HEGO AMERIKAKO HERRIAK

ANTROPOLOGIA

A.D.E.V.E.

HEGO AMERIKAKO HERRIAK IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA Egilea:

Fernando Pedro Pérez

Egilea: Fernando Pedro Pérez Argitaratzailea: ADEVE Lehen argitaldia: 2008.eko maiatzan ISBN: 978-84-92401-27-7. Legezko gordailua: BI-427-08

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

XINGUAK Brasileko Amazoniako erdialdean, Nazional-Xingu Parkean, tribu primitibo asko naturarekin harmonian bizi dira. Baina azken hamarkada honetan gizon zuriak aldatzen ari dira.

ingu tribuarentzat Eguzkiak eta Ilargiak marraskiloak sortu zituzten, tailatuak eta lotutak izateko. Horregatik erabiltzen dituzte lepokoak eta gerrikoak egiteko. Halaber merkataritza-zeremonietan edo emeak erosteko, haietaz baliatzen dira. Xingu batek oskolezko apaindurak eta arranoaren eta papagaiaren lumazko koroa buruaren gainean eramaten dituenean eta bere gorputza, uruku pintura gorriarekin estaltzen duenean, Munduarekin bakean eta gustura sentitzen da: segurtasunez eta duintasunez ibil daiteke. Baina bere oskolezko gerrikorik gabe eta lepokorik eta pinturarik gabe, deserosoa eta artega sentitzen da. Xingu emakumeek bere gorputza uruku gorriarekin margotzen dute baina oskolezko gerrikoa eraman beharrean, aldakaren inguruan palmondozko hostoen ilara batzuk daramatzate.Albainu batek ilara hauei heltzen diote eta hanken artean pubiseraino pasatzen du, hemen zuhaitzaren azalezko triangelu txiki zuri batean bukatzen da. Lepoan oskolezko lepokoa daramate, normale-

X

3

an aitak, senarrak, edo edozein mireslek emango zion. Xirularen izpiritua Xingu gizonak, xirulajole trebeak dira oso. Haien musikan tonuaren aberastasun handia ikus daiteke. Xirula, 1´20 mko luzera izatera ailega daiteke, eta egurrez eginda dago. Dirudienez, edozein izpirituren ikurra eta ahotsa da. Gainera haiek pentatzen dute, xirula jotzen dutenean haiek beraiek Jainko bihurtzen direla. Xinguek bere osasuna

mantendu nahi eta janaria aseguratua eduki nahi badituzte xirularen izpiritua, ezagutua, ondradua eta elikatua izan behar da. Elikatu behar dietenak dira, beren gaixotasunetatik bizirik irtetea

lortu dutenak. Emakumeei jakinarazten diete, xirulei begiratzen badiete izugarrizko pekatua egingo dutela, horregatik xirulak jo baino lehen, emakumeak bere familiako etxe handienetan sar-

4

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

XINGUAK

tzen dira. Emakume batek, xirula bati begiratzen badio-nahi gabe edo ikustera behartua -, bortxatua izan eta tributik at kanporatua izan daiteke. Herriskako biztanleei sendatzeko erantzukizuna Xamanarengan edo ezpezialistarengan dago. Bera, sarritan, tribuko nagusia da eta botaniko-iturburuaren ezaguerak ditu. Xamanak oso errespetatuak dira, izan ere herri honek pentsatzen du, gizon gutxik izpirituei konbentzi diezaiekeela gaixo bati sendatzeko. Xamana pertsona bakarra da, zeina Izpirituen munduan sartzeko gai dela. Horretarako tabakoa erabiltzen du trantzean moduko batean sartzeko.

5

Hileta-erritoak Nagusien familiako edozein kide hiltzen bada, heriotza gertatu eta gero eta hilabete batzuk pasatu ondoren, bere ahaideek hileta egingo dute. Izan ere, lehenengoz janariaren kopuru handia landatu, uzta bildu, prestatu eta bategiratu behar izango dute gonbidatutako beste Xingu tribuei elikatzeko. Abuztuaren amaieran, lehenengo euriteak agertu ondoren, beltz koloreko margotutako mezulariak, zeinek belarrietan hori koloreko lumak eramango dituzten, inguruko tribuenganaino bidaiko dituzte gertaerara gonbidatze-

ko. Tribu hauek ia hogeita lau ordu dituzten herriska anfitrioira ailegatzeko. Bidaia luzea egin ondoren, iluntzean ailegatuko

dira eta haientzako prestatutako oihaneko soiluneetara eramanak izango dira; gero zuhaitzetatik xingu hamaka tradizio-

6

AFRIKAKO HERRIAK

XINGUAK nalak esekiko dituzte eta bai gizonek bai emakumeek, uruku gorriarekin bere gorputza margotuko dute. Egunsentia pasatu ondoren, tribu bisitariak herriska argitura joango dira doluan parte hartzeko; hantxe zuhaitzetako enborrazko zerrenda bat ikusiko dute, hauek lumen bidez margoturik eta apaindurik egongo dira. Izan ere, enborra hauek, urte horretan hil zen nagusiaren irudia eta tribuko beste kide batzuen irudia izango dira,

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

beren ahaideek haiei omenaldia egiteko. Dolua antolatu dutenak hiletaenborren aurrean zain egotera jesarriko dira. Anfitrioiek eta bisitariek enborren inguruan dantzatuko dute, auzoko mordoa hileta-enborren gainetik bota arte eta pertsona bakoitzak sutetik zuzi piztu bat hartu arte. Hurrengo egunsentian anfitrioi eta gonbidatutako tribuen artean borroka

egingo dute. Gero janaria banatuko da eta giltzaperatutako nesken zain egongo dira, izan ere, haiek gertaera hau pasatu arte giltzaperatutak geratu ziren. Lehenengo hilekoa Xingu tradizioaren arabera, neska batek bere lehenengo hilekoa duenean, lurzorura bota behar da, gero bere aitaren etxera eramana izango da. Hantxe, hamaka batean, isilpean eta barau eginez egongo da hilekoa bukatu arte. Menstruazioa

7

8

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

XINGUAK

pasatu ondoren, etxeko bazter ilun batean egongo da, banbuzko tabike baten atzean -zerria eratuekin- ezkutatua, hurrengo hileta gertatu arte. Nagusien alaba batzuk bi edo hiru urte barruratua egon daitezke, baita mutil nerabeak ere. Izan ere, haiek urte batzuk erretiraturik egon behar dute. Xingu herrietako erritoetan, herriskako enparantzan barreratutako nesken sarrera une oso garrantzitsua da. Leihorik gabeko txaboletatik ateratzen dira, oso ondo apaindurik, familiako oskol eta gerrikoekin. Honenbeste hilabete mugitu gabe eta eguzkia ikusi gabe, beren gorputzak zuri-zuria eta

9

lodia daude. Data horretarako, beren hanka lodien inguruan kotoizko zintak jartzen dituzte, gogorki eta beren ile beltz luzeetan hori koloreko luma txirikordak jartzen dituzte, izan ere, neskak barreratuak izan zirenetik beren ileak moztu gabe egon ziren eta orain beren begiak estaltzen dituzte. Une horietatik, neskak ezkongai bihurtzen dira, eta gonbidatutako tribuen nagusien aurretik ibiltzen dira, intxaurrezko eskukadak jarriz emankortasunaren eta sexualitatearen sinboloa bezala. Izan ere neska hauek, emakumeak bezalakoak, itzultzen dira.

10

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

JIBAROAK Jibaroek pentsatzen dute, bere bizitzaren zehar arima lortua izan zutenak eta bortizki hil zirenak, berpiz daitezkeela, arima mendekatzaile bihurturik, bera hil zuen gerlarien bizitza kentzeko. Sinesmen honek beren biktimen buruak murriztera eramaten dute, buruetan mendekua beteko duen arima giltzapeko.

unduko triburik ezagunenetariko bat eta batera ez ulertuenetarikoa Ekuadorreko eta Peruko Andeetan bizi da -Jibaroen tribua. Borrokaldian hil zituzten etsaien buruak murrizteko ohituragatik, ezagunak dira. Antropologoek ez dakite zergatik egiten dituzten hainbeste borroka eta buruen murrizketa. Ekuatore-oihanez estalita dauden

M

Peruko eta Ekuadorreko m e n d e b a l d e k o Andeetako lautada leunetan, sei milaren bat Jibaro bizi direla, kalkulatzen da. Amazoniako oihanetan bizi diren beste tribu batzuek bezala, Jibaroek lurraldeko zati bat landatzeari ekiten diote, baina lurra eta bere erreserbak agortzen direnean, beste

11

lurraldeko zati baten bila joaten dira. Gainera ehizatu ez ezik, arrantzatu eta oihaneko produktuak bildu ere, egiten dituzte. Nahiz eta Jibaroak tribuetan edo kideko taldetan sailkatu ahal izan, orokorrean, haiek familia bakar bat bezala bizi dira -etxe bakanean eta ondo babestua-. Nahiz eta edozein familiak bere auzokoekin senidetasunen harremanak eduki ahal izan, beren harremanak beti tensio-egoeretan daude eta minberatasunez beteta. Jibaroen gizartean ez dago organizazio

politiko formalarik, baizik eta etsaitasungaraietan buruzagi gogorra atera daiteke, zeinek familiako talde jakin bat zuzen dezakeen borroka egiteko. Kanpoaldetik bere bizitzak mehatxaturik egon ez arren, Jibaroak ez dira bizi bakean. Beren gizarteak arazo endemikoa jasaten du: bertako herrien artean izugarrizko gatazkak gertatzen dira baita triburik urrunenen artean benetako sarraskiaren gudak ere. Borrokaldi hauen biktimen buruak, hain zuzen ere, haiek erabitzen dituzte murrizteko.

12

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

JIBAROAK Jibaroentzako arima Jibaroen erasoak eta buruen ehiza uler daiteke, bakarrik beren arimaren nozioa –haiek “wakani” esaten diote- aztertzen badugu. Edozein Jibaro bati hiru arima- mota daude: arima lortua (arutam wakani), arima mendekatzailea (muisak wakani) eta benetako arima ( nekas wakani). Hiruetatik benetako arimatik- Jibaroak gutxi kezkatzen du (guztiak eduki arren). Heriotzarekin joaten den arima da, eta bizi-

13

tza batzuk pasatu ondoren , betikotasun osorako laino bihurtuko da. Arima lortua, bizi den momentuan, ez da desagertuko. Moduren bat deskribatzeko esan daiteke arbasoen mamutzat hartuta dela. Jibaroek pentsatzen dute arima lortua duena ezin dela hil bortizkeriaz eta bi arima dituen zorionekoa gehienezkoa dela- ezin dela hil. Jaiotzean, Jibaro batek ez du arima lorturik, pubertarora heldu baino lehen hartu behar izango du bestela ez da denbora handia biziko -beren sinesmenaren arabera-.Eduki nahi duenarentzat, oso penagarria da arima lortuaren froga lortzea. Batzuetan, nahi duena 6 urtekoa da. Orokorrean eskatzailea eta bere aita oihanera joaten dira pelegrinazioan eta hurbilena dagoen ur-jauzi sakraturantz abiatzen dira. Izan ere,

14

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

JIBAROAK herriaren sinesmenen arabera, leku hauetan arima lortuak biltzen dira. Hauek brisa bezala alderrai ibiltzen dira, urjauzi luzearen lurrina laztanduz. Egunez, gaztea ur-jauzian bainatzen da, eta gauean tapaki gainean lo egiten du. Barau egiten eta “tamako”-ko mamia edaten du eta batera arima lortuaren agerpenaren zain egoten da. Agertzen denean, beharbada bost egun barru, eta mikula- zuku haluzinagarria edan ondoren-, beren bila zuzentzen da eta eskuarekin edo makila baten bidez ikutzea lortu nahi du. Ukipen honengatik arima lortua lehertzen eta desagertzen da. Elkartze honek gazteari arima hartua hartzeko ahalbide eta eskubidea ematen dio, gaztearengan arima sartuta geratzen da. Tribuen gainerakoarengan gertaera honetaz konturatzen da:

15

izan ere gazteak bere buruan izugarrizko konfidantza hartu du baita indarra ere. Buruen murrizketa Tribu erasotzailea borroka batetik arrakastaz arteratzen denean eta bere trofeoarekin ihes egiten duenean -biktimen buruak- babestu diren heinean, buruak murrizteko prest egoten dira. Horretarako hogeiren bat ordu erabiltzen dituzte. Teknika hau ez da batere sekretua. Horretarako lepoko atzeko aldean mozketa bertikala egiten dute burezurreko larrua kenduz. Larruan itsatsirik dauden haragiaren aztarnak kentzen dituzte, betazalak josten dituzte eta ahoa -hiru ezkailen bidez- finkatzen dute. Gero, burua belarrezko egozketa batean sartzen du bi ordutan, modu honetan buruaren tamaina heren batean geratzen da eta ilearen erorialdia gelditzen da. Hori egin ondoren, buruaren barruan harri batzuk eta harea beroa sartzen dituzte -burua mozteko eta lehortzeko-. Egin zuten mozketa josten dute eta buruaren azalari dir-dir egiten eta batera moldeatzeari ekiten diote. Trofeo zeharo murrizturik dagoenean, burua sutzarraren ke gainetik zintzilikatzen dute, gau osoa emanez. Goizetik azken distira ematen diote eta apaintzen dute. Ekintza hauek egin ondoren, Jibaroak herriskaren biderantz abiatzen dira

16

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

IANOMAMIAK Ianomamiak, Amazonas-eko beheko lurraldeetako herri gutxienetariko bat dira, zeinek isolamendu erlatibo batean egotea lortu baitute. Guretzat, beren hileta-erritoak oso bitxiak dira. Klaneko kide bat hiltzen denean, errautsia da eta bere hezurrak birrinduak dira. Hautsa bananazko zopa batean sartzen dute eta hildakoaren gertuko ahaideek jaten dute. Ianomamiek pentsatzen dute komunitatearen ekintza honek hildakoari bere arima liberatzen diola. rain dela 510 urte, europarren etorrera gertatu baino lehen, Hego Amerikan ia-ia 50 milioi pertsona bizi ziren. Bi Munduek kontaktua hartu zutenean Kultura-tanka katastrofikoa izan zen. Makina bat Hegoamerikar hil ziren. Suntsipena inbasio biologikoarekin hasi zen:

O

Atzerritarren gaixotasunak ez zuten mugarik herri indigenaren inmunologiko-defentsekin. Gizarte elkarrekintza konkistatzaileekin oso luzea izan zenez egoera larriagoa izan zen. Modu fidagarriz esan daiteke lehenengo kontaktuko 100 urtetan Hego Amerikako populazioa %10 a arte gutxitu egin zela, Kolonaurreko garaia konparatu ondoren. Europarrak nagusitu ziren lekuetan,

17

populazio indigena europarren eraginpean egoten zen.Berezko ohituren arabera populazio bana menperatzaileen aurrean modu desberdinean erreakzionatu zen. Alde menditsuetako zibilizazioek egitura politika eta sozial konplexua zituzten, gainera Erdi-Aroko Europaren antzekoa zen. Horrela beren bizimodua gobernatzaile berrien erara moldatu zuten, beren identitate kulturala bertan behera utzi gabe. Amazoniako beheko landetako kulturak, ordea, makina bat gizarte txikitan zatitu egin ziren, neurri handi batean berdintasunezkoak, biltzez eta baratzezaintzaz bizi zirela. Kanpotarraren menpekotasunera onartzeko gai ez zirenez, batzuk alde urrunetara joatea erabaki zuten, eta beste batzuk hil ziren. Amazonas-eko beheko lurretako herri gutxienetariko bat da, zeinek isolamendu erlatibo batean egotea lortu baitu.

Ianomami Herria Brasil eta Venezuelaren artean bizi da, mugako eremu maldartsu batean. Tradizionalki, Ianomamiak errekasto bazterretan bizi ziren, errekasto hauek Orinoco, Beltza eta Branco Ibaietara beren urak bidaltzen zituzten. XX.mendean komunitate batzuk leku hurbilatara joan

18

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

IANOMAMIAK ziren, ibai emaritsuetara, eta 1950 urtetik talde hauek beste gizarte batzuekin harreman normalak izan dituzte eta ondo dokumentatua. Komunitate txikiak eta autosufizienteak Ianomamiak komunitate txiki eta autosufizienteetan bizi dira, hauek 40 eta 200 bitarteko pertsona dute. Familien etxeak biribil bat eginez eraikitzen dira, batak besteen ondoan, eta goiko aldean palmondozko teilatua dute, teilatua zakarki lurzorura jaisten da. Familiako kideek erdiko etxearen inguruan lan egiten, lo egiten dute eta harremanak hartzen dituzte. Ahaidetasunaren talde bakoitza zaharren kontseilu batean errepresentatua egoten da, gizonarik trebeenak

ordezkaritza hau egiten du. Galdekisun politikoak, batzordean, adostasunez erabakitzen dira. Gizon bati taldearen barruan ospea eta begirunea ematen zaiona, besteen eritzian eragiteko gaitasuna eta eztabaidak konpontzeko gaitasuna, da. Honi gaineratu behar diogu, taldearen morala mantzentzeko gaitasuna eta beste komunitateen liskarren ondorioak neurtzeko gaitasuna. Gizon hauek nagusitzat hartzen dute baina nagusitasun hau beste talderekin, negoziazioetan konpartitua izan ohi da. Larrialdietan beren herriskako gerlariei motibatu behar zaizkie beste komunitate Ianomamiren kontra burrukatzeko. Nahiz eta nagusiek bere estatusa eduki, nagusi hauen aginpidea ez da iraunkorra eta aginpidearen ordez ez dute pribilegio materialarik.

Ianomamiek, nekazaritza xumearekin, ehizarekin eta biltzearekin irauten dute. Tradizionalki, bananondoak landu ohi zituzten, baina azken urte hauetan yuka da ohizko laborantza, honi gaineratu behar da artoa, batata, eta azukre-kanabera. Emakumeek katu-arrainak, karramarroak, beldarrak eta intsektu handiak biltzen dituzte, proteina iturri nagusiak dira, batera

19

intxaurrak, basoko fruitak eta onddoak biltzen dituzte. Gizonek, bere aldetik, hortuak lanberritzen eta landatu ohi dituzte. Ehizan espezializaturik daude, horretarako arku luzea eta gezi oso luzeak ere erabiltzen dituzte, geziek banbuzko, egurrezko edo hezurrezko punta batzuk dituzte. Kultura material Ianomamia urri eta funtzionala da. Bere sukalderako tresnak sas-

20

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

IANOMAMIAK kiak, kalabazak, urkila-formako makilak eta hosto berdeak dira. Usadio gerrezalea Bai gizonengan bai emekumeengan kemena eta segurtasuna berez bertute miresgarriak dira, eta umeei oso goiz beldurra ez edukitzen irakasten diete. Norbaitek probokazioa jasatzen duenean, hortxetik ezin da joaten tutik esan gabe, aitzitik, ahalik eta lasterren hitzezko erresistentzia aurka egin behar du. Honekin liskarra ez da bukatzen, Ianomamiak eskukadaz eta tiroz bukatuko dira. Dena den, espresio basatiek arau zehatzak errespetatu behar dituzte,

eta keinadak eta beren erakusketak funtsezko estrategia da. Familiako edo herriskako kide bal hiltzen denean, bilera harrigarria hildakoari negar egiteko sortzen da. Bilera honetara beste herrisketako lagunak eta ahaideak gonbidatzen da. Egokiera hauetan Ianomami gizonek duo luzeak egiten dituzte, kantikaren antzeko bat, abesten duten bitartean, berriak esaten, ezkontzak negoziatzen, elkarrekiko leialtasuna ziurtatzen, eta merkantziak eskatzen dituzte. Hileta-zeremoniak bi zatitan egiten dira: heriotza gertatzen den bezain laster, gorpua erreta izan da eta gero, ospakizunean, hezurrak birrintzen dira hauts bihurtu arte, gero bana-

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

nazko zopa batean sartzen dira bere ahaideek jateko. Ianomamiek pentsatzen dute komunitatearen ekintza honek hildakoaren arima askatzen duela. Etorkizun zalantzagarria Gaur egun, Venezuelan 10000 Ianomami baino gutxiago bizi dira. 1980 urteko hasieran. Brasilean beste 8000 edo 9000 egon bazeu-

den, baina haietariko %15 a, gazteak batez ere, urrezko-sukarragatik hil dira. Herrialden hauen naziointeresak hain kontrajarriak dira ezen nahiz eta autoritate batzuen ahaleginak egon indien eskubideak babesteko, injustiziak asko izaten baitira eta hondamena gertu baita.Geratzen diren azken herri tradizionalak, Ianomami bezala, gizaki suntsitzaile berdinek hiltzen dituzte, zeinei iragan historikoa ikasten dutenean, deitoratu ohi baitute.

21

22

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

BAUPEAK Baupes-eko eskualdea, Kolonbian eta Brasilean, Mundu osoaren zanpatu gabeko oihaneko alde isolatuenetariko batek, 40 talde indiar ditu. Euri tropikalezko lurra, basoak eta muinoak, noizean behin oihanartea moztuta dago: harkaitzak, tontor zelaizko mendiak, eta mendi-mazela malkartsuak. Alde harritsu hauetan, ur-lasterrek eta ur-jausiek ibai-nabigazioa saihesten dute; kanoek bakarrik zehar ditzakete. Ur-laster hauetan, non arrantza erraza eta ugaria baita, Indiarrek beren etxeak egin nahi dituzte. ahiz eta zenbat indiarrak bizi diren Baupes-en kalkulatzea oso zaila izan, seguraski 10000 baino gehiago izango dira. Beren ezaugarrien artean alde batetik aniztasuna dago eta beste aldetik homogeneotasuna.Talde txiki askotan zatiturik daude.Talde banak bere hizkuntza hitz egiten du, baina haien arteko hizkuntzak oso antzekoak dira, izan ere Ekialdeko Tukanen hizkuntzaren familiakoa dira. Modu honetan nahiz eta talde bakoitzak ekologiaren moldaketa espezifiko batzuk, artisau-espezializateak, kulturako trazuak eduki eta haien arteko erritualeko elementuak oso antzekoak direnez, pentsatzen da alde honek kultura homogenea duela eta hau dela kausa hauei guztiei Baupe indiarrak esaten zaie. Baupe Indiaren talderik garrantzitsue-

N

23

Kaparanak bezala, 200 baino gutxiago dira, gainera badaude hizkuntza batzuk lau edo bost mintzailerekin, aitzitik beste hizkuntz batzuk amatatu dira. Hizkuntzak , taldekoa, taldekoa izatea esan nahi du

netarikoen artean Barak, Barasanak, Kubeoak, Desanak, Makunak Tatuioak, eta Tukanoak daude. Azken hauek talderik handiena dira, 2500 pertsoneren bat eta beren hizkuntza aldeko hizkuntza-amaren antzekoa da. Talde txiki batzuk, Barasanak eta

Baupe indiarren aniztasun linguistikoa beren hizkuntzen desberdintasunarekin doa. Hizkuntza talde baten izatekoa da, zeinek guztien arbasoak partekatzen baititu eta ezkontzen eragiketa baldintzapean jartzen baitu. Salbuespen gutxirekin, hitz berbera hitz egiten duten pertsonak ahaidetzat hartutak dira, eta haien artean ezin dira ezkontzen. Horregatik Baupe Indiarrek emaztea bilatzeko, hizkuntz desberdin bat hitz egiten duten taldeen barruan bilatu ohi

dituzte. Senar-emaztearen seme-alabak aitaren tribuen identitatea hartuko dute eta bere hizkuntza hartuko dute, batera amaren hizkuntza ulertuko dute. Honek bistako elebitasuna indioen artean sortzen du. Heldu gehienek bi hizkuntza gutxienez ulertzen dituzte, batzuek hamar hizkuntza arte esagutzea lortzen dute (bidaiagatik). Oso normala izaten da bi edo hiru indiarrek hitz egiten ikustea, baina haietariko banak bere hizkuntzaz beraz eta zailtasunarik gabe besteen hizkuntza ulertzeko. Herri-etxea Baupe Indiarren etxea harrigarria da. 30 metroko luzera eta 12 metroko altuera izatera ailegatu daiteke. Bere teilatuak

24

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

BAUPEAK (bi uretara), albo bakoitzatik ia-ia lurzorua ikutzen du. Aurreko hormak azal leundutako xaflak ditu, marrazkiekin kolore biziez margoturik, marrazki hauek anakondak dira, baita indioen irudipenak, droga haluzinagarriaren menpean daudenean, ere.(“yage”delakoa). Etxea Unibertsoaren irudikapen sinbolikoa da: teilatua zerua da, aurreko atea Ekialdea da, nondik Eguzkia ateratzen baita, eta atzeko atea

25

Mendebaldea da edo Sartaldeko Eguzkia. Ate nagusia gizonentzat erreserbatua dago eta barruan, aurreko aldea eta erdikoa da erritualen ospakizunak egiteko. Bazterretan, atzerantz konpartimentu desberdinek eta banaturik familiei ostatu ematen diete. Generalki, etxe bakoitzean neba-arreben talde bat bizi dira, bakoitzak bere emaztearekin eta seme-alabekin. Emakumeak ezkontzen direnean beren etxeak uzten dituzte eta beren senarrekin bizitzera joaten dira. Baupeak normalean ibaien ondoan kokatzen dira. Etxeak eta herriak ibaietan zehar eraikirik daude (oso garrantzitsuak dira komunikaziotarako). Generalki, indiarrak kanoaz joaten dira, eta beren trebetasunagatik ospetsuak dira, ibai azkar eta arriskugarri hauetan harkaitzak saihesteko ordua. Gizonak arrantzale adituak dira, metodo asko erabiltzen dituzte: arkuak eta gezietatik tranpak arte. Nahiz eta haietarako ehizari inportantzia handia eman, arraina proteinazko iturri garrantzitsua dela pentsatzen dute. Tradizionalki tranpaz, arkuz, geziez, eta zerbatanaz

(pozoiturik zeuden dardoekin) ehizatzen zuten. Gaur egun ia-ia indiar guztiek eskopetaz, (misiolariek edo kobrea ateratzen duenek eman dizkietela) ehizatzen dute. Ehizatzeko metodo zaharrak bertan behera utzi zituzten, urrutiko lekuetan izan ezik. Nekazaritza elikadura-iturri nagusia . Aldi idorrean, gizonek basoa ebakitzen eta erretzen dute, aitzitik, emakumeek uzta mota asko landatu ohi dituzte, manioka mingotsa da ugariena. Gizonek tabakoa, koka-landareak eta “yage” delakoa bakarrik landatu ohi dituzte. Errito-zeremoniak Baupeentzat, errito-zeremoniak alde batetik erlijio-espresioaren era da eta

bestetik abagunea da bere gizarteko bizitza hedatzeko. Etxe bakoitzetako kideek bere auzokoak dantza egitera edo garagardoa edatera gonbidatzen dituzte. Garagardo hau edo “Chicha” delakoa legamiatutako maniokatik ateratzen da. Dantza hauetan, gizonek lumezko jantziak, lepokoak, jaguarren hortzezko gerrikoak, ehotutako azalezko bularrekoak, eta zeremoniako beste luxurekin janzten dituzte. Denbora mitikoetan, ekialdetik etorri ziren lehengo biztanleei ordezkatzen dira (kanoa- anakondaz). Dantzak 36 ordu baino gehiago luzatzen dira, garagardoa bukatu arte, gizonek beren jatorri mitikoak abesten dituzte beren kantaketan. Abesten duten bitartean eskukada txiki “yage” banatzen dute, zeremonia

26

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

BAUPEAK

AMAUHAKAK Amauhaka herriak bere hildakoen alderik garrantzitsuenak jateko ohitura dute, izan ere teknika hau erabiltzean, hildakoaren indarra tribuaren barruan geratzen da. Baina hildakoak bortizkeriaz hiltzen badira, errautsi ohi dituzte eta beren hezurrak errauts bihurtzen dute arto-zoparen katilu batean edateko -begirunearen ikur bezala-.Peruko Amazoniako herri batentzat, naturaz gaindikoa eta mitologikoa zerbait pragmatiko eta objetibotzat hartzen du. Horrela, Amazoniako beste tribuek pentsatzen duten bitartean istripuen eta ezbeharren sorburuak sorginkeriagatik ez ezik, izpiritu kaltegarriagatik ere gertatzen direla, Amauhakentzat kointzidentizia besterik ez da. mahuaka herriaren biziraupena arriskuan dago, izan ere gaur egun bakarrik ehuneko batzuk besterik ez dago. Kausa, bortizkerian eta gerlan datzala, esan daiteke. Bere sorterria, “La Montaña”-ko oihan tropikalean dago, hemen Amazonaseko arroa Perurantz sartzen da, arriskuz beteta: bai gaixotasunak, bai animalia basatiak. Dena den herri honek aurre egin behar dien metxaturik handienei, tribuen arteko borrokak dira.

A

egiten eta gidatzen duten apaizei pizkanaka-pizkanaka ematen joan ohi diete. Droga honen menpean, gizonak izpiritu bihurtzen dira, orduan Beste Mundu intenporala eta mitikoa konplituki ikus eta uler dezakete baita eguneroko bizitzaren errealitate ezkutatua ere. Dantzak kategoria batzuetan zatitzen dira. Batzuetan gonbidatuek arrain edo haragi ketu handiko kopuruak ekartzen dituzte, dantzetan beren ostalariei eskaintzeko. Generalki gizonek, emazteak lortu dituzten etxeetan erritual-oparia eskaintzen dituzte. Beste batzutan,

27

beren etxera xirulak eta tronpeta sakratuak eraman dituzte baina emakumeek ezin dituzte ikusi, eta ikustekotan heriotza zigorra emango liekete. Instrumentu sakratu hauek edo “jurupary” direlakoek, heriotza biziduna ordezkatzen dute, arbasoen izpirituari. Denbora mitikoetan eginak ziren, su batean lehenengo arbasoen gorpua errea izan zenean. Beren sinesmenaren arabera, bere hausterreetatik palmondo bat atera zen, palmondo hau moztua izan zen (zati batzuetan), musika-tresnak egiteko.

Liskar poligamikoak Amauhakek emazte batzuk izaten dituzte. Poligamiak izugarrizko liskarrak egitera eramaten du: lehia gehitzen ari doa emakume-eskasiagatik. Zeloek, maiz, batak besteak hiltzera eramaten dute. Bortizkeria hau gehitzen da “ayahuasca” edari haluzinogenoa edan ondoren.

Amauhaka emakumea erditzeko zorian dagoenean, bera bakarrik oihanera joaten da. Baina bera bakarrik itzultzen bada inork ez du harritzen, izan ere denok badakite amak pentsatzen bada bere ondorengoa nahikoa dela, umea jaio bezain laster hartaz libratuko du. Hau askotan neskekin gertatzen da, izan ere, haiek pentsatzen dute ez dire-

28

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

AMAUHAKAK la mutilak bezain baliagarriak. Bizi izaten uzten duten jaioberriari zainketa asko eta maitasun handia ematen dizkiote; Amak soroan lan egiten duen bitartean, umea baso-euskarri batean sartuta egoten da eta amarekin bere hamakan lo egiten du, hiru urte bete arte. Ume askok bere amaren esnea hartzen dute, zortzi urte bete arte. Titia kentzeko unea ailegatzean, amak bere titiburuak txilearen zuku oso garratzekin igurtzen ditu. Ume txikiei oso goiz arkuak eta geziak ematen diz-

29

kiete jolasteko eta batera hiltzen ikasteko. Harri-jaurtiketa arretaz egiten dute eta animaliena egiten dute erakartzeko. Oso trebeak dira zuhaitzetara igotzeko eta oihaneko animalia basatiak harrapatzeko. Amauhakek, elikaduratzat balio dituzten produktuak landatzen dituzte, horretarako “Chimacera” delako nekazaritzaren sistema erabiltzen dute. Horrela, urtero oihanaren zatia mozten dute argiune batzuk eratuz. Hemen azukre-kanabera, kalabazak, kakahueteak, angurriak, eta artoak landatzen dituzte, honi gaineratu behar diogu bere elikaduraren oinarria manio-

30

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

AMAUHAKAK kan datzala. Ia-ia jantzirik gabe Orokorrean, beren jantziak oso bakunak dira. Gizonek, oso txikiak eta arinak direlarik, azalezko gerrikoarekin janzten dute eta sudurrean eraztun batekin.

