Fonemas Os fonemas son as unidades menores da lingua. Os fonemas presentan dúas características; • Son unidades lingüísticas de tipo fónico mínimas e indivisibles. • Teñen carácter distintivo, é dicir, diferencian unhas palabras doutras: /llama/, /líma/, /lúme/, /fúme/... Os fonemas producense dentro do noso organismo a trvés da expulsión do ar, que se converte en son cando modulamos a súa saída cos organos de fonación. Diferencianse uns dos outros polos seguintes trazos: • O punto de articulación ! É o lugar da boca onde se obstaculiza a saída do ar. Pode ser: bilabial, labiodental, interdental, dental, alveolar, palatal ou velar. • O modo de articulación ! É a maneira de emitirnos o ar: oclusivas, fricativas, africadas, nasais ou líquidas (que poden ser: Laterais ou vibrantes (simple ou múltiple)). • A sonoridade ! Depende da vibración ou non vibración das cordas vocais; segundo vibren ou non poden ser sordas ou sonoras. No galego disponemos de 26 fonemas, que se clasifican en consonánticos e vocálicos. A muñtiplicidade de combinacións que se poden obter permítenos construír calquera mensaxe necesaria para a nosa comunicación persoal e social. Fonemas vocálicos: Os fonemas vocálicos en galego son sete. O sisrtema vocálico representase sobre ubn triángulo xa que na pronuncia daas vocais a lingua describe esta figura. Na emisión dos fonemas vocálicos interveñen os organos da fonación agás as cordas vocais, de modo que tódalas vocais son sonoras e diferencianse polo grado de apertura e polo punto de articulación. SISTEMA VOCÁLICO Punto de articulación Grao de apertura Pechadas De grao Semipechadas medio Aberta

Anteriores ou palatais

/i/ /e/ Semiabertas

Centrais ou Posteriores mediais ou velares

/u/ /o/ // /a/

//

Fonemas consoánticos:

1

Os fonemas consoánticos producense ó obstruirnos a saída do ar cos pulmóns. Os fonemas consoánticos precisan das vocais para seren pronunciados. Na caracterización das consoantes interveñen os tres trazos diferenciadores: o punto de articulación, o modo de articulación e a sonoridade. Opunto de articulación ! É o lugar da boca onde se obstaculiza a saída do ar. Pode ser: bilabial, labiodental, interdental, dental, alveolar, palatal ou velar. Omodo de articulación ! É a maneira de emitirnos o ar: oclusivas, fricativas, africadas, nasais ou líquidas (que poden ser: Laterais ou vibrantes (simple ou múltiple)). Asonoridade ! Depende da vibración ou non vibración das cordas vocais; segundo vibren ou non poden ser sordas ou sonoras. /b/ Corespóndese coas grafías b e v. F. Consoántico bilabial oclusivo sonoro. /p/ F. Cosoántico bilabial oclusivo xordo. /d/ F. Consoántico dental oclusivo sonoro. /t/ F. Consoántico dental oclusivo xordo. /g/ F. Consoático velar oclusivo sonoro. /k/ Correspóndese coas grafías c+a, c+o, c+u F. Cosoántico velar oclusivo xordo /f/ F. Consoántico dental fricativo sordo. // Correspóndese coas grafías c e z cando van acompañadas polas vocais i, ou e. F. consoántico interdental fricativo sordo. /s/ F. Consoántico alveolar fricativo sordo. / / Correspondese coa grafia x. F. Consoántico palatal fricativo sordo. /t / Correspondese coa grafia ch. F. Consoántico africado palatal sordo. /m/ F. Consoántico bilabial nasal sonoro. /n/ F. Consoántico nasal alveolar sonoro. / / F. Consoántico nasal palatal sonoro. // F. Consoántico nasal velar sonoro. (Es esta n cuando va con nh) /l/ F. Consoántico alveolar liquida lateral sonora. // Correspondese co ll. F. Consoántico palatal liquida lateral sonora. / / F. Consoántico alveolar liquida vibrante simple sonora. 2

/r/ F. Consoántico alveolar liquida vibrante múltiple sonora. TRUCOS Para recordar; Oclusivas; pataca bodega Fricativas; foces xa Africada; chacho Nasais; unha mañana Laterais; llave lazo Sordas; pataca focexaches Fenómeno fonéticos; CHEÍSMO− Fenómeno na morfoloxia dalguns dialectos que se caracteriza po−la non distinción de te e che. Empregando exclusivamente che. TEÍSMO− Fenómeno na morfoloxia dalguns dialectos que se caracteriza po−la non distinción de te e che. Empregando exclusivamente te. GHEADA− Consiste na aspiración da consoante oclusiva velar sonora /g/ realizada como unha aspirada farínxea sorda /h/. Este fenómeno é característico das falas da Coruña e Pontevedra así como na metade suroccidental de Ourense, e da zona oriental de Lugo. SESEO−Fénomeno fonoloxico que se carcteriza pola ausencia do fonema fricativo interdental sordo // e a presencia do fonema fricativo alveolar sordo /s/ no seu lugar. Existen dous tipos; explosivo− O que se da en posición inicial da silaba. Sinco... Caracteriza unha zona que vai dende A Coruña (Ponteceso−Santiago−Padrón) ata Pontevdra (Salnés−Val Miñor) e na Limia Baixa e Ourense implosivo− O que se da en posición final da sílaba lus, des... Esténdese por casi toda a totalidade da Coruña e Pontevedra, tamén na Limia Baixa Ourensá. Silaba, ditongo, tritongo e hiato; SILABA−Cada un dos golpes de voz con que pronunciamos unha palabra. Exemplo; en−ce−ra−do. Esta constituída por un núcleo (capaz de formar sílaba por si só e elemento imprescindeble para a existencia da mesma) e dúas marxes silábicas.

3

Eplosiva Dúas marxes sílabicas Implosiva DITONGO−É a combinación de dous fonemas vocálicos na mesma sílaba. Distribuidos de maneira que un sexa aberto ou pechado e o outro sempre pechado. Os ditongos poden clasificarse en; Crecenes:Vocal pechada+vocal aberta ! ia, ue, ie... Decrecentes: Vocal aberta+vocal pechada ! ai, ei... Homoxéneos: Dúas vocais pechadas ! ui e iu. (Son os únicos que existen neste caso) TRITONGO− É a combinación nunha mesma sílaba de tres vocais; vocal pechada+vocal aberta+vocal pechada. Averiguou... HIATO−Encontro de dous vocais consecutivas que se pronuncian en sílabas diferentes. Ca−er... Elementos ou organos de fonación; Cavidade nasal Veo do padal Padal Alveolos Dentes Punta da lingua Labios Lingua Cordas vocais Bloques e areas das variedades lingüísticas; BLOQUE OCCIDENTAL: Gheada: xoghar Seseo implosivo: lus Terminación −án: o/a irmán

4

Plural en −ns: cans, pantalóns Pronome : tí VT na CII −e− : colleches ÁREAS : FISTERRA: seseo implosivo: faser Cheísmo: che en OD e OI −ó Norte , a do Xallas −ó Sur, Tambre−Barbanza BERGANTIÑÁ: ausencia de seseo implosivo Ausencia de cheísmo Ditongo oi VT −i− (colliu) PONTEVEDRESA: ausencia de cheísmo −ó norte, Zona Ulla−Umia: ditongo oi demostrativos: este esta esto VT e 3P dos perfetos (colleu/parteu) −ó sur, Zona Verdugo−Miño: ditongo ui (muito) e oi (noite) demostrativos: este esta isto VT 3P distinción e CII i CIII (colleu/partiu) Inclúe as falas occidentais da Coruña e Pontevedra. É un complexo lingüístico innovador. BLOQUE CENTRAL: Gheada só no occidente Seseo prácticamente ausente

5

Ditongo oi: moito Terminación −ao: irmao/irmá Plurais en −s para os rematadoe en −n: pantalós, cas... Pronome ti (occ.)/tu (or.) VT na CII −i− : colliches ÁREAS: MINDONIENSE: ó norte : pronomes: nosoutros, vosoutros VT da 3P dos perfectos (colleu, parteu) Desprazamento acentual: cantáramos, cantábamos LUCU−AURENSE: ó syr : deícticos : iste ista esto Pronome il VT e 3P distinción e/i Acentuación etimolóxica: cantabamos, cantaramos Inclúe a Galicia cenral: tódolos falares do noroeste e interior da Coruña, o interior de Pontevedra e as provincias de Lugo e Ourense, non sendo a súa parte oriental. Os falares do bloque central son os máis próximos ó galego común ou estándar. BLOQUE ORIENTAL: Ausencia de seseo e de gheada Ditongo ui (u): muito, muto Mantemento de cua/gua Terminación en −ao/á: irmao/irmá Terminación en −ín: camín Plurais en −is, para os rematados en −n: casi, pantalois Pronome tu Formas verbais en −is: cantais ÁREAS : ASTURIANA : Terminación en −íus, −ías (vedíus, vecías) 6

Artigo: el, a, l´: el molín, l´amigo, a casa, l´herba Neutro: lo (lo mismo) Posesivos: meu(s), tou(s), mía(s), túa(s), súa(s) Oposición no sing./pl. no pronome: lle/lles, llo/llelo Mantén o −l´− intervocálico:l´avolo Deícticos: estos esos aquellos ANCARESA: Gheada Vocais nasalizadas: cadea, ua Cheísmo Deícticos: estos, esos, aquelos Palatalización de a tónico: irmä ZAMORANA: Terminación −iño: camiño, muiño Teísmo Pronome persoal lle−le Confusión ditongos oi, ui (noite/nuite)ausencia en muto Pronome tralo ditongo (seio, haio) ORIENTAL−CENTRAL: Presenta as características xerais do bloque: Muto−muito−mutio Ditongo ua: cuatro Pronome átono o en deixouo Comprende a zona do leste de Lugo e Ourense, así como o galego exterior (occidente de Asturias, León e Zamora) É o galego máis conservador Isoglosas: Son as líneas imaxinarias que dividen as variedades xeográficas Variedades lingüísticas Variedades xeográficas ou dialectos 7

Variedades situacionais ou rexistros Variedades sociais Variedades situacionais ou rexistros: Rexistro formal: Utilizase para tratar temas especializados, na situación escrita ou oral ( se é planificada) coincide básicamente coa variedade estándar, non ten trazos dialectais, non tene castelanismos, ten unha pronuncia coidada e unha complexidade sintática. Rexistro coloquial ou familiar: Emprégase na conversa espontánea, por interlocutores nos que existe ambito de familiaridade, ten trzos dialectais e unha gran influencia do castelán, sobre todo no léxico. Pronuncia relaxada, comodíns léxicos, oracións inacabadas... Variedades sociais: Terminoloxias científicas− Son vocabularios especificos duna determinada actividade profesional ligada o individuo. A súa función é designar con precisión ideas, obxectos especificos, etc... sin dar lugar a ambiguedade. Xirias−Son vocabularios ou xeitos especificos de falar duna determinada profesión, grupo social ou xeracional. Extensión da lingua galega O territorio lingüístico galego comprende a actual Galicia e a parte occidental de Asturias, León e Zamora. En Asturias fálase Galego ata mais alo do rio Navia; na provincia de León, nos ancares leonese e na parte occidental do Bierzo; en Zamora nos catro concellos entre a Portela da Canda e o Podornelo.

8