlerin çeşidi,



♦

amino asitlerin sırası,

♦

amino asitlerin sayısı belirler.



Proteinlerle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Canlıların yapısal olarak en fazla bulunan organik bileşenidir. B) İnsanlardaki tüm hormonların yapısını oluşturur.

• Peptit bağı her zaman bir amino asidin karboksil grubu ile diğer bir amino asidin amino grubu arasında kurulur. Dolayısıyla proteinlerin farklı olmasını amino asitlerin bağlanma şekilleri sağlamaz.

C) Monomeri amino asitlerdir. D) Yapı birimleri arasında peptit bağı bulunur. E) Sentezi DNA şifresine göre ribozomlarda gerçekleşir.

• Yüksek sıcaklık, düşük ya da yüksek pH, yüksek basınç gibi faktörler proteinlerin yapısını bozar. Buna denatürasyon denir. Denatüre olmuş proteinin birincil yapısı bozulmaz. Denatüre olmuş bazı proteinlerin eski hâline dönmesine renatürasyon denir.

Çözüm • İnsanlardaki bazı hormonların yapısı proteindir. Cevap: B

Proteinlerin canlılar için önemi; • Aktin - Miyozin proteinleri; kasların kasılıp gevşemesinde rol oynar. • Fibrinojen proteini, kanın damar dışında pıhtılaşmasında rol oynar. • Antikor proteini mikroplara karşı savunmada rol oynar. • Hemoglobin yapısındaki protein; kanda O2, CO2 taşımada rol oynar.

ÖRNEK 14 Eşit sayıda amino asit taşıyan M ve R proteinlerinin sentezi sırasında,

• Keratin proteini; saç, tırnak yapısına katılmada rol oynar. • Enzim yapısındaki protein; biyolojik katalizördür.

I. Açığa çıkan su sayısı

• Bazı protein yapılı hormonlar düzenleyici olarak görev yapar.

II. Kurulan bağ sayısı III. Kurulan amino asit çeşidi sayısı

DİKKAT!

IV. Kullanılan amino asitlerin bağlanma şekli

• Proteinler vücutta doğrudan depo edilmez. Fazla protein-

özelliklerinden hangileri kesinlikle aynıdır?

ler yağa dönüştürülerek depo edilir.

A) I ve II

B) II ve III D) I, II ve IV

NOT

C) III ve IV E) I, II, III ve IV

Çözüm

• Proteinlerin sindirimi sonucu amino asit oluşur. Amino asitlerin O2’li solunumda yıkımıyla CO2, H2O ve NH3 açığa çıkar.

• cevap buraya sığacak şekilde kısaltılabilir mi Cevap: D

ÖĞRENCİNİN

NOTU

23

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

Düzey

TEST 5

1

2

3

ÖĞREN

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR

1. Protein moleküllerinin monomerleri ile ilgili,

3. Bir canlının yapısındaki M ve R protein molekülünün yapısındaki amino asit çeşitleri verilmiştir.

I. Sentezleri ribozomda gerçekleşir.

II. Yapısında C, H, O ve N elementi bulunur. III. Heterotrof canlılar tüm çeşitlerini dışarıdan hazır alırlar.

20 Triptafon 18 Valin 25 Alonin 17 Arjinin

IV. Amfoter özelliğe sahiptirler.

ifadelerinden hangileri doğrudur? A) I ve II

B) II ve III D) I, II ve III

15 Triptafon 32 Prolin 10 Alonin 23 serin

C) III ve IV

E) II, III ve IV

M proteini





Y proteini

Buna göre I. M ve Y proteinlerinin sentezi sırasında açığa çıkan su miktarı aynıdır. II. M ve Y proteinlerinin sentezi sırasında kullanılan amino asit çeşitleri aynıdır. III. M ve Y proteinlerinin sentezi sırasında kurulan peptit bağı sayısı farklıdır.



ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) Yalnız II

D) II ve III

C) I ve III

E) I, II ve III

2. Polipeptit sentezi sırasında,

Ortamdaki amino asit miktarı

Harcanan ATP miktarı

t (zaman)

t (zaman)

I

II

Açığa çıkan su miktarı

Kurulan peptit bağı sayısı

4. Bir polipeptit molekülünün hidrolizi sırasında, I. Su t (zaman)

t (zaman)

III



II. Amino asit

IV

III. ATP IV. Peptit bağı

grafiklerdeki değişimlerden hangileri gerçekleşir? A) Yalnız I

B) II ve III

D) I, II ve III



C) III ve IV

moleküllerinden hangilerinin azalması beklenir? A) Yalnız I

E) I, II ve IV

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

24

B) I ve II

D) II ve III

C) I ve IV E) I, II ve IV

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ÜNİTE-1 ÖĞRETMENİN

UYARI

NOTU

Enzimler

• Enzimin etki ettiği maddelere substrat denir.

• Kimyasal reaksiyonlar, endotermik (enerji alan) ve ekzotermik (enerji veren) olmak üzere iki gruba ayrılır. Fakat hem endotermik hem de ekzotermik reaksiyonların başlayabilmesi için belirli bir miktarda enerji verilmesi gerekir. Bu dışarıdan alınması gereken en düşük enerji miktarına aktivasyon enerjisi denir.

• Enzimle substrat arasında anahtar - kilit uyumu bulunur yani enzimler substratlara özgüdür. • Enzim, substratına geçici olarak bağlanır. Enzimin substratına bağlandığı bölgeye aktif merkez denir.

• Enzimler kimyasal reaksiyonun aktivasyon enerjisini düşürme özelliğine sahiptirler. Bu sebeple enzimler biyolojik katalizörlerdir.

Ürünler Enzim - Substrat Kompleksi

Substrat

Ürün

Enzimsiz Reaksiyon

Sağlanan Enerji

Aktivasyon Enerjisi Substrat

Aktif merkez Enzimli

Enzim

Aktivasyon Enerjisi Serbest Bırakılan Enerji

Serbest Bırakılan Enerji

Sağlanan Enerji

Enzimsiz

Substrat

UYARI Ürün

• Metabolizma sonucu oluşan H2O2 (Hidrojen peroksit) katalaz

Enzimli Reaksiyon

enzimi ile su ve oksijene parçalanarak zararsız hâle getirilir.

Enzimlerin Yapısı Enzimler yapısal olarak ikiye ayrılır. Basit enzim:

Katalaz

2H2O2

Sadece proteinlerden (apoenzim) oluşur. Örnek, Pepsin.

Hidrojen peroksit

Bileşik enzim(Holoenzim)

2H2O + O2 Su

Oksijen

Protein ile birlikte inorganik veya organik kısım bulunur. Protein kısmı (Apoenzim)

ÖĞRENCİNİN

Yardımcı kısmı (Kofaktör)

Organik (Koenzim)

İnorganik

Örnek, B grubu vitaminler, NAD, FAD

Örnek, Mg+, Ca+, K+ iyonları

NOTU

DİKKAT! • Her enzimin protein grubu vardır. Dolayısıyla enzimlerin yapısında peptit bağı bulunur ve yapı taşı amino asittir.

NOT • Bileşik enzimler yardımcı kısım ile aktifleşir. Bileşik enzimlerde apoenzim kısmı substratı tanır, yardımcı kısım reaksiyonu gerçekleştirir yani asıl etkiyi yapar. • Bir apoenzim sadece bir çeşit yardımcı kısımla (koenzim veya kofaktör) çalışırken, bir koenzim veya kofaktör birden fazla değişik apoenzimle çalışabilir.

25

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

ÜNİTE-1 NOT

ÖRNEK 14

• Enzimlerin temel yapısı protein olduğundan, enzimlerin sen-

Aşağıda enzimatik bir reaksiyon şematik olarak gösterilmiştir.

tezi DNA molekülündeki şifreye göre ribozomlarda gerçekleşir. Dolayısıyla her enzimin sentezinden bir gen sorumludur. Gen 1

Gen 2

Enzim 1 X

Gen 3

Enzim 2 Y

Enzim 3 Z

T

• Metabolik faaliyetler sonucu oluşan fazla ürün, enzim çalışmasını durdurarak reaksiyonu baskılar (feedback). Böylece hücrede oluşabilecek olan ihtiyaç fazlası ürün birikiminin önüne geçilmiş olur.

Şekle göre enzimlerin özelliklerinden, I. Takım hâlinde çalışma II. Tepkimeden değişmeden çıkma III. Tersinir çalışma hangileri ile ilgili çıkarım yapılabilir?

Ürün Enzim

A) Yalnız I

Enzim şeklinin değişmesi

B) Yalnız II D) I ve II

C) Yalnız III

E) II ve III

Substrat

Çözüm • Şekilde enzim substrat etkinliği sonucu ürün oluşumu görülüyor ve tepkime sonunda enzim değişmeden çıkmıştır.

ÖRNEK 15 Enzimler ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Protein veya steroit yapılı olabilirler.

• Enzimler takım halinde çalışır, tersinir çalışabilir ancak verilen şekilde bu özellikler görülmemektedir.

B) Etki ettiği maddeye substrat denir.

Cevap: B

C) Yapısında peptit bağı bulunur. D) Tepkimelerin gerçekleşmesi için gerekli aktivasyon enerjisini düşürürler. Enzimlerin Çalışmasına Etki Eden Etmenler:

E) Dehidrasyon tepkimesi ile ribozomlarda sentezlenir.

1. Sıcaklık: Tepkime Hızı

Çözüm • cevap ksıaltılabilir mi Cevap: A

0

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

26

10

20 35

50

60

(°C) Sıcaklık

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ÜNİTE-1 • Düşük sıcaklıkta enzim yapısı bozulmaz, enzim etkinlik göstermez (inaktif), yüksek sıcaklıkta enzim yapısı bozulur (denatürasyon), enzim etkinlik göstermez.

5. Substrat Yüzeyi: Tepkime Hızı

• Enzimlerin en iyi çalıştığı sıcaklık değerine optimum (en uygun) sıcaklık denir. 2. pH: Substrat Yüzeyi

Tepkime Hızı

in

ps

Pe

0

2

z

ila

n

• Enzimler substratın dış yüzeylerinden etki etmeye başladığından iyi çiğnenmiş bir besinin yüzey alanı artmış olacağından sindirim tepkimeleri hızlı olur. Substrat yüzeyi arttıkça, tepkime hızı artar. 6. Su Miktarı: • Enzimler ortamdaki su yoğunluğu % 15’in altında olduğunda etkinlik göstermez. Ortamdaki su yoğunluğu % 15’in üzerine çıktığında enzimler çalışmaya başlar. Su yoğunluğunun aşırı artması durumunda tepkime hızı azalır. Düşük su yoğunluğundan dolayı kurutulmuş sebze ve meyvelerde mikroorganizma üreyemediğinden kurutulmuş sebze ve meyveler uzun süre bozulmadan kalır.

si

ip

Am

Tr

7

8,5

14

pH

• Her enzimin etkin çalıştığı bir pH aralığı vardır. • Enzimin en fazla etkinlik hızına ulaştığı pH değerine optimum (en uygun) pH denir. Örneğin midede çalışan pepsin enziminin optimum pH değeri 2’dir. 3. Enzim Yoğunluğu:

7. Aktivatörler:

Tepkime Hızı

Tepkime Hızı

Yeterli substrat

Ortamda sınırlı substrat

t

Enzim Yoğunluğu

Aktivatör madde

• Enzimlerin çalışma hızını artıran madde vaya kofaktörlerdir. Örneğin mideden salgılanan HCl (hidroklorik asit) inaktif pepsinojeni aktif pepsin durumuna getiren aktivatördür.

• Ortamda yeterli miktarda substrat varsa enzim yoğunluğu arttıkça, tepkime hızı da artar. Ancak ortamda sınırlı miktarda substrat varsa enzim yoğunluğu artsa da önce tepkime hızı artar, sonra durur (substrat kalmadığı için). 4. Substrat Yoğunluğu:

8. İnhibitörler: • Enzimlerin etkinliğini yavaşlatan ya da durduran maddelerdir. Örneğin ağır metaller (cıva, kurşun gibi), böcek - akrep - yılan zehiri, bazı antibiyotikler.

Tepkime Hızı Yeterli enzim Sınırlı enzim

Substrat Yoğunluğu

• Ortamda yeterli enzim varsa substrat yoğunluğu arttıkça tepkime hızı artar. Ortamda enzim miktarı sabitse, substrat yoğunluğu arttığında tepkime hızı önce artar, sonra tüm enzimler substrat ile birleştiğinde tepkime hızı sabitlenir.

27

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ÜNİTE-1

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

ÖRNEK 14 Aşağ??

Çözüm • Şe?? Cevap: B

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

28

1

ÖĞREN

2

3 Düzey

6 TEST

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR 1. Enzimler ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

3. Bir bakteri türünün çoğalması için uygun koşulların sağlandığı bir deneyde, bakteri türünün bulunduğu ortamın sadece sıcaklığındaki değişim grafiği aşağıda verilmiştir.

A) Organik bileşiklerdir. B) Sentezi hücre içinde gerçekleşir. C) Reaksiyonu başaltırlar.

Sıcaklık (°C)

D) Hücre içinde hücre dışında çalışabilirler.

70

E) Yapısında amino asit bulunur. (optimum 35 değer) t (zaman) 0

1

2

3

4



(Bakterilerin çoğalabilmesi için, ortam diğer faktörler deney sürecinde uygun tutulmuştur.)



Buna göre, grafikteki belirtilen zamanlardaki bakteri sayısının değişim grafiği aşağıdakilerden hangisidir?



A) Bakteri sayısı

B) Bakteri sayısı

0 1 2 3 4

t (zaman)

0 1 2 3 4

t (zaman)

D) Bakteri sayısı

C) Bakteri sayısı

0 1 2 3 4

t (zaman)

0 1 2 3 4

t (zaman)

E) Bakteri sayısı

0 1 2 3 4

2. Hücrelerde DNA molekülünde bulunan genden enzim sen-

t (zaman)

tezlenmesi “bir gen bir enzim hipotezi” ile ifade edilir.

Bu senteze uygun olarak Y maddesinin sentezlenme şekli aşağıdaki gibidir:



Gen1

M

Enzim1

Gen2

İ

Enzim2

Gen3

R

Enzim3

Gen4

A

Enzim4

4. İki farklı bileşik enzim (holoenzim)’in parçalanması sonucu, Y

I. Amino asit

Buna göre, enzim 2’nin sentezinden sorumlu gen mutasyona uğraması durumunda Y maddesinin sentezlenebilemsi için hücrenin bulunduğu ortama aşağıdaki moleküllerden hangisi eklenmelidir? A) İ

B) R

C) A

D) Enzim 3

II. Vitamin III. Mineral



moleküllerinden hangilerinin oluşacağı kesindir? A) Yalnız I

E) M



29

B) Yalnız II

D) I ve II

C) Yalnız III

E) II ve III

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

ÜNİTE-1

Vitaminler

ÖĞRETMENİN

NOTU

• Yapılarında C, H ve O elementi bulunan organik moleküllerdir. Bazılarının yapılarında azot, kükürt ve fosfor elementleri de bulunur.

Hormonlar • Düzenleyici moleküllerdir. • Belirli hücre tiplerinden salgılanırlar ve hedef hücreler üzerine düzenleyici etki gösterirler.

• Sindirilmezler, hücre zarından direkt geçerler.

• Protein, steroit veya amino asit yapılı organik moleküllerdir.

• Hücrelerde yapı birimi olarak kullanılmazlar.

• Büyüme, gelişme, üreme ve homeostaziyi sağlama gibi görevleri yerine getirirler.

• Düzenleyicidirler.

• Hayvanlarda özel bezler tarafından üretilen hormonlar hedef organlarına kan ya da vücut sıvılarıyla taşınır.

• Ototrof canlılar vitaminleri kendileri sentezleyebilirken, heterotrof canlılar dışarıdan almak zorundadırlar.

• Hormonlar kanda belli seviyelerde bulunmalıdır. Az ya da çok salgılanmaları metabolik rahatsızlıklara yol açar.

• Her vitaminin kendine özgü görevi vardır. Bu yüzden bir vitaminin eksikliği başka bir vitamin çeşidiyle giderilemez.

• Enerji vermezler.

• Bileşik enzimlerin yapısına katılırlar.

• Vitaminlerin eksikliği vücutta bazı rahatsızlıklara yol açar. • Vitaminlerin bir çoğu yüksek sıcaklık, ışık, asit - bazdan etkilenir ve oksijen varlığında bozulur.

ÖRNEK 15 İnsanda hipofiz bezinden salgılanan kan yoluyla tüm vücuda dağıtılan büyüme hormonu vücuttaki hücreleri etkileyerek büyümeyi ve hücre yenilemesi ile hücrenin bölünmesini uyarır. Çocukluk döneminde az salınması cüceliğe, çok salınması devliğe neden olur.

Vitaminler

Yağda Çözünen Vitaminler A, D, E , K

Hormonlarla ilgili, I. Özel bezler tarafından üretilip kan yoluyla hedef or-

Yağda Çözünen Vitaminler

ganlara ulaşır.

• Fazlası karaciğerde depolanır.

II. Protein yapılı bir hormondur.

• Besinlerle yeterli yağ alınmazsa bu vitaminlerin bağırsaktan emilimi azalır.

III. Az ya da çok salınması metabolik rahatsızlıklara yol açar.

• Vücutta depolanabildiğinden eksiklikleri geç hissedilir.

yukarıda verilen bilgilerden hangilerine ulaşılabilir? A) Yalnız I

B) I ve II D) II ve III

Suda Çözünen Vitaminler B grubu ve C

C) I ve III

NOT

E) I, II ve III

• Yağda çözünen vitaminlerin aşırı alımı vitamin zehirlenmesine (hipervitaminöz) yol açabilir. Bu yüzden depolanan bu vitaminleri ilaç olarak kullanacaksak doktor kontrolünde almalıyız.

Çözüm • Verilen bilgilerde hormonların yapısından bahsedilmemiştir. Özel bezler tarafından üretildiği kan yoluyla hedef organlara taşındığı az ya da çokluğunun metabolik hastalık oluşturduğu bilgisi verilmiştir.

ÖĞRENCİNİN

Cevap: C

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

30

NOTU

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ÜNİTE-1 • D vitamini balık yağında, yumurta sarısında, karaciğer, süt ve tereyağında bulunur.

A Vitamini

• D vitamini ihtiyacını karşılamak için güneş ışığından yeterince yararlanmak gerekir. • D vitamini eksikliğinde çocuklarda raşitizm (kemik eğriliği), büyüme ve gelişmede gerileme, ilerleyen yaşlarda osteoporoz (kemik erimesi), osteomalazi (kemik yumuşaması) gibi hastalıklar görülür. • Provitamin olarak bitkilerden alınıp ince bağırsak ve karaciğerde A vitaminine dönüşür.

NOT • D vitamininin bağışıklığı güçlendirdiğiyle ilgili bir çok çalışma vardır. Covid - 19 ile mücadelede D vitamininin bağışıklığı güçlendirdiği yeterli dozlarda alınması gerektiği vurgulanmıştır.

Karaciğer Provitamin A A vitamini (Karoten) İnce bağırsak (Retinol) • A vitamini görme, büyüme, üreme, bağışıklık, kan yapımı ve embriyo gelişimi için önemlidir.

UYARI

• A vitamini en çok balık, karaciğer, tereyağı, yumurta sarısı ve yağlı sütte, koyu yeşil -sarı yapraklı sebzelerde, havuç, patates ve meyvelerde bulunur.

• D vitamininin vücuda normalden fazla alımı eklemlerin ve yumuşak dokuların kireçlenmesine neden olur. E Vitamini

• Eksikliğinde kemik ve diş gelişiminde problemler, deride kuruma - pullanma, gece körlüğü ve vücut direncinin azalması görülebilir. D Vitamini

• Antioksidan (oksijenle bozulmayı önleyen) özelliğinden dolayı hücrelerin daha uzun süre yaşamasını ve yenilenmesini sağlar. • Provitamin olarak besinlerle alınıp ultraviole ışınlarının etkisiyle deride ve aynı zamanda karaciğer ve böbreklerde aktifleştirilerek D vitaminine dönüştürülür.

• Hücre zarının korunmasında ve damar tıkanıklığının önlenmesinde önemlidir.

Güneş ışığı

• E vitamini en çok bitkisel yağlar, yeşil yapraklı sebzeler, fındık, badem, ceviz, kuru baklagillerde bulunur.

Provitamin D

Deri

• Vücutta kontrolsüz hücre bölünmesini önleyerek tümör oluşumunu engeller.

D vitamini

• Eksikliğinde kısırlık, kaslarda yorgunluk, karaciğer hastalıkları görülür.

• D vitamini, kalsiyum ve fosforun ince bağırsaklarda emilmesini ayrıca kemik ve dişlerde depolanmasını sağlar. • İdrarla kalsiyum ve fosfor atılımını azaltır.

31

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ÜNİTE-1

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ • B grubu vitaminler et, böbrek, beyin, karaciğer, yumurta, tavuk eti, balık, tahıllar, yer fıstığı, fındık, ceviz, kepekli ekmekte bol bulunur.

K Vitamini

• Eksikliğinde yorgunluk, halsizlik, iştahsızlık, unutkanlık, sisnir sistemi rahatsızlıkları (beriberi hastalığı), katarakt, anemi (kansızlık), psikolojik sorunlar ve cilt hastalığı (pellegra hastalığı) görülür.

UYARI • B grubu vitaminleri suda çözünür. Fazlası idrarla atılır (B12 vitamini hariç). B12 vitamini mideden emilir ve vücutta belli bir seviyede bulunmalıdır. Mide rahatsızlığı olanlarda B12 vitamini eksikliği daha sık görülür.

• Kan pıhtılaşmasını sağlayan proteinlerin sentezi için gereklidir. • İnsan kalın bağırsağında K vitamini sentezleyen bakteriler bulunur.

C Vitamini

• K vitamini, yeşil yapraklı sebzeler, yeşil çay, karnabahar, lahana ve ıspanakta da bol bulunur. • Eksikliğinde kanama durumunda pıhtılaşma gecikir.

UYARI • Gereksiz antiyotik kullanımı kalın bağırsakta yaşayan bakterilerin ölmesine neden olur. Suda Çözünen Vitaminler • Vücutta depolanmaz.

• Vücut direncini arttırır, bağışıklık sistemini güçlendirir, antioksidandır.

• Fazlası idrar yoluyla dışarı atılır.

• Demirin bağırsaklardan emilmesinde etkilidir.

• Eksiklik belirtisi yağda çözünenlere göre daha çabuk görülür.

• Bağ dokunun yapısındaki kolajen liflerin oluşumunda görev yapar.

B Grubu Vitaminler

• Kuşburnu, kivi, mandalina, portakal, limon, kırmızı-yeşil biber C vitamini kaynağıdır. • C vitamini hava ile temas ettiğinde ya da sıcaklıkta çabuk bozulur. • Eksikliğinde skorbüt denilen diş eti çekilmesi ve kanaması gözlenir. Bağ doku yapısında bozulmalar, bağışıklığın zayıflaması, çocuklarda büyüme güçlüğü gözlenir.

ÖĞRENCİNİN

• B grubu vitaminler metabolizmada daha çok koenzim olarak görev yapar. Bazı B vitaminlerini insan kalın bağırsağında yaşayan bakteriler sentezler. 9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

32

NOTU

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ÜNİTE-1

ÖRNEK 16

Çözümlü Soru Vitaminlerle ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

Bazı vitaminlerin eksikliklerinde ortaya çıkan rahatsızlıklar tabloda verilmiştir.

A) Vitaminler sindirilmeden hücre zarından geçebilirler. Vitamin

B) Yağda çözünen vitaminlerin bağırsaklarda emilimini arttırabilmek için besinlerle birlikte bir miktar yağ alınması gerekir.

Eksikliği Sonucu Ortaya Çıkan Rahatsızlık

I

A

Gece körlüğü

II

B

Pellegra

III

C

Skorbüt

D) Yağda çözünen vitaminler düzenleyici moleküllerken suda çözünen vitaminler enerji vericidir.

IV

D

Raşitizm

E) Her vitaminin kendine özgü görevi vardır.

V

K

Anemi

C) Vitaminlerin bir çoğu yüksek sıcaklık, ışık, asit-baz, metalle temas ve oksijen varlığında bozulur.

Tabloda verilenlerden numaralı bilgilerden hangisi yanlıştır?

Örnek Çözüm

A) I

Vitaminler sindirilmeden hücre zarından geçebilen düzenleyici moleküllerdir. Enerji eldesinde kullanılmazlar. Her vitaminin kendine özgü görevi olduğu için bir vitaminin yerine başka vitamin görev yapamaz. Yağda çözünen vitaminlerin emilimi için vücuda besinlerle bir miktar yağ almak gerekir. Yüksek sıcaklık, ışık, asit-baz, metalle temas ve oksijen çoğu vitaminin yapısını bozar.

B) II

C) III

D) IV

E) V

Çözüm • K vitamini eksikliğinde kanın damar dışında (kanamalarda) pıhtılaşmasında gecikme olur. Anemi B vitamini eksikliğinde görülebilir. Cevap: E

Cevap: D

Nükleik Asitler • Nükleik asitler tüm canlı organizmaların hücreleri içindeki genetik bilgiyi taşıyan ve bu bilgiyi nesilden nesile aktaran yönetici moleküllerdir.

Azotlu organik baz

• Nükleik asitler yapısal ve işlevsel özelliklerine göre hücrelerde DNA (deoksiribonükleik asit) ve RNA (ribonükleik asit) olmak üzere iki çeşittir. • Nükleik asitlerin yapısında C, H, O, N ve P elementleri bulunur. Fosfat Grubu

• Nükleik asitlerin yapı birimine nükleotit denir. • Nükleotitler azotlu organik baz, pentoz (5 karbonlu şeker) ve fosfat grubundan oluşur.

Pentoz

Nükleotitin Yapısı

NOT

• Nükleik asitler çok sayıda nükleotidin bir araya gelmesiyle oluşur.

• Azotlu organik baz ve pentozun bir araya gelmesiyle oluşan yapıya nükleozit, bu yapıya fosfat eklenmesiyle oluşan birime nükleotit denir.

33

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

ÜNİTE-1 Azotlu Organik Bazlar

5 Karbonlu Şekerler

• Azotlu organik bazlar halka yapısına göre pürin ve pirimidin bazları olarak ikiye ayrılır.

• Nükleik asitlerin yapısına iki çeşit pentoz katılır. • Deoksiriboz şekeri DNA’nın yapısına, riboz şekeri RNA’nın yapısına katılır.

Pürin Bazları • Biri altıgen diğeri beşgen iki halkanın birleşmesiyle oluşurlar.

Riboz

• Adenin (A) ve Guanin (G) pürin bazlarıdır. Adenin

Deoksiriboz

Guanin O

NH2 N

N

N

N

H

C N

NH

C C

N

C

C N

H

N

H

H

NOT

NOT

• Nükleotidler taşıdıkları azotlu organik baz ve şekere göre isimlendirilir.

• Adenin ve Guanin (pürin bazları) hem DNA’da hem RNA’da bulunur. Pirimidin Bazları

İnorganik Fosfat Grubu

• Altıgen şekilli tek bir halkadan oluşurlar.

• Her iki nükleik asit çeşidinde de bulunan molekül DNA ve RNA’ya asidik özellik kazandırır.

• Sitozin (C), Timin (T) ve Urasil (U) pirimidin bazlarıdır. Sitozin

Timin O

O

NH2 H3C

NH

N NH

O

NH

O

O

C

(DNA - RNA) İnorganik Fosfat Grubu

C N

• Nükleotidin yapısında azotlu organik baz ile pentoz şekeri arasında glikozit bağı, pentoz ile inorganik fosfat arasında ester bağı bulunur. Bu bağların kurulumu sırasında su açığa çıkar.

H

C N

OH

O

Urasil O

C

P

O

UYARI

H

• Hem DNA hem de RNA’da aynı iplik üzerinde bulunan bir nükleotidin fosfatı diğer nükelotidin şekerine fosfodiester bağlarıyla bağlanarak uzun polinükleotit zincirleri oluşturur.

NOT • Sitozin hem DNA’da hem RNA’da, Timin sadece DNA’da Urasil sadece RNA’da bulunan pirimidin bazlarıdır.

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

34

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ÜNİTE-1 ÖRNEK 17

Tüm DNA moleküllerinde, G A =1 =1 T C

Nükleik asitlerle ilgili, I. Bir nükleotidin yapısında pentoz şekeri kadar inorganik fosfat grubu bulunur.

• Canlıların DNA’larındaki

III. Nükleik asitlerin tamamında beş çeşit azotlu organik baz bulunur. ifadelerinden hangileri doğrudur? B) I ve II D) II ve III

Pirimidin

= 1'dir.

DİKKAT!

II. Sadece DNA’da aynı iplik üzerinde bulunan nükleotitler birbirine fosfodiester bağı ile bağlanır.

A) Yalnız I

Pürin

A+T G+C

oranı türe özgüdür.

• DNA sentezinde DNA polimeraz enzimi görev alır. • DNA molekülünün karşılıklı iki zincirindeki pürin ve pirimidin bazları zayıf hidrojen bağları ile bir arada tutulur.

C) I ve III E) I, II ve III

• Adeninler ile Timinler arasında ikili, Guaninler ile Sitozinler arasında üçlü zayıf H bağları bulunur.

Çözüm

NOT • Nükleoktidin yapısında azotlu organik baz, pentoz ve inorganik fosfat grubu bulunur. Bir nükleotitte bir pentoz şekeri bir inorganik fosfat vardır.

• Toplam zayıf H bağı sayısı = (2 x A) + (3 x G)

DİKKAT!

• Fosfodiester bağları nükleik asitlerin hepsinde (DNA ve RNA) polinükleotid oluşturmayı sağlar.

• DNA molekülünde üçlü bağ sayısı (Guanin, Sitozin nükleo-

• Nükleik asit çeşitlerinde dört çeşit azotlu organik baz bulunur.

liğini birbirinden ayırmak için daha yüksek sıcaklık gerekir.

titlerinin oranı) arttıkça DNA’nın hidrolizi zorlaşır yani iki ip-

• DNA’da Adenin, Guanin, Sitozin ve Timin; RNA’da Adenin, Guanin, Sitozin ve Urasil bulunur.

UYARI • Hidrojen bağları, zayıf fiziksel bağlar olduğu için oluşumları sırasında su açığa çıkmaz.

Cevap: A

Deoksiribonükleik Asit (DNA)

O O

Hidrojen bağı

P

• DNA kalıtsal bilgiyi taşıyan, bu kalıtsal bilgiyi nesilden nesile aktaran, protein sentezini, hücredeki yaşamsal olayları yöneten çift iplikli sarmal yapılı polinükleotittir.

O

OH

O

O

CH3

T

Şeker (Deoksiriboz)

A

CH3

O

O O

O

• DNA molekülünde bir zincirde bulunan pürin bazının karşısına diğer zincirde pirimidin bazı gelir.

P

O

O

P O

O

C

O

CH3

O

• Daima Adenin karşısında Timin, Guanin karşısında Sitozin bulunur.

G

O

CH3

O O

O

P

O

O

P

O

C

G

O

CH3

O

O

• Yapısında bulunan 5 karbonlu şeker deoksiribozdur.

O

O

CH3

O

O

P

O

O

P O

A

T CH3

O

O O

Fosfat Grubu

P

Nükleotit

O

CH

O

O

O

CH3

O

Toplam nükeoitit sayısı = (A + T) + (G + C)

DNA Molekülü

35

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ÜNİTE-1

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

• Hücre bölüneceği zaman DNA molekülünün kendi kopyasını oluşturmasına replikasyon (DNA’nın kendini eşlemesi) denir.

• RNA sentezinde RNA polimeraz enzimi görev alır. DNA Deoksiribonükleik Asit

• Bir canlının tüm hücrelerindeki DNA nükelotit dizilimi birbirinin aynısıdır. • Aynı türe ait canlıların DNA diziliminin birbirine benzer olması akrabalık derecelerinin belirlenmesinde önemlidir.

RNA Ribonükleik Asit Adenin (A)

Adenin (A)

Guanin (G)

Guanin (G)

Sitozin (C)

Sitozin (C)

UYARI • Prokaryot hücrelerde DNA, sitoplazmada dağınık halde ve halkasal yapıdadır.

Çift zincir

Timin (T)

• Ökaryot hücrelerde çekirdekte doğrusal DNA, mitokondri ve plastitlerde halkasal DNA bulunur.

Urasil (U)

Tek zincir

NOT Çözümlü Soru

• RNA tek zincirli olduğundan,

Deoksiribonükleik asit (DNA) ile ilgili, aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?

Pürin ≠ Pirimidin’dir. • Hücrelerde mesajcı, taşıyıcı ve ribozomal RNA olmak üzere üç çeşit RNA bulunur.

A) Çift iplikli sarmal yapıya sahiptir. B) Pürinlerin pirimidinlere oranı 1’e eşittir.

Mesajcı RNA (mRNA)

C) Adeninlerle timinler arasında ikili, guaninlerle sitozinler arasında üçlü bağ bulunur.

• Hücrede bulunan tüm RNA’ların % 5’ini oluşturur. • DNA’dan aldığı protein sentezi şifresini ribozoma taşır. Bu şifre amino asitlerin dizilişini, sayısını ve çeşidini belirler.

D) A + T / G + C oranı 1’e eşittir. E) Bir canlının bir hücresindeki nükelotit dizilimi o canlının tüm hücrelerinde aynıdır.

UYARI • Canlıların mRNA’larındaki farklılık proteinlerinin farklı (kendine özgü) olmasına neden olur.

Örnek Çözüm • A + T / G + C oranı türe özgüdür.

Taşıyıcı RNA (tRNA)

Cevap: D

• Hücrede bulunan tüm RNA’ların % 15’ini oluşturur. • Protein sentezi sırasında sitoplazmadaki serbest amino asitlere bağlanıp uygun sıraya göre amino asitleri ribozoma taşır.

Ribonükleik Asit (RNA)

Amino asit

• DNA’dan aldığı genetik bilgi ile protein sentezini gerçekleştirir. • Riboz şekeri içeren nükleotitlerin birbirine bağlanması ile oluşan tek zincirli polimerdir. • RNA prokaryot hücrelerde sitoplazma ve ribozomda; ökaryot hücrelerde çekirdek, çekirdekçik, sitoplazma, ribozom, mitokondri ve plastitlerde bulunur. • RNA’da Timin yerine Urasil bazı bulunur. DNA’daki Adeninin karşısına RNA sentezlenirken Urasil gelir.

NOT Antikodon

• Tüm RNA çeşitleri DNA üzerinden sentezlenir.

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

tRNA

36

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ÜNİTE-1 • RNA tek zincirli yapı gösterdiği için yapısında zayıf hidrojen bağı bulunmaz. Ancak tRNA bir nükleotid zincirinin kıvrılmasıyla oluşur. Kıvrımlar zayıf hidrojen bağlarıyla bir arada tutulur.

• rRNA çekirdekçikte üretilir.

NOT • RNA’lar gerektiğinde tekrar tekrar kullanılabilir.

Ribozomal RNA (rRNA) • Hücrede bulunan toplam RNA’ların % 80’ini oluşturur. rRNA’lar ribozomun yapısına katılırken zayıf hidrojen bağları ile kendi üzerine katlanıp üç boyutlu yapı kazanır.

ÖRNEK 18

Çözüm

Ribonükleik asitler (RNA) ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Tüm RNA’lar DNA molekülü üzerinden sentezlenir.

• DNA’dan aldığı protein sentezi şifresini ribozoma mesajcı RNA (mRNA) taşır.

B) Canlıların mRNA’larındaki farklılık proteinlerinin birbirinden farklı olmasına yol açar.

• Taşıyıcı RNA (tRNA) şifreye uygun amino asitleri sitoplazmada kendine bağlayarak ribozoma getirir.

C) Tek zincirden oluştukları için pürin sayısı pirimidin sayısına eşit değildir.

Cevap: D

D) tRNA’lar DNA’dan aldığı protein sentez şifresini ribozoma taşır. E) rRNA’lar proteinle birlikte ribozomun yapısını oluşturur.

DNA ve RNA’nın Karşılaştırılması Deoksiribonükleik Asit (DNA)

Ribonükleik Asit (RNA)

Yapısında Adenin, Guanin, Sitozin ve Timin organik bazları bulunur.

Yapısında Adenin, Guanin, Sitozin ve Urasil organik bazları bulunur.

Yapısında deoksiriboz şekeri vardır.

Yapısında riboz şekeri vardır.

Yapısında inorganik fosfat grubu bulunur.

Yapısında inorganik fosfat grubu bulunur.

Çift ipliklidir.

Tek ipliklidir.

Kendini eşleyebilir ve onarabilir.

Kendini eşleyemez ve onaramaz.

Yıkılıp yeniden yapılamaz.

Yıkılıp yeniden yapılabilir.

Ökaryot hücrelerde çekirdek, çekirdekçik, mitokondri ve kloroplastlarda; prokaryot hücrelerde ise sitoplazmada bulunur.

Ökaryot hücrelerde çekirdek, çekirdekçik, sitoplazma, mitokondri, kloroplast ve ribozomlarda; prokaryot hücrelerde ise sitoplazmad ve ribozomlarda bulunur.

Protein sentezine dolaylı olarak katılır.

Protein sentezine doğrudan katılır.

A/ T, G /C, Pürin/Pirimidin oranları 1’e eşittir.

Böyle bir oran yoktur.

37

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

ÜNİTE-1 Adenozin Trifosfat (ATP)

UYARI

• Canlılar metabolik faaliyetleri, hareket, sinirsel iletim, hücre bölünmesi gibi olayları gerçekleştirmek için enerjiye ihtiyaç duyar. Enerji besinlerde depolanmış kimyasal enerjinin hücrelerde solunumla açığa çıkarılması sonucu üretilen ATP molekülünden karşılanır.

• ATP bir hücreden başka bir hücreye geçemez.

ÖRNEK 19

• ATP, azotlu organik baz olarak Adenin, beş karbonlu şeker olarak riboz ve üç adet fosfat grubundan oluşur.

ATP molekülü ile ilgili, I. Her hücre kendi ATP’sini üretir.

ATP’nin Yapısı

II. Yapısında üç tane fosfat bağı bulunur.

Adenin

III. Nükleotit yapılıdır. ifadelerinden hangileri doğrudur?

Glikozit bağı

A) Yalnız I

Ester bağı Fosfat Bağları

P

Riboz

P

B) I ve II D) II ve III

C) I ve III E) I, II ve III

Çözüm

P

• ATP hücre zarından geçemez. Her hücre ihtiyaç duyduğu ATP’yi kendi üretir. Yapısında üç fosfat grubu iki fosfat bağı bulunur.

Fosfat Grubu

Adenozin

• Azotlu organik baz (Adenin), 5 karbonlu şeker (riboz) ve fosfat grubundan oluştuğu için nükleotid yapılıdır.

Adenozin monofosfat (AMP)

Cevap: C

Adenozin difosfat (ADP) Adenozin trifosfat (ATP)

• Bir molekül ATP’nin hidrolizi sonucu ADP (adenozin difosfat) ve inorganik fosfat (Pi) ile enerji açığa çıkar.

ATP Üretimi

• ADP’ye fosfat grubu bağlanmasıyla ATP’nin sentezlenmesine fosforilasyon, ATP’deki fosfat bağlarının koparılmasına defosforilasyon denir.

Hücresel solunum (oksijenli ve oksijensiz solunum)

ATP + H2O

Defosforilasyon

ADP +

Pi

ADP

+ Serbest enerji

Fosforilasyon

ÖĞRENCİNİN

• Enerji için ATP molekülü yapısındaki fosfat bağları koparılır.

NOT • Canlılarda fosforilasyon ve defosforilasyon aralıksız devam eder. • ATP hücre içinde depolanmaz. • Her hücre ihtiyaç duyduğu ATP’yi kendi üretir.

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

ATP

38

NOTU

ATP’nin Kullanıldığı Olaylar Hareket ve kasılma Biyosentez reaksiyonları Aktif taşıma Sinirsel iletim Dönüşüm reaksiyonları

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ÜNİTE-1 Sağlıklı Beslenme • Sağlıklı beslenme yeterli, dengeli ve düzenli beslenmedir.

ÖRNEK 19

• Hatalı beslenme alışkanlıkları obeziteye neden olur. Obezite, sağlığı bozacak ölçüde vücutta aşırı yağ birikmesidir.

İnsülin ile ilgili, I. İnsülin direnci gözlenen bireyin vücudunda insülin

• Obezite, tip 2 diyabet, hipertansiyon, kalp damar hastalıkları, solunum zorluğu, felç, karaciğer, kas rahatsızlıkları ve ruhsal bozukluklara sebep olur.

üretilmez. II. İnsülin pankeastan salgılanan ve kan şekerini normalin altına düşüren bir hormondur.

NOT

III. İnsülin direnci tip 2 diyabetin gelişmesine neden olur.

İnsülin direnci,

ifadelerinden hangileri doğrudur?

• İnsülin direnci, insülin hormonuna karşı vücutta duyarsızlık gelişmesidir.

A) Yalnız I

B) Yalnız II D) I ve II

• İnsülin pankreastan salgılanan kan şekerini düşüren bir hormondur.

C) Yalnız III

E) II ve III

Çözüm

• İnsülin direnci tip 2 diyabetin gelişmesine neden olur. • Diyabetli bireylerde insülin eksik ya da etkisiz olduğu için kandaki fazla şeker hücrelere giremez dolayısıyla kanda şeker miktarı artar.

• İnsülin direnci vücutta var olan insülinin hedef organlar tarafından algılanamaması sonucu ortaya çıkar. İnsülin hormonu yüksek kan şekerini normal düzeye düşürür.

• Kan şekerinin yükselmesi kalp-damar hastalıkları, yaraların iyileşmesinde gecikme gibi sorunlara yol açar.

Cevap: C

Çözümlü Soru Obezitenin gelişimini engellemede aşağıdakilerden hangisi yanlış bir uygulama olur?

NOT • İnsülin direncinin tedavisinde öncelikle yaşam tarzı değiştirilmelidir. Egzersiz, sağlıklı beslenme programı, düzenli uyku önemlidir.

A) Dengeli ve düzenli beslenmeli B) Günlük 8-10 bardak su içilmeli C) Şeker, tuz, yağ içeriği yüksek besinler aşırı tüketilmemeli

ÖĞRENCİNİN

D) Düzenli spor yapılmalı

NOTU

E) Günlük menü oluştururken sadece proteinler alınmalı

Örnek Çözüm • Obezite gelişmemesi için dengeli ve düzenli beslenmek gerekir. • Günlük menü oluştururken sadece proteinli değil et, süt, yumurta, yoğurt, peynir yanında baklagiller, kuruyemişler, taze sebze ve meyveler de düzenli tüketilmelidir. Cevap: E

39

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

Düzey

TEST 7

1

2

3

ÖĞREN

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR

1. Vitaminlerle ilgili,

3. RNA molekülünün özellikleri ile ilgili,

I. Bazı B vitaminleri ve K vitamini insan ince bağırsağında yaşayan bakteriler tarafından üretilir.

I. Kendini eşleyemez ve onaramaz.

II. D vitamini, kalsiyum ve fosforun ince bağırsaklarda emilmesini ayrıca kemik ve dişlerde depolanmasını sağlar.

III. Tek zincirli polimerdir.

III. E vitamini vücutta kontrolsüz hücre bölünmesini önleyerek tümör oluşumunu engeller.

A) Yalnız I

II. Prokaryot hücrelerde sadece sitoplazmada bulunur. ifadelerinden hangileri doğrudur?



ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) I ve II

D) II ve III

B) I ve II

D) II ve III

C) I ve III E) I, II ve III

C) I ve III E) I, II ve III

4. ATP molekülü ile ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Enerji eldesi için ATP molekülündeki glikozit ve ester bağları yıkılır. B) Depolanamaz, hücreden hücreye aktarılamaz.

2. Görselde DNA molekülü ve üzerindeki bağlar numaralarla

C) ATP sentezine fosforilasyon, yıkımına defosforilasyon denir.

gösterilmiştir.

D) Adenozin molekülünün üç fosfat grubuyla birleşmesi sonucu oluşur.

II

III

I

E) Sentezi hücre içinde gerçekleşir.

III

I

II



Buna göre numaralı bağların isimleri aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? I

II

III

5. Hormonlarla ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?

A)

Ester bağı

Glikozit bağı

Hidrojen bağı

B)

Hidrojen bağı

Glikozit bağı

Ester bağı

B) Hedef organlara kan ya da vücut sıvılarıyla taşınırlar.

C)

Glikozit bağı

Ester bağı

Hidrojen bağı

D)

Hidrojen bağı

Ester bağı

Glikozit bağı

C) Az ya da çok salgılanmaları metabolik rahatsızlıklara yol açar.

E)

Ester bağı

Hidrojen bağı

Glikozit bağı

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

A) Düzenleyici moleküllerdir.

D) Tamamı hücre zarından direkt geçer. E) Homeostaziyi sağlamada görevlidirler.

40

ÖĞREN

1

2

3 Düzey

8 TEST

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR 1. Hormonlarla ilgili,

4. ATP molekülünün sentezi ve hidrolizi aşağıda verilmiştir. I

ATP + H O

I. Protein, steroid ya da amino asit yapılı olabilirler.

2

II. Hedef organları hormona özeldir.



ADP + Pi + Serbest enerji

II

Numaralı reaksiyonlarla ilgili,

III. Büyüme, gelişme, üreme ve homeostaziyi sağlama gibi görevleri vardır.

I. I numaralı reaksiyon canlı ya da cansız tüm hücrelerde gerekleşir.

ifadelerinden hangileri doğrudur?

II. II numaralı reaksiyon hücre içinde gerçekleşir.

A) Yalnız I

B) I ve II

D) II ve III

C) I ve III

III. Her iki reaksiyonda canlı hücrelerde aralıksız gerçekleşir.

E) I, II ve III

ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) I ve II

D) II ve III

C) I ve III E) I, II ve III

2. Vitaminlerin genel özellikleriyle ilgili doğru (D), yanlış (Y) değerlendirmeleri numaralarla birlikte verilmiştir. I. Suda çözünen vitaminlerin eksiklikleri yağda çözünen vitaminlere göre daha geç ortaya çıkar (D). II. Bitkiler ihtiyaç duydukları vitaminlerin tümünü kendileri üretir (Y). III. Vücutta enerji verici olarak kullanılmazlar (D). IV. Biyokimyasal tepkimelerde enzimlerin yardımcı grupları olarak görev aldığı için düzenleyici moleküllerdir (Y).

Numaralı ifadelerden hangileri yanlış değerlendirilmiştir? A) I ve II

B) II ve III D) I, II ve IV

C) III ve IV

E) II, III ve IV

5. DNA ve RNA’ya ait özellikler tabloda numaralarla verilmiştir. DNA

3. DNA molekülü ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

RNA

I.

Deoksiriboz taşır.

Rizbo taşır.

II.

Çift ipliklidir.

Tek ipliklidir.

A) Hücre bölüneceği zaman çekirdeğindeki doğrusal DNA molekülleri kendilerinin hatasız birer kopyalarını çıkarır.

III.

B) DNA molekülündeki timin ve adenin oranı arttıkça DNA hidrolizi için daha çok enerji gerekir.

Yıkılıp yeniden yapılamaz.

Yıkılıp yeniden yapılamaz.

IV.

C) İki zincirde bulunan pürin ve pirimidin bazları toplamı birbirine eşittir.

Kendini eşleyebilir ve onarabilir.

Kendini eşleyemez ve onaramaz.

V.

Pürin / Pirimidin = 1 oranı vardır.

Böyle bir oran yoktur.

D) Her iki zincirin pürin ve pirimidin bazları karşılıklı gelecek şekilde sarmalın iç tarafında dizilir.



E) Art arda gelen şeker ve fosfat gruplarının oluşturduğu omurga ikili sarmalın dış tarafındadır.

Numaralı özelliklerden hangisi yanlıştır? A) I

41

B) II

C) III

D) IV

E) V

9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Fasikülü

TEST 3

9. Sınıf Biyoloji Ders İşleyiş Modülü

Düzey

1

2

3

GELİŞTİR

SORU TİPLERİNİ TANI VE GELİŞTİR

42