31

Emakumeek kotoizko gona motzak erabiltzen dituzte. Besoen inguruan zinta gorriak ipintzen dituzte. Sexu biek ilea heltzen dute, begien gainetik ez erortzeko. Nahiz eta jantziak oso bakunak izan, gorputzarako margoa oso korapilatsua erabiltzen dute. Beren gorputzen gainetik artxiotezko geruza bat bota ohi dute, oinarritzat erabiltzeko gero marrazki korapilotsuak, “huito”-aren bidez egiten dituzte. Sarritan, beren aurpegietan eta bizkarretan arrain edo jaguar beldurgarria marrazten dituzte, baina beren apaindura gehienak arrazoi estetikoagoak dira simbolikoak baino. Gizonek ehiza egiten duten bitartean, emakumeek ekintzarik monotonoenak egiten dituzte: Hurbil dauden Amazonaseko ibaiadarretako ura biltzen dute, baita egurra ere. Gainera, puntua egiten, artoa birrintzen

eta landatzen dituzte. Urtean behin, basoko argiuneetan uzta biltzen dute eta armak oso zehatz-mehatz tailatu ohi dituzte. Gizonek duten ahulezia, “ayahuasca” ren ingestioarekin (emanaldi batzuetan egiten da) bortizkeria bihurtzen da, honek lau egun arte iraun dezake eta oso gutxitan emakumeak onarturik dira. Haluzinogenoen efektuak, haxixen efektuaren antzekoak dira: edalea zorabiatuta eta hozmindua sentitzen da eta tonu falsetto ulertezina batean kantatzen hasi ohi du. Dirdiraki urdin-kolorekoak ikusten dituela iruditzen zaio eta orduan errealitateak eta irudipenak dimentsio berria hartzen dute. Amauhaka herriarentzat, edangarri honen ingestioa ez da dibertsiorik edo biziorik, erlijio-mundura sarrerako atea baino. Hemen “yoshin” -ak edo

zuhaitzen, eta animalien izpirituak dira, baita oihanean alderrai ibiltzen diren hildakoen izpirituak ere. Inoiz ez dute atsedenaldirik hartzen eta orokorrean kontrakoak dira, ametsetan agertzen dira eta emakumeengan seme-alaba deformatuak sortzen dituzte,- haiei “Yoshin-vaca” edo “ume-izpirituak” esaten diete. Izpirituek gizonengan sudur-odoljarioak eta gaitz larriagoak sor ditzakete. Batzuetan, lagunkoiak dira eta pertsona batek eskaintzen badie “ayahuasca” beren etsaitasuna desagertzen da, eta oihaneko sekretuak ezagutaraz diezazkieke gizonei Yoshin gaiztoen agerpenaz abisatzen diete, anakonda edo aingira bezala- edo emazte desleialak aurkitzeari laguntzen diote. Beren animalien, landareen, pertsonen eta arroken munduak bere”Yoshin”-a du. Dena den, gizon bat

32

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

AMAUHAKAK hiltzen denean, bere Yoshin-ak bere etengabeko ibilera bertan behera uzten du. Aspektu batzuetan haiek ez dira beste tribu Hegoamerikarrak bezala, izan ere naturaz gaindikoa eta mitologikoa zerbait pragmatiko eta objetibotzat hartzen dute. Amazoniako beste tribuek pentsatzen duten bitartean, istripuen eta ezbeharren sorburuak sorginkeriagatik ez ezik izpiritu kaltegarriagatik ere gertatzen direla, Amauhakentzat kointzidentziak besterik ez dira. Honek biziraupenerako arrakasta erraztatzen die, ideia ezkorrak baztertuz.

33

Heriotzarako erritoak Gizona baten heriotzak berme batzuk eskatzen ditu, Beste Mundurako bizitza ongizatez beteta edukitzeko. Lehenengoz, bere indarra tribuaren

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

barruan uzteko, kide guztiek bere gorputzaren atalarik garrantzitsuenak jaten dituzte, izan ere Amauhakak antropofagoak dira. Hildakoa bortizkeriaz hiltzen bada, ahaiderik hurbilena etortzen den bezain laster, hildakoa erreta izango da. Baina orokorrean aste bat barru, erabiltzen zituen eguneroko jantziekin edo bere hamakarekin estaltzen eta erretzen dute. Gero lokatzezko ontzitik bere errauskinak ateratzen dituzte, hezurrak ibaian garbitzen dira. Hezurrak errauts bihurtu arte birrintzen dituzte eta azkenean ahaiderik hurbilenek artozopa batean edaten dituzte. Ahaidearen txabolan zulatzen duten hilobi batean errausketa-labe ontzia errautsekin lurperatua izan da. Lagunek eta senideak deitoratzen eta adia egiten dute hildakoagatik. Litania luzeak kantatzen dituzte hildakoaren bizitza eta ondasuna esanez, eta batzuetan, ama nahigabetu batzuek beren senidea-

ren heriotzatik beren hezurraren errautzaren ingestiora arte etengabeko aienea botatzen dute (ingestioa egin arte aste osoa itxaroten da). Errauts hau edatea betebehar penagarri eta desatseginatzat hartzen dute, baina guztiz beharrezkoa da, hildakoaren begiruneagatik eta tribuaren ondatasunagatik.

34

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KAPAIAK Ozeano Baretik irristatuz, Kapaiak ibaia, Esmeraldas-etako hiriko iparralderantz itsasoratzen da (Ekuadorreko iparmendebaldeko kostaldean). 300 kilometrotik zehar, oihan tropikal bat zeharkatzen du, hemen egunero uholde-urak gertatzen dira, lurzorua lokatza sakon bihurtuz. Ibai honetako barra eta ibaiadarren artean, Kapaia tribuak bere etxea egin du, seguraski beste gizatiar askorentzat osasunaren kalterakoa izango litzateke.

apaia herriska, zuhaitzen atzetik ezkutatuta egon ohi da. Kanoak bideska irristakor batetik etxe talde txikietatik ibaira arte joaten dira. Etxeek ez dute hormarik eta zutabeen gainean eginda daude, lupetza saihesteko. Palmondozko teilatua besterik ez dute, euritik babesteko. Etxe banatan lau familia bizi dira eta azalezko zerrietan lo egiten dute. Kapaiak, herriska txikietan banaturik bizi dira -6000 kilometro karratuko eskualde batean-. Hona etortzeko, bakarrik ibaietatik eta errekatik joan daiteke. Kanoa garraio bakarra da, horregatik herri honen kideak oso azkarrak dira untzi hauek egiteko. Baina arbola luzeak lortzeko eta halako kanoak eragiteko , oihanaren barrurantz joan behar dute (150-ren bat kilometro , Andeetako oinaldera arte). 7 metroko luzera duen kanoa, eta 12 pertsonentzako izateko, bi aste eman behar dute egiteko. Ibaietan zehar zirkulazioa oso ondo menperatzen dute, eta txikietatik, umeak kano-

K

35

ak erabiltzen ikasi ohi dute: ibaia gaineskatzen denean, eta errekak enborrak arrastatzen dituenean, umeak enborretan kulunkatzen dira. Zotzi urteko mutilek 2-3 metroko luzerako kanoa badute, normalean aitak egiten die, eta hemendik aurera gurasoekin

36

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KAPAIAK oihanera joaten dira zuhaitzen bila kanoak eragiteko. Batzuetan, familia osoa bere kanoan untziratzen da, kostaldearen inguruan bidaia egiteko, nahi dituzten gauza guztiak eramanez: kautxua, kakaoa, egurrezko plantainak etabar. Kapaiek baieztatzen dute lur behealdietako jaioterririk ez direla, baizik eta hasieran, Andeetako mendietan, Ibarra-ren hiriaren ondoan, bizi zirela. Mendebaldeko zibilizazioak duen Kapaiei buruzko lehenengo berri fidagarria, W.B. Stevenson-ek lortu zuen. Bera bidariari ingelesa zen eta 1809.urtean bisita egin zien. Bere hizkuntza “Chibcha” hizkuntzen familia-

koa da eta bere ahaide linguistikorik hurbilenak Ekuadorreko indiar gorriskak eta Kolonbiako Koaikerrak dira. Konkista espainiarratik orain arte, gero eta bizimodu berriaren ondorio gehiago aurkitzen ari dira. Hiriguneetan oihanetik ateratzen dituzten produktuekin salerosten dituzte eta produktu manufakturatuen ordez aldatzen dituzte. Arazoren bat edukitzekotan, kultura berriaren erronka bezala edo intzestuamodioaren bat, zeinek bekatu beldurgarritzat hartuta izan ohi duten, ez diote aurre ematen zuzenean. Erabakirik garrantzitsuenak normalean konpondu gabe geratzen dira, modu

honetan onartzera edo arbuiatzera ez daude beharturik. Horregatik beren etorkizuna irekiagoa izango da, beste tribu batzurena ez bezala. Kapaia oihanean ez dago ikastola ofizialarik, edo zerbitzu publikorik ezta zerga-

37

biltzailerik ere. Eskualde hau bisita egiten duten medikoek malariaren kontra borroka egiten dute (hau da beren lan bakarra ). Populazioaren %50 k bakarrik idazten daki, guraso batzuek misiolarien ikastoletara eramaten dituzte, haien

38

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KAPAIAK begikotasuna lortzeko itxaropenarekin, umeak hezitzeko baino. Kapaiek edozein aldaketari uzkur eta aurkakoak dira eta beren ohiko bizimoduari oratu ohi diote. Beren lurraldearen barruan beren kon-

39

tuei buruz, guztiz arduradunak dira. Beren legeetan, beren arazoak bideratzeko ordua anbiguotasun handia erakutsi ohi dute, baita beren ekonomi kontuetan , gizarte-arazoetan, eta familiako kontuetan ere. Beren lurren edukitzea, ordez, beren iritzia oso argia da. Lurra oso baliotsua da eta bere nagusiak beraren gainean zuzenbide eztabaidezinak ditu. Dena den, bere auzoko beltzek egiten dutenaren ordez, Kapaiek ez dute ematen lurrako titulurik eta denboraren poderioz, mugak gero eta nahasiago bihurtzen dira. Gainera haiek pentsatzen dutenez, lurzorua etengabeko ustiapenaren barruan egon behar duela, nagusiak laborantzaren bidez, bere eskubideak berretsi ohi ditu. Lurraldea ez badago ondo ustiatuta, ondoko lurraldeetatik erasoaldiak oso sarriak dira. Batzuek kautxuzko ateratzeari ekiten diote, tratatua izan ondoren, Kolonbiara

kontrabandoz eramaten dute. Sexu-delitoak Sexu-delitoak pekatu larritzat hartzen dituzte. Kapaien mentalitatean bekataririk handiena da sexu-delitu bat egiten

duena; aspektu honetan misiolari protestantekin bat daude (hauek Kapaiak ebangelizatzera joan dira). Sexu-harreman debekatuak estalgabetuak izaten badira, publikoak egingo dira eta egileak gogorki zigortuak izango dira. Adulterioa, intzestua eta poligamia akatsarik handienak

40

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

TARAHUMARAK

KAPAIAK eta larrienak dira tribuko nagusientzat. Hiruetatik adulterioa falta arinena da eta bikotearen kide bat ezkongabea bada, bekatariarentzat emaztea edo senarra bilatzeari ekingo diote. Dena den, adulterioen kasuetan, Kapaiek beti emakumeari errua botatzen diote, beren iritziz emakumea da beti bultzatzen duena .Horregatik zigorra beti emakumeengan erortzen da. Maizkoa da, gizon batek bere errugabetasuna baieztatzen duela, emakumeak bera adulterioa egitera eraman duela esanez. Herri honentzat adulterioa ekintza oso larria da. Antzinean intzestoaren erruduna, mahaiaren gainean-kandela piztutaz beteta- zintzili-

41

Tarahumarak, Mexikoko tribu gutxienetariko bat da, zeinek bere ohizko bizimodua kontserbatzea lortu baitu. Nahiz eta beren lurraldean aberastasun mineral asko baita zur-aberastasun ere egon eta meatzari eta egurgile asko erakarri, beren mendietako hurbilgaitzak,1639.urtetik misio jesuitaren agerpenak -haiek eta kanpoko munduaren oztopo bezala egin duela- eta herri honen izaeraren malgutasunak eta bere kulturak beren zintzotasun tribala babestea lortu dute. arahumarak, Mexikoko iparrekialdean, 2000 m-ko altitudera baino gehiagoMendebaldeko Sierra Madre mendilerroan bizi dira (72.000 km karratuetan.). Hegoaldeko aldea, haizpitarte sakon askok zeharkatzen dute. Hauek aberastasun mineralez beteta daude, urrea eta kobrea batez ere. Arroilen kobrezko hormek disdira egiten dute,

T katua eta erreta izaten zen, hil arte. Gaur egun zigorra azorria batekin egiten da. Ahaidetasunaren maila, non sexu-harreman guztiak delitua baitira, teorian oso handia da eta kapaia hizkuntza: “el lala bulutabala” edo “familia lotua gara” bezala deskribatzen da. Dena den, egin zen Kapaia familiari buruzko ikerlanak esaten du intzestuezkontza asko daudela. Kapai legeak ez du onartzen poligamiarik, baina gizonak egon badaude zeinek nahiz eta azorria baten bidez zigortuak izan ahal duten, jakin, emazte batzuk dituzte. Zentzu honetan legearen kunplimendua ez da oso zurruna eta errealitatean legez kontrako ekintza hau onartzen da.

42

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

TARAHUMARAK literalki, mineral honen distiragatik. Dena den, mendiek hainbeste amildegi hurbilgaitz eratzen dituzten ezen ez baitago meatze-konpainiarik betak ustiatzeko. (Pentsatzen dute errentagarriak ez direla). Noizean behin, indiarrek pertsona zuriekin harremanak egiten dituzte eta urrezko errautseko poltza txikiak saltzen dizkiete; baina galdetzen badiete ia nondik atera duten urrea, zurbiltzen dira esanez “arroiletatik”. Halako ihesbide ez da harritzekoa, izan ere Tarahumarek ez dute ahazten, mende batzuk atzerago gizon zuriei urrezko meategiak erakutsi zietenean esklabotzat hartutak izan ziren, meatzeetako meazulo ilunetan lan egiteko. Estatu batuetako indiotzat Tarahumarek, itxura eta kulturagatik, Estatu Batuetako indioen hurbilena daude, mexikarren hurbil baino.

43

Gizonen janzkera oihalezko eserkitzaileetan datza -oihalezko bi zati dira triangelu bat eratuz, eta atzetik erortzen direla- Gainera ahuntz-larruzko sandaliak eramaten dituzte (duela gutxi, gomazkoa). Emakumeek, bizikoloreko gona luzeak eta mantarrak farfailekin eramaten dituzte. Gainera beren bizkarraren gainean, bularrean lotuta dagoen oihalezko zerrenda batean, beren seme-alabak eramaten dituzte.

Herri honen ezaugarririk garantzitsuenetariko bat, oin-lasterka egiteko grina, da. Seguraski, Munduko iraupen-korrikolaririk onenak dira. Herriskaren arteko lehiaketak urteko gertaerarik garrantzitsuentzat hartzen dituz-

te eta maratoiaren diztantzia baina hamar aldiz luzeagoa da (42 km x 10). Abagune batean, Kansaseko maratoira gonbidatuak izan zirenean, Tarahumarek beren neskatilak bidali zituzten. Herri honen korrikolariek, hiru egun eta

44

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

TARAHUMARAK hiru gau gelditu gabe korrika egin dezakete, izan ere, iluntzean lastargiak eramaten dituzte. “Rarijipari” kirola ere praktikatzen dute, hemen talde bakoitzaren korrikolaririk arinena, bidean zehar egurrezko pilota bati ostikoka ibiltzen da. Partehartzaileek egiten duten ibilbidea 3-30 km-ra ibiltzen da (bideska estuen artean).

Kirola hauen jatorria, ehiztatzeko modu zaharrean bilatu behar da. Izan ere, negu gogorretan harrapakinaren atzetik ibiltzen ziren, lurrera erori arte nekeagatik. Tarahumarek ez dute bizi nahi jesuitek egiten dizkieten herrisketan, hitz batean, uzkurrak dira hau egiteko. Inoiz ez dira finkatu herriska iraunkorretan. Labore-lur eskasiak, haiek artzaintzara eramaten dute, horregatik haien artean oso urrunak bizi dira. Lana, jaiak eta erlijiotasuna Herrisketako jaiaz eta lasterketaz gain, Tarahumarak lanean biltzen dira, elkarri laguntzeko. Edozein gizonek erein, ebaki, lurra garbitu, edo txabola egin behar dituenean , bere auzokoak “tesguinada” batera gonbidatzen ditu. Inor ez dago behartuta bere auzokoak laguntzera, baina ez egitekotan, mesfidantzaz begiratzen diote. Herri honen lurraldea barrutietan zatituta dago, beren erdialdeak Jesuitek egin zituzten herriskak dira, hemen indigena gehienak ez dira bizi, baina erregularki bisita egiten dute beren ordezkariak aukeratzeko

45

eta gaizkileak epaitzeko. Autoritatea herriaren biltzarrean datza. Nagusirik garrantzitsuenak gobernatzailea eta bere laguntzaileak -kapitainak- dira. Generalki haiek Bazko-Jaian aukeratuak izaten dira. Hautaketak, gertaerak oso bereziak dira, dena den, gobiernoaren funtzioak hartzeko asmoa lotsagabetzat hartzen

dute, horregatik aukeratutako pertsonek atsekabe bizia erakutsi ohi dute, hain handia da ezen pertsona askok, jakiteko ordua, ihes egiten duten. Orduan herriska guztia beren atzetik ibiltzen da, harrapatu arte. Harrapatu ondoren, herrestaka eramanda izaten da bere karguaren bereizgarriak eramateko: egur finazko

46

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

TARAHUMARAK makila,, lantza, arkua eta geziak. Gobernatzaileak epaiketak nagusitzen ditu eta liskarretan neurriak hartzen ditu (normalean oinordetzei buruz dira), bere kapitainengandik lagunduta. Ordena ere mantentzen du eta asteroko erretolika barrutiko kideei esaten die, legeak asaltzen dizkie, txarto portatzen dutenei errieta egiten die eta ongileei, berriz, goraipatzen die. Epaiketak oso zeremoniotsuak dira, baina indigenek beren komunitatearen legeak onartu

47

ohi dituztenez , oso gutxitan ospatzen dira. Ebasketa, maizko delitua, da. Laideo larri bategatik edozein gizon bere barrutitik desterratua izan daiteke. Behin eta berriro gaiztakeriak egiten dituzten hiltzaileak eta lapurrak Botopilas-eko Mexikoko autoritateengana eramanak izaten dira. Barruti bakoitzean, Xaman edo petrikilo batzuk daude. Haiek beren begiko semeari bakarrik sekretuak errebelatuko dizkiote. Herri honen ohiturek eta erlijio-sinesmenek, kristautasuanaren eragin hain handia dute ezen gaur egun kristau eta fedegabeko elementuen arteko nahasketa diren. Jesuiten eskarmentuak eta sen onak Tarahumarak (beren patutik) salbatu dituzte.

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

Ez zitzaien gertatu beste tribu batzuei bezala, non misiolariek beren antzineko sinesmenak eta praktikak kendu zizkieten, eta bere ordez, zakarki, kultura kristaua inposatu zuten. Tarahumara herriak pentsatzen du arima arnasketaren arnasean dagoela. Pertsona bat hiltzen denean, arima zerurantz doa, baina gorputza, berriz, lurrean usteltzen da. Loaldian zehar, arima izarrartetik alderai ibiltzen da, eta horregatik haizearen, ekaitzen eta ortzadarren arriskuaren menpean dago, hemen izpirutuak ezkutatzen dira, batera arima har dezakete eta gaixotzera derrigor dezakete. Orduan, Xamanak izpirituen arimaren bila joan behar du, berreskuratzeko. Hildakoen mundua bizirik daudenen alderantzizkoa da: lurra honetan gauez denean, han eguzkiak dirdira egiten du, behean beroa dagoenean, goian hotza dago. “Lau norabide” -en ikurra -horrela esaten diote gurutzari-, seguraski bazegoen kristautasuna ailegatu baino lehen, eta onartzen lagundu zion. Herri honen-

tzat, Kristoaren Gurutzeak lau ate irudikatzen ditu: ekialdean atea non Kristo jaio baitzen, iparraldean gobernatzailearen eta funtzionarien atea; hegoaldean Guadalupe Birjina dago eta mendebaldean hiru animalien etxea: azeria, bere aiuriek gizonaren heriotza adierazten dute; hontza, bere kantuak emakumearen heriotza adierazten du, eta okoa, bere karrakek ume baten heriotza iragartzen dute.

48

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

LAKANDONAK Mexikoko herri honek idazketarik ez du ezagutzen. Dena den, bere familiako bizitzak zoriontsua ematen du; gustuko dute etxeari. Nahiz eta poligamia oso hedaturik egon, ezkontzako-larrialdi gutxi sortzen dira. Zaharrak errespetatuak izaten dira, prostituzioa ia-ia ez da existitzen eta beste gizarte batzuek duten moraltasun erlaxatua hemen mespresioz ikusten dute.

aurehun urtetan zehar, Mexiko arragoa kultural bat izan da. Hemen indigenak eta espainiarrak nahastu dira, izaera berezi bat emanez. Odolgarbia duten indigenak zuzenean, Maien, Azteken zibilizazioarengandik eta Kolon agertu baino lehen zeuden beste herrirengandik etortzen dira. Baina hauek guztiak, doi-doi salbuespenik gabe, “europarturik” izan dira. Dena den, Mexikoko hegoekialdeko tontorrean bizi den Lakandona herria, aipatutako talde etniko bakarra da, zeinek europartzearen prozezuari aurre egin dioten, baina oso zaila da bakana jarraitzea, Mexikoko kolonoak haien lurretarantz gero eta gehiago hurbiltzen direlako. Garraio

L

49

riek -haien artean- lana asko egin, kaobaren eskaerak zerrategien sorrera adore ematen du, baita beren lurraldeetan, beste instalazio batzuek egurgintzarako ere. Herri basati txikia

berriak Lakandonen sekretuak irekitzen ari dira, baita gordeleku hurbilgaitzak ere. Horregatik nahiz eta misiola-

Herri hau Guatemalako mugaren ondoan bizi da, aldea mendikatsua da, oihanez beteta (100.000 km2 hiru ibaitatik mugatuak). Hemen Lakandonak, 200-en bat pertsona, familiako taldeetan bizi dira. Herriska batetik beste batera, bi egun eman behar da bidaia egiteko eta haiek bakarrik ezagutzen dituzten

50

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

LAKANDONAK ibaiko bidetik , pistetatik edo bidesketatik bakarrik joan daiteke. Modu honetan eta leku honetan bizi izanez, kanpoko harremanak asko murriztu dituzte. 1555. urtean, Hernán Cortés-ek aldea gurutzatu zuen; hamabi urte geroago misiolari espainiarrek biztanleak biltzen eta kristautasunera bihurtzen saiatu zituzten, baina porrot egin

zuten. 1555.urtean, Lakandonek, bi misiolari eta kristautasuna onartzen zuten indigena asko hil zituzten. 1965.urtean espainiarrek ahalegin berria egiten zuten hiri batean biztanleak biltzeko, baina Lakandonak oihanean desagertu ziren, beti bezala bizitzeko. Historia konplexua Herri honen historia osoa ezezaguna da, baina dirudienez Mendebaldeko Erdi Aroan Maien zibilizazioak kanpoko inbaditzaileen erasoa jasan zuen, zeinek Palenque eta Yaxchillan hiriak konkistatu baitzituzten. Hiri hauen goi-mailako pertsonek -nagusiek, apaizek, astronomoek-, iparralderantz emigratu zuten- Yucatánerantz-, behe-mailako pertsonak, berriz, Chiapas-eko oihanean babestu ziren.Gaur egungo Lakandonak migratzaile haiengandik etortzen dira, beste talde etnikoekin nahasturik. Beren hizkuntzak hau baieztatzen du: haiek bere buruari “Macehual” esaten diote, náhuatl hitzak, langileak edo behe-mailako jendea ean nahi du. Beren jatorriagatik, Munduko kulturarik handienetariko batetik iheslari txiroak dira. Herri honek ez du gobernu nagu-

51

sirik , ezta erregerik, edo abaderik ere. Herriska batean nagusiaren moduko bat dago, baina bere poterea ahula da, gainera ahaleginik ez du egiten bere herria lotuta mantentzeko. Ez da harritzekoa edozein Lakandona, bere emaztea eta seme-alabak komunitatea bertan behera uztea, beste leku batera joateko. Horretarako oihanean soilunea irekiko du bere etxea eragiteko. Herri honek tamaina gutxiko jendea osatzen ditu, larru brontzestatua eta ile luzeak. Orain umeen burezurra ez dute deformatzen baina bekoki gainean kokatzen dituzten kordekin eta zingilekin sama eramateko ohituragatik, sarritan bekokia zapaltzen zaie. Lana, jaiak eta erlijiozkotasuna Antzinean, herri honen organizazio soziala nahiko konplexua zen baina populazioaren murrizketarekin sinplifikatu da.

Lakandonak hamar klasetan zatiturik zeuden, eta gizonek beren klanetik at ezkondu behar izaten zuten. Exogamiaren ohitura, demografi beherapenagatik, desagertu egin da eta

52

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

LAKANDONAK

poligamiak gero eta maiztasun gutxiago du. Hirietako nagusiek bakarrik emakume batzuk dituzte. Yucatángo Maia emakumeei ospetsuak eragin zien edertasuna. Hemengo emakumeek, berriz, ez dute halako edertasunik. Kasik gizonak bezain indartsuagoak dira, eta lanean laguntza handia ematen diete. Lakandonak fededun handiak dira. Herriskaren erainkuntzarik ederrena tenplua da eta denbora asko ematen dute ontzi sakratuak egiteko (intsentsua erretzeko). Gainera urtero pelegrinazioa Yaxchilán hiri sakratura egiten dute –hiri honek VII. mendean gora egin zuen, Maien zibilizazioak bere goienko unea lortu zuenean-. Mexikar askok bezala, Lakandonek

53

lurreko bizitzari buruzko ikuspegi ezkorra duten. Pentsatzen dute oraingo garaia, eta aurrekariak, hondamen batean bukatuko direla. Batzuek pentsatzen dute, Munduaren amaiera helduko dela Yaxchilánen buruzagirik gabeko estatuak galdutako burua berreskuratu duenean; orduan milaka jaguar etorriko dira giza-arraza klaskatzeko. Oraingoz, beren kezkarik nagusiena da Euriaren Jainkoari Metsaboc- lasaitzea, izan ere bizi diren aldeak plubiositate handia du eta uholde-urak oso kaltegarriak dira beren uztarako, lehortea baino. Eguzkia , borontate oneko Jainkoa da , baina lurpeko etsaia du: Kisin, zeinek lurrikarak eta goragaleak eragiten baititu.

54

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

LAKANDONAK Edozein Lakandonak pentsatzen du, gizon bat hiltzen denean, bere “taupada” lurrearen azpian sartzen dela Kisinekin bizitzeko. Bihotza, berriz, goieneko Jainkoaren bizilekura igotzen dela. Lakandonen sinesmen fededun guztiak beren arrazaren amaierari buruz ibiltzen dira. Eta beharbada ados dago patuak erreserbatzen dienarekin. Litekeena da herri

55

hau desagertzea baina ez da izango jaguar mitologikoen kausagatik, beren lurrak inbaditzen ari diren errepideak eta fabrikak baino.

56

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KETXUAK Inkengandik ondorengoak eta menpekoak izan ziren, Ketxuak. Beren kultura, nekazaritzan eta llamen eta bildotsen abeltzaintzean datza. etxuen herriak, Andeetako mendietan zehar dauden populazioa, osatzen du (3000 km baino gehiago, Kolonbiako mugatik erdiguneko Txilera arte). Bere historian zehar, zibilizazio asko egoten ziren, haien artean Inka herria azpimarra daiteke. Orain dela 500 urte, Cuzco -hiri menditsuan- bizi ziren. Eguzkirako kultoa sarrarazi zuten , baita estepa mendikatsu eta lehor horretan teknika ureztatua ere. (terrazak eta ubideen sistema konplexuaren bidez). Ospetsuak dira oso, administrazio-

K

organizazio bikainagatik, beren errepideen eta zubi esekien injinerutzagatik, edo beren trebeziagatik nekazaritzalanetan. Dena den harritzekoa da hizkuntza idatzi-

57

58

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KETXUAK

rik eza. Nahiz eta Inkek, konkistatutako lurraldeetan eskolak sarrarazi, irakaskuntzarako gorapilozko korda batzuk,

non zifrak ipintzen zituzten eragiketa aritmetiko konplexuak egiteko, besterik ez zituzten erabiltzen. Gobernatzen zuen elitea seguraski, idazkinik ezaren erruduna izango zen -disziplina sekretuen babesari esker-. Inkengandik ondorengoak Inkengandik ondorengoak eta menpekoak, Ketxuen kultura, nekazaritzan eta

59

llamen eta bildotsen abeltzaintzean datza. Inken garaian erabiltzen ziren labore-metodo berdinak erabitzen dituzte, ketxuek: laboreak terrazetan, ureztatzea, animalien ongarrien erabilera etabar. Gaur egun “taclla” ere erabiltzen dute -aitzurren moduko bat, lurra zulatzeko-. 1532. urtean -gutxi gora-behera- Espainiarrek Inken poterearekin bukatu zuten eta beren ohiturak, erlijioa eta hizkuntza inposatu zituzten. Dena den, Ketxuek tradizo zaharrekin, kondairekin eta herriko

ipuinekin jarraitu zituzten. Erlijioak, bere aldetik, izugarrizko aldaketak jasan zituen, baina ezin zuten beren erlijioa osorik katolizismora bihurtu. Apaiz espainiarrek katolizismoa emateari ekin ziotenean ez zuten nahi tradizio pagana zakarki apurtu, horregatik izugarrizko nahasketa egin zuten: askapena eta alkohola, aztien eta apaizen gurutzeak eta sakrifizioak, koka eta fede itsua. Ketxua erritoaren ikurrarik garrantzitsuenetariko bat -Andeetako kondorra- da.

60

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KETXUAK Kondorrak 3 metroko hego-luzera baino gehiago du.

61

Komunitate batzuetan pentsatzen dute kondorraren odola hutsezina dela gaztetuago egiteko. Badaude bi jaialdi, non konkistatzaileen eta menperatuen arteko izaeren kontrasteak simnesmen tradizionalei dagonionez- nabariak baitira. Peru-ko herriska askotan ospatzen den “Kondor-Rachi” jaian, goian bi gizonek kondor bati heltzen diote, bitartean, zaldiko-segida bere ondoan, arrapaladan, zaldiz ibiltzen dira, animaliari astinduz, zartadaz hil arte. Bukatzean, azken kolpea eman dion gizonak aurrerantz zaldiz doa eta kondorraren mihian haginkada bat ematen dio. Dirudienez, jaialde honen jatorria konkistatzaikeen gauza bat erakusteko desiran zetzan: Jainko indiarren gainean , -kasu honetan kondor jainko baten irudia zela-beren

nagusitasuna erakustea. Ideia honen erantzuna Cuzco-ko eskualde batzuetan gertatzen da: Kondorren nagusitasuna espainiarren gainean: hantxe kondor bat zezenaren gainean kokatu zuten eta txantxetan zezenketa egin zuten, azkenean kondorra askatua izan zen, aski bizitzeko. Animaliak eta janaria

Indigena hauentzat, animaliarik eta janaririk garrantzitsuenak llama eta patatak dira. 500 urte k. a. Andeetako indiarrek llamak otzandu zituzten. Animalia hau oso garrantzitsua da zamabere bezala. Izan ere,

mendietako bideska luze, menditsu eta arriskutsuak ibiltzeko gai da. Ez dute behar zainketa berezirik eta beren gorotza ongarritzat eta erregaitzat erabiltzen da. Ketxuen oinarrizko janaria patata da. Pentsatzen da, patatak landu zituzten lehenengoak Andeetako indiarrak zirela. Bere-

62

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KETXUAK

halako balioz gain, Ketxuek patatagintzaren sistema aurkitu zuten, mami

63

nutritiboa kontserbatzeko.Gaueko izozteetan hedatzen zituzten eta gauza bera egiten zuten eguneko beroan, gero zapaltzen zituzten hezetasuna ateratzeko. Azkenean “chuna”delakoa lortu zuten: janari beltz, deshidratatu eta arina, oso erraza gordetzeko eta iraungitze-datarik gabe. Jaietako egunek eta zeremoniek urtaroekin harremana dute baita familiako bizitzarekin eta herris-

karekin ere. Urtean birritan edo hirutan jaialdi handiak ospatzen dituzte. Jaia mezatara joatean datza eta bukatzen denean elizatik dantza egiten ateratzea, kaleetan dantzekin jarraitzea edo dantzarien atzetik ibiltzea, garrantzitsua da. jaiarekin jarraitzeko. Dantzariek beluzko ,franelazko edo zetazko jantziak eramaten dituzte, lumaz, ispiluz, urrezko eta zilarrezko txanponez apaindurik . Beste jai garrantzitsu bat arto-uztaren garaian gertatzen da. Egunean, emakumeek zoroetan lan egiten ari diren

gizonei janaria eta “chicha” -garagardoaren moduko bat artoz eginda- eramaten dizkiete. Egunsentian, denak elkarrekin hirirantz joaten dira, kale guztietatik -katean- dantza eginez, gitarra txikiak eta xirulak jotzen dituzten musikoekin helduz. Herriko enparantzara ailegatzean, eukalitu arbolaren inguruan jira egiten dute abestuz, dantzatuz eta lurzorua beren oinen bidez kolpeatuz. Une gogoangarriak dira, non indigenek beren bizitza gogorraren zailtasunez ahaztea lortu duten.

64

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HAITIARRAK Budua beren bizitza da. Horregatik Haitiar gehienentzat, zorigaiztoko Mundu zikin batean -non bizi baitiren- bizi-pozaren iturri bakarra da, budua.

ahiz eta Haiti –La Española irlaren mendebaldeko herena hartzen duena, Dominikar Errepublikarekin- Frantziako koloniarik aberatsena izan, 1791. urtean izugarrizko iraultza bizi izan zen, non altxatu egin ziren esklabo beltzek, Toussaint L´ouverturen agintepean, hartu egin zuten. Trebetasun handia eduki arren, Frantziako negoziatzai-

N

leek Haitiarrei abileziaz iruzur egin zieten eta Toussaint-ek Joux-eko gazteluan bere egunak bukatu zituen, Turako mendien gainean. Ordutik, ikarak eta arraza-gorrotoak herri irlatar honen historia markatu dute. Haitiar gehienak beltzak dira. Azken urteotan François Duvalier - papá Doc bezala ezaguna-, buruzagirik ospetsuena izan zen. « Biziarteko lehendakari » hau 1971. urtean hil zen, hamalau urte zirauen erregimen ondoren. Bere semeak -Jean-Claude Duvalier-

65

rek- jarraitu zion karguan. Honek zoritxarreko Ton Ton Macoutes edo « ogroak »sortu zituen. Hauek polizia-gorputza eratu zuten ikara erabiltzeko, lehendakariaren defentsan batez ere.(zein Port-au-Princeetako kaleetatik ibiltzen baitzen). Ton Ton Macoutes-ek poterea monopolizatzeaz gain, haientzat eta beren nagusientzat herrialdeko ondasun gehienak hartu zituzten. Hau dela kausa, beste arrazoiren artean, Haitiarrek Munduko per capita errentarik baxuenetariko bat dute eta beren bizi-

itxaropena ez da 40 urte baino gehiago ailegatzen, (nahiz eta irlako lurzorua oso emankorra izan ).

66

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HAITIARRAK

Edozein mendebaldarri oso zaila da ulertzea, nola jasan dezakeen herri osoak lasaitasunez patua hain gogorra. Erantzuna, budua da. Afrikako jatorriak Haitiarrak asko markatu ditu, beren hizkuntza, frantsesaren eta Mendebaldeko Afrikako dialektoen nahasketa da. Ondorio bezala budua sortu dute, -gurtua da, jatorriz Afrikakoa-, zeinek zapaltzaileei ikararen bidez gobernatzen laguntzen baitie, eta batera, herriko bizitzari ulertzeko modua ematen baitio. “Papá Doc”-en argazkiak aldare budu gehienak ohoratu zituen. Deabruaren gurtza Budu hitzak, “vodun”-etik ondorioztatzen du, Afrikako fon hizkuntzaren hitza. Afrikan, hitz honek jainko-izpiritua eta

67

objektu sakratua batera esan nahi ditu, baina Haitin, irlako sinesmenei eta erlijio-praktikei esaten zaie, hemen bere biztanle gehienak Afrikako ekarritako esklaboengandik ondorengoak dira Gurtza konplexu honetan, non magia beltza eta sineskeria nahasten baitira, aspaldiko izpiritu bihotzberak, zeinei laguntza eska diezaieketen, zailtasunak konpontzeko eta familiari laguntzeko, beren gurtzaileak dituzten jainkoekin, profanoaren begietan deabruzkotzat har daiteke. Umeen heziketa, naturaz gaindiko izakiaren beldurretan datza: izpiritu alderraiak, munstruak, otso krudelak, edo “loup-garous”-ak, ume txikien odola zurgatzen duten sorginak…..Edozein ume artega bihurtzen denean, edo konbultsioak jasaten dituenean, amak susma-

tzen du, edozein auzoko jeloskorrek “loupgarou” bati, umearen kontra laguntza eskatu diola, horregatik konponbide bakarra da, belagileari kontsultatzea arduradunaren identitatea jakiteko, eta umearen sorginkeria beren kontra jartzeko. Horreta-

rako belagileak formula magikoak erabiltzen ditu eta edabe magikoa ematen dio umeari -batzuetan errizino-olioa-, honek guztiak konbultsioak gelditzea lortzen ditu. Bere gorputzari ematen dizkioten zaintzeek mesede egiten dizkiote gaixoari eta

68

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HAITIARRAK amak lasaitasuna berreskuratzen du. Buduaren nobizioak aurkitzen saiatu behar duen lehenengo gauza da zein izpiritu mota den min handia ematen diona. Batzuetan apaiza bati laguntza eskatzen dio, bere ezbeharrak interpretatzeko. Baina min handia ematen diona naturaz gaindikoa bada magia beltzaren bidez neutralizatua izan daiteke. Budu sinesmenaren arabera, Jainkoek gizonei min handia ematen diete, bizitzan zehar erabiliak ez diren bertuteen

eta indarren eramatzaileak direlako, gorpuen barruan giltzaperatuak geratuz. Budurako hastapenaren zeremoniak, “loak”, etsaiak izatetik -edo jainko ikustezinak- aliatuak izatera eramaten du. Nobizioaren egoera bere atsekabearen zergaitiaren arabera izango da. Haitira ailegatu ziren Afrikako tribu desberdinen jainkoengan, jainko ikustezinaren jatorriak daude. Esklabotasuna nahastu egin zen eta ondorengo guztiak Haitiartzat hartuta izan ziren, baina jainkoek beren tribuko bereiztasunak kontserbatu zituzten. Loa mota desberdinek beren jatorriko herriko izenak eramaten dituzte: Angolako Wangolak, Senagaleko Sinigiak, Kogoak, Nagak, Koplauak, etabar. Buduaren erritoak Hastapenerako onartua izan ondoren, nobizioak zeremoniarako gauza guztiak eta animaliak sakrifikatzeko erosi behar ditu. Aste osoan zehar biziki prestatzen da eta seigarren egunaren arratsaldea etortzean, antolamendurako burua garbitzen du. Hurrengo aste osoa gela batean isolaturik egongo da. Laguntzaileen negar- zotin, kantika eta aieneen artean, nobizioak gira-biraka, gelditu gabe, egiten du, inguratzen zaionen artean bera berau abandonatu arte. Bertigoz beteta, eta zutik egoteko gai ez

69

izanez, itxialdirako gelara bultzatua izan da bere errito-heriotzarako. Hantxe bere ezkerreko alboan etzanda egongo da aste bete bat. Kanpoan, apaizek bere irteerako prestaketak egiten dituzte . Oilaskoak hiltzen dituzte eta pertz batean irina eta oiloa egosi ohi dituzte, horrela, nobizioa bere gelatik irten denerako -izara zuriz estalirikeskuetan nahasketa honen bola bat zapalduko diote. Hurrengo egunean, nobizioa bere heriotza sinbolikotik berpiztu ohi da eta behin betirako bere gelatik ateratzen da. Danborrak entzuten dira, jendetzak dantza egiten du eta “loa”-k bere zerbitzari berria hartzen du. Apaizek eta apaiz emakumeek gurtzaren

zeremoniari buruzko izugarrizko ezaguera izaten dute, baita belarren ezaugarri sendagarriei, iragartzeari eta exortzismoari buruz ere. Jakin badakite, beren eliztarren bizitza pribatuaren zati handi bat ezagutu eta eragina izan dezaketela, baita helburu politikoekin ere. Izugarrizko administratzaileak dira, eta beren erlijio-funtzioiaz gain, alkatearena, abokatuarena, medikuarena eta aholkulariarena ere hartzen dituzte. Haitin ez dago beste gizarte-erakunde gehiagorik eta apaizek, horrela eginkizun garrantzitsua egiten dute. Haitiar gehienentzat, zorigaiztoko Mundu zikin batean -non bizi baitiren- bizi-alaitasunaren iturri bakarra da, Budua .

70

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

GUAJIROAK Hain estua da Guajiroak ganaduarekin duen harremana ezen tratu antzekoa baitute. Hau frogatzeko esan daiteke ganadua gaixorik daudenean xamanarengana eramaten dituztela. Beren sinesmenen arabera, emakumeek ezin dute beren ganadua jan. Izan ere, haragi biak nahastekotan intzestua egingo dute.

a Guajirako penintsulan bizi dira, Guajiroak -Kolonbia eta Venezuela arteko mugan- . Haiek, historian zehar, biziraupenerako izugarrizko gaitasuna erakutsi dute. Orain dela 400 urte gutxi gora-behera leku honetara ailegatu ziren, Espainiako garaipenetik ihes eginez. Iparraldeko kostaldeko alde askotan, populazio indigena azkarki sarraskia egi-

L

ten ari zen. Izan ere, konkistatzaileen bidean egonez, urrearen bila joaten zirenean, etengabeko liskarretan sarturik egon ziren. Honek guztiak gaixotasun batzuen hedapena ekarri zuen. Guajiroek beste herri amerindiar batzuk baino sorte handiagoa izan zuten, izan

71

ere ezbehar-mukuru hau guztiekin bizirik jarraitzea lortu zuten, eta beti bizimodu berriak hartzeko prest zeudenez, aurrera egitea eta beren estatusa hobetzea lortu zituzten. Gaur egun bere kopurua asko haunditu da, horregatik Kolonbiako eta Venezuelako talde tribalarik garrantzitsuentzat hartuta izan daiteke eta halaber Hego Amerikako talderik handienetariko bat. Seguraski, hasieran beren bizimodua ehi-

zan eta landareen uztan zeutzan. Espainiako garaipenaren ondorioz La Guijara-ko penintsulan baruraturik geratu ziren. Leku honetan ia urte osoa lurra oso idorra da, izan ere, tenperaturak oso altuak dira -30ºC inguruan, batezbestekoa-. Bakarrik irail eta azaroaren amaieran euria asko egiten du. Orduan basamortua biziki berdatu ohi da eta larre ona ematen dio ganaduari (ahuntzak eta ardiak). Herri honek, eskualde babesgabe honetan, ingurunerako moldatzeko

72

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

GUAJIROAK gaitasunari esker biziraupena lortu zuen. Ehiztariak eta biltzaileak izatetik ganaduzale izatera pasatuz, gainera industria indartsu osagarri batekin, zein gatz eta igeltsu-erauzketetan baitautza. La Guajirako emakumeek eta neskek basoko landareak eta fruituak biltzen dituzte, baina ez eguneroko elikadura-oinarri bezala, elikagai-erreserba lortzeko baizik (goseteetan eta janari-eskasia egotekotan). Gatz eta igeltsu-erauzketa Penintsulako iparmendebaldeko kostaldean, Guajiroek beren meatzeak lan

73

egiteko denbora askotatik. Janzkera beharrezkoa egiten zituzten, handik mineral arinak igeltsua bezala- ateratzen dituzte. Hau, geruzak eratuz, harearen azpitik buztin zuriko geruzen artean dago. Portere-ko portutik esportatu ohi da; Manaure-ko meatzeetatik gatza ere lortzen dute, gero penintsulatik at eramana izan da. Generalki meatzeetan urtero bi hilabetetan bakarrik lan egiten dute, gero ganduarekin lan egin ohi dute -benetako negozioa-. Ura beti eskasa da, euritea izan ezik -irailetik azarora arte-. Horregatik Guajiroek zisterna zorrotzak -jaguey direlakoak- eragin dituzte, hauek 180 cm-ko sakonera dute, astalar kaktusetik atera ohi duten egurraren inguraturik, ura biltzeko eta atxiki

Gizonek batzuetan lastozko kapelu hegal-zabala daramate; beste batzuetan alkandora edo jaka, baina beti gerrian prakako oihal leuna faxa batekin daramate, faxatik sarezko poltsa txiki bat edo ganibeta zintzilikaturik eramanez. Emakumeek harro beren kapelak erakutsi ohi dituzte, kotoizko buru-estalkiekin beren aurpegiak eguzkitik eta hareatik babesten dituzte. Baina lepokoa da emakumearen ondasunarik preziatuena , Tumazko harriz eginda, gorri argi kolorekoa, urrezko bihiekin txandakatuz, eta urrezko animaliaformakoan bukaturik. Hauek beren tapaki gainean kokaturik eramaten dituzte. Tapaki hau tunika oso luzea da, lurreraino ailegatuz. Haientzat lepoko hauek balio kalkulaezina dute eta amengandik

alabengana transmititzen dira. Emakumeek ganaduarekin ez dutenean lan egiten artisautza mota batzuetan lan egin ohi dituzte. Basoko kotoiarekin eta

74

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

GUAJIROAK artilearekin irauten eta eho egiten dute. Hamakak, faxak zorro politak eta iraunkorrak egite dituzte. Guajiroek beren ganaduarekin denbora gehiena leku batetik bestera joanez ematen dutenez, hau dela kausa beren etxeak kalitate txarrekoak dira. Bidaia egiten dutenean hesi arrunt batekin, haizetik babesteko, konformatzen dira. Baina behin betiko etxeak buztinezko hormekin eta teilatu-gailurrekin - palmondozkoa eta kanaberazkoa- egiten dituzte. Beren egoera

hobetuz ibiltzen denean adreiluzko eta zementuzko etxeak eragin ohi dituzte. Gizarte matriarkala Familiaren estruktura eta bizitza sozial guztia ganaduaren inguruan dabiltza. Herri honek 30 familiako talderen bat osatzen ditu -kastak esaten diete- eta matriarkalak dira ; haietariko banak berezko lurraldea du eta animalia zehatz batekin identifikatzen du. Kastak ganaduarekin lotuta daude eta ezinezkoa da bata bestea gabe egotea. Guztiaren gainetik, taldeko kide bakoitzak kastaren ondasunak babestu behar ditu: ganadua. Ganaduaren lapurretak eta emakumearen bortxaketak zigor berdina dute, izan ere kasu batean eta bestean , kastaren ohorea jokoan dabil. Bikote bat ezkontzen denean, emaztegaiaren dotea ganaduarekin ordain-

75

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

tzen da, ganaduaren emaitza ez egotekotan, senar-emaztearen seme-alabak ez-legitimotzat harturik izango dira. Dirudienez, antzinean ganaduarekin ordaintzen ez zuten emazteak kastatik at kanporaturik izan ohi ziren. Guajiro batek esan zuen bezala:.… Seme bat eduki nuenean izugarrizko alaitasuna sentitu nuen. Zaldikotzat hartu nuen; nire alaba txalatzat hartu nuen, izan ere, daukagun aberastasunarik handienak behiak dira”. Guajiroek bi ahaide-mota onartzen dituzte: aitaldeko leinukoa -odol-ahaideak, eta amaldeko leinukoa edo haragi-ahaideak (garrantzitsuenak direla)-. Amaren nabarik handiena kastaren buruzagia da. Nahiz eta emakumeak beti beste kasta batzuetako gizonekin ezkondu (estatus ekonomiko antzekoarekin), haurdun daudenean, zaintzen dituztena eta tabuak betetzeko zaindaria, amalde-

ko ahaide bat da. Umea edukitzera amaren etxera joaten dira. beren amaldeko ahaideak bakarrik erditzera joaten dira. Izan ere, gauza guztiak ondo ateratzeko arduradunak dira. Abortua kastaren kontrako krimentzat hartuta izan ohi da. Ume jaiotzean opari asko eskatzen dizkiote, eta jai mota asko ospatzen zituzten. Jai hauetan, jaioberriaren aitaren papera kastak hartzen du.

76

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KOGIAK Kolonbiako antzinako herri oso fededuna da, Kogi herria. Espainiako kolonizaziotik bizirik atera zena. Sierra Nevada-ko mendietako herrisketan bizi da -1500 m-ko altitudera-.

ierra Nevada-ko mendiak inguratzen dituen kostaldeko zerrenda estu batean, Kolonbiako iparmendebaldean, guduska asko gertatu ziren. (Espainiako konkistaren lehenengo urteetan batez ere). Eskualde honen indigenek -Tairona

S

herria bezala ezagunak- izugarrizko ahaleginak egin zituzten menperaturik ez izateko eta batera beren kultura aurreratua babesteko. Nueva Granadako -gaur egungo Kolonbiatalderik erreboltarienetariko bat izan zen. Harrietan zimentaturik zeuden herrisketan bizi izaten ziren, eta nekazari, zeramista eta urregin onak izan ziren. Bere gizartea- estatus asko dituela- nagusi sekular batzuek eta apaiz poteretsuek gobernatua zegoen. Pixkanaka-pixkanaka lurraldeetan estatu hasberriak agertzen hasi ziren. 1525. urtean Espainiarrek Granada Berriko kostaldean Santa Maria hiria fundatu zuten. Baina urte askotan zehar lurralde horietan gerra eta guduska asko gertatu ziren -XVI. mendearen bukaerara arte-.Modu honetan,

77

azken gerra gertatu ondoren eta nagusi indiar gehienak menperaturik izan zirenean, Espainiarrak hondatutako aldeko nagusiak izan ziren. Bizirik irten ziren indigenak txirotu eta desantolaturik zeuden. Haietariko asko mendietan babestu ziren. Soroak eta bideak bertan behera utzirik izan ziren eta herriskak errauts bihurturik geratu ziren. El Dorado-ko ondasunek Espainiarrak erakarri zituztenean, hauek herrialdegunerantz abiatu ziren eta Sierra Nevada bere egoera primitibora berriro itzuli zen. Indiako kulturaren zati handi bat behin betirako galdu zatekeen, bizirik atera ziren indigenek ia ukitu gabe ez kontserbatzekotan. Bizirik irten zirenen artean Kogiak daude, talde honek tribala eta oso koherentea izaten jarraitzen du. Sierra

78

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KOGIAK Nevadako mendietan bizi dira -1500 m-ko altitudera. Beren txabola - haran mendikatsu estuetan ezkutaturik- biribilek lastozko teilatuak dituzte, 3 m-ko diametroa , eta eraikin handi beten inguruan metatzen dira: gizonen etxea da, eta funtzio zeremoniotsua du. Inguratzen den txabola bakoitzean familiako emakumeak eta umeak daude. Hauek debekatuta daukate gizonen etxean sartzea.

Kogien familiako bizitzak eskatzen du gizonak eta emakumeak banaturik bizi direla. Soroa guztia da Kolonbiako antzinako herri honen ekonomiaren oinarria zoroa da. Familiako partzela txikietan manioka gozoa, bananak, kalabazak, babarrunak eta fruita-

79

arbolak landatzen dituzte. Autokontsumorako ekonomia dutela, baiezta daiteke. Ehiza eskasia da eta mendiko ibai azkarretan arrain gutxi dago, horregatik beren nutrizioak behar dituzten proteinak ez ditu., hau dela kausa azpi-elikadura nabargarria jasaten dute.

80

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KOGIAK Gizonek, emakumeek eta umeek elkarrekin “Chimacera” delakoaren laborantzaren teknikaren gainean lan egiten dute, baina emakumezkoaren ekintza biltzea da batez ere. Sareak, poltsak eta kordak egiteko zuntzak dituzten landareak zaintzen dituzten. Herri honen kultura materiala oso erraza da eta apainketa eskasia da. Kogi familiek txirotasunaren inpresioa eman diezagukete: bere itxura zakarrak beren irudimen kaskarrari laguntzen dio. Baina itxura ez interesgarriaren atzetik, ondasun handiko bizitza izpiritual handia ezkutatzen da. Hauek tribu oso fededuna dira, eta beren sinesmenek Unibertsoaren funtzionamenduarekin izugarrizko harremanak dituzte: indibiduoak eta gizarteak ardura handiaren pisua eramaten dute. Nahiz eta herriska gehienetan nagusi bat egon, zeinek autoritate zibila ordezkatzen baitu, benetako potere erabakitzailea jaioterriko apaizen eskuetan dago mamak-. Gizon hauek ohitura triba-

81

leen ezaguera handia dute: ez dira xamanak soilik, baizik eta benetako apaiz- funtzioak egiten dituzte. Kosmogonia Kogi sinesmenak esaten du Ama Jainkosa batek Mundua sortu egin zuela eta bere seme-alabekin populatu zuela. Haien ustez, egitura kosmikoak arrautza-itxurakoa du, zazpi punturekin: iparra, hegoa, eguzkialdea, sartaldea, zenita, nadirra, eta erdia. Gune honen barruan bederatzi geruza edo Mundu daude, haietatik geurea bostgarrena da, eta erdian kokaturik dago. Bederatzi geruza hauek Ama Jainkosaren bederatzi alabak dira eta haietariko banak lurzoru-mota bat ordezkatzen du: harea idorretik humus beltzera arte. Geure

82

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KOGIAK Mundua -Bostgarren alabarekin ordezkaturik, lur beltz emankorra da, zeinek gizatasuna elikatzen baitu. Erreferentziako zazpi puntuak izate mitikoekin, animaliekin, landareekin, koloreekin eta kontzeptu abstraktuekin erlazionaturik daude; Kogi gizartearen arbaso mitologikorik garrantzitsuenak lau puntu kardinaletan daude: Iparraldean martsupialioa, bere emaztearekin dago -armadiloa-, Hegoaldean puma eta bere emaztea -oreina-, ekialdean jaguarra eta bere emaztea basurdea-, mendebaldean arranoa eta bere emaztea -sugeaKogi pentsamenduan oso normala da ezkontza-harremana eta animalia eta harrapakinaren arteko paralelotasuna ikustea. Leinuaren taldea, aitarengandik semearengana transmititua izaten da eta amarengandik alabarengana, ar-animaliarekin edo eme-animaliarekin parekaturik geratzen da hurrenez hurren. Osatzen diren kontrakoen harremanaren ideia batean sartuta dago: ar-animalia banari –martsupialioa, puma, jaguarra, arranoa- eme-animalia dagokio: armadiloa, oreina, basurdea, sugea-. Horrela. Gizona ema-

83

kumearekin bakarrik eskon daiteke beren leinuaren taldeak kontrako ainimaliekin loturik badaude: arraemea eta osagarriak -ehiztariaharrapakina-. Harreman bikoitz antogoniko hau antzinako bikoteengandik errespetatzen da. Kogi Unibertsoa Haiek Unibertsoa edo Arrautza kosmikoa uteroarekin erlazionatu ohi dute eta batera pentsatzen dute Ama Jainkosaren uteroa sabela dela eta hantxe gizatasun osoa bizi dela.

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

Baina modu berdin batean, mendi, etxe, zeremoniako etxe edo hilobi bakoitza, uteroa dira. Lurzoruko kobak eta arrailak irekidurak dira Ama Jainkosaren gorputzarantz joateko. Apaizen funtziorik garrantzitsuena da Unibertsoaren erritoak zuzentzea, oreka lortzeko. Mamas direlakoei esker eguzkiak bere ibilbidea egunero jarraitzen du, urtaroak ordenatuta daude eta Mundua eta bere populaziaok emankorrak dira. Kogien arabera, gizakion arazoa ongi eta gaizkiaren arteko oreka lortzean datza. Bizitzaren jatorririk nagusiena da kreatzaile eta suntsitzailearen arteko oreka lortzea, ongia eta gaizkia, azken finean, bizi-indarra. Kogi gizartean badaude errito eta arau asko emankortasuna eta urtaroen jarraitasuna, eguzkiaren ibilaldia, landareen eta animalien heziketa eta pertsonentzako bizitza luzea lortzeko.

Errito batzuek murrizketa batzuk eskatzen dituzte: sexualak, elikagarriak, abestiak, sorginkeriak, eta dantzak; ezaguera exoteriko honen lorpena, gizonaren bizitzaren helbururik nagusiena da.

84

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

SERIAK Mexikoko iparmendebaldeko tontorrean -Sonorako estatuanKaliforniako golkoaren erdi-erdian Marrazo Irla dago -Seri indiarren etxe tradizionala-. Cabeza de Vacak -Espainiako esploratzaileak- 1536.urtean herri indigena hau aurkitu zuen, zeinek bere bizimodua kontserbatu baitu orain arte. 0 ko hamarkadaren hasieran, Mexