Bioloxía e Xeoloxía cATÁLOGO ESO - BACHarelato

Índice

Por que Saber Facer?.......................................................................................................... 3 As claves do proxecto.......................................................................................................... 4 Saber Facer, a resposta adecuada á LOMCE..................................................................... 6 Bioloxía e Xeoloxía, características dos libros do alumno................................................. 8 Recursos de Bioloxía e Xeoloxía.......................................................................................... 9 ESO Material do alumno Libros do alumno 1.º, 3.º e 4.º............................................................................................. 10 Libros do alumno (desenvolvemento de unidade modelo de 1.º).................................... 12 Material do profesor Día a día na aula................................................................................................................... 14 Competencias para o século xxi de Bioloxía e Xeoloxía.................................................... 15 Competencias para o século xxi. Proxectos interdisciplinarios........................................ 16 Titoría.................................................................................................................................... 16 Documentos curriculares.................................................................................................... 17 Sistema de avaliación.......................................................................................................... 17

O IMPULSO QUE NECESITA O SEU FUTURO

Bacharelato Material do alumno Libros do alumno 1.º e 2.º.................................................................................................... 18 Libros do alumno (desenvolvemento de unidade modelo de 1.º).................................... 20 Material do profesor Día a día na aula................................................................................................................... 22 Competencias para o século xxi de Bioloxía e Xeoloxía.................................................... 23 Documentos curriculares.................................................................................................... 24 LibroNet e LibroMedia......................................................................................................... 26 Aula Virtual........................................................................................................................... 27 E-vocación............................................................................................................................ 28 Edupack................................................................................................................................ 29

O IMPULSO QUE NECESITA O SEU FUTURO

Por que SABER FACER? Todos temos unha paixón. Desde a súa fundación, hai máis de 50 anos, Santillana non deixou de traballar, investigar, realizar produtos e servizos e buscar innovacións que melloren a educación, como forma de construír un mundo mellor para todos. O froito deste compromiso foi unha longa historia de grandes proxectos educativos. Proxectos concibidos desde a realidade social e académica existente en cada momento, nacidos con vocación de acompañar os alumnos na súa aventura de aprender e de dotar os profesores de todas as ferramentas e recursos necesarios para levar a cabo a tarefa de educar. Así, o noso novo proxecto, SABER FACER, xorde como resposta a unha nova lei educativa, a LOMCE, e aos intensos cambios que se están producindo nas aulas e en todos os aspectos da nosa vida. Hoxe, máis ca nunca, na sociedade da información, nun mundo cada vez máis global, rexido por un cambio rápido e constante, a educación marca a diferenza. Vivimos un presente de grandes interrogantes que merecen grandes respostas. Hai que educar hoxe os cidadáns do século xxi, dun mañá próximo que está por construír. A educación centrouse tradicionalmente na ensinanza de contidos. Tratábase de saber. Hoxe, a comunidade educativa é consciente de que hai que dar un paso adiante: ademais de saber hai que SABER FACER. A aprendizaxe por competencias é o modelo elixido para alcanzar con éxito os novos obxectivos que a sociedade recoñece como necesarios na educación de nenos e adolescentes. Saber comunicar, interpretar, deducir, formular, valorar, seleccionar, elixir, decidir, comprometerse, asumir, etc. é hoxe tan importante como coñecer os contidos tradicionais das nosas materias. Necesitamos traballar con ideas, ser capaces de resolver problemas e tomar decisións en contextos cambiantes. Necesitamos ser flexibles, versátiles, creativos... Para superar o reto que temos por diante, Santillana/Obradoiro vai achegar todo o seu SABER FACER, vai estar ao lado de profesores e alumnos, ofrecendo materiais, servizos, experiencia… para garantir ese éxito.

3

As claves do proxecto Garantir unha adecuada adquisición das competencias clave Para logralo, o proxecto SABER FACER contén: • Libros do alumno con saberes sólidos, con contidos relevantes que se explican a fondo, para facilitar a comprensión. • Aplicación dos coñecementos a situacións de aprendizaxe reais. • Proxectos e programas relacionados co desenvolvemento das competencias na Biblioteca do Profesorado.

Metodoloxías innovadoras, xunto a outras tradicionais, para desenvolver unha educación rica en experiencias Ningunha metodoloxía é mellor ca outra, depende do que queiramos conseguir. No proxecto SABER FACER combínanse, por iso, distintas metodoloxías e enfoques. • Traballo por tarefas. • Traballo por proxectos. • Traballos cooperativos. • Metodoloxía expositiva.

Ensinanza individualizada, para que todos os alumnos desenvolvan as súas competencias ao máximo O proxecto SABER FACER ofrece propostas e materiais que lle permitirán adecuar a súa ensinanza aos distintos ritmos e estilos de aprendizaxe dos seus alumnos. • Nos libros do alumno: seccións Comprender mellor e Saber máis. • Fichas de repaso e apoio. • Fichas de afondamento. • O meu libro, ferramenta de personalización do LibroMedia. 4

O IMPULSO QUE NECESITA O SEU FUTURO

Sistema de Avaliación Santillana/Obradoiro, un sistema de avaliación completo e eficaz A avaliación, entendida como ferramenta de mellora, é unha parte esencial do proceso educativo. A LOMCE, ademais, supón a introdución de probas de avaliación externa e dunha orientación competencial desa avaliación. O Sistema de Avaliación Santillana/Obradoiro está composto por: • Probas de avaliación de contidos. • Probas de avaliación por competencias. • Rúbricas de avaliación. • Xerador de probas de avaliación (aplicación informática). • Banco de probas de avaliación externas, nacionais e internacionais.

Unha rica oferta dixital, para aprender sen límites A utilización de recursos educativos dixitais na aula axuda a mellorar considerablemente a ensinanza e a aprendizaxe. O proxecto SABER FACER integra unha completa oferta dixital multidispositivo: • LibroMedia, para os que desexan enriquecer a ensinanza-aprendizaxe do libro de texto cunha serie de recursos dixitais. Todos os profesores e alumnos que utilicen o proxecto SABER FACER terán acceso á Aula Virtual Santillana, un potente contorno dixital, con numerosos produtos, aplicacións e servizos.

Educar alumnos con valores sólidos, críticos e comprometidos Porque somos conscientes de que educar é algo máis ca transmitir coñecementos e técnicas, o proxecto SABER FACER inclúe: • Materiais cunha orientación respectuosa cos dereitos humanos. • Proxecto social, para unir aprendizaxe, servizo á comunidade e emprendemento social. • Proxecto de intelixencia emocional e ética.

5

SABER FACER, a resposta adecuada á LOMCE Principais novidades da LOMCE no proxecto SABER FACER Lugar central das competencias no currículo A LOMCE deseña un currículo centrado na adquisición das competencias clave. Definíronse sete competencias clave: • Comunicación lingüística. • Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía. • Competencia dixital. • Aprender a aprender. • Competencia social e cívica. • Sentido de iniciativa e espírito emprendedor. • Conciencia e expresións culturais. Esta proposta supón un cambio metodolóxico, en que prima a aplicación do aprendido fronte á memorización.

Desenvolvemento de sistemas de avaliación externa A LOMCE establece sistemas de avaliación externa para todos os alumnos. En Secundaria vanse realizar dúas avaliacións externas: • Ao finalizar 4.º ESO. • Ao finalizar 2.º de Bacharelato. A implantación destas avaliacións terá importantes efectos: • Efectos na práctica docente. Comprobarase o logro dos estándares finais da etapa e o grao de adquisición das competencias determinados polo currículo do Ministerio de Educación. • Efectos académicos. Os alumnos que non aproben a avaliación final, non se titularán.

Atención ás diferenzas individuais Mediante: • Programa de mellora do rendemento en 2.º e 3.º ESO. • Paso á Formación Profesional Básica (FPB) ao acabar 3.º ESO. • Configuración de 4.º ESO como curso de iniciación, en que os alumnos se orientan, ben cara ao Bacharelato (opción de ensinanzas académicas), ben cara á Formación Profesional (opción de ensinanzas aplicadas).

6

O IMPULSO QUE NECESITA O SEU FUTURO

No material do alumno • Apartado SABER FACER en todas as unidades. • Tarefas por competencias. • Iconas que identifican as actividades fortemente competenciais. • Formas de pensar, páxinas para desenvolver a reflexión e a análise. • Propostas de traballo cooperativo.

No material do alumno • Actividades finais.

No material do alumno • Actividades do libro do alumno categorizadas por nivel de dificultade. • Sección Saber máis.

Na Biblioteca do profesorado • Proxectos específicos para cada materia. • Proxectos de traballo cooperativo e interdisciplinario. • Proxecto social. • Intelixencia emocional e ética. • A prensa na aula.

Na aula Virtual • Programación da aula.

Na Biblioteca do profesorado

Na aula Virtual

• Avaliación de contidos (1 ou 2 niveis por unidade). • Avaliación de competencias (por bloques de contido). • Rúbricas de avaliación.

• Xerador de probas de avaliación. • Deberes dixitais. • Biblioteca de probas externas.

Na Biblioteca do profesorado

Na aula Virtual

• Fichas de repaso e apoio. • Fichas de afondamento.

• O meu libro, ferramenta de personalización do LibroMedia.

7

Bioloxía e Xeoloxía

Características dos libros do alumno: • Linguaxe clara e rigorosa. • Contidos revisados e actualizados. • O proxecto mostra a ciencia como algo próximo a través das aplicacións prácticas dos temas traballados. • Explica e presenta os contidos con epígrafes curtas, redacción clara, información concreta e elementos gráficos de gran valor didáctico. • Inclúe os procedementos que o alumnado debe saber facer xunto co desenvolvemento dos conceptos que debe saber, favorecendo así o desenvolvemento da aprendizaxe competencial. • O proxecto utiliza imaxes de forma didáctica a través do programa «Interpreta a imaxe», poñendo o material gráfico ao servizo da información. • Satisfai as necesidades de «alumnos avanzados» con actividades de ampliación e investigación. • Contén elementos de valor engadido que enriquecen o libro do alumno (atlas e prácticas de laboratorio). • Traballa as competencias desde o punto de vista das avaliacións internacionais de educación (PISA).

8

ESO · Bacharelato

Material do alumno

Material do profesor

1.º, 3.º e 4.º ESO

1.º, 3.º e 4.º ESO

• Serie Observa de 1.º, 3.º e 4.º, que inclúe no libro do alumno: –D  e 1.º: Atlas de Ciencias da Natureza/ Prácticas de laboratorio. –D  e 3.º: Atlas do corpo humano/ Prácticas de laboratorio. – De 4.º: Parques nacionais de España/ Prácticas de laboratorio. • Serie Explora Cultura Científica (4.º). • Ciencias Aplicadas á Actividade Profesional (4.º). • Adaptación curricular. Serie Avanza. • Biology and Geology de 1.º e 3.º. • LibroMedia.

1.º - 2.º Bacharelato • Serie Observa Bioloxía e Xeoloxía de 1.º. • Caderno de prácticas de 1.º (incluído no libro do alumno). • Serie Explora Cultura Científica de 1.º. • Serie Observa Bioloxía de 2.º. • Ciencias da Terra e o Medio Ambiente de 2.º. • LibroMedia. • LibroNet.

• Día a día na aula. • Competencias para o século xxi. Bioloxía e Xeoloxía. • Competencias para o século xxi. Proxectos interdisciplinarios. • Titoría. • Programación didáctica da aula e Rúbricas. • Solucionario. • LibroMedia.

1.º - 2.º Bacharelato • Día a día na aula (só en 1.º). • Competencias para o século xxi. Bioloxía e Xeoloxía (só en 1.º). • Solucionario. • Programación didáctica da aula e Rúbricas. • LibroMedia (2.º). • LibroNet (1.º).

9

Bioloxía e Xeoloxía Material do alumno

ESO

Para 1.º de ESO:

Bioloxía e Xeoloxía serie Observa

ESo

ESo

Bioloxía e Xeoloxía

Incluídos no libro do alumno.

serie oBSErva

ES0000000004152 550203_Cuad-EVA_Bio-Geo_1_ESO_OBR_31551

Bioloxía e Xeoloxía ESO

Atlas da natureza ES0000000004051 509717_B_G_1_Students_27027

ES0000000004152 550203_Cuad-EVA_Bio-Geo_1_ESO_OBR_31551.indd 1

ESO

Bioloxía e Xeoloxía Prácticas de laboratorio

ESO

Bioloxía e Xeoloxía

ESo

ESo

Prácticas de laboratorio Bioloxía e Xeoloxía AVANZA

Bioloxía e Xeoloxía ES0000000004152 550203_Cuad-EVA_Bio-Geo_1_ESO_OBR_31551.indd 1

AVANZA

ESO

Atlas da nat

Bioloxía

www.santillana.es

e Xeoloxía

Para máis información, www.richmondelt.com

16/07/2015 8:34:12

www.richmondelt.es

ES0000000004152 550203_Cuad-EVA_Bio-Geo_1_ESO_OBR_31551

ES0000000004051 509717_B_G_1_Students_27027.indd 1

14/04/2015 11:40:13

Bioloxía e Xeoloxía serie Observa

serie oBSErva

ESo

ESo

serie oBSErva

Bioloxía e Xeoloxía serie OBserva

ESo

ESo

10

Bioloxía e Xeoloxía serie Observa

ESo

ESo

Bioloxía e Xeoloxía serie Observa

ESo ESo

serie OBserva

Bioloxía e Xeoloxía

Bioloxía e Xeoloxía serie OBserva

Bioloxía e Xeoloxía

Bioloxía e Xeoloxía

ESo

E a nosa oferta de contidos dixitais para enriquecer a ensinanza e a aprendizaxe.

Bioloxía e Xeoloxía serie oBSErva

material do alumno

ESO

ESo

Incluídos no libro do alumno.

AVANZA

Bioloxía e Xeoloxía

Bioloxía e Xeoloxía serie Observa

ESo

Bioloxía e Xeoloxía

Bioloxía e Xeoloxía AVANZA

ESo

Para 4.º de ESO:

ESo

Para 3.º de ESO:

Incluidos no libro do alumno.

serie oBSErva

ESo

ES0000000045522 756585_Cuad-EVA_Bio-Geo_4_ESO_OBR_46527

Bioloxía e Xeoloxía

Bioloxía e Xeoloxía

Bioloxía e Xeoloxía

Atlas do corpo humano

Parques nacionais de España

ESO

03/03/2016 15:50:18

Bioloxía e Xeoloxía

Prácticas de laboratorio

Prácticas de laboratorio

ESo

Prácticas de laboratorio

Bioloxía e Xeoloxía

Bioloxía e Xeoloxía

Bioloxía e Xeoloxía

AVANZA ES0000000045522 756585_Cuad-EVA_Bio-Geo_4_ESO_OBR_46527.indd 1

03/03/2016 15:50:18

ESO

Parques nacionais de España

Bioloxía e Xeoloxía

ESO

Bioloxía e Xeoloxía AVANZA

ESO

ESO

ESo

ESO

Bioloxía e Xeoloxía

Prácticas de laboratorio

ESO

ES0000000045522 756585_Cuad-EVA_Bio-Geo_4_ESO_OBR_46527.indd 1

ESO

serie OBserva

Atlas de an

Bioloxía

e Xeoloxía

ES0000000045522 756585_Cuad-EVA_Bio-Geo_4_ESO_OBR_46527

ES0000000004053 509787_B_G_3_Students_35002

Para máis información, www.richmondelt.com

www.santillana.es

ES0000000004053 509787_B_G_3_Students_35002.indd 1

www.richmondelt.es

27/07/2015 9:28:10

11

Bioloxía e Xeoloxía Como son os nosos libros

1

ESO Facémonos preguntas

O Universo e o noso planeta

FACÉMONOS PREGUNTAS En 1610 o matemático italiano Galileo Galilei foi o primeiro que utilizou un telescopio para observar o ceo. Desde aquela o noso coñecemento do Universo foise incrementando a medida que se desenvolvían telescopios máis potentes e tecnoloxías capaces de procesar moita información.

A alta resolución do telescopio orbital Hubble permite observar obxectos moi distantes.

SABER •   O Universo

• Como se investiga o universo? • Como se investiga o fondo oceánico? • Como se pode predicir o tempo? • De onde provén a auga das illas Canarias? • Por que é importante a selva amazónica? • Que é e para que serve a biomimética? • Que son as sociedades de insectos? • Que é o cortexo sexual? • Que son as froitas híbridas? • Como se obtén combustible das algas? • Cal é o medio máis cambiante? • Como se alimentan as baleas?

Como se investiga o Universo?

•   O sistema solar

Actualmente, utilízanse radiotelescopios que observan o espazo desde a superficie terrestre e telescopios orbitais, como o Hubble, que obteñen moita información das zonas máis afastadas do Universo e que permitiron saber moitas cousas sobre a súa estrutura e a súa historia.

•   Os planetas •   A Terra, un planeta singular •   Os movementos da Terra

OPINA. Cres que desde un telescopio orbital se poden realizar observacións máis detalladas do Universo ca desde un radiotelescopio terrestre? Por que?

•   As estacións •   A Lúa SABER FACER •   Observar e describir  as constelacións

O Hubble permitiu ver a estrutura do Universo en conxunto.

O Hubble é un telescopio situado nunha órbita arredor da Terra, que permite observacións do espazo, tanto na gama de cores visibles coma en infravermellos, ultravioleta e outras radiacións. Os radiotelescopios son grandes antenas situadas na Terra, que recollen radiación procedente do espazo.

INTERPRETA A IMAXE CLAVES PARA COMEZAR •   Describe como é o telescopio Hubble e como son  os radiotelescopios situados na Terra.

•   Que obxectos coñeces que compoñen o Universo?  Recoñeces algún dos que se mostran na imaxe?

•   O telescopio Hubble permite observar obxectos moi  distantes. Como se ven algúns deses obxectos  desde a Terra?

•   A Terra, o Sol e a Lúa son corpos celestes. De que tipo  é cada un? Que outros corpos celestes coñeces?

As Claves para estudar recollen os contidos fundamentais da dobre páxina.

O Universo e o noso planeta

6

CLAVES PARA ESTUDAR •   Coñecer as causas   das estacións do ano.

O plano ecuatorial da Terra non coincide co plano da eclíptica, senón que está inclinado 23,5º. Esta inclinación ten grande importancia, xa que é a causante de que na Terra haxa diferenzas na temperatura e na duración do día e da noite ao longo do ano.

•   Explicar o movemento aparente  do Sol ao longo do ano.

1

O movemento aparente do Sol

As estacións

Desde a superficie terrestre parece que o Sol xira arredor da Terra describindo un arco no ceo que comeza ao amencer e termina  ao anoitecer. En zonas como España, situadas en latitudes medias, o Sol describe no ceo un percorrido que varía coas estacións e dura máis  tempo no verán ca no inverno.

Como consecuencia destas diferenzas prodúcense as estacións do ano: primavera, verán, outono e inverno. As datas de paso dunha estación a outra varían ao longo do tempo.

O movemento diario do Sol é de leste a oeste.

A

o Sol está máis alto no ceo ca no inverno á mesma hora. En cal das dúas situacións a nosa sombra será máis alongada?

B

•   O día de paso do verán ao outono e do inverno á primavera  coñécese como equinoccio. Nesta data a duración do día e da noite é igual (doce horas).

C

A No solsticio de xuño o Sol

permanece no ceo durante máis de 15 horas.

•   O día de paso do outono ao inverno e da primavera ao verán  coñécese como solsticio. Nesta data a diferenza na duración entre o día e a noite é máxima.

B Nos equinoccios o Sol

permanece unhas 12 horas no ceo.

L

Solsticio de decembro. Contra o 21 de decembro o Sol está ao sur do ecuador. O hemisferio sur recibe máis radiación do Sol ca o norte. Empeza o inverno no hemisferio norte e o verán no sur.

INTERPRETA A IMAXE 15 No verán, ao mediodía,

C No solsticio de decembro

Equinoccio de setembro. Contra o 22 de setembro o Sol está sobre o ecuador. Empeza o outono no hemisferio norte e a primavera no hemisferio sur.

Plano   da  eclíptica 23,5°

Equinoccio de marzo. Contra o 20 de marzo o Sol está sobre o ecuador. Empeza a primavera no hemisferio norte e o outono no hemisferio sur.

Plano ecuatorial

Solsticio de xuño. Contra o 21 de xuño o Sol está ao norte do ecuador. O hemisferio norte recibe máis radiación do Sol ca o sur. Empeza o verán no hemisferio norte e o inverno no sur.

os días son máis curtos e teñen unhas 9 horas de luz. N

S O

•   No verán o Sol sae polo nordés, sobe moito no ceo, sitúase no  sur ao mediodía, e ponse polo noroeste. •   No inverno o Sol sae polo sueste, sobe pouco no ceo, sitúase  no sur ao mediodía e ponse polo suroeste. •   Durante a primavera, o Sol sae e ponse cada día un pouco  máis cara ao norte, e ao mediodía encóntrase algo máis alto no  ceo cada día. •   No outono, o Sol sae e ponse cada día un pouco máis cara ao  sur, e ao mediodía encóntrase cada día un pouco máis baixo no  ceo. Sol de medianoite en Laponia. A partir dunha latitude duns 77° cara aos polos,

ACTIVIDADES 16 Se unha fiestra está orientada ao norte, en que época do ano o sol

o Sol non se pon durante varias semanas no verán, e non sae durante varias semanas no inverno.

comeza a entrar por ela? En que estación o sol entra cada vez menos tempo por ela, ata que xa non entra? 17 Onde se notará máis acusadamente a diferenza nas horas de luz

Durante o solsticio de verán, os raios solares chegan perpendiculares á península ibérica, polo que quentan máis e permanece máis tempo iluminada. 16

12

Durante o solsticio de inverno, os raios solares chegan oblicuos á península ibérica, polo que quentan menos e está menos tempo iluminada.

entre o verán e o inverno: en latitudes altas ou no ecuador? Razoa a resposta.

17

As actividades axudan a practicar, aplicar e reflexionar. Teñen como obxectivo afianzar e dominar os contidos.

material do alumno

ESO O Universo e o noso planeta

ACTIVIDADES FINAIS REPASA O ESENCIAL 20 RESUMO. Copia e completa as seguintes oracións

28 A estrela máis grande que se coñece é NML Cygni, que

23 Completa o seguinte esquema. Sistema solar

•   O modelo   supoñía que a Terra ocupaba    supoñía   o centro do Universo. O modelo  que o Sol estaba inmóbil no centro do Universo. 

Análise científica

interno

•   Actualmente pensamos que o Universo se orixinou     denominada big bang. nunha 

• As nebulosas. • As graveiras. • Os furacáns. • As correntes oceánicas. • Unha orixe bacteriana. • A biodiversidade. • A pulga de auga. • Os mamíferos mergulladores. • Os aneis das árbores. • As bacterias simbióticas humanas. • A biocenose do ecosistema urbano. • Os parasitos.

•   A distancia media da Terra ao Sol é duns 150    .   de quilómetros, e equivale a unha   de quilómetros. Un ano luz son uns 

•   O Universo está formado por  agrupan en cúmulos, e estes en    . galaxia chámase 

, 

•   A Terra, coma os demais planetas, ten dous    sobre si mesma, que   movementos: un de   horas, e outro de    se completa en  , que se completa en   días. arredor do   días en dar unha volta sobre    días en dar unha volta arredor 

•   Cando a Lúa ten forma de letra D está na fase   . de 

•   Nunha eclipse de Sol, a  . o Sol e a 

estes percorridos do Sol? A

Horas de luz

12 h

30 Imaxina unha casa cadrada, coas súas fachadas

e sinala nel a zona iluminada onde é de día, e a zona onde é de noite. Engade o eixe de rotación terrestre, o ecuador e o plano da eclíptica. Indica tamén o polo norte e o polo sur, e debuxa unha frecha que sinale o sentido de rotación terrestre. 26 Copia o debuxo no caderno e identifica

o solsticio de inverno e os equinoccios de primavera e outono do hemisferio norte. Indica en que tramos da órbita terrestre os días se van facendo cada vez máis longos e cada vez máis curtos,  tamén nese hemisferio.

 interponse entre   Solsticio de verán

orientadas aos catro puntos cardinais. En que fachada dá o sol durante todo o día, desde o amencer ata o ocaso, no inverno? En cal non dá o sol en todo o día?

As nebulosas son nubes de gas e de po que flotan no interior das galaxias. Son o resultado da explosión de estrelas que chegaron ao final da súa vida, tras esgotar o combustible que as facía brillar.

teñen inicialmente unha forma máis ou menos esférica? Polo que liches, como se diferencian as nebulosas máis antigas das máis novas?

visible a simple vista e pode verse claramente cuns prismáticos. Encóntrase no centro da espada da constelación de Orión. Busca información sobre como localizar esa constelación e intenta observar a nebulosa no ceo.

en que describas o que che suxire a imaxe desta nebulosa ou doutras que coñezas. Ten en conta que as nebulosas, a pesar do fermosas que son, orixínanse nun proceso incriblemente violento, como é a xigantesca explosión dunha estrela.

27 Copia o debuxo e sinala nel: a Terra, a nube

de Oort, Xúpiter e o cinto de Kuiper.

de tres ou catro persoas e deseñade un mural para explicar como se forma unha nebulosa e como evoluciona co tempo. Buscade en Internet debuxos ou fotos de nebulosas para ilustrar o proceso.

Nebulosa Carina.

as definicións das seguintes palabras: eclipse, marea, solsticio e equinoccio. 20

21

SABER FACER • Observar e describir as constelacións. • Clasificar minerais pola súa dureza. • Describir e recoñecer rochas. • Coñecer o tipo de rochas dunha rexión. • Interpretar un climograma. • Interpretar mapas do tempo. • Experimentar coas propiedades da auga. • Xestionar o consumo de auga. • Usar un microscopio óptico. • Identificar seres vivos cunha clave dicotómica. • Utilizar unidades de medida. • Realizar un debuxo científico. • Determinar o que come un mamífero segundo a dentadura. • Identificar apéndices bucais cunha lupa binocular.

• Observar e describir invertebrados do solo. • Elaborar un esquema funcional sobre a circulación. • Utilizar unha clave para identificar follas. • Deseñar un experimento para estudar a influencia da luz no crecemento de sementes de lentella. • Recoller cogomelos adecuadamente. • Observar protozoos e algas microscópicas. • Facer iogur na casa. • Analizar métodos para desinfectar a auga. • Observar plancto nunha mostra de auga. • Analizar os factores que interveñen na erosión do solo. • Estudar o osíxeno como factor limitante. • Elaborar e analizar a rede trófica dun ecosistema. • Estudar o ecosistema das dunas costeiras. • Estudar o ecosistema dun río. • Estudar un espazo natural protexido.

A ecosfera

Competencia científica

11

Traballo cooperativo

Analizar os factores que interveñen na erosión do solo O solo fértil é un recurso de incalculable valor e a súa desaparición constitúe unha perda irreparable.

Estes factores son:

Para evitar as súas consecuencias é necesario identificar e coñecer os factores que interveñen na erosión do solo.

•   A porosidade e permeabilidade do terreo.

50 As zonas das imaxes A e B teñen un relevo

•   A vexetación.

semellante, pero o risco de erosión é diferente.

51 Nas fotografías móstranse detalles do solo

• Exposición astronómica na aula. • Un estudo das rochas locais. • Unha presentación sobre meteoroloxía. • Unha campaña de concienciación. • Un modelo en 3D de células. • Un póster dixital sobre os vertebrados. • Unha obra de teatro sobre invertebrados. • Un panel explicativo sobre as funcións vitais nos animais. • Un vídeo sobre as plantas. • Un cómic sobre «os bichos da auga». • Mural sobre os riscos da erosión. • Un documental de natureza.

dunha zona de cultivo baixo plástico e dun bosque.

A

•   A pendente do terreo. •   A humidade.

En ausencia de vexetación, canto maior é a pendente do terreo máis fácil é que a auga discorra pola superficie e que se erosione o solo. B

En ambientes secos e áridos é fácil que o solo seque por completo e se formen fendas, o que facilita a erosión.

As raíces das plantas forman unha rede subterránea que retén os compoñentes do solo, impedindo que sexan arrastrados.

a) En cal é maior o risco de erosión? Por que? b) En cal das zonas se aprecia unha maior actuación humana? Describe en que consiste esa intervención. c) Como pode incidir a presenza ou ausencia de herba na erosión do solo?

As follas das plantas frean as gotas de chuvia e evitan que estas impacten directamente sobre o solo.

Unha pendente escasa favorece a infiltración da auga.

a) Tendo en conta que moitos dos animais que viven no solo se alimentan de restos vexetais, en cal dos solos esperarías encontrar unha biocenose máis variada? b) A biocenose do solo inflúe sobre a porosidade. Cal dos solos será, probablemente, máis poroso e permeable? Que tipos de animais abundarán?

TRABALLO COOPERATIVO

Mural sobre os riscos da erosión España é un país moi montañoso. Este territorio accidentado está asociado a fortes pendentes que crean situacións de risco pola erosión do terreo. Formade grupos de dúas a catro persoas para realizar o seguinte traballo:

ACTIVIDADES 49   Na fotografía están sinaladas dúas zonas (A e B) 

A

en que o solo está en estados de conservación moi distintos. a) Cal ten unha pendente maior?

212

Iniciativa e  emprendemento.

35 COMUNICACIÓN AUDIOVISUAL. Formade grupos

Cometas

c) Cres que, se continúa a erosión na zona máis afectada por este proceso, podería verse afectada tamén a outra? Explica a resposta.

Competencia  dixital.

34 EXPRESIÓN ESCRITA. Escribe unha breve redacción

Descrición ou exemplos

Planetas ananos

b) En cal das dúas está actuando a erosión con máis intensidade?

Competencia social e cívica.

33 USA AS TIC. A nebulosa de Orión é a única do ceo

Asteroides

Moitos animais realizan galerías que manteñen poroso o solo e favorecen a infiltración da auga.

Aprender  a aprender.

32 COMPRENSIÓN LECTORA. Por que as nebulosas

Planetas xigantes

SABER FACER

31 agosto

As nebulosas

Algunhas das máis fermosas imaxes captadas polo telescopio orbital Hubble son destas nebulosas luminosas.

22 CONCEPTOS CLAVE. Escribe no caderno

Competencia matemática, científica e tecnolóxica. Comunicación lingüística.

0h 1 setembro

Competencias

FORMAS DE PENSAR. Análise científica

As nebulosas teñen inicialmente unha forma máis ou menos esférica, pero axiña se dispersan no espazo e mestúranse con outras nubes de gas.

coas características dos obxectos que se atopan no sistema solar.

Formados por rochas e un núcleo metálico.

24 h

de menor a maior, non representados a escala. Indica os nomes e algunha das súas características. 25 Realiza un debuxo que represente o Sol e a Terra,

21 Copia a táboa no caderno e complétaa

Obxecto

B

24 Debuxa os oito planetas ordenados por tamaños,

•   Nos   a duración do día e da noite é    a diferenza entre o día   a mesma. Nos  e a noite é máxima.

Planetas rochosos

(desde o amencer ata o ocaso), ao longo dun ano nun determinado punto da superficie terrestre, desde o 1 de setembro ata o 31 de agosto do ano seguinte. Copia a gráfica e sinala os puntos correspondentes ao solsticio de verán e de inverno, e aos equinoccios de primavera e outono. Trátase dun punto situado no hemisferio norte ou no sur? Razoa a resposta.

29 En que parte do mundo poderemos atopar

•   O sistema solar interno contén os planetas rochosos  ,  ,   e  ; o cinto de  ;  ,  ,     e mais os planetas gasosos  . e  , 

externo

 

, que se   . A nosa  

•   Os compoñentes da Terra son:   e  .

31 A gráfica representa a duración das horas de luz

ten un raio de 1155 millóns de quilómetros. Expresa este raio en unidades astronómicas. Se puxésemos a NML Cygni ocupando o lugar do Sol, que planetas quedarían no interior desta estrela?

cos conceptos clave da unidade:

•   A Lúa tarda  si mesma, e   da Terra.

1

PRACTICA

B

•   Buscade noticias relacionadas con  escorregamentos do terreo ou corrementos de terra que sucedesen en España. Elixide unha ou dúas. •   Documentádevos o mellor posible sobre cales  foron as súas causas e consecuencias. Ademais, buscade información sobre medidas preventivas para evitar o risco.

•   Seleccionade fotografías que documenten  os feitos. Se é posible, elixide fotografías  de antes e de despois do suceso. •   Con eses textos e imaxes elaborade un mural  nunha cartolina.

213

13

Bioloxía e Xeoloxía Biblioteca do profesorado

B I B L I OT E C A D O P R O F E S O R A D O

B I B L I OT E C A D O P R O F E S O R A D O

xía Xeolo xía e Biolo

B I B L I OT E C A D O P R O F E S O R A D O

Día a día na aula

–   Galaxias. Formadas por miles de millóns de estrelas.

REFORZO E APOIO

a. Se vivises nun lugar con clima frío no hemisferio norte   e quixeses construír unha casa que no inverno  aproveitase a maior cantidade de luz e calor solar  posibles, deberías orientar as súas fiestras cara ao sur.

Cometas

b. Para orientarte pola noite no hemisferio norte, fixaraste  na posición de Marte. c. Cando vemos unha estrela que se atopa a 5 millóns   de anos luz, a imaxe que percibimos corresponde   ao momento actual.

Copia no teu caderno e completa a seguinte táboa.

2

1. O UNIVERSO E O NOSO 8 PLANETA Relaciona no teu caderno as dúas columnas.

Esquemas mudos

•   Características especiais: intenso campo magnético,  atmosfera respirable, temperatura media de 15 °C, auga   que circula realizando o ciclo da auga, intensa actividade  xeolóxica, existencia de seres vivos e presenza dun gran  satélite, a Lúa.

Indica cales das seguintes frases son verdadeiras (V) ou falsas (F) e razoa a resposta.

Satélites

Asteroides

FICHA 3

O teu «enderezo galáctico»

•  Lúa  •  Sol

Planeta en que vives Nome:

•   Compoñentes: xeosfera, parte rochosa; hidrosfera, parte  acuosa; atmosfera, parte gasosa (aire), e biosfera, seres vivos  do planeta. Poden vivir no medio acuático e terrestre.

ias

c. Por que cambia de posición a sombra? 7

Planetas

Sistema planetario da estrela Sol. Formado polo Sol, os planetas  interiores (Mercurio, Venus, Terra e Marte) e exteriores (Xúpiter,  Saturno, Urano e Neptuno), satélites, asteroides e cometas. 

A Terra

b. En que momento do día é máis curta a nosa sombra?   E máis longa? Explica por que en cada caso.

Estrelas

–   Unidade astronómica (UA). Distancia da Terra ao Sol,  uns 150 millóns de quilómetros.

Contesta as seguintes preguntas. a. Se nos poñemos mirando ao Sol ao amencer,   cara a que punto cardinal sinalará a nosa sombra? 

Nebulosas

–   Ano luz. Distancia que percorre a luz nun ano,    uns 9,5 billóns de quilómetros.

solar

6

Que son e como son

Galaxias

–   Estrelas. Masas de gases incandescentes. Algunhas posúen  sistemas planetarios, formados por planetas, satélites,  asteroides e cometas.  •  Unidades de medida: 

ación de co - Av aliac ntido ión po s • So r comp lucion etenc ar

io

Astros e conxunto de astros

–   Cúmulos de galaxias. Formados por agrupacións   de galaxias.

O sistema

1. O UNIVERSO E O NOSO PLANETA

Copia no teu caderno e completa a seguinte táboa.

1

•   Compoñentes:

O universo

REFORZO E APOIO

Repaso acumulativo

RESUMO

curso ción • Re• Intro lia vadu dos cióco n nti • toa - Au e reetencias Ensin ión de aliac anzar comp cursos - Av Re ión po individu aliacforzo e aliza - Av da Afond ario apoio ion amen luc So to • • Recu rsos para - Au a av toava aliac liació - Av ión n ali

ESO

FICHA 2

1. O UNIVERSO E O NOSO PLANETA

Contidos fundamentais

B I B L I OT E C A D O P R O F E S O R A D O

Día a día na aula

REFORZO E APOIO

FICHA 1

ESO

ESO

Bioloxía e Xeoloxía

aula

Bioloxía e Xeoloxía

Día a día na aula

Día a día na aula ESO

ESO

Bioloxía e Xeoloxía

Bioloxía e Xeoloxía

B I B L I OT E C A D O P R O F E S O R A D O

Día a día na aula

B I B L I OT E C A D O P R O F E S O R A D O

aula

Biolo xía e Xeolo ESO xía

a na a dí Día

BIBLIOTECA DO PROFESORADO

ESO

ESO

a oloxí

BIBLIOTECA DO PROFESORADO

Día a dí a na

Día ía a dXeolox Recxuía e ía na a Biolo rsos ula la didá a au O c ES ticoa día n s icos curso da n e re aliza Día s os didáct Brodució ividu ind • Int iolo za x sinan urs ía e apoio • En Xe Rec ESforzo e - Re O ento ación olox ndam avali ía - Afo ra a D s pa ía a eoloxía curso ción • Re• Intro lia s vadu edXía n ción ntido • toa - Au de co ncias e Enac R re ión ete sinan cu a au ecxuíars ali zar comp rsos - Av Biolo la Re ión po individu la os d aliacforzo e aliza - Av da a au idác Afo ario apoio lucionndamento ESO ticoa día n • So• Recu rsos icos rsos recu e pa n - Au ra a zada Día s os didáct toava dució avali duali roio B liació ación • Int indivi - Av n za lo aliac xía e sinan ión de urs - Av apoio • En conti aliac Xe Rec ESforzo e dos ión po - Re O ento • So r comp ación olox lucion ndam avali ía etenc ario - Afo ra a ias D s pa ía a eoloxía curso ción • Re• Intro lia vadu dos edXía n cióco n nti • toa - Au ncias e reete Enac R ión de sin a au ecxuíars anzar comp cursos ali - Av Biolo Re ión po individu la os d aliacforzo e aliza - Av da idác Afo ario apoio lucionndamento ESO tico • So• Recu rsos rsos s e recu para n - Au zada ció a av toava duali rodu aliac B liació indivi • Int iolo - Av ión n za aliac xía e sinan ión de - Av apoio • En conti aliac Xe ESforzo e dos ión po - Re O ento • So r comp ación olox lucion am avali ía etenc a Afond ario ra ias s pa

Bioloxía e Xeoloxía

Bioloxía e Xeoloxía

Xeolo xía

ula na a s ico a día Día os didáct

Curso:

Sistema de astros a que pertence o teu planeta

ESTRUTURA DO SISTEMA SOLAR

•  Ten luz propia 

•  Planeta

Data:

•  Estrela

Galaxia en que está o sistema de astros

•  Reflicte a luz doutro astro  

9

Explica o que é un equinoccio. Indica en que datas aproximadas do ano se producen.

10

O xogo dos erros. Unha das dúas viñetas está equivocada, saberías sinalar cal é? Xustifica a resposta.

• Movementos: –  Rotación sobre o seu eixe: orixe dos días e das noites. Completa no teu caderno as frases seguintes.

3

–   Translación arredor do Sol: responsable da sucesión   das estacións do ano.

FICHA 10

a. A Terra ten dous movementos, que son  e  .

AFONDAMENTO

b. O Sol sae polo  polo  .

Único satélite da Terra. Os seus movementos de rotación   e translación duran 28 días, polo que sempre mostra a mesma  PROXECTOS DE AINVESTIGACIÓN Lúa cara. Presenta catro fases: lúa nova, cuarto crecente, lúa chea 

Os misterios da superficie da Lúa

• Introdución e recursos

FICHA 12

Axudándote dos datos subministrados polo teu libro de texto e de buscas en Internet, fai unha táboa coas principais características de cada un dos planetas do sistema solar: distancia media ao Sol en UA, masa (Terra = 1), tamaño (raio ou diámetro), duración do día (período de rotación), duración do ano (período orbital

- Reforzo e apoio - Afondamento

1. O UNIVERSO E O NOSO PLANETA

Obxectivo: realizar unha investigación acerca da orixe das distintas rexións lunares.

Explica o seguinte feito: ao longo do día, o Sol entra por diferentes fiestras da nosa casa.

Terra – Xúpiter – Lúa – Saturno – Sol – Marte

A continuación, ímosche ensinar como localizar alDÍA A DÍA NA AULA   BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO   Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. gunhas das máis importantes constelacións e estrelas. Ten en conta que algunhas son visibles só en determinadas épocas do ano.

LOCALIZACIÓN DA ESTRELA POLAR

19

LOCALIZACIÓN DA ESTRELA POLAR (Outono-Inverno) Se estamos no outono ou no inverno, podemos utilizar tamén a constelación de Casiopea, que ten forma de W. Está oposta simetricamente á Osa Maior respecto da Polar.

•   Grandes diferenzas entre a superficie terrestre  Estrela e a superficie lunar. Polar

1

Investigacións suxeridas:  •   Explicar as grandes diferenzas entre os mares  e as terras lunares.

Osa Maior

AUTOAVALIACIÓN Fontes de investigación: 

•   Que significado teñen as superficies cristalinas  brillantes, visibles desde a Terra, que irradian desde o centro dalgúns cráteres, como o de Tycho?

Estrela Polar

•   A verdadeira cor da Lúa (foto de Chang'e 3). Palabras  clave: lúa, Francis, Naukas. Ocor, UNIVERSO E O NOSO PLANETA

•   Asociación Astronómica Andrómeda. As cores  da Lúa. Osa Nome: Menor Palabras clave: asociación, Andrómeda. Poñer  no buscador do blog: cores, Lúa.

•   Como se orixinaron os cráteres lunares? 

Outras investigacións suxeridas:

5

a división en planetas interiores e exteriores. PARA EMPEZAR

Podemos atopar o norte sen utilizar un compás. Identificamos a Osa Maior e, a partir desta, a Osa Menor. A estrela Polar forma parte desta constelación e está situada exactamente no norte.

FOLLA DE RUTA

• Solucionario

Ordena de maior a menor os seguintes astros.

DÍA A DÍA NA AULA   BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO   Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

Na superficie da Lúa diferéncianse planicies escuras denominadas «mares» polos antigos astrónomos, e rexións elevadas de cores máis claras e brillantes cunha alta densidade de cráteres e de cadeas montañosas chamadas «terras».

- Autoavaliación - Avaliación de contidos - Avaliación por competencias

4

ou deTRABALLOS translación), compoñentes maioritarios DA AULA da súa atmosfera, temperatura superficial media e número de satélites.

2

O máis importante é contar cun ceo despexado e sen contaminación luminosa. Como guía, necesitamos un mapa celeste. Tamén temos que localizar o norte, para o cal pode servirnos un compás.

18

• Recursos para a avaliación

AFONDAMENTO

Orientación no ceo (I) A partir da táboa anterior, razoa nocturno en que se basea

• Ensinanza individualizada

B

e. A Estrela Polar sempre marca o punto   cardinal  .

ACTIVIDADES 1

A

 e ocúltase  

d. Cando a Lúa está toda iluminada   . chámase 

B

A

  

c. Os corpos que xiran arredor do Sol   . chámanse 

e cuarto minguante. Por atracción gravitatoria produce as  mareas. O seu movemento de translación dá lugar a eclipses.

Osa Maior

Curso:

Casiopea

Data:

Osa Menor

2

•  Cosmos, Carl Sagan. Ed. Planeta.  Que é unha unidade astronómica? Sinala a opción verdadeira: LOCALIZACIÓN DE7CEFEO •   Los amantes de la Astronomía, Colin A. Ronan. a. OEd. Blume.  conxunto formado polo Sol e os planetas. a. O Sol sae sempre polo mesmo punto do horizonte DÍA A DÍA NA AULA BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. 20 ACTIVIDADES situado ao leste. b.• OGuía conxunto Terra-Lúa.la luna, Gerald North. Omega, 2008.Estrela para observar Polar b. O Sol sae exactamente polo leste só dous días c. • A Adistancia da Terra ao Sol. stronomía general: teoría y práctica, David Galadi.  ao ano (equinoccios). 1 USA AS TIC. Se observas con atención o carro da Osa Omega, 2001. d. O conxunto de satélites do planeta. Cefeo Maior, poderás chegar a distinguir que, das tres estrelas c. O Sol sae sempre polo oeste. Osa Menor que forman a lanza do carro (ou rabo da osa), a do medio Presentación: informe escrito e presentación dixital. d. O Sol só sae polo leste durante o solsticio de verán. Que mide o ano luz? é un sistema formado por dúas estrelas, unha máis Osa brillante e outra máis tenue. Investiga cales son os a.Duración da elaboración: unha O tempo que tarda a luz en percorrer semana. 8 As eclipses de Sol prodúcense: Maior nomes destas estrelas. unha distancia determinada. Realización: equipos de 3 a 5 persoas. a. Ao mesmo tempo en toda a Terra. b. A velocidade da luz nun ano viaxando LOCALIZACIÓN DE LEO En caso de que non chegues a distinguilas a simple vista a 300 000 km/s. b. Cando o planeta Marte tapa o disco 2do Sol. ou se, mesmo véndoas, quixeses chegar a velas c. A distancia que percorre a luz nun ano. c. No equinoccio de primavera ou nas súas por separado, que instrumentos de observación proximidades. d. Non é unha unidade de medida. utilizarías? d. Cando a Lúa se interpón entre o Sol e a Terra.

3

Como se denomina á teoría que considera que o Sol

1

•   Diferenciar cráteres de impacto meteorítico de cráteres  de orixe volcánica. •   Semellanzas e diferenzas entre as rochas da Lúa  e a Terra (idade e composición). •   Que cráteres se formaron antes e cales despois  na imaxe B?  •   Por que hai tan pouca variedade de cores na Lúa? •   Por que hai tantos cráteres na superficie  da Lúa? •   Por que os cráteres da Lúa se encontran a rentes  do chan e non nos picos das montañas? Seguen  formándose cráteres na Lúa actualmente? 

1

ESTÁNDARES DE APRENDIZAXE E SOLUCIÓNS

1

30

O UNIVERSO E O NOSO PLANETA

a. Big bang.

Criterios de avaliación*

Estándares de aprendizaxe*

B2-1. Recoñecer as ideas principais sobre a orixe do universo e a formación e evolución das galaxias.

B2-1.1. Identifica as ideas principais sobre a orixe do universo.

B2-2. Expoñer a organización do sistema solar, así como algunhas das concepcións que sobre ese sistema planetario se tiveron ao longo da historia.

B2-2.1. Recoñece os compoñentes do sistema solar describindo as súas características xerais.

5, 7, 9 e 10

B2-4. Localizar a posición da Terra no sistema solar.

B2-4.1. Identifica a posición da Terra no sistema solar.

5

B2-5. Establecer os movementos da Terra, a Lúa e o Sol e relacionalos coa existencia do día e a noite, as estacións, as mareas e as eclipses.

B2-5.1. Categoriza os fenómenos principais relacionados co movemento e a posición dos astros, deducindo a súa importancia para a vida.

4

5e7

B2-5.2. Interpreta correctamente, en gráficos e esquemas, fenómenos como as fases lunares e as eclipses, establecendo a relación existente coa posición relativa da Terra, a Lúa e o Sol.

8

8

Control B

Control A

1, 2, 3, 6 e 9

3, 5 e 10

4

Os planetas xigantes gasosos son:

Dependendo da agudeza visual, a simple vista (ollo nu) poden chegar a observarse galaxias (a máis evidente é a Vía Láctea; desde o hemisferio norte tamén se pode ver Andrómeda); nebulosas (por exemplo, a de Orión); estrelas; planetas (desde Mercurio a Xúpiter); satélites (a Lúa); cometas e meteoritos (estrelas fugaces). Ás veces observamos satélites espaciais e avións, obxectos artificiais que non deben confundirse cos anteriores. Teoricamente poden chegar a verse Urano, as lúas maiores de Xúpiter, outras nebulosas e galaxias menos coñecidas, ou chuvias de meteoros, como as Perseidas, entre outros. Durante o día, o Sol e a Lúa. Excepcionalmente, meteoritos moi luminosos. Durante o día, a luz do Sol, a estrela do noso sistema solar, impide ver a luz das estrelas afastadas e do resto de astros (excepto a Lúa en ocasións), que só podemos observar pola noite, cando non chega luz solar á parte da Terra que se encontra na escuridade.

14

c. A acción dos cometas.

1

B2-1.1. Identifica as ideas principais sobre a orixe do universo.

Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía

B2-2. Expoñer a organización do sistema solar, así como algunhas das concepcións que sobre ese sistema planetario se tiveron ao longo da historia.

B2-2.1. Recoñece os compoñentes do sistema solar e describe as súas características xerais.

B2-3. Relacionar comparativamente a posición dun planeta no sistema solar coas súas características.

B2-3.1. Precisa que características se dan no planeta Terra, e non se dan nos outros planetas, que permiten o desenvolvemento da vida nel.

d. A atracción conxunta do Sol e da Lúa.

Actividades

1

2, 3, 7 e 8

Comunicación lingüística

Competencia social e cívica

c. Cando a Terra está máis lonxe do Sol.

a. «Detente, Terra, de modo que o Sol ilumine Gabaón…».

R. G. A rotación terrestre tarda 24 horas, que corresponden a un día (independentemente das horas de luz e escuridade).

b. «Detédevos, Sol e Lúa, de modo que as sombras queden en Aialón…».

5

Os planetas gasosos son Xúpiter, Saturno, Urano e Neptuno. Os planetas rochosos son Mercurio, Venus, Terra e Marte. Os dous máis grandes son os xigantes Xúpiter e Saturno. Os máis pequenos son Mercurio e Marte. Os veciños da Terra son Venus e Marte.

d. «Cese o movemento de translación de xeito que o Sol ilumine Gabaón…».

6

Os asteroides son corpos rochosos de diversos tamaños. Encóntranse formando dous cintos arredor do Sol. O cinto de asteroides está entre as órbitas de Marte e Xúpiter. Alí os asteroides teñen uns poucos metros de diámetro. Máis alá da órbita de Neptuno aparece o cinto de Kuiper, en que os asteroides son de tamaño moito maior. Os cometas son corpos celestes formados por xeo e fragmentos rochosos. Teñen tamaños moi variados e forman un terceiro cinto, chamado Nube de Oort.

c. «Detente, Sol, en Gabaón, e ti, Lúa, no val de Aialón…». DÍA A DÍA NA AULA BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO

Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

Xosué tamén lle pediu ao seu Deus que a Lúa parase. A Lúa é un satélite bastante peculiar. Sinala cales das seguintes frases son verdadeiras (V) e cales falsas (F) cando falamos dela. V/F É o único satélite rochoso de todo o sistema solar. O seu diámetro é case igual ca o do planeta Mercurio. Tarda tanto en dar unha volta arredor da Terra coma sobre si mesma. O seu tamaño, en relación co tamaño do planeta sobre o que orbita, é o maior de todo o sistema solar.

4

Por outra parte, a Terra, debido á súa situación no sistema solar, é un planeta moi peculiar. Cal das seguintes afirmacións é a correcta?

39

Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía

Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía Competencia social e cívica

B2-4. Localizar a posición da Terra no sistema solar.

B2-4.1. Identifica a posición da Terra no sistema solar. 2

B2-5. Establecer os movementos da Terra, a Lúa e o Sol e relacionalos coa existencia do día e a noite, as estacións, as mareas e as eclipses.

B2-5.1. Categoriza os fenómenos principais relacionados co movemento e coa posición dos astros, deducindo a súa importancia para a vida.

5e9

Sentido de iniciativa e emprendemento

Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía

a. É o planeta rochoso de maior tamaño.

b. Actualmente sabemos que o Sol se encontra nun brazo da galaxia denominada Vía Láctea e que, polo tanto, non é o centro do universo.

4

Comunicación lingüística

d. Cando os raios do Sol inciden máis Se Xosué vivise hoxe en día e tivese os coñecementosperpendicularmente que tes ti sobre os movementos relativos entre a Terra sobre o hemisferio norte. e o Sol, cal cres que sería a frase que debería berrar ao ceo?

500 anos antes da data actual.

3

Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía

6 O solsticio de inverno prodúcese: Sen lugar a dúbidas, Xosué, respecto ás diferentes teorías sobre a estrutura do universo, era un fervente defensor: a. Cando os raios do Sol inciden con maior inclinación a. Do modelo heliocéntrico. sobre o hemisferio norte. b. De Copérnico. b. Inmediatamente despois do equinoccio c. Do modelo xeocéntrico. de primavera.

4

DÍA A DÍA NA AULA BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

Estándares de aprendizaxe*

B2-1. Recoñecer as ideas sobre a orixe do universo e a formación e evolución das galaxias.

d. No centro da nosa galaxia.

B2-5.2. Interpreta correctamente, en gráficos e esquemas, fenómenos como as fases lunares e as eclipses, establecendo a relación existente coa posición relativa da Terra, a Lúa e o Sol.

6

b. É o único que ten satélites rochosos. c. É o único que ten atmosfera. d. Tarda un só día en dar a volta arredor do Sol.

* Criterios de avaliación e estándares de aprendizaxe do currículo oficial do Ministerio para a etapa de Secundaria.

44

b. O movemento de translación da Terra.

denominada nube de Oort.

a. O primeiro esquema correspóndese coa visión dun universo xeocéntrico introducido polos antigos gregos e que estivo vixente ata o século XVI. En xeral, admítese que o universo heliocéntrico (esquema 2) foi proposto por Nicolao Copérnico.

Criterios de avaliación*

competencias básicas en ciencia e tecnoloxía

Competencia

a. O movemento de rotación da Terra.

E O NOSO PLANETA

DÍA A DÍA NA AULA BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S.eL. / Edicións Obradoiro, principais S. L. matemática

c. Cerca da superficie solar.

3

7

deben a:

O texto narra o momento en que Xosué lle deu ao a orde de de Xúpiter e Saturno. b. Sol Entre as órbitas parar; a imaxe reproduce esa pasaxe da Biblia.

d. De Moisés.

2

10

b. Pasa por detrás do Sol e este ocúltaa.

d. A Terra encóntrase entre o Sol e a Lúa. brillante desta constelación, investiga o seu nome e indaga sobre o que representa dentro daque figura Competencias mitolóxica se avalían As mareas son desprazamentos da auga do mar que se do león.

Xosué dirixiuse ao Señor e, en presenza de Israel, exclamou: «Detente, Sol, en Gabaón, e ti, Lúa, nocometas val de Aialón». 5 Os fórmanse: E o Sol detívose, e a Lúa permaneceu inmóbil, ata que o a. Nos confíns do sistema solar, nunha rexión pobo se vingou dos seus inimigos.

2

Galileo introduciu o uso do telescopio (instrumento óptico) en 1610 para observar a Lúa. Actualmente utilízanse telescopios terrestres, radiotelescopios (grandes antenas situadas na Terra que recollen radiación procedente do espazo) e telescopios orbitais (en órbita arredor da Terra), como o Hubble, que permiten chegar a zonas máis remotas estudando o espectro electromagnético (cores visibles, infravermellas, ultravioleta e outras radiacións).

Data:

d. Mercurio, Xúpiter, Saturno e Urano.

Control B 1

Curso:

a. Moisés Mercurio,que, Venus, Xúpiter e Saturno. Segundo a Biblia, Xosué foi un lugartenente de b. Xúpiter, durante unha das batallas libradas contra os inimigos do Saturno, pobo Urano e Neptuno. 34 hebreo, lle pediu ao seu Deus que detivese o movemento do Sol Urano e Neptuno. c. Marte, Xúpiter, e da Lúa para facilitar o movemento das súas tropas:

1, 2, 3, 5, 6 e 9

1

USA AS TIC. Entre as constelacións propostas na ficha, O UNIVERSO atópase Leo, que é visible nos ceos do hemisferio norte c. A Lúa mostra a cara que non está iluminada. desde decembro ata maio. Localiza cal é a estrela máis 4

Osa Maior

c. Orbital. d. Xeocéntrica.

A distancia entre Alcor e Mizar é dun cuarto de ano luz. Calcula esa magnitude enESTÁNDARES quilómetros. DE APRENDIZAXE E SOLUCIÓNS

a. A luz do Sol nos impide vela.

O UNIVERSO E O NOSO PLANETA b. Heliocéntrica.

Nome:

Actividades

3

AVALIACIÓN POR COMPETENCIAS 9 Cando hai lúa é o centro do universo? nova non a vemos porque: Leo DÍA A DÍA NA AULA BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO   Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

SOLUCIÓNS

ula

Suxestións didácticas relacionadas co contido de cada unidade e ferramentas que che axudarán a planificar o curso, ademais de avaliar o grao de adquisición das competencias polos alumnos.

1 c; 2 c; 3 b; 4 b; 5 a; 6 a; 7 b; 8 d; 9 c; 10 d.

Día a día na aula

Día a día na aula

rs Recu

ESO

Máis de 600 páxinas de recursos!

46

DÍA A DÍA NA AULA BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

* Criterios de avaliación e estándares de aprendizaxe do currículo oficial do Ministerio para a etapa de Secundaria.

48

DÍA A DÍA NA AULA BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

ESO

B I BB LI B OT C AE C DA OD PO RO L IEOT PF REOSFOER SA OD RO ADO

omp xía eolo parloaxíaeeteXn c o sé ias Bio culo ias XXI petenc XXI Biolo Com o século xía e Xeolo para xía Com xía p eolo parloaxíaeeteXn c o sé ias Bio culo ESO XX Competenciaspara paraooséculo séculoXXI XXI Competencias

da lece cin

Biolo xía e Xeolo ESO xía

ensa - Cu - Pr

xía Biolo

lo XX sécu

a oloxí e Xe

A Cie

ncia

axe cientí no cin fica e

• Co mpe tenc ia Activ idade s

cient ífica

ESO

Biolo xía ades e

I

• ac s bio orm • Co ande - Gr a mpe to da inf te ntífic en - O tam ncia axe cie • Tra recanetolingu lectora ensa - Cu - Pr

da lece cin

riosidia no tura ades ífica • Co Cienc da nt - Am petencia cieCiencia - Gr mpe ncsia no coñe • Co ande sde cem • Tra tivida biogra ento fías - Acta men histó to da rico - Pr ensa infor e lin mac guax - A Cie ión e cie ncia ntífic no cin • Co a e mpe tenc ia cie - Ac tivida ntífi des ca

1

Stephen Hawking naceu o 8 de xaneiro de 1942 en Oxford. A súa carreira como científico empezou na Universidade de Cambridge. Á idade de 21 anos diagnosticáronlle unha enfermidade dexenerativa das neuronas motoras coñecida como esclerose lateral amiotrófica (ELA), o que o levou a pasar a maior parte da súa vida confinado nunha cadeira de rodas. A súa enfermidade, con todo, non impediu que continuase o seu desenvolvemento científico. Publicou obras de divulgación científica, como Historia do tempo, que alcanzaron un éxito mundial. En 1989 foi galardoado co premio Príncipe de Asturias da Concordia polo seu transcendental CURIOSIDADES DA CIENCIA labor investigador sobre os fundamentos do tempo e o espazo, achegando ao coñecemento de todas as persoas os últimos desO CULLINAN, O DIAMANTE MÁIS GRANDE DO MUNDO cubrimentos científicos sobre a orixe e destino do Universo.

Mirei o termómetro. Marcaba 43 graos. Mentres falabamos, a gran toupa de ferro furara máis dunha milla de rocha da codia terrestre. –Continuemos, entón –dixen–. A este paso axiña remataría todo. Nunca insinuaches que esta cousa alcanzaría semellante velocidade, Perry. Non o sabías?

2

É considerado por moitos como o maior xenio do século xx despois de Einsteinque e éver xa un mito pola súade brillante contribución O goberno Transvaal (unha das árexións da actual Poucas cousas hai que chamen máis a atención teórica e ao desenvolvemento das leis que gobernan o Uni-decidiu comprarSuráfrica, daquela colonia británica), o prezo que ten un minúsculo física anel de diamantes. Paverso. llo a Sir Cullinan por 750 000 libras e regalarllo ao rei rece mentira que esa pequena pedra poida chegar a fama tamén á valentía con interceder que loita para Eduardo VII por parasupeconseguir a indepencustar as cantidades que custa, Pero pero aunsúa diamante, ade- se debe rardo as planeta, dificultades que lle supón diariamente a enfermidade queque facer chegar dencia do país. Non obstante, tíñase mais de ser o mineral máis duro é tamén o regalo á metrópole e, para conseguilo, organizouse un dos máis raros e, por riba, padece. hai poucos que sirvan un navío fortemente escoltado que trasladou a valiosa para xoiaría. pedra ata Londres. Coñecendo o prezo dos diamantes, poderemos imaxiActividades

Agora ben, parece ser que o que chegou á capital brinar como quedou o mineiro Thomas Evan Powell cantánica non foi o gran diamante senón unha réplica sen do, de repente, bateu cun diamante do tamaño dunha 1 Que lugares do espazo é máis probable que explore antes o ser humano? valor, xa que o verdadeiro foi enviado, tranquilamencunca para o almorzo. Atopárase co diamante Cullinan, te, nun paquete por correo ordinario. O Cullinan fora o diamante en bruto máis grande quevantaxes se atopou ata 2 Que terían as viaxes a través do espazo-tempo? enviado á outra punta do planeta polo prezo dun enhoxe no planeta. víodecorrente, ou o queaoécoñecemento o mesmo, por só 0,75 dólares. 3 Cal foi a principal contribución Stephen Hawking científico? Corría o 26 de xaneiro do ano 1905, cando o capitán

• Competencia lectora - O recanto da lectura - Curiosidades da Ciencia • Competencia no coñecemento histórico

1

- Actividades

velocidade, pois non tiña instrumentos para medir a inmensa potencia do meu xerador. Estimei, con todo, que

–E estamos indo a doce quilómetros por hora –concluín, coa mirada fixa dun no contaquilómetros–. Que espesura ten As montañas son o reflexo da enerxía interna plaa codia neta, a cal foi –e de feito aínda é– capazterrestre, de elevarPerry? enor- –preguntei. mes moles rochosas ata case 9 quilómetros de altura por –Hai case tantas conxecturas ao respecto como xeólogos riba do nivel do mar (monte Everest) ou crear volcáns –foi a resposta–. Hai quen o calcula en arredor de corenque superan os 10 km de altura desde a súa base no ta e oito quilómetros, porque a calor interna, que aproxiocéano (Mauna Loa). Con todo... imaxinas unha montaña que teña 26 km de altura? Pois isto, que podería parecer unha ficción, existe en realidade, aínda que non está na Terra, senón no planeta Marte. Trátase do OlymActividades pus Mons e é o maior volcán do sistema solar detectado ata o momento. 1

13

Non obstante..., como puido formarse un volcán tan xigantesco nun planeta que é un cuarto do tamaño da Terra? Os científicos pensan que descubriron o como.

que a súa máxima aproximaciónSexa se producise como for,o opavulcanismo é unha destas caracteríssado 7 de xaneiro, continúa sendo unque obxecto per- ambos os planetas, e aínda que o ticas comparten ceptible a simple vista. o noso destaca pola cantidade de volcáns que están activos os na actuais actualidade, Desde o punto de vista astronómico, son Marte faino por ter o volcán máis grande coñecido en todo o sistema solar, o Olympus os momentos máis espectaculares que pode ofrecer Mons (Monte Olimpo en latín), o cal se eleva uns impreun cometa, e Lovejoy está cheo de «vida». sionantes 26 000 metros por riba da superficie circunMiquel Serra explica que o cometa pasou dunha dante.temperaturas profunda hibernación polas baixas

Wells, que segundo parece atribuíu para si persoalmente o descubrimento e que recibiu unha recompensa de 3 500 libras por iso, bautizou o diamante co nome de Cullinan, na honra do dono da mina, Sir Thomas Cullinan. E non era para menos, xa que o diamante, cun rarísimo brillo azulado e cunha pequena mácula no seu interior, foi valorado en 1907 pola aseguradora en 1 250 000 libras.

na nube de Oort, a unha «frenética» Durante actividade os séculos xix e xx, os astrónomos descubriron consecuencia do incremento daque radiación e, do planeta había, ás veces, unha sobre asolar, superficie polo tanto, a un aumento da temperatura na súa zona abrancazada que se mantiña á marxe das poderosas superficie. tormentas de po que parecían abaterse sobre a superficie do oplaneta pero non foi ata 1971 cando a O aumento de radiación solar provoca desxeovermello, (susonda espacialsobre Mariner 9 deu tomado imaxes precisas blimación) da superficie de Lovejoy, composta todo por xeo de auga. O gas e as partículas de po arrastradas forman unha «atmosfera cometaria», deexplica o astrónomo do IAC. COMPETENCIAS PARA O SÉCULO XXI

nominada COMPETENCIAS PARA O SÉCULO XXI BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro,coma, S. L.

1

GRANDES BIOGRAFÍAS

ARISTÓTELES

A CIENCIA NO CINE

King Kong

«A intelixencia consiste non só no coñecemento, senón tamén na destreza de aplicar os coñecementos na práctica».

Trátase dun cometa con orixe na nube de Oort (nube esférica situada a unha distancia aproximada dun ano luz do Sol). Segundo lembra Serra, cada dous anos visita a Terra un cometa visible, e o último que se puido ver a simple vista foi o cometa Ison. FICHA TÉCNICA E ARTÍSTICA

ben non dá sinais de estar activo. A pesar diso, detecOs cometas son coñecidos desde a Antigüidade e durante séculos suscitaron terrores e sutáronse coadas, que serían do estilo das lavas dos volpersticións. Os máis brillantes vense moi ben e non se parecen a ningún outro obxecto do ceo. cáns hawaianos (moi líquidas e extensas), que se proEstán formados por un núcleo, unha cabeleira ou coma e unha cola. O pequeno núcleo, cun longaríandiámetro duranteque moitos de anos, formando o podemillóns oscilar entre 1 e 10 km de amplitude, foi definido polo astrónomo Whipple seu extenso cono volcánico. como «unha bóla de neve sucia» composta por unha mestura de xeo e po procedentes tanto nube dexeólogos Oort coma do cintoque, de Kuiper. Debido á súa composición, experimentan espectaEste feitoda levou aos a pensar como ocorre culares transformacións cando pasan das conxeladas rexións exteriores do noso sistema solar nas illas Hawai, o volcán se encontra nun hotspot, un ás cálidas do perihelio (punto máis próximo da órbita dun corpo celeste punto quente fixo enoardentes interiorpropias do planeta que emitiría arredor do Sol), onde unha parte do xeo do núcleo se vaporiza e o rodea a modo de atmosfera grandes cantidades de lava. En cambio, en Marte non ou coroa de gases, que constitúe a cabeleira. Da cabeleira parte unha longa cola luminiscente hai deriva continental coma na Terra, o que permitiría que pode alcanzar moitos millóns de quilómetros e que se fai máis larga e difusa a medida que a formación duns edificios volcánicos descomunalmense afasta do núcleo. A cola esténdese sempre en dirección oposta ao Sol, debido á acción do te grandes. vento solar, unha corrente de partículas que o astro rei lanza en todas as direccións, como un verdadeiro vento, a unha velocidade varios centos de quilómetros por segundo. En definitiva, o coñecemento de que Marte de tamén comparte os mesmos fenómenos Terra fixo Actualmente, todos osxeolóxicos días, centosca deapersoas escudriñan o ceo, especialmente cara ao oeste, que agora, máisdespois ca nunca, os ollos da ou humanidade se pouco antes da alba, provistos de grandes pouco da posta de sol, cara ao leste, montados sobrevermello. un trípode. Son cazadores de cometas. A maior parte non son interesenprismáticos polo noso veciño planeta astrónomos profesionais, senón afeccionados provistos duns bos prismáticos ou dun telescopio e cunha boa dose de paciencia. O seu premio consiste en ver o seu nome reflectido nos ceos, pois os cometas, como Lovejoy, levan o nome do seu descubridor.

BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

29

Actividades guiadas

Debido á combinación da rotación do obxecto, o ángulo de visión e o eixe de rotación do cometa, os chorros poden adoptar diversas formas, que van desde abanos ata espirais, agrega Miquel Serra. Aínda que a primeira vista a cola do cometa pode parecer unha estrutura estable, non é así; o vento e a radiación solar forman a cola (no caso de Lovejoy, a súa lonxitude alcanza os 25 millóns de quilómetros) a partir dos volátiles e po da coma cometaria. Miquel Serra sinala que se observan dous tipos de cola, unha delas iónica.

1

Sitúa a realidade do presente artigo: data de publicación, lugares onde suceden os feitos descritos, nome da ciencia que estuda estes feitos.

2

Busca no texto ou noutras fontes o significado dos seguintes termos: hibernación, géyser, zarandear, fulgor, perihelio, afelio, coma cometaria e orbitar.

3

Nos momentos en que escribiu o artigo, o seu autor indicaba que Lovejoy estaba «cheo de vida». Que significa esa expresión? Busca no texto outra expresión que teña un significado semellante.

4

De onde procede o nome do cometa Lovejoy, sobre o cal trata o artigo? É perceptible a simple vista? Son todos os cometas perceptibles a simple vista?

Análise científica Lovejoy (C/2014 Q2), que foi descuberto o 17 de •   Tpolo ítulo orixinal: King Kong. EUA 1976. Se se observa a cola de forma continuada, compró5 A cabeceira do artigo indica que a nube de Oort se encontra a unha distancia agosto de 2014 astrónomo afeccionado austrabase a súa variación continua, modelada polo campo •   Xénero: aventura, romántico e ficción científica. liano Terry Lovejoy cun pequeno telescopio de só de 1do ano luz. Explica Contidos científicos e valoración destes. Estaaproximada película, froito tempo en queque foi tipo de unidade é e expresa a súa equivalencia magnético que goberna o vento solar, di Serra, quen vinte centímetros de diámetro, segue o camiño cara en quilómetros. o valorque de 25 millóns de quilómetros dado para a cola •   Dirección: John Guillermin. realizada, presenta un forte posicionamento fronte a problemasIndica ambientais engade que, coma se dunha bandeira se tratase, o de Lovejoy en UA. ao perihelio • da súa órbita (máximo achegamento comezaron a preocupar gravemente ás sociedades occidentais a partir da publicación,  Produción: Dino De Laurentiis. vento solar pode «zarandear» a cola do cometa, e inao Sol), que se producirá o próximo 30 de xaneiro. en 1962, do libro de Rachel Carson Primavera silenciosa (Silent Spring). •   Guión: Lorenzo Semple Jr. 6 Por que algúns cometas realizan aparicións periódicas? cluso rompela, como aconteceu co cometa Encke. O astrónomo do Instituto de Astrofísica de CanaConcretamente exponse: •   Música: John Barry. A segunda cola componse de partículas de po que fo7 Como se verá mellor un cometa: con lúa chea ou lúa nova? Xustifica a resposta. rias (IAC) Miquel Serra indicou que, aínda que nes•   A voracidade das compañías petrolíferas, atentas só ao beneficio económico procedente  •   Fotografía: Richard H. Kline. ron empurradas fóra pola presión da radiación solar. tes momentos Lovejoy se afasta da Terra, despois de

Recensión biográfica Naceu no ano 384 a.C. en Estaxira (Macedonia). Pertencente a unha familia de médicos, Aristóteles iniciouse desde neno no estudo da medicina e con só dezasete anos foi enviado a Atenas, onde realizou os seus estudos na Academia de Platón. Alí permanecería durante vinte anos, primeiro como estudante e máis tarde como profesor. Tras a morte de Platón, Aristóteles foi chamado por Filipo de Macedonia para educar o seu fillo, Alexandre Magno, co que se converteu no seu titor. Máis tarde regresaría a Atenas e fundaría a escola coñecida como Liceo. Aristóteles escribiu preto de 200 tratados sobre Filosofía, política, bioloxía… e as súas ideas influíron de maneira fundamental na historia de Occidente. Morreu no ano 322 a. C.

•   Montaxe: Ralph E. Winters.

•   Protagonistas: Jessica Lange, Jeff Bridges, Charles Grodin, John Randolph e Rene Auberjonois. •   Duración: 134 minutos.

Argumento

Achados científicos

do petróleo e a súa falta de consideración respecto á conservación dos ecosistemas 8 Como diferenciarías un cometa dunha estrela fugaz? naturais.

9 Gustaríache ser un «cazador de cometas»? Que condicións e instrumentos necesitarías •   O tráfico ilegal con fins de lucro de especies biolóxicas únicas.  para iso? •   A falta de sensibilidade da sociedade fronte ao sufrimento das especies animais. 10 Nas Erros conceptuais detectados. Poden sinalarse, entre illas outros: de La Palma e Tenerife (Canarias) hai dous observatorios astronómicos de importancia internacional, visitados cada ano por máis de 2 000 astrónomos de todo •   Como pode explicarse a presenza dun único individuo dunha especie nun ecosistema? o mundo (www.iac.es). Suxire posibles motivos polos que as illas son máis favorables •   Un antropoide do tamaño de King Kong debería ter (aínda que resulte sorprendente  a este tipo de instalacións ca a Península. propoñelo) maior robustez das súas extremidades, por unha razón de escala (considérese a delgadez das extremidades dun rato fronte á robustez das dun elefante, pasando polo deseño medio das dun can ou dunha vaca). A relación de tamaño lineal, 20 veces máis alto ca un gorila normal, implica unha masa de 203 = 8 000 gorilas normais (grosso modo). COMPETENCIAS PARA O SÉCULO XXI BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

Unha compañía petrolífera localiza unha illa situada ao oeste de Sumatra, que se encontra COMPETENCIAS PARA O SÉCULO XXI espectrográfica BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. permanente74 envolta por un banco de néboa. A análise desta néboa revela presenza de compostos orgánicos que adoitan emanar de xacementos petrolíferos. Organízase unha expedición co propósito de efectuar sondaxes e realizar prospeccións para Obxectivos extraer o petróleo. No barco viaxa como polisón Jack Prescott (Jeff Bridges), un biólogo de Princeton que sospeita que a illa pode albergar formas de vida descoñecidas. Descuberto O feito de ver desta película permite ao noso alumnado familiarizarse cun dos problemas polo xefe da expedición, Fred Wilson (Charles Grodin) é retido nunha dependencia da nave. ambientais máis insidiosos do noso tempo: o tráfico e comercio de especies raras Por azar, antes de ser encerrado, albisca un pequeno bote, que é rescatado polo barco e protexidas, tanto animais coma plantas. Diariamente denúncianse situacións e que leva no seu interior unha fermosa actriz, Dwan (Jessica Lange), que viaxaba nun navío en que o tráfico de seres vivos é o protagonista. que naufragara días antes en escuras circunstancias. Iso ten un dobre efecto pernicioso: Jack, que ten coñecementos de medicina, é liberado para que atenda e coide de Dwan. •   Con frecuencia, por accidente ou voluntariamente, estes organismos exóticos son  Entre os dous mozos xorde unha mutua atracción. Como tamén é un experto fotógrafo, Fred liberados nos nosos ecosistemas, que causa a destrución de redes e cadeas tróficas permítelle incorporarse á vida de a bordo. e, en ocasións, do propio ecosistema. Chegan á illa e localizan unha tribo primitiva que vive rodeada por un muro xigantesco •   Como o móbil deste comercio é o lucro, os seus beneficiarios a miúdo arrincan  e que venera un deus chamado Kong, ao cal ofrecen doncelas en sacrificio. Tras unha serie dos seus ecosistemas nativos especies con poucos exemplares e en perigo de extinción, de peripecias, Dwan é secuestrada polos nativos e, tras drogala, ofrécena ao deus Kong, xa que a rareza e o exotismo adoitan ser un valor engadido para este comercio. que resulta ser un gorila de enorme tamaño que leva a Dwan aos seus dominios. Kong é seducido pola beleza de Dwan e cóidaa á súa maneira defendéndoa do ataque A intervención dunha compañía extractora de petróleo, cos seus valores económicos «duros» dunha serpe, tamén xigantesca. O momento da loita é aproveitado por Jack e varios fronte aos valores ecolóxicos «fráxiles», pon de manifesto de que lado adoita inclinarse a expedicionarios, que recuperan a Dwan. balanza nos enfrontamentos.

Aristóteles marcou o inicio das ciencias establecendo os primeiros métodos de observación. Considerado o pai da Bioloxía, sentou as bases da botánica sistematizando o reino vexetal, que dividiu en dous grandes grupos: plantas con flor e plantas sen flor. En zooloxía, definiu as bases anatómicas e taxonómicas do reino animal diferenciando dous grandes grupos: os animais sen sangue (anaima) e os animais con sangue (yenaima), divisións que se aproximan aos grupos de invertebrados e vertebrados. Dicía que os animais se reproducían de forma fixa en cada tipo natural (especie), pero consideraba que existía unha excepción, pois algunhas moscas, peixes e outros seres «inferiores» xurdían por xeración espontánea. Esta teoría mantívose durante séculos ata ser demostrada como falsa por Louis Pasteur. Aristóteles sostiña que o Universo estaba composto polos catro elementos fundamentais: terra, lume, aire e auga. Segundo Aristóteles, cada un destes elementos móvese de forma lineal en función do seu peso relativo. A súa teoría de que o movemento é lineal é válida para todos os movementos terrestres, pero trabucouse cando sostiña que este movemento dependía do seu peso. Sería Galileo quen o demostrou tirando obxectos desde a torre de Pisa.

Grazas a este científico Fundador da Lóxica e da Bioloxía, Aristóteles realizou unha obra enciclopédica onde tratou de recompilar todos os coñecementos da época. Pero a verdadeira influencia de Aristóteles non se debe só á amplitude da súa obra, senón a que transformou os camiños do coñecemento en todas as áreas. Estableceu que a explicación científica só podía conseguirse como un coñecemento demostrativo.

Entrementres, o xeólogo Roy Bagley (Rene Auberjonois) descobre que na illa hai xacementos de petróleo en período de formación, non explotables. Fred, decidiu sacar proveito económico da viaxe, opta por cazar a King Kong para levalo e expoñelo como un fenómeno publicitario. Unha vez capturado, Kong é transportado ao barco e conducido aos EUA onde é exposto como reclamo publicitario da compañía petrolífera. A fermosa Dwan, sempre preto de King Kong encadeado, fai que este permaneza tranquilo. Pero a morea de xornalistas que rodean a Dwan enfada o gorila, que se solta das súas cadeas e percorre as rúas de Nova York escachizando todo o que encontra ao seu paso en dirección ás torres xemelgas, que teñen un aspecto vertical que el confunde coas escarpas rochosas da illa onde vivía.

Anecdotario: o asasinato da sabedoría Cando lle preguntaron sobre o xuízo a Sócrates e a súa posterior condena a morte, Aristóteles dixo «Atenas cometeu un crime contra a sabedoría». Ocorreu que, tras a morte de Alexandre Magno, e sentíndose ameazado polos crecentes sentimentos antimacedónicos que o acusaban de impiedade, Aristóteles decidiu abandonar Atenas. Cando se lle preguntou sobre o motivo da súa fuxida dixo: «Marcho para que Atenas non volva cometer un crime contra a sabedoría».

COMPETENCIAS PARA O SÉCULO XXI BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

Edgar ricE Burroughs, Aventura ao centro da Terra. Editorial Intersea (Adaptación)

Describe dúas características do aparello que construíu Perry.

No interior da coma e con orixe no núcleo do cometa, fórmanse chorros ou jets de gas e po a modo de xigantescos géyseres.

48

cias a esa distancia. Outros afirman que, dados os fenómenos de precesión e rotación, a Terra, se non totalmente sólida, debe ter polo menos unha casca de non menos de mil trescentos ou mil seiscentos quilómetros de espesura. Alí tes a túa resposta. Podes elixir.

PARA ENTENDERmarciano, MÁIS. Osna cometas O vulcanismo actualidade, está extinto, ou

28

1

madamente aumenta a razón de medio grao cada vinte ou vinte e cinco metros de profundidade, sería suficiente

como para fundir aínda a máis refractaria das substanOLYMPUS debía MONS, VOLCÁN GRANDE DO SISTEMA SOLAR andarO a uns cincocentosMÁIS metros por hora.

O cometa Lovejoy

• Tratamento da información

• Competencia científica

–Non –contestou–. Non puiden calcular con exactitude a CURIOSIDADES DA CIENCIA

Marte, desde a máis afastada Antigüidade, espertou unha especial atracción que foi medrando conforme o desen- á velocidade que esperaba o seu construtor? Por que? 2 Marchaba a escavadora volvemento técnico permitiu constatar que as súas sedos veciños seguintesmáis títulos che parece mellor para o fragmento? «O interesante invento de Perry» ou «Viaxe ao Interior mellanzas coa Terra van máis alá3deCal seren Unha vez chegado o brillante, procedeuse a cortalo e Frederick Wells –xerente da mina Premier, mina a ceo 4 Ten necesariamente limitado o desenvolvemento da súa intelixencia unha persoa cunha enfermidade neurolóxica da terra» que? grave?próximos dentro do sistema ou menos solar:Por a presenza para iso contratouse ao mellor tallador de diamantes aberto a uns 40 km ao leste de Pretoria (Suráfrica)– rede xeo, dunha atmosfera, a súa proximidade relativa ao do mundo, o holandés Aascher, o cal se decidiu cibiu no seu despacho a Thomas5 E.Móstrase Powell. optimista O mineiro 4 A temperatura a 500 metros de profundidade é a mesma ca a 2 000 metros? Por que? o autor respecto á posibilidade deJoseph atopar vida noutros planetas? Por que? Sol e o descubrimento de que posúe –ou posuíu– fenóa tallalo en 9 pezas grandes e 93 pedras pequenas. procedeu a darlle o diamante que atopara, e conta a menos xeolóxicos coma os nosos, así o testemuñan. historia que o brillante pedrolo saíu pola ventá da ofiAo facer o primeiro corte, o coitelo que utilizou para cina xa que se pensaron que era un anaco de vidro. facer panca e separala partiu dous, o fotocopiable cal supuxo un COMPETENCIAS PARA O SÉCULO XXI BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.°en ESO Material © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. COMPETENCIAS PARA O SÉCULO XXI BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. 12 susto de auténtico infarto ao tallador, tendo en conta Sexa como for, e se foi certo, saíron correndo para buso desmesurado valor do que tiña entre as mans. calo porque entre as mans tiña o maior diamante atoda superficie marciana, sorprendendo aos científicos ao pado xamais: 3 106,75 quilates (621,35 gr), e uns impreRecuperado deste primeiro susto, continuou coa talla poder constatar que o Olimpo era un descomunal volcán sionantes 9,82 cm de alto, 6,65 cm de largo e 5,71 cm cunha tensión tremenda, ata tal punto que se di que, apagado. de fondo. ao acabar o último corte, Aascher desmaiouse. Efectivamente, o Olympus Mons, á parte dos coñecidos Sexa como for, os diamantes pasaron a formar parte 26 km de alto, ten un diámetro de 600 km e ocupa unha das xoias máis prezadas da Coroa Británica as cales superficie de máis de 295 000 km2 ou, o que é o mesmo, poden ser admiradas na Torre de Londres, lugar onde case dous terzos da superficie total de España. Un auPRENSA E LINGUAXE CIENTÍFICA custodian estas xoias. téntico monstro.

- Grandes biografías - Prensa e linguaxe científica - A Ciencia no cine

AVENTURA AO CENTRO DA TERRA

Non entrarei nos detalles da construción do aparello, que agora está alí fóra, no deserto, a unhas dúas millas de aquí. Mañá, talvez teña vostede interese en ir velo. Trátase, aproximadamente, dun cilindro de aceiro de trinta metros de lonxitude, ensamblado de tal xeito que pode xirar e retorcerse a través da rocha sólida se é necesario. Nun extremo hai un poderoso trade impulsado por un motor que, segundo Perry, xera máis potencia por centímetro cúbico ca as demais por metro. Lembro que el adoitaba afirmar que ese invento por si só podía facernos fabulosamente ricos. Iamos dar a coñecer o artefacto publicamente despois do éxito do resultado da nosa primeira proba secreta, pero Perry xamais retornou desa viaxe de proba, e eu acabo de volver despois de dez anos.

Stephen hawking, O Universo nunha casca de noz. Ed. Planeta (Adaptación)

no co

O RECANTO DA LECTURA

Foi entón cando Perry me fixo interesarme no seu invento. Era un home vello que dedicara a maior parte da súa longa vida a perfeccionar unha escavadora subterránea mecánica. Nos seus momentos de ocio estudaba paleontoloxía. Revisei os seus planos, escoitei os seus argumentos, inspeccionei o modelo armado e despois, convencido, puxen á súa disposición os fondos necesarios para construír unha escavadora funcional de tamaño natural.

Polo tanto, incluso se se chega a desenvolver vida noutros sistemas estelares, as posibilidades de encontrala nun estadio recoñeciblemente humano son moi pequenas. É probable que calquera vida extraterrestre que poidamos atopar sexa moito máis primitiva ou moito máis avanzada. Se é máis avanzada, Por que non se diseminou pola galaxia e visitou a Terra?

Xeolo - Cu xía ncia s pete grafía Com ión

ESO riosid

O UNIVERSO NUNHA CASCA DE NOZ

Supoñendo que non nos autodestruamos nos próximos séculos, é probable que nos diseminemos primeiro polos planetas do Sistema Solar e a continuación polos das estrelas próximas, pero non pasará coma en Star Trek ou Babilón 5, en que hai unha nova raza de seres case humanos en case cada sistema estelar. A especie humana tivo a súa forma actual durante uns dous millóns dos 15 000 millóns de anos, aproximadamente, transcorridos desde a grande explosión inicial.

da lece cin

riosidia no tura ades ífica • Co Cienc da nt - Am petencia cieCiencia - Gr mpe ncsia no coñe • Co ande sde tora cem • Tra tivida biogra ento ia lec fías - Acta men histó petenc tura to da m o ric - Pr • Co o anto da lec ncia ensa infor tóric e lin mac to his rec gu da Cie ión - O men ñece

I

ra o s pa ncia pete Com

2

O RECANTO DA LECTURA

Segundo as ideas actuais, teremos que explorar a galaxia dunha maneira lenta e aburrida, utilizando naves espaciais que viaxan con velocidade menor ca a da luz, pero como aínda non temos unha teoría unificada completa, non podemos rexeitar completamente as viaxes por atallos do espazo-tempo. […]

B I BB LI B OT C AE C DA OD PO RO L IEOT PF REOSFOER SA OD RO ADO

Competenciaspara paraooséculo séculoXXI XXI Competencias

ensa - Cu - Pr

1

riosidia no tura ades ífica • Co Cienc da nt - Am petencia cieCiencia - Gr mpe ncsia no ESO sécu coñe • Co ande sde tora cem lo XX • Tra tivida biogra ento ia lec fías I - Actamen histó petenc tura to da m o ric - Pr • Co o anto da lec ncia ensa infor tóric e lin mac Cie to his rec guax - A Cie ión - O men es da e cie ncia ES ntí O riosidad no coñece no cin fica • Co - Cu e mpe ncia tenc s pete fía m ia cie - Ac gra • Co tivida ación s bio ntífi orm des • Co ca ande - Gr a mpe to da inf te ntífic en - O tam ncia axe cie • Tra recanetolingu lectora ESO ESO

BIBLIOTECA DO PROFESORADO

BIBLIOTECA DO PROFESORADO

a oloxí e Xe

Xeolo xía C

O rec da Cie ento cem coñe - Cu ia no tenc s mpe grafía • Co ación s bio orm • Co ande - Gr a mpe to da inf te ntífic en - O tam ncia axe cie • Tra recanetolingu lectora

ES- O riosidades

rico histó

BioloxíaeeXeoloxía Xeoloxía Bioloxía

Com pete ncia I s pa ra o

lo XX sécu

tora ia lec tenc tura mpe da lec • Co ncia anto

ESO ESO

I

B I BB LI B OT C AE C DA OD PO RO L IEOT PF REOSFOER SA OD RO ADO

s ncia XI X pete Com o século a r a p Com xía p eolo parloaxíaeeteXn c o sé ias Bio culo ias O ES XXI petenc XXI Biolo Com o século xía e para

BioloxíaeeXeoloxía Xeoloxía Bioloxía

sécu lo XX

e Xe oloxí a

o para cias

Proxectos que che permitirán desenvolver dinámicas e situacións que facilitarán o desenvolvemento das competencias para o século xxi por parte dos alumnos.

ESO ESO

Competenciaspara paraooséculo séculoXXI XXI Competencias

Competencias para o século xxi

BioloxíaeeXeoloxía Xeoloxía Bioloxía

cias para o

material do profesor

Finalmente, tras despedirse da súa amada Dwan, á que capturara antes de rubir a unha das torres, é abatido salvaxemente por helicópteros de combate.

100

COMPETENCIAS PARA O SÉCULO XXI BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

75

Relación con situacións da vida real A película inscríbese no marco do cine fantástico con especies xigantescas, de aspecto feroz e cunha conduta, no caso de King Kong, que lembra á do ser humano. Ata aquí a realidade afástase do narrado na película, salvo que pensemos en que King Kong pode ser unha metáfora do bo salvaxe, extremadamente rudo pero con certa sensibilidade fronte a valores como a beleza. Pero outras situacións descritas, como a feroz competitividade das compañías petrolíferas e a súa falta de escrúpulos, co impacto ambiental que iso implica, son obxecto de interese permanente para a prensa diaria. Outro tanto podemos dicir do tráfico de especies raras, exóticas e protexidas

COMPETENCIAS PARA O SÉCULO XXI BIOLOXÍA E XEOLOXÍA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

101

15

Bioloxía e Xeoloxía Biblioteca do profesorado

ESO

Competencias para o século xxi. Proxectos interdisciplinarios

0036

675 72

1165

_Cub

ierta_

1_ES

8 4213

sécu lo XX

36

Proxectos Proxectosinterdisciplinarios interdisciplinarios

I

36 s inte r_421 O_Ob rdisc iplin65_Cubierta_1_ES a 5 7211 rios 3667 0000

Com pete ncia s pa ra o

00

BIBLIOTECA DO PROFESORADO

ES00

Esta metodoloxía propón o desenvolvemento de proxectos concretos e avaliables nos que os alumnos, de xeito cooperativo, apliquen os seus coñecementos e capacidades.

s ncia XI X pete Com o século para os nari cipli Com pesteinterdis paxreacto ncia cias I e X s et n Pro o sé culoComp século X ESO XXI o para

r_421

ESO ESO

br_

SO_O

_3_E

as pa ra o

O_Ob

sécu

coop

ivo erat

llo traba os tos de P ro oxec linari • Pr xto esocialocional e ética C ec cto iscip omp Prox em s •ES Oelixencia la interd esteinnterd s • Int na au isa to p c ensa c ip c pr ias petencia XXI realinoari • A • Pr Prox oxec osc sé tos de • Pr culo u Com tra Competencias Competenciaspara paraooséculo séculoXXI XXI

0000

Competencias Competenciaspara paraooséculo séculoXXI XXI

ES00

Competencias Competenciaspara paraooséculo séculoXXI XXI

2138

B L IEOT CA OD RO ADO B I BB L II OT C AE D OD PO R OPFREOSFOERSA

Obr_4

B L IEOT OD RO ADO B I BB L II OT C AE C DA OD PO R OPFREOSFOERSA

ESO_

ESO ESO

a_3_

B L IEOT CA OD RO ADO B I BB L II OT C AE D OD PO R OPFREOSFOERSA

Proxectos de traballo cooperativo:

BIBLIOTECA DO PROFESORADO ES00

00000

sécu

s ario iplin rdisc inte ctos xe ro P

13/11

03667

/2015

5_Cu

bierta

_1_E

SO_O

I

Prox ecto s inte rdisc iplin ario s

13/11

5 72116

CONTIDOS POR ÁREAS :05

13:18

136.indd

13:17

:06

/2015

13/11

136.indd

13:18

:05

• Proxectos de traballo cooperativo • Proxecto social • Intelixencia emocional e ética • A prensa na aula

1

br_42

SO_O

_1_E

bierta

5_Cu

5 72116

A Arqueoloxía «é unha disciplina fermosa e emocionante, efectiva e interesante, relevante e atractiva; combina traballo de campo e intelectual, investigación empírica e preocupacións teóricas, a carretilla co escáner 3D, a piqueta co laboratorio, o laboratorio coa biblioteca, o público xeral coa alta especialización, a práctica científica coa xestión de proxectos complexos, o esforzo físico coa dirección de xente, o estudo coa divulgación, o gozo intelectual coa produción de valor».

:06

13:17

1

/2015

13/11

/2015

03667

00000

Tempos de arqueólogos. Xeografía e Historia; Bioloxía e Xeoloxía; Lingua e Literatura .......................................................... 60

br_42

13/11

ES00

Arqueólogos

ias culo XX

ESO ESO

ESO

PROXECTO 2

realinoari Prox os sé

pr • A • Pr oxec tos de • Pr traba oxec ativo llo co to so ESO oper • Int oper cial llo co elixe ativo traba ncia • A emoc tos de pren ional oxec l sa na Pr13:17 :06 e ética e ética • /2015 socia aula ional ecto 13/11 Prox emoc • ES ia Oelixenc aula • Int sa na pren • A • Pr oxec tos de • Pr traba oxec llo co to so • Int oper cial elixe ativo ncia • A emoc pren ional sa na e ética aula /2015 Proxectos Proxectosinterdisciplinarios interdisciplinarios

ra o s pa ncia pete Com

I lo XX

Proxectos Proxectosinterdisciplinarios interdisciplinarios

lo XX Proxe I I oxec lo ballo ctos ativo to so ESO oper coop XXI o sé • Int cial inte erat llo co elixe ivo rdisc nc O traba para os tos de iplin • A prensa ia emocional Pro oxec s ario na au linari e ética • Pr xto o esocialocional e ética Co la s ec cto iscip linari Prox em s in ip • ES ia c nc Oelixe terd mpest interd rdis la • Int na au e is to sa p s inte n c c en aip c

lo XX sécu ES

ra o as pa

13:17

:06

«Pasou algún tempo ata que se puido ver algo; o aire quente do interior facía que a chama da candea tremese, pero tan pronto como os meus ollos se afixeron á luz tenue, o interior da cámara foi pouco a pouco aparecendo ante min… coa súa estraña e marabillosa mestura de obxectos extraordinarios e fermosos. Lord Carnarvon preguntoume: «Pode vostede ver algo?». Contesteille: «Si, isto é marabilloso».

Felipe Criado-Boado, «Que é hoxe a Arqueoloxía».

Howard Carter, Diario.

O diario da escavación. Lingua e Literatura; Educación Plástica, Visual e Audiovisual ........................................................ 62 A medición do tempo en Arqueoloxía. Bioloxía e Xeoloxía; Xeografía e Historia; Educación Plástica, Visual e Audiovisual ......................... 63 Escavando en Exipto. Matemáticas; Educación Plástica, Visual e Audiovisual; Xeografía e Historia .................................. 65 A pedra Negretta. Lingua e Literatura; Xeografía e Historia; Educación Plástica, Visual e Audiovisual; Lingua Estranxeira (Inglés) .............................................. 67 Preparando o xacemento. Matemáticas; Bioloxía e Xeoloxía; Xeografía e Historia; Educación Física ............................................ 69 Creación de fósiles. Educación Plástica, Visual e Audiovisual ......................... 71 A cápsula do tempo. Tecnoloxía; Educación Plástica, Visual e Audiovisual; Lingua e Literatura .......................................................... 71 Final do proxecto: o xacemento arqueolóxico. Matemáticas; Tecnoloxía; Educación Plástica, Visual e Audiovisual; Xeografía e Historia; Bioloxía e Xeoloxía ......................................................... 73

Titoría

4088

4

0000

0005

0386

_Tutor

ia_1_

ESO_

4088

ría Tito Tito ría

ESO ESO

Titoría Titoría

3

ia_

_Tutor

0386

698 56

0005

BIBLIOTECA DO PROFESORADO

1

ta de opos tres • Pr es trim

ar nse

níza

r redo

ría Tito

s ande co gr de cin

Tito ría ES O

ESO ESO

ES O

•  Realizar unha acollida cálida, afectiva e próxima aos alumnos novos do centro. •  Ofrecer un espazo para que os membros do novo grupo se vaian coñecendo.

•   O titor presenta a actividade de dinámica de grupo: «Quen coñece a quen». Reparte un folio  a cada alumno para que fagan cadansúa ficha e escriba nela os datos solicitados. (Duración  aproximada: 5 minutos). 

Tito ría

•   Finalizado este proceso, cada alumno preséntase en voz alta. Tras as presentacións, o titor recolle  as tarxetas de «Quen coñece a quen». A continuación, comeza o xogo de adiviñar realmente quen  é quen. (Duración aproximada: 15 minutos).

BIBLIOTECA DO PROFESORADO

•   O titor, nun primeiro momento, solicita un voluntario para describir a primeira tarxeta. Para isto,  os alumnos deben ir realizando preguntas que teñan que ver co que se lles pediu,  co fin de adiviñar quen é o alumno descrito. Os alumnos van deducindo quen se esconde detrás  de cada tarxeta. (Duración aproximada: 15 minutos).

ES O

conv les ivenc - A tom ia a de decis ións

•   Despois de que adiviñasen cada tarxeta, faise un resumo completo da caracterización,  respondendo a pregunta «Quen coñece a…?». (Duración aproximada: 5 minutos).

po

gru • Pr tudo - O oposrar o es llo ta de ables en - Me ud trimos sa 22 se sións bit estre • As - Há de tra sesió ivencsia ballo convns or cisións blo - Aqu repa esate de deganíza rtida m -- OA tom ático nse ar s grupo redo s: r de/2015 13:19:06 - Me 15/10 cin llorar co gr o es ande - Há tudo s bit

•   Finalmente, o titor pide aos alumnos que colguen as tarxetas no taboleiro de anuncios  da clase durante unha semana. (Duración aproximada: 5 minutos).

/2015

00569

8 56038

6_Tu

toria_

•   É necesario que o titor coide as habilidades sociais e de comunicación. •   Recoméndase a participación de todos os alumnos e é imprescindible ter en conta  as diferentes personalidades e características de cada alumno.

16:44

:06

/2015

15/10

1_ES

O_OBR_4

0883.

indd

:06

16:44

MATERIAIS

1

•  Ficha de traballo «Quen coñece a quen». •  Exemplos de preguntas para o xogo. •  Folios e bolígrafos de dúas cores.

1 15/10

/2015

indd

0883.

O_OBR_4

Quen coñece a quen

1

Pon na folla o título: «Quen coñece a quen» e escribe os datos que se che piden nos espazos indicados a continuación:

 

•   Centro da folla: nome e apelidos; tamén un alcume que che guste.

 

•   Ángulo superior dereito: dúas calidades positivas que te describan.

 

•   Ángulo superior esquerdo: dúas características de ti que non che gusten especialmente. •   Ángulo inferior dereito: dúas cousas que che gusten e unha que che moleste ou che desagrade.

 

•   Ángulo inferior esquerdo: o teu cantante, actor, deportista, serie de televisión, etc., favoritos. Escribe tamén  se che gusta estudar e cales son as túas materias preferidas.

 

2 3

Entrega a túa tarxeta ao titor para que comece o xogo. Está atento ás descricións das demais tarxetas para acertar quen é o alumno descrito.

EXEMPLOS DE PREGUNTAS •  Calidades: Es ordenado? Es sincero?  Enfádaste decontado?…

Son moi teimuda e enfádome decontado.

Son sincera e optimista.

•  Afeccións: Gústache xogar ao fútbol?  Gústanche os videoxogos? Gústache  o cine? Gústache ler?…

13:19

•   Situacións molestas, desagradables, incómodas…: Moléstache que te  interrompan cando estás falando? Dóeche que che mintan? Aféctache  que se metan co teu físico?…

Mariña Amigo Ruiz Mara

•   Gustos: Gústache a canle de deportes?  Cal é o teu cantante favorito? Que che  gusta ver na tele?…

O meu grupo favorito é Maroon 5.

Encántanme os cómics e facer deporte.

A miña serie favorita é Big Bang Theory.

Non soporto as murmuracións.

Gústanme as Mates e a Plástica.

:06

1

1_ES

toria_

6_Tu

8 56038

15/10

/2015

00569

00000

ES00

Data:

•  Preferencias: Prefires os cómics a outro  tipo de lectura? Gústanche as motos?…

OBSERVACIÓNS / SUXESTIÓNS

os sa udab les nvive ncia - A tom a de decis ións - A co

15/10

00000

•   O titor comeza a sesión presentándose e dando a benvida aos alumnos novos do centro e aos que repetisen. Exponse a importancia dun clima e unha cohesión que favorezan  a convivencia en grupo e o rendemento académico. (Duración aproximada: 5 minutos).

ría Tito

Curso:

Descríbete brevemente a través desta ficha. Sigue para isto as seguintes consignas:

•  Fomentar o coñecemento e a cohesión grupal.

CONTIDO / DESENVOLVEMENTO

ES O

ESO

O GRUPO

Ficha de traballo 1

OBXECTIVOS das parti

llo re traba

m • As es te bloqu grupo • Pr tudo - O oposrar o es s llo ta de ables rtida en - Me ud trimos sa 22 se repa sións bit estre ballo • As - Há de tra sesió ivencsia de tra des s nvns ballo gran co sións blo A or cisión - ques repa 22 se cinco de deganíza ate rtita r de ns dade mát -- OA tom s s redo icos: e ar redo opos tre grupo e ar • Pr es r de zans - Me trim cin en co ganí llorar or gr s: ns o es - Há deático tudo sesió anm bitos te s • As es sa qu ud - A co ables blo nvive ncia grupo - A tom • Pr tudo - O oposrar o es a de s llo ta de ables decis rtida en - Me ud ións trimos sa 22 se repa sións bit estre ballo • As - Há de tra s sesió ivencsia de tra ande ballo convns or cisións sións blo co gr - Aqu repa 22 se esate de deganíza rtita de cin ns dade mát -- OA tom dor icos: e ar redo opos s s grupo ar re • Pr16:44:06 mestre nse r de /2015 - Me tri níza 15/10 cin en co ga llorar or grns o es andeáticos: sió - Há tudo ms As se bitos te • es saud - A ab bloqu

ESO

Coñecer os membros do grupo Nome:

de sións 22 se

ESenOsesións orátgaicos:

Tito ría

ría Tito

ES00

ES O

ESO ESO

0000

ES00

3

4088

OBR_

O_ 1_ES

PRIMEIRO TRIMESTRE

SESIÓN

OBR_

84

_408

_OBR

SO _3_E

ria

698 56

Titoría Titoría

ES00

B I BBLIIBOT CA FE AR DA OD O L IE OT E CDAODPOR O PR OS FO ER SO

OBR_

Titoría Titoría

ESO_

B I BBLIIBOT CA FE AR DA OD O L IE OT E CDAODPOR O PR OS FO ER SO

a_3_

B I BBLIIBOT CA FE AR DA OD O L IE OT E CDAODPOR O PR OS FO ER SO

Proposta didáctica para o profesor-titor de 22 sesións de traballo cos alumnos.

16:44

:06

6

16

TITORÍA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L / Edicións Obradoiro, S. L..

TITORÍA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L / Edicións Obradoiro, S. L..

7

material do profesor

ESO Documentos curriculares

• Programación didáctica da aula.

• Rúbricas de avaliación.

17

Bioloxía e Xeoloxía Material do alumno

Bacharelato

A continuación, coñece como son os libros do alumno. Para 1.º de Bacharelato:

Para 2.º de Bacharelato:

Bioloxía bachaRELato

BachaRELato

Bioloxía sERiE obsERVa

SERIE OBSERVA

Serie OBSERVa

Bioloxía bachaRELato

e Xeoloxía

Bioloxía e Xeoloxía BACHARELATO

Bioloxía e Xeoloxía SERIE OBSERVA

BACHARELATO

a_1_BACH_OB_33477

A

serie OBSERVa

25/06/2015 10:38:15

bachaRELato

Bioloxía

18

serie OBSERVa

Bioloxía bachaRELato

Bioloxía sERiE obsERVa

BachaRELato

E a nosa oferta de contidos dixitais para enriquecer a ensinanza e a aprendizaxe.

Serie OBSERVa

material do alumno

Bioloxía e Xeoloxía Como son os nosos libros

Bacharelato

A estrutura das unidades didácticas é moi sinxela, xa que se trata de facilitar a localización dos contidos fundamentais, dos exemplos resoltos e das actividades propostas.

Ao comezar a unidade encontrarás: CONTIDOS

1

Os contidos que se desenvolven na unidade.

Orixe e estrutura do noso planeta

1

4

Se nun mesmo momento puidésemos pesarnos en distintos lugares da Terra, o valor que obteriamos sería lixeiramente diferente: nunhas zonas pesariamos máis ca noutras. Isto é debido a que o valor da gravidade terrestre non é o mesmo en todos os puntos da súa superficie. Estas pequenas alteracións da gravidade están producidas pola presenza de materiais máis densos na codia e no manto, e tamén polas correntes de convección que axitan o ferro en estado líquido que forma o núcleo externo da Terra.

5

Os métodos indirectos de estudo infórmannos sobre obxectos inaccesibles

7 Un texto introdutorio que avanza os contidos que se van desenvolver.

2

O universo orixinouse nunha grande explosión

6

Segundo a súa composición, a Terra estrutúrase en tres capas

Os sistemas fluídos externos son a atmosfera e a hidrosfera

Non é posible acceder ao núcleo externo, xa que está situado a 2 900 km de profundidade. Curiosamente, para estudalo é necesario observar a Terra desde unha altura de 500 km. As correntes de convección poden detectarse polas diminutas alteracións que producen no campo gravitacional terrestre, grazas a dispositivos extremadamente sensibles coma os que están situados nos satélites xemelgos GRACE. Os científicos agora poden estudar o interior do núcleo e elaborar mapas de gravidade moi precisos.

3

A Terra formouse por acreción de asteroides

8

Os métodos directos de estudo proporcionan datos contrastables sobre a Terra

Desde o punto de vista dinámico, a Terra estrutúrase en cinco capas

A biosfera interactúa intensamente cos demais sistemas terrestres

PARA COMEZAR O valor da gravidade terrestre varía segundo a densidade dos materiais do manto. Se nos situásemos nunha zona en que o manto é máis denso do normal, o noso peso sería maior ou menor? Por que?

A Terra formouse pola acreción de asteroides e planetesimais. Existen aínda asteroides na actualidade? Onde están? Podería algún deles chocar coa Terra, ou esa posibilidade está totalmente descartada? Ocorreu algún choque dun asteroide coa Terra que tivese efectos sobre os seres vivos?

Segundo a súas composición, en cantas capas se estrutura a Terra? De que está formada cada unha?

8

9

Nas páxinas de desenvolvemento de contidos da unidade, encontrarás:

Orixe e estrutura do noso planeta

4

SABER MÁIS As inversións do campo magnético terrestre O estudo do paleomagnetismo, é dicir, do magnetismo remanente de rochas antigas, permite ver que o campo magnético terrestre pasou por épocas en que se debilitou notablemente ata case desaparecer, e a continuación inverteu a súa polaridade; é dicir, o polo norte magnético ocupou a posición do polo sur magnético, e viceversa. F De que xeito se poden estudar as variacións que sufriu o campo magnético terrestre?

Os métodos indirectos de estudo infórmannos sobre obxectos inaccesibles

Os métodos indirectos de estudo aplícanse para obter información dos obxectos e materiais que non é posible manipular directamente. Están baseados en cálculos e deducións, obtidos ao estudar as propiedades físicas e químicas da Terra. O seu inconveniente é a limitación que existe á hora de tomar datos. Os métodos indirectos utilízanse para estudar o interior terrestre. Magnetografía. O campo magnético terrestre non é igual en todos os puntos do planeta. A dirección, inclinación e intensidade do campo magnético mídense mediante magnetómetros. As variacións nestas magnitudes sobre os valores medios considéranse anomalías magnéticas. Estas anomalías poñen de manifesto a presenza no subsolo de materiais que desvían as liñas do campo magnético, normalmente materiais metálicos ou acuíferos. Algunhas rochas, como o basalto, conteñen magnetita, un óxido de ferro que pode quedar imantado pola presenza do campo magnético terrestre. A rocha conserva así un magnetismo propio, chamado magnetismo remanente. Os microcristais deste mineral compórtanse entón como compases diminutos que, cando a lava solidifica, quedan orientados sinalando ao norte magnético. Estudo de meteoritos. A maioría dos meteoritos que se recollen na Terra formáronse na mesma época ca ela. Os materiais que os constitúen permítennos saber cal é a composición media da Terra e deducir que elementos deben encontrarse en capas máis profundas, caso do manto e o núcleo.

As Actividades axudan a comprobar a comprensión do contido.

20

A imaxe está elaborada interpretando as anomalías gravimétricas positivas como zonas onde o raio terrestre é menor, e atribuíndo ás negativas un raio terrestre maior.

11. Que hai no océano Índico: máis gravidade da normal ou menos?

14

ACTIVIDADES 12. Nos glaciares da Antártida pódese atopar xeo de máis de 500 000 anos de antigüidade, e no seu interior hai atrapadas burbullas de aire daquela época. Que se pode coñecer estudando ese aire? Trátase dun método de estudo directo ou indirecto?

Ondas lonxitudinais. Ondas P

As ondas P. Son as primeiras en ser rexistradas polos sismógrafos porque se propagan a gran velocidade. Son ondas lonxitudinais, que se propagan na mesma dirección en que se moven as partículas.

Avance da onda

Movemento das partículas

As ondas S. Son máis lentas ca as ondas P e recíbense máis tarde nos sismógrafos. Son ondas transversais que se propagan perpendicularmente ao movemento das partículas. A forma en que se propagan as ondas sísmicas axúdanos a entender o interior da Terra.

Ondas transversais. Ondas S

Avance da onda

Comportamento das ondas sísmicas As ondas P transmítense por sólidos e líquidos. A súa velocidade é maior canto maior é a rixidez dos materiais que atravesan. Así experimentan unha deceleración e, polo tanto, unha refracción, cando pasan dun material sólido, coma o do manto, a un material líquido, coma o do núcleo externo, aos 2 900 km de profundidade. Epicentro do terremoto

As ondas S transmítense nos sólidos, pero non nos líquidos. Cando chegan ao núcleo externo (líquido), aos 2 900 km, disípanse e, en parte, reflíctense.

Onda P

Manto superior

As descontinuidades sísmicas son superficies que separan capas do interior terrestre con distintas propiedades físicas, polo que as ondas sísmicas experimentan cambios na súa velocidade e traxectoria ao atravesalas.

Ondas S

Ondas P

Litosfera

Descontinuidade de Mohorovicic

Onda S

Superficie

Datacións radiométricas. Utilízanse para coñecer a idade dunha mostra de rocha. Algúns minerais posúen certa proporción de átomos radioactivos; por exemplo, o circón contén átomos de uranio, que son inestables e que se transforman en chumbo. Como esta transformación se produce a un ritmo coñecido, podemos saber a idade dese mineral calculando a proporción de átomos de uranio que quedan e os que xa se transformaron en chumbo. O método gravimétrico. Detecta pequenas variacións do campo gravitacional debidas á distribución das masas rochosas no interior terrestre. Os materiais de maior densidade, como os minerais metálicos, producen unha anomalía gravimétrica positiva (un valor maior ca o teórico g = 9,8 m/s2), mentres os materiais lixeiros, como sedimentos sen consolidar, producen unha anomalía gravimétrica negativa. A gravimetría permite medir as irregularidades na distribución das masas da codia, rochas de menor densidade no manto terrestre que constitúen correntes ascendentes de convección e detectar as correntes de convección do núcleo externo.

Movemento das partículas

Cando se produce un terremoto ou sismo, no foco sísmico orixínanse dous tipos de ondas sísmicas que se propagan polo interior da Terra.

Medición de isótopos. Actualmente teñen moitas aplicacións. Por exemplo, as proporcións dos isótopos 16O e 18O dunha mostra de carbonato de calcio dun fósil mariño permiten saber con bastante exactitude a temperatura media da atmosfera na época en que viviu o organismo.

Anomalías gravimétricas

1

4.1. O método sísmico O método sísmico é un método de estudo indirecto que permite detectar as superficies de separación entre materiais de diferente composición ou de distinto estado, xa que nelas se desvían (reflicten ou refractan) as ondas sísmicas. Estas superficies reciben o nome de descontinuidades sísmicas.

1 000 Manto inferior

2 000 3 000

Descontinuidade de Gutenberg 105°

105°

4 000

Núcleo externo (líquido)

5 000 Descontinuidade de Lehman

140°

2

3

4

140° Non se rexistran ondas P nin S

Núcleo interno (sólido)

5

6

7

8

A riqueza visual dos gráficos axuda á interiorización dos contidos.

Profundidade (km)

En Saber Máis, refórzanse e amplíanse contidos fundamentais para a aprendizaxe e comprensión dos temas da unidade.

6 000

9 10 11 12 13 14 15 Velocidade (km/h)

13. No debuxo podes ver que algunhas frechas vermellas que parten do foco sísmico terminan a súa traxectoria na base do manto. Que ondas sísmicas son? Que descontinuidade se encontra a esa profundidade? Por que esas ondas non continúan propagándose? 14. Cando en abril de 2012 se produciu en Indonesia un terremoto de magnitude 8,9, houbo zonas do planeta onde non se rexistraron ondas sísmicas, pero si se percibiu en cambio o tsunami que percorreu os océanos Índico e Pacífico. Podes explicar este aparente paradoxo?

15

material do alumno

Bacharelato Orixe e estrutura do noso planeta

Penacho térmico

Capa D” Núcleo

As correntes de convección do manto.

Así e todo, a capa D” non é unha simple acumulación pasiva de cascallos densos. O manto no seu conxunto encóntrase axitado por un movemento convectivo moi lento, semellante ao que se produce nunha pota con auga cando está ao lume. Os materiais que forman a capa D” son arrastrados por estas correntes de convección, e do mesmo xeito que son acumulados sobre a superficie do núcleo, poden ser tamén conducidos cara arriba polas correntes ascendentes de material quente, os penachos térmicos, e reconducidos cara abaixo por correntes descendentes, representadas polas placas oceánicas que subducen.

Hai 4 500 millóns de anos a superficie terrestre, que era rocha fundida case na súa totalidade, arrefriou con moita rapidez. En apenas 100 millóns de anos xa se formara unha codia sólida sobre a que se estendían océanos incipientes.

5 000

Debido a que as rochas son malas condutoras da calor, a codia actuou como un illante térmico, retardando moito o arrefriamento do manto, polo que aínda que a superficie estaba fría, o interior continuaba moi quente. O principal mecanismo evacuador de calor do interior da Terra foi, e segue sendo, o vulcanismo, mediante o que as rochas fundidas son vertidas ao exterior, arrefriando rapidamente. A existencia na Terra dunha superficie fría e un interior quente (no centro da Terra as temperaturas exceden os 5 000 ºC), é dicir, a presenza dun gradiente xeotérmico, é o que orixina as correntes de convección.

Ríxida

O vulcanismo evacúa a calor cara ao exterior.

«Se baixo a litosfera existe unha capa continua, en estado de fusión incipiente, que permite o seu escorregamento sobre o manto subxacente, debería observarse nas gráficas de ondas sísmicas como unha zona de menor velocidade».

Manto

Con todo, os estudos sísmicos, cada vez de maior detalle, realizados durante as décadas de 1980 e 1990, non lograron mostrar esa zona de baixa velocidade das ondas sísmicas como un «nivel universal» situado baixo toda a litosfera.

Núcleo

Ríxida

Mesosfera

Líquida

Núcleo externo

b) Observa a gráfica real obtida e indica se esa gráfica confirma ou refuta a predición que fixeches. c) Deduce, a partir da gráfica, cantas capas ten a Lúa.

21. Marte ten un campo magnético moi débil, practicamente inexistente, e na actualidade carece de actividade volcánica. Que indican estes datos sobre o estado do seu núcleo?

A convección do núcleo externo transporta a calor ata a base do manto.

O ferro do núcleo externo cristaliza e precipita aumentando o tamaño do núcleo interno. A cristalización desprende calor. Cando unha substancia fundida cristaliza, cédelle ao seu medio a calor latente de fusión que a mantiña en estado líquido. Por exemplo, un gramo de xeo a 0 ºC necesita absorber 80 calorías para convertese en auga a 0 ºC. Se se conxelase de novo, cedería esa mesma calor ao seu medio.

*Cizalladura: superficie de fricción no seo dun fluído, debido á existencia de correntes en sentidos diferentes.

Núcleo interno

Ríxida

6.3. A convección do núcleo externo e o magnetismo terrestre

Velocidade (km/s) 12

Ondas sísmicas da Lúa

A diferenza de temperatura, de máis de 1 000 °C, entre a base e a superficie do núcleo externo, produce fortes correntes de convección no seu interior que arrastran o ferro líquido en traxectorias circulares, producindo ademais fortes cizalladuras* entre correntes en sentidos opostos. Estes movementos dun líquido condutor eléctrico (o ferro) orixinan e manteñen o campo magnético terrestre. A rotación do planeta aliña este campo magnético co eixe de rotación.

Ondas P

10 Ondas S

8 6 4 2

1 450 1 738 Profundidade (km)

60

Polo norte magnético

Polo norte xeográfico

O núcleo externo líquido está a máis de 3 000 °C e a unha presión de varios millóns de atmosferas. Nestas condicións, o ferro presenta unha fluidez semellante á da auga.

ACTIVIDADES

a) Formula unha hipótese en que presentes que a Lúa ten un núcleo externo líquido e en que expoñas como debería ser a gráfica de ondas sísmicas correspondente a esta situación.

3 000 5 000 Profundidade (km)

Astenosfera

Se a predición non se cumpre, a hipótese descártase ao considerarse que se demostrou a súa falsidade.

20. Ten a Lúa un núcleo externo líquido coma a Terra? Como poderiamos sabelo?

1 000

ACTIVIDADES

Litosfera

Plástica

En ciencia, as hipóteses formúlanse en forma de predicións que deben ser verificables. Unha hipótese sobre a existencia da astenosfera podería ditarse nestes termos:

2 000

1 000

Codia continental

Codia oceánica

3 000

Variación da temperatura no interior terrestre.

A convección no manto transporta a calor ata as zonas superficiais.

Na década de 1970 postulouse a existencia dunha capa de baixa rixidez que debía situarse baixo a litosfera e permitir o escorregamento desta sobre o manto ríxido subxacente. Esta capa chamouse astenosfera («capa débil»).

4 000

Transporte de calor desde o núcleo ata a superfie terrestre

SABER FACER Formular e comprobar unha hipótese

Polo sur xeográfico

Polo sur magnético

Liñas de campo magnético

18

19

Orixe e estrutura do noso planeta

Para repasar 29

35

Imaxina que recibes dúas gráficas sísmicas obtidas por unha sonda espacial que visitou un asteroide de 300 km de diámetro (A) e un planeta de 4 000 km de diámetro (B). Interprétaas para responder as seguintes cuestións.

Ao final da súa vida, as estrelas expulsan ao espazo gran cantidade da materia orixinada no seu interior.

b) Por que non poderían formarse planetas nin corpos rochosos se non ocorrese ese fenómeno ligado á morte das estrelas?

30

Por que o choque de planetesimais produce calor? Que outras fontes de calor existen durante o proceso de formación dun planeta por acreción?

31

O iridio é un elemento siderófilo (que presenta afinidade química polo ferro). Os meteoritos metálicos conteñen por termo medio 4,7 ppm (partes por millón en masa ou gramos por tonelada), mentres que a codia terrestre só contén 0,001 ppm deste metal. a) En que capa da Terra cres que pode estar o iridio que falta na codia, e en que momento da historia da Terra se acumularía alí? Explica a resposta.

32

33

38

39

0

1

Como se calcula a idade, en millóns de anos, dunha rocha?

b) c)

das ondas sísmicas e a rixidez dos materiais que atravesan, Isto converte a Terra e a Lúa nun caso especial. Cal é, que podes dicir da rixidez dos materiais que forman da Lúa? Cando se formou? oentón, interior a doorixe asteroide? d) Aprecias algunha descontinuidade sísmica, algún punto Formulación hipóteses da traxectoria dasde ondas en que a súa velocidade cambia significativamente, no interior do planeta?

Debido ao seu gran tamaño e á súa forma esférica, descáre) Explica se podería dicirse que ese planeta ten codia, tase que a Lúa sexa un asteroide. Hai distintas hipóteses manto e núcleo, e como serían en canto ao seu estado eque á súapoderían rixidez. dar resposta a cal é a orixe da Lúa.

36

b) Explica se é un método de estudo directo ou indirecto. c) A figura é un «perfil sísmico» obtido por esa técnica. Identifica nela algunha descontinuidade sísmica que se vexa claramente.

Estas deben enunciarse de forma que realicen predi-

Se pos nun vaso de vidro auga e aceite, ciónsuns queanacos poidan comprobarse experimentalmente. e engades de cera dunha candea de aniversario, poderás ver que Hai tres hipóteses que poderían explicar a orixe da Lúa: a auga e o aceite forman dúas capas que non se mesturan. anaquiños Hipótese do Os planeta capturado. A Lúa é un pequeno de ceraplaneta vanse afundindo no aceite pola gravidade terrestre. que foi capturado e quedan apoiados sobre Se a Lúa é un pequeno planeta capturado pola gravidaa descontinuidade, afundidos no aceite de terrestre, a súa composición global debería ser sepero flotando sobre a auga.

mellante á dosdeses demais planetas rochosos, incluída a a) Como é a densidade anaquiños de cera tería unha silicatada, un manto tamén de conTerra: respecto á auga e aocodia aceite? silicatadas e un terrestre, núcleo metálico. súa idade de b) Se arochas auga representa o núcleo e o aceite, A o manto, sería da orixe do sistema soqueformación capa terrestre estácompatible representadacoa pola cera? Que método de estudo utilizarías para detectar a presenza dun acuífero no subsolo, un estudo sísmico, un estudo gravimétrico ou un estudo magnético? E para buscar rochas de alta densidade? Razoa a resposta.

37

Fobos e Deimos, os satélites de Marte, son dous pequenos corpos rochosos que poderían ser planetesimais capturados polo planeta, e que sobreviviron ao proceso de formación planetaria sen chegar a experimentar unha diferenciación en capas.

Se a codia terrestre fose moi boa condutora da calor, o gradiente xeotérmico nos cen quilómetros máis superficiais do planeta sería maior ou menor? Razoa a resposta.

45

O estudo dos gases que emanan dun volcán en actividade ten moito interese para determinar a composición da atmosfera terrestre primitiva.

Análise xeoquímica das rochas lunares

0

Na prospección xeofísica, para buscar recursos naturais, emprégase un método de estudo consistente en provocar unha sacudida do solo, xa sexa mediante unha pequena carga explosiva enterrada nel, xa sexa cun dispositivo que o golpea, e recoller cuns micrófonos acoplados ao solo (ou xeófonos), os ecos das ondas sonoras que se reflicten nas descontinuidades entre as capas do subsolo.

44

lar e coa da Terra.

Que é a astenosfera? Cando se propuxo a súa existencia? Hipótese do se planeta A Lúa formouse ao Que papel fundamental lle atribuíudobre. inicialmente na dinámica da litosfera? Explica por que que na actualidade a súa importancia mesmo tempo a Terra. quedou desacreditada.

Se a Lúa se formou ao mesmo tempo ca a Terra, a súa composición global debería ser practicamente idéntica á do noso planeta, xa que os materiais do anel que xiraba arredor do Sol se repartirían aleatoriamente entre ambos os planetas. Ademais, os dous terían a mesma idade.

24

Fobos

b) Por que a atmosfera actual é tan diferente na súa composición da atmosfera primordial?

Deimos

a) Pensas que a súa composición química será máis homoxénea ca a da Terra, ou non? b) Que información importante sobre a Terra podería darnos o estudo da súa composición química?

40

isotópicas no laboratorio mediante un espectrómetro de B A masas. Este aparello vaporiza unha minúscula mostra de rocha e clasifica os átomos que a compoñen segundo a súa masa, analizando tamén a concentración relativa de cada un.

230 °C Exterior

Isto permite determinar a cantidade de átomos dun elemento radioactivo, por exemplo uranio (238U), e do elemento en que se transforma ao desintegrarse, neste caso chumbo (207Pb). Como esta desintegración se proc) Por que a existencia da ozonosfera determina que duce a un ritmo coñecido, a proporción indica a idade a estratosfera non presente convección? da mostra.

Interior do corpo

b) Explica que paralelismo hai entre a chaqueta e a codia terrestre en canto ao gradiente de temperatura A Lúa é o único satélite natural que orbita Terra.térmico. O seu diámetro e ao seu papel como a illante é de 3 475 km, arredor dunha cuarta parte do diámetro da Terra (12 751 Un difractómetro de raios X é un aparello que irradia cun feixe 41 km). de raios X unha mostra, e que recolle a radiación dispersada atravesala. A forma en que se produce esta dispersión Observación eao toma de datos permite coñecer a estrutura molecular da mostra (a forma en A recollida de mostras campo os é unha fase importante que estánno ordenados seus átomos). Esta técnica utilízase moito en cristalografía mineral,ao pero tamén para coñecer do traballo en xeoloxía. As expedicións noso satélite proteínas. que molécula realizadas polasa estrutura misións das Apolo, entreDetermina 1969 e 1972, trou- orgánica se investigou cun éxito tan rotundo que valeu un premio Nobel xeron en total máis de 350 kg de rochas lunares. O estuen 1962.

47

48

do destas mostras proporcionou gran cantidade de datos que analizar. 42 A madeira ten unha densidade inferior á da auga e flota, pero

se a comprimimos cunha prensa, aumenta a súa densidade e deixa de flotar. En que capa da Terra se produce, a certa profundidade, tamén un aumento de densidade dos materiais debido á presión?

Durante as misións Apolo obtívose moita información sobre a superficie lunar.

49

Realizan prospeccións xeoquímicas de recursos. Determinan composicións isotópicas. Investigan en xeoquímica ambiental e en bioxeoquímica.

b) A figura representa dous recipientes con líquido; o recipiente A quéntase pola súa base; o recipiente B Análise e obtención de resultados recibe calor desde arriba. Explica cal deles presentará Coas mostras de rochas lunares realizáronse análises convección.

36 °C 0 °C

Perfil do xeoquímico Que fan?

A troposfera caracterízase pola existencia de movementos convectivos, mentres que na estratosfera non se produce convección. a) Que é necesario para que se produza convección nunha masa de fluído (líquido ou gas)?

a) Copia no caderno a gráfica e representa sobre ela a forma en que varía a temperatura entre o exterior e o corpo do esquiador.

215 °C

1

Determinan a composición mineralóxica das rochas.

46

Un esquiador está nunha zona a 15° baixo cero. Ten unha chaqueta que o illa do frío exterior, de forma que o seu corpo permanece a 36,5°.

Hipótese do grande impacto. A Lúa é o resultado dun choque que arrincou á Terra todo o material que despois a formou. Se a Lúa se formou como resultado dun choque que arrincou parte do material terrestre, a súa composición global sería diferente da da Terra, e a súa idade reflectiría o momento da súa orixe tras o choque, non a idade de formación dos planetas do sistema solar.

Orixe e estrutura do noso planeta

O espectómetro de masas permite identificar os átomos de que está composta unha mostra.

a) Explica que relación hai entre eses gases e aquela atmosfera.

Presentación do problema

a)

b) Que lóxica ten estudar as variacións dese campo para investigar o interior terrestre?

b) A partir de que materia se formou?

B

Os planetas exteriores, Xúpiter, Saturno, Urano e Nep1 000moitos satélites 2 000 3 000 4 000 Os tuno, teñen de diversos tamaños. Profundidade (km) planetas interiores, en cambio, son moi diferentes: MerIndica ascarecen gráficas cales son as ondas curioeneambas Venus de satélites; a PTerra ten un moi egrande, as ondas a S. Lúa, e Marte ten dous moi pequenos, Fobos e Cal dos dousque corpos maior homoxeneidade? Deimos, sonten probablemente dous asteroides capturados. Tendo en conta a relación que hai entre a velocidade

A Terra posúe un campo magnético especialmente intenso en comparación co doutros planetas. a) Onde e como se orixina o campo magnético terrestre?

Profundidade CIENCIA NA 100 200 TÚA 300 VIDA (km)

Velocidade ondas sísmicas (km/s) 16 14 12 10 8 6 4 2

43

No Big Bang orixináronse hidróxeno, unha pequena parte de helio e cantidades mínimas de litio. a) Por que non podería formarse un sistema planetario coma o sistema solar a partir da materia que xurdiu no Big Bang?

A

16 14 12 10 8 6 4 2

O uranio e outros elementos radioactivos teñen afinidade química polos minerais silicatados como o circón, que abundan no granito. Cres que a codia terrestre estará empobrecida ou enriquecida nestes elementos radioactivos?

a) A que método de estudo do interior terrestre se asemella este sistema de obter unha ecografía do subsolo?

34

Para afondar

Velocidade ondas sísmicas (km/s)

a) A que dá lugar esa materia?

b) Como poderías distinguir un fragmento de meteorito metálico dun anaco de mineral de ferro de orixe terrestre? Que tipo de análise poderías facer e que instrumento necesitarías?

Para pechar cada unidade, a sección «Ciencia na túa vida» mostra como a ciencia intervén ou interveu na nosa vida.

Sección que desenvolve algún perfil profesional relacionado cos contidos da unidade.

ACTIVIDADES FINAIS

Chaqueta

As Actividades finais están secuenciadas para aproveitar do mellor xeito posible a aplicación dos contidos estudados.

1

6.2. O gradiente xeotérmico e a convección do manto

A capa D” pode estar formada polos restos máis densos do manto, decantados alí ao longo de millóns de anos, tras írense fundindo lentamente nel. A gran densidade do núcleo externo permite que estes restos floten sobre a descontinuidade de Gutenberg, apoiados sobre o núcleo externo líquido.

Manto primitivo

Na sección Saber Facer preséntanse, paso a paso, os procedementos necesarios para adquirir e practicar distintos procedementos científicos.

6.1. A capa D“ e a convección do manto Na descontinuidade de Gutenberg, no contacto entre o manto rochoso e o núcleo de ferro líquido, a temperatura encóntrase preto dos 3 000 °C. Nesta zona os estudos sísmicos detectan a presenza dunha capa de entre 100 e 400 km de grosor que forma a transición entre o manto e o núcleo: é a capa D” (D segundo ou D dobre primo).

Temperatura (°C)

Codia oceánica

Codia continental

Observa a distribución da auga nos diferentes recipientes hídricos na figura da epígrafe 7.3 e razoa por que na adecuada Conclusións xestión da auga ten máis importancia a explotación correcta das augas subterráneas ca adun explotación da auga dos ríos. A «sinatura isotópica» material é a proporción de

determinados isótopos que contén. Normalmente é tan O océano é un recipiente hídrico que interactúa intensamente característica que permite identificar con precisión de coa atmosfera. Investiga esta interacción e elabora unha listaxe onde procede: do manto terrestre, da codia terrestre, da das formas en que o océano inflúe sobre a atmosfera, e outra codia do formas planeta etc. lista coas enMarte, que a atmosfera inflúe sobre o océano. As mostras de rochas lunares proporcionaron a idade da Supón que se desexa detectar unha masa metálica, grande Lúa: formouse hai 4 467 millóns de anos, mentres que a e moi densa, enterrada a varios centos de metros de orixe dos planetas do resultados sistema solar se data máis de 50 profundidade. Explica que proporcionarían millóns anos antes, hai uns 4 530 millóns de anos. Isto o métodode magnético, o sísmico e o gravimétrico. descarta a hipótese do planeta dobre e a do planeta cap25 turado. As análises indican que a composición isotópica das rochas lunares é moi semellante á do manto terrestre. Ademais, o núcleo metálico lunar é moi pequeno, de apenas uns 300 km de raio, mentres que o núcleo metálico terrestre é relativamente grande comparado co doutros planetas. Isto avala a hipótese do grande impacto: un planeta dun tamaño semellante ao de Marte chocou coa Terra hai uns 4 570 millóns de anos; no choque, o núcleo deste planeta afundiuse no interior terrestre, mentres que parte do manto de ambos os planetas saltou ao espazo, onde formou un anel de materiais rochosos que acabaron agregándose para formar o noso satélite.

Como o fan? Utilizan técnicas de microscopia óptica e electrónica. Analizan mostras procedentes de sondaxes e de campañas de campo. Realizan análises químicas e isotópicas. Fan seguimentos de indicadores de calidade ambiental. Estudan relacións entre variables bioquímicas e xeoquímicas.

ACTIVIDADES 50. Quizais a Lúa podería ser un pequeno planeta escapado doutro sistema estelar, que vagou polo espazo desde moito antes da formación do sistema solar, e que despois penetrou nel, e foi atrapado pola gravidade terrestre. Formula esta posibilidade en forma de hipótese, indicando a predición que implica con respecto á idade da Lúa. Podería refutarse esa hipótese? Como? 51. O meteorito ALH84001 é un dos moitos que se coñecen procedentes de Marte, que eventualmente son arrincados da súa superficie polo impacto dun asteroide. Como pode saberse que un meteorito procede da codia de Marte? 52. O iridio é un metal moi escaso na codia terrestre (apenas uns miligramos por tonelada de rocha), pero nos meteoritos metálicos é entre dez e mil veces máis abundante. Imaxina que tes unha mostra de arxila que sospeitas que podería proceder do po levantado polo impacto dun asteroide metálico. Que anomalía esperarías atopar na súa composición? Escríbea en forma de hipótese e explica que instrumentos utilizarías para poñela a proba. 53. Supón que traballas como xeoquímico e que che propoñen un proxecto de investigación: trataríase de determinar se poden diferenciarse dalgún modo as augas profundas dos cinco océanos (Ártico, Pacífico, Índico, Atlántico e Antártico), de xeito que se puidese recoñecer a que océano pertence unha determinada mostra de auga. Que buscarías nesas mostras para diferencialas? Como o farías?

26

27

Ao longo de toda a unidade marcamos con iconas os contidos ou actividades en que se traballan de maneira particular as competencias básicas. Competencia matemática, científica e tecnolóxica.

Comunicación lingüística.

Competencia dixital. 

Aprender a aprender. 

Competencia social e cívica.

Conciencia e expresión artística.

Iniciativa  e emprendemento. 21

Bioloxía e Xeoloxía Biblioteca do profesorado

B I B L I OT E C A D E L P R O F E S O R A D O

B I B L I OT E C A D E L P R O F E S O R A D O

s

r Recu

BAC

Re

BACHILLERATO

1

ctico

s gía eolo

rsos y recu izada cción dual rodu indivi • Int nza seña • En BasACción áctic n - Pr iza HILLEaluació nd ev R AT ofu O - Pr ra la O R AT os pa rs cu • Int ión HILLE os • Re BAC aluacroduntenid toev co cción rsos ias • ión - Au Ende y recu seña mpeteyncrecu aluac rsosión izada r conza po - Ev ducc ind dual iónPrác ro ivi dual a indivi ticas • Int aluac izada - Ev - io ñanz Profu se ar ndiza• En lucion • Re ción áctic BasACción • So n Pr curs H os pa uació ILLE ndiza eval - Au ra R AT laofu - Pr toev eval para la O aluac uació - Ev ión cursos n • Int aluac ión Re ión• de aluacroduntenidos - Ev toev Aunte aluac • Ende co cción yncias - co nid ión po os seña ación • So mpete recurs alu co r nz r co Ev os lucion a ind po mpete - Pr ión ividu ario áctic aluac ncias aliza as - Ev - io da Profu ar ndiza lucion • Re ción • So curs os pa - Au ra la toev eval aluac uació - Ev ión n aluac

Día Biolo aGdía gía y G en e Rgeía uy Biolo eoclo l aula rgsía os d idác tico s Biolo gía y Geo logía

PRÁCTICAS

FICHA 3

Trabaja con imágenes

Formación del sistema solar

1

1

PRÁCTICAS

FICHA 5

Trabajos de aula

Ondas sísmicas y estructura de la Tierra /2015

23/09

2

:03

11:31

Las ondas que viajan por el interior terrestre en una vibración parecida al sonido son de dos tipos: P y S.

ión de - Ev conte aluac nidos ión po • So r comp lucion etenc ario ias

/2015

23/09

23/09

/2015

:03

11:31

Compresión

Onda P

•   Las ondas S o secundarias se conocen también como   ondas transversales o de cizalla, ya que vibran perpendicularmente a la dirección en que se propagan. Su avance se produce mediante un movimiento ondulatorio perpendicular al sentido de propagación. En inglés, la palabra shake («sacudir») evidencia el efecto de las ondas S.

11:31

:03

23/09

/2015

0° (epicentro)

11:31

:03

Terreno sin perturbar (aún no ha llegado la onda)

Expansión

•   Las ondas P o primarias se denominan también ondas longitudinales, puesto que se desplazan en la misma dirección en la que se propaga el movimiento. Avanzan mediante sucesivos impulsos de expansión y compresión que afectan a los materiales que están atravesando. Su vibración es equivalente al efecto de acordeón que producen al expandirse y comprimirse las espirales de un muelle. Para recordar el efecto de las ondas P en inglés se utiliza la  palabra push, que significa «empujar».

Longitud de onda

Onda S

3

Dirección de propagación de la onda

Longitud de onda

Dirección de propagación de la onda

Esquemas de propagación de las ondas sísmicas P y S.

Tiempo (minutos)

Ondas S y P

0

10

20

30

• Introdución e recursos

Corteza

Manto

Núcleo externo

• Ensinanza individualizada

Ángulo epicentral (grados)

Ondas S y P

Onda reflejada

Núcleo interno

P

103°

- Prácticas - Afondamento

No llegan ondas directas P ni S

No llegan ondas directas P ni S

30 5 000 60 10 000

90 120

Zona de sombra de ondas P y S directas (se registran ondas P reflejadas y ondas superficiales)

150 180

142°

15 000

20 000

Zona de sombra de las ondas P

No llegan ondas S directas (llegan ondas P)

Distancia desde el epicentro (km) medida en superficie

Día a día en el aula

aula Día logía n el aGd eo íaaen día e cticos Rgía y á e id Biolo eRcATuOrsDoía l d a ula sd os rsá HILLE cuid

Biología y Geología

B I B L I OT E C A D E L P R O F E S O R A D O

Día a día en el aula

B I B L I OT E C A D E L P R O F E S O R A D O

Día a día en el aula

Biología y Geología

BACHILLERATO

BACHILLERATO

l aula en e s ico a día Día os didáct

La estructura interna de la Tierra, deducible del estudio de las ondas sísmicas. A la izquierda, modelo de la estructura del planeta. A la derecha, gráfica tiempo-recorrido de las ondas sísmicas.

4

1

AUTOEVALUACIÓN

Nombre:

1

ACTIVIDADES

c. Litio, sodio y potasio.

c) ¿Por qué adoptó la nebulosa solar una forma discoidal? y sí muchos residuos? c. Una capa fluida que contiene la corteza oceánica

d. Uranio y plutonio.

y parte del manto superior. d. Una capa rígida que contiene una porción del manto superior.

El Big Bang se originó hace: a. 3 000 m. a.

22

DÍA A DÍA EN EL AULA BIOLOGÍA Y GEOLOGÍA 1.° BACHILLERATO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L.

b. 650 m. a.

• Recursos para a avaliación

ACTIVIDADES 1

- Autoavaliación - Avaliación de contidos - Avaliación por competencias

Recibo en el sismógrafo ondas P a las 5 horas 15 minutos y a las 5 horas y 20 minutos las primeras ondas S. ¿A qué distancia se ha producido el terremoto? Velocidad ondas P 5 8 km/s; velocidad de las ondas S 5 5 km/s.

3

Define qué es una zona de sombra. ¿Por qué se produce?

4

1

2

En el terremoto de Lorca del año 2011 el epicentro estaba situado muy cerca del pueblo. ¿Si hubiera habido un sismógrafo en Lorca se habrían podido recibir las ondas P y S con mucha diferencia de tiempo?

8

a. Troposfera, estratosfera y mesosfera.

d. No se puede determinar.

b. Troposfera, tropopausa y ozonosfera. c. Tropopausa, ozonosfera y estratopausa.

El Big Bang fue una enorme explosión que originó:

d. Hidrosfera, troposfera y mesosfera. 9

b. El tiempo y el espacio.

d. El tiempo, la radiación y la materia. Fecha: DÍA A DÍA EN EL AULA BIOLOGÍA Y GEOLOGÍA 1.° BACHILLERATO 4 El Sol se formó:

¿Qué entendemos por Big Bang?

b. Antes que los planetas. d. Antes que algunos planetas pero después que otros. 5

2

Describe brevemente los acontecimientos que dieron lugar al nacimiento del Sol.

b. Funciona con energía solar y realiza erosión, el relieve.

Material fotocopiable © Santillana Educación, S. yL. forma movilización de materiales,

c. Funciona con energía interna de la Tierra y es el responsable de la generación de manantiales. d. Funciona por gravedad y es el responsable de la formación del relieve.

c. Después que los planetas.

• Solucionario

El ciclo del agua: a. Funciona con energía solar y energía de los volcanes y produce mareas.

c. El tiempo, el espacio, la radiación y la materia.

a. Al mismo tiempo que los planetas. 1

DÍA A DÍA EN EL AULA BIOLOG

La atmósfera se compone de las siguientes capas:

c. 3 700 m. a.

a. Los elementos ligeros de la tabla periódica solamente.

Pon un ejemplo de ondas P y de ondas S que no sean sísmicas. EVALUACIÓN DE CONTENIDOS

Curso: DÍA A DÍA Nombre: EN EL AULA BIOLOGÍA Y GEOLOGÍA 1.° BACHILLERATO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L.

24

3

Fecha:

b) ¿Qué tuvo que ocurrir para que en la nebulosa solar ¿Dónde se localizan? b. Una capa fluida que contiene la corteza comenzara a formarse el sistema solar? y una parte del manto g) superior. ¿Por qué no hay un planeta sólido entre Marte y Júpiter

b. Hierro y níquel.

2

Curso:

1 Observa la figura adjunta y contesta a las siguientes d) ¿Qué ocurrió en la zona central de la nebulosa? ¿Cómo era la temperatura en esa zona? 7 La litosfera es: Los primeros átomos que se cuestiones. formaron tras el Big Bang fueron: a) Escribe los textos que corresponden a cada e) ¿Cómo se formaron los planetas? ¿Y los satélites? a. uno Una capa rígida que contiene la corteza y parte de los números. del manto superior. f ) ¿Qué otros cuerpos menores hay en el sistema solar? a. Hidrógeno y helio.

10

Los siguientes métodos para el estudio de la Tierra son directos:

La actividad fotosintética: a. Produce nitrógeno y CO2.

a. Sondeos, método gravimétrico, estudio de meteoritos.

b. Consume oxígeno y produce CO2.

b. Magnetografía, estudio de los volcanes y dataciones radiométricas.

d. Consume CO2 y produce agua.

c. Consume agua y produce CO2.

c. Estudio de las minas, microscopio petrográfico y estudio de los volcanes. d. Método gravimétrico, estudio de las minas y estudio de los volcanes. 3

Explica cómo se produjo la diferenciación en capas de nuestro planeta.

6

Las ondas P se producen: a. En la atmósfera, como consecuencia de las tormentas. b. Con los terremotos, son longitudinales y son más rápidas que las ondas S.

4

1

c. Con los terremotos y son muy lentas. d. En el centro de la Tierra y se detectan con sismómetros especiales. Indica la diferencia entre los métodos directos e indirectos para el estudio de la Tierra. Cita dos métodos directos y dos indirectos.

SOLUCIONES

BACHILLERATO

Biología y Geología

Suxestións didácticas relacionadas co contido de cada unidade e ferramentas que che axudarán a planificar o curso, ademais de avaliar o grao de adquisición das competencias polos alumnos.

1 a, 2 d, 3 c, 4 b, 5 c, 6 b, 7 a, 8 a, 9 b, 10 d

Día a día en el aula

Día a día na aula

Biología y Geología

Bacharelato

Máis de 1.000 páxinas de recursos!

1

33

DÍA A DÍA EN EL AULA BIOLOGÍA Y GEOLOGÍA 1.° BACHILLERATO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L.

ESTÁNDARES DE APRENDIZAJE Y SOLUCIONES

Criterios de evaluación*

Estándares de aprendizaje*

Nombre:

Actividades Control B

Control A

B7-1. Interpretar los diferentes métodos de estudio de la Tierra, identificando sus aportaciones y limitaciones.

B7-1.1. Caracteriza los métodos de estudio de la Tierra en base a los procedimientos que utiliza y a sus aportaciones y limitaciones.

4y5

4y5

B7-2. Identificar las capas que conforman el interior del planeta de acuerdo con su composición, diferenciarlas de las que se establecen en función de su mecánica, y marcar las discontinuidades y zonas de transición.

B7-2.1. Resume la estructura y composición del interior terrestre, distinguiendo sus capas composicionales y mecánicas, así como las discontinuidades y zonas de transición entre ellas.

3y8

6y7

B7-2.2. Ubica en mapas y esquemas las diferentes capas de la Tierra, identificando las discontinuidades que permiten diferenciarlas.

8y9

6y9

6, 7 y 8

5, 6 y 8

1, 2, 3 y 10

1, 2, 3, 7, 9 y 10

B7-2.3. Analiza el modelo geoquímico y geodinámico de la Tierra, contrastando lo que aporta cada uno de ellos al conocimiento de la estructura de la Tierra. B7-3. Precisar los distintos procesos que condicionan su estructura actual.

B7-3.1. Detalla y enumera procesos que han dado lugar a la estructura actual del planeta.

EVALUACIÓN POR COMPETENCIAS

5

Curso:

Fecha:

¿En qué se basa el método sísmico del estudio de la Tierra? ¿Qué información nos da?

La madre de Arancha es astrofísica y trabaja en uno de los numerosos telescopios que funcionan en El Roque de los Muchachos, en la isla de La Palma (Canarias). Diversos países de toda Europa (Holanda, Noruega, Reino Unido, Suecia, Francia, Italia, etc.) han elegido este lugar para observar el cielo y estudiar el origen del universo y del sistema solar en particular, y con este fin se han instalado aquí numerosos telescopios. 6

El Roque de los Muchachos está situado a unos 2 400 metros de altitud y no ha sido elegido por casualidad, sino debido a su extraordinaria situación geográfica, en medio del Atlántico, y al peculiar clima que provoca la formación de nubes entre los 1 000 y 2 000 m de altura, que hacen de espejo e impiden que la escasa contaminación luminosa de las poblaciones de la costa dificulten la observación de las estrellas y planetas más lejanos.

¿Cómo se transmite el calor en el manto terrestre? ¿Qué consecuencias tiene para la dinámica terrestre?

Arancha está encantada con el trabajo de su madre y casi todos los días le pregunta si su equipo de trabajo ha descubierto alguna estrella o planeta nuevo. Ella sabe que el universo está en continuo cambio, que constantemente se están formando nuevas estrellas como el Sol y destruyéndose otras. 34

DÍA A DÍA EN EL AULA BIOLOGÍA Y GEOLOGÍA 1.° BACHILLERATO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. 1

DÍA A DÍA EN EL AULA BIOLOGÍA Y GEOLOGÍA 1.° BACHILLERATO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L.

¿De qué está compuesto el núcleo central de las estrellas como el Sol? a. De hierro y níquel en estado semisólido.

2

b. De hidrógeno y helio fundamentalmente.

y luego cuerpos rocosos más fríos (planetas, satélites, cometas).

Control B 1

El Big Bang o Gran Explosión es la teoría científica más generalizada sobre el origen del universo. Según dicha teoría, en el pasado (tiempo Cero) toda la materia y la energía del universo estaban concentradas en una gran masa a elevada temperatura y se calcula que hace unos 13 700 m. a. tuvo lugar el Big Bang (gran explosión). Este acontecimiento no fue una simple explosión de la materia dentro del espacio, sino el origen del tiempo y del mismo espacio, en cuyo interior se formaron la radiación electromagnética y la materia, compuesta por partículas como los electrones, los protones, los neutrones y los quarks.

3

d. De partículas de hielo como los cometas. 2

– Los impactos de asteroides y planetesimales. – La compresión de los materiales a medida que aumentaba el tamaño del planeta.

El sistema solar y, por tanto, el Sol se originaron a partir de una nube fría de gas y polvo que giraba lentamente, llamada nebulosa solar.

La contracción de la nebulosa aceleró su velocidad de rotación y produjo su aplanamiento, dotándola de una forma discoidal. La zona central fue aumentando su tamaño y su temperatura debido a la acumulación del polvo y el gas.

a. Una masa de polvo y gas que se puede ver después de la explosión de una estrella.

– La desintegración de elementos radiactivos.

b. Una formación cósmica que precede a la formación de una superestrella. c. Una galaxia en formación. d. Un cúmulo de galaxias que se están alejando a gran velocidad. 3

a. La energía gravitatoria unida a la luz del Sol, mucho más potente que ahora.

Los métodos directos de estudio proporcionan datos contrastables de lo que se está investigando, es decir,

b. La gran cantidad de volcanes que había en esos primeros tiempos. c. Los impactos de asteroides, el rozamiento de materiales al desplazarse y las reacciones nucleares. d. Los restos de energía que quedaban tras la explosión de una gran estrella.

* Criterios de evaluación y estándares de aprendizaje del currículo oficial del Ministerio para la etapa de Bachillerato.

38

22

DÍA A DÍA EN EL AULA BIOLOGÍA Y GEOLOGÍA 1.° BACHILLERATO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L.

En los orígenes del sistema solar se supone que la Tierra llegó a estar prácticamente fundida en su totalidad, y este hecho permitió su diferenciación por capas. Los materiales más densos se fueron hacia el centro de la esfera y los más ligeros subieron hacia la zona más externa. Para que la esfera que dio lugar a la Tierra llegara a estar casi totalmente fundida se necesitaría una gran cantidad de energía calorífica. ¿Cuál sería el origen de toda esa energía?

La formación de la hidrosfera tuvo lugar cuando la corteza se solidificó y estuvo lo suficientemente fría como para mantener agua en estado líquido. 4

Hoy la madre de Arancha le enseñó una fotografía que en su telescopio habían hecho la noche anterior. Le dijo que se trataba de la nebulosa Aquila, que está situada a unos 7 000 años luz de la Tierra. Arancha contempló la fotografía e intentó recordar qué era exactamente una nebulosa. ¿Qué es una nebulosa?

– El rozamiento producido por el hundimiento de los materiales más densos. Debido al proceso de diferenciación gravitatoria, el hierro, al ser uno de los elementos más pesados, pasó a formar el núcleo primitivo. Sobre el núcleo se habrían ido ordenando el resto de los componentes según su densidad. En el manto, los silicatos de hierro y magnesio, y en la parte más externa, los silicatos de aluminio, más ligeros, formaron la corteza. En cuanto a los gases, se condensarían pasando a formar la atmósfera primitiva.

Hace unos 5 000 m. a., la onda de choque producida por la explosión de una supernova cercana comprimió la nebulosa solar que comenzó a colapsar sobre sí misma.

Una vez que la temperatura superó un cierto valor se habrían iniciado las reacciones termonucleares en la masa central hasta originar nuestra estrella, el Sol. Al mismo tiempo, el resto de la materia se fue aglutinando formando primero anillos

c. De una gran cantidad de rocas fundidas formando el magma.

La diferenciación en capas de nuestro planeta se produjo durante los primeros 100 m. a. de su existencia. Dicha diferenciación fue posible porque la Tierra en un principio debió ser un planeta homogéneo de roca fundida. El calor fue generado por los siguientes fenómenos:

DÍA A DÍA EN EL AULA BIOLOGÍA Y GEOLOGÍA 1.° BACHILLERATO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L.

42

DÍA A DÍA EN EL AULA BIOLOGÍA Y GEOLOGÍA 1.° BACHILLERATO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L.

DÍA A DÍA EN EL AULA BIOLOG

material do profesor

Bacharelato

Competencias Competenciaspara parael elsiglo sigloXXI XXI BACHILLERATO BACHILLERATO

Biología BiologíayyGeología Geología

L IE OT E CDAE L DE PR OSFO ER SO B I BBLIIBOT CA PLR O FE AR DA OD O

Competencias para o século xxi Proxectos que che permitirán desenvolver dinámicas e situacións que facilitarán o desenvolvemento das competencias para o século xxi por parte dos alumnos. s ncia I X pete Com el siglo X para Com p Geología par gíaeyte ncia s Bioloa ReATl Osig lo XX ILLE ACH

1

I

B

tora ia lec ncia tenc la Cie mpe ico os es de • Co histór ntífic sidad iento tos cie Curio B-AC de tex nocim álisis el co - AnHILLEia en tenc R ATs pe m ión grafía O mac • Co • Co andes bio infor la Gr m pete to de ienncia cine - at Cuam lec sidia en el tora • Tr rionc ña gía - AnCie ades de cial so la Cie a en Espa la Tecnolo - La álisis y de ia ncia ífic • Co petenc tex tos ncia cient m m la Cie ación cienten • Co peeste tig nc ia en jeres íficos - Grinv - La ande el co las mu biogra nocim • Tr papelsde ausla iento - Elatam en el fía ien histór - La ensa to de pr ico la inf • La Ciencia orm en el • Co ación cine mpe tenc ia so - La inves cial tigac

Biolo gía y

- El pape

ión cie

nt

y la

Tecn

ología

EL RéCORd dE PROFUNdIdAd dEL POzO SUPERPROFUNdO dE KOLA

El desarrollo tecnológico de la humanidad, si algo ha tenido, ha sido la capacidad de reducir las distancias que nos separan de cualquier punto del universo. Estos avances han llevado al ser humano a llegar a la Luna e, incluso, a enviar una nave que salga más allá del sistema solar. En esta escala de distancias inmensas, una distancia de 12 km parecería un paseo de domingo, si no fuera porque esta pequeña distancia no ha podido ser superada por ningún artilugio humano en una dirección: hacia abajo.

Geo logía

l de ífica • La las mu en Es pren jeres paña sa en en la Cienc el au ia la

CURIOSIDADES DE LA CIENCIA

/2015

22/07

:13

13:33

Resulta paradójico que habiendo sido capaces de ir hasta la Luna, no hayamos podido profundizar bajo la corteza terrestre más que unos pocos miles de metros. Sea como sea, el récord de profundidad bajo la superficie terrestre fue conseguido por los rusos en 1989, en un pozo situado en la península de Kola, con una profundidad de 12 262 m. Este pozo, iniciado en 1970, está situado en la península escandinava, cerca de la frontera con Noruega y Finlandia, y fue proyectado para estudiar la estructura de la corteza terrestre en esta zona del planeta, aunque más bien se convirtió un episodio más de la Guerra Fría.

22/07

/2015

13:33

:13

• Competencia lectora. – Curiosidades da Ciencia. – Análise de textos científicos.

En 1957 los estadounidenses habían puesto en marcha el Proyecto Mohole, un pozo con el cual se pretendía alcanzar la discontinuidad de Mohorovicic (línea de separación entre la corteza terrestre y el manto) atravesando la corteza oceánica del Golfo de México, y que fue abandonado por falta de presupuesto en 1966, después de horadar unos 600 metros por debajo del lecho marino. Los soviéticos, en su particular pugna con EE. UU., decidieron igualar y superar la marca de los norteamericanos, pero en tierra firme, donde la corteza continental es más gruesa. Su objetivo era llegar a los 15 000 metros. En 1979 las prospecciones rusas habían superado los 9 500 metros de profundidad, y en 1984 habían llegado a los 12 000 metros. Sin embargo, tras importantes problemas técnicos, en 1989 se alcanzó el récord de profundidad, que se estableció en los 12 262 metros antes citados.

A pesar de no alcanzar los objetivos fijados, la perforación fue un éxito a nivel científico debido a los conocimientos adquiridos del estudio in situ de la geología de la zona del Escudo Escandinavo. El conocimiento de la Tierra, por mucho que hayamos sido capaces de llevar un aparato a la otra punta del sistema solar, se encuentra todavía en pañales. Es por ello que el fondo del pozo superprofundo de Kola, a tan solo a 12 km de la superficie, se revela ante nosotros como una auténtica última frontera infranqueable.

1

ANÁLISIS DE TEXTOS CIENTÍFICOS

El origen de los continentes y océanos (1912) Alfred Wegener

[…] La suposición tomada como evidente […] de que la situación relativa de los bloques continentales no ha cambiado […] debe ser falsa: los continentes deben haberse movido. Suramérica debe haber estado junto a África y formado junto a ella un único continente, escindido en el Cretácico en dos partes que luego, como los fragmentos de un témpano agrietado, se separaron cada vez más en el curso del tiempo geológico, pero los bordes de estos dos bloques concuerdan todavía hoy. No solo el gran codo en ángulo recto que forma la costa brasileña en el cabo San Roque encuentra su negativo en el recodo de la costa africana en Camerún, sino también al sur de estos accidentes la forma de la costa es tal que a cada saliente en la costa brasileña corresponde una bahía de igual forma en la africana, y viceversa: a cada bahía en el lado brasileño, un saliente en el africano…

anterior se plegó en la gigantesca cadena andina (que se extiende desde Alaska hasta la Antártida) a causa de la resistencia frontal del fondo de la cuenca del Pacífico… También junto al continente australiano…, separado de Nueva Guinea…, se encuentran las elevadas montañas de Nueva Guinea, formadas recientemente y también en el borde anterior en el sentido del movimiento.

Igualmente, Norteamérica ha estado situada en el pasado junto a Europa, y formó un bloque único con ella y Groenlandia… Este bloque se fragmento a partir del Terciario Superior […] por medio de una fractura que se bifurcaba en Groenlandia, tras lo cual los fragmentos se separaron unos de otros. La Antártida, Australia y la India estaban situadas junto a Suráfrica hasta el comienzo del Jurásico formando con ella y con Suramérica un gran continente único […] que en el transcurso del Jurásico, el Cretácico Nombre: Curso: Fecha: y el Terciario se fragmento en bloques aislados, que luego derivaron en todas direcciones. Los tres mapas reproducidos en la imagen muestran la evolución de este proEn el caso de la India se trata de un fenómeno algo 1 Utiliza la información de la biografía y complétala mediante una búsqueda en la red para elaborar ceso… un pequeño distinto: inicialmente un largo bloque cubierto casi totalinforme que contenga los siguientes datos: fecha de nacimiento (y de muerte si procede), notas biográficas, mente de mares someros la unía por completo al contiCOMPETENCIASlugares PARA EL SIGLO XXI BIOLOGÍA Y GEOLOGÍA 1.° BACHILLERATO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. en las de residencia, circunstancias familiares, instituciones académicas o de investigación que se nente asiático. Tras la separación de Australia por una formó y con las que colaboró, ambiente socioeconómico en el que desarrolló su infancia, su juventud y su madurez, circunstancias políticas del país o países en los que vivió y grandes acontecimientos históricos parte […] y por otra de Madagascar […], este largo bloque de los que fue testigo. fue plegado cada vez más por la aproximación de la India a Asia y constituye hoy una de las más poderosas cadenas de montañas de la Tierra: el Himalaya y las cadenas vecinas. GRANDES BIOGRAFÍAS

Análisis de una biografía

• Competencia no coñecemento histórico. – Grandes biografías.

La intención del proyecto era llegar en 1990 a los 13 500 metros y en 1993, a los 15 000, pero los problemas presupuestarios y la geología a aquellas profundidades funcionaba muy diferente de lo esperado, hicieron abandonar la perforación. Por un lado, los geólogos esperaban que, debido al gradiente térmico, la piedra estuviera a unos 100 ºC, cuando se la encontraron a 220 ºC; por el otro, creían que hallarían una roca metamórfica seca y compacta, sin embargo, estaba totalmente agrietada y llena de agua (H2O) y de dihidrógeno (H2). Todo ello hacía que la roca, a 12 200 metros bajo la superficie actuase en realidad como una plastilina, lo cual impedía el avance. Finalmente, en 2008 se desmanteló toda la infraestructura existente.

10

• Tratamento da información.

También en otras zonas se presenta la deriva continental en relación causal con el origen de las montañas: en la migración hacia el oeste de las dos Américas, su borde

– A Ciencia no cine. • Competencia social. – A investigación científica en España.

2

Selecciona aquellos términos de la biografía suministrada cuyo significado no entiendes y busca su significado.

3

Marca aquellos rasgos del carácter del personaje biografiado que más interés susciten en ti y explica por qué.

4

Explica si los descubrimientos fueron fruto del trabajo en el laboratorio, como resultado de viajes y expediciones o por circunstancias fortuitas e inesperadas.

5

¿Qué problemas trataba de resolver con su actividad investigadora nuestro protagonista?

6

Selecciona cuáles de sus descubrimientos ya te sonaban de algo o conocías y los que has descubierto al leer la biografía.

32

– O papel das mulleres na Ciencia e na Tecnoloxía. • A prensa na aula.

COMPETENCIAS PARA EL SIGLO XXI BIOLOGÍA Y GEOLOGÍA 1.° BACHILLERATO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L.

LA INVESTIGACIÓN CIENTÍFICA EN ESPAÑA

Análisis de una investigación científica Nombre:

Curso:

Fecha:

1

Tras realizar una primera lectura, y las expresiones que desconoces COMPETENCIAS PARA EL SIGLO XXI BIOLOGÍA Y GEOLOGÍA 1.° BACHILLERATO 56 selecciona los términos y busca su significado.

2

Describe brevemente cuál es el campo de la Ciencia en el que se produce la investigación que vamos a considerar (bioquímica, genética, microbiología, etc.).

3

Basándote en los hitos de la investigación a la que nos referimos, investiga sobre los principales descubrimientos que se han producido en nuestro país y en otros países relacionados con dicha investigación mediante una búsqueda en la red.

4

Selecciona aquellos rasgos que, según tu opinión, han facilitado el desarrollo del equipo investigador y cuáles, si los hay, te parecen más triviales.

5

Dibuja un diagrama explicativo en el que se enmarque la aportación realizada por los científicos españoles en el conjunto general de la Ciencia considerada.

110

6

Analiza cuál ha sido el móvil de las investigaciones consideradas: investigación pura, aplicaciones farmacológicas y médicas, colaboración con entidades investigadoras de otros países, etc.

Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L.

COMPETENCIAS PARA EL SIGLO XXI BIOLOGÍA Y GEOLOGÍA 1.° BACHILLERATO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L.

7

Explica qué problemas han sido ya solucionados por la investigación en cuestión, cuáles lo serán, probablemente, en un futuro próximo y cuáles se perfilan desde las características de esta investigación como logros a más largo plazo.

8

Valora desde tu perspectiva personal qué beneficios reporta a la sociedad la actividad de los equipos investigadores considerados.

9

Busca en la red o en noticias de prensa equipos investigadores de otros países cuya actividad se centre en la misma temática que estamos considerando. Compara la importancia de la contribución de nuestros científicos con la de sus colegas extranjeros.

10

¿Qué efecto podría tener para el futuro de esta investigación una reducción temporal, durante tres o cuatro años, del 50 % de la inversión a ella destinada?

COMPETENCIAS PARA EL SIGLO XXI BIOLOGÍA Y GEOLOGÍA 1.° BACHILLERATO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L.

111

23

Bioloxía e Xeoloxía Biblioteca do profesorado Documentos curriculares

• Programación didáctica da aula.

• Rúbricas de avaliación.

24

Bacharelato

material DO profesor

Bioloxía e Xeoloxía

O auténtico contido dixital que aproveita o potencial multimedia para enriquecer a ensinanza e a aprendizaxe. Libronet, o contido máis dixital de Santillana!

• Presentación e organización de contidos totalmente personalizables. • Gran cantidade de recursos interactivos como vídeos, animacións, obxectos 3D, etc. • Numerosas ferramentas que transforman o contido textual en elementos activos. A  • cceso a ligazóns recomendadas polo seu interese educativo. • Dispoñible para Primaria, Secundaria e Bacharelato. (En castelán.) • Dispoñible en dúas versións: profesor e alumno.

26

O libro de texto dixital de Santillana que reproduce o libro de papel de maneira interactiva. Aínda non coñeces LibroMedia?

• Navegación fácil e intuitiva. • Dispoñible en dúas versións: profesor

e alumno. • Con amplas opcións de personalización na aula Virtual de Santillana, que che permitirán engadir os teus propios contidos. • Con numerosos recursos multimedia organizados por unidades e ferramentas que facilitan a exposición didáctica. • Dispoñible para a maioría de materias de Primaria, Secundaria e FP Básica e para todos os cursos.

Proba unha demo en:

Proba unha demo en:

www.digital.santillana.es

www.dixital.santillana.es

Unha aplicación multidispositivo que ofrece todos os contidos, recursos e ferramentas necesarios para a ensinanza dixital. Descubre esta potente plataforma que che axudará a desempeñar o teu labor docente dunha forma máis áxil e sinxela, e desde a cal poderás acceder ao LibroMedia de Santillana.

Non necesitas conexión a Internet

Aula Virtual Online

Descargados a aplicación e os contidos, non necesitarás conexión para traballar. Aula Virtual conta, ademais, cunha versión online.

A versión online de Aula Virtual é compatible coa gran maioría de dispositivos, incluso cos máis novos, como os Chromebook. www.aulavirtual.santillana.es

Axúdache no tEu día a día

Creas os teus propios materiais

Ofréceche numerosas ferramentas que facilitan o teu labor, como o corrector de deberes dixitais ou o xerador de exames.

Poderás personalizar e xerar os teus propios contidos dixitais e enviárllelos aos teus alumnos.

PROBA Unha DEMO! Consulta os requisitos técnicos de Aula Virtual de Santillana.

Percorre Aula Virtual de Santillana e descubre todas as súas funcións en:

www.dixital.santillana.es

27

Compartir o coñecemento é o mellor medio para alcanzalo. Presentamos e-vocación, un programa exclusivo para profesores usuarios dos nosos materiais. É un espazo onde descubrir novas propostas, compartir experiencias e encontrar material adicional para completar as clases. Ademais, na Biblioteca do profesorado podes obter materiais do teu interese, como os solucionarios, guías, recursos multimedia, etc. Todo isto a través dun sitio web de fácil uso, participativo e que conta coa máxima calidade de contidos, onde encontrarás recursos, formación e un programa de puntos en que serás recompensado pola túa fidelidade.

Seguro que querErás visitaLO asiduamente para ver todas as súas novidades!

Entra e rexístrate en

www.e-vocacion.es

28

EDUPACK

Queres ver mostras de todos os nosos materiais de maneira dixital antes de recibilas en formato papel? Entra en Edupack e poderás afondar en cada materia e descubrir todos os recursos pedagóxicos que se inclúen en cada curso.

Permanece atento, AXIÑA colgaremos as novIdades para este curso!

Entra e descubre

www.santillana.es/es/w/edupack/

29

www.santillana.es

Estamos á súa disposición GALICIA A Coruña Centro de Negocios «Mans» Polígono Pocomaco – Parcela D-22 – Local 55. 15190 Mesoiro. (A Coruña) Tel.: 981 08 17 66. Fax: 981 08 11 03

Lugo Rúa dos Paxariños, 57 Baixo 27002 Lugo Tel.: 982 21 91 20

Ourense Valle Inclán, 3 Entreplanta - Oficina 2 32004 Ourense Tel.: 988 22 74 73. Fax.: 988 22 93 97

Vigo Couto de San Honorato, 111 Baixo 36204 Vigo Tel.: 986 41 48 22. Fax: 986 41 35 73

O IMPULSO QUE NECESITA O SEU FUTURO

1227796

Síguenos en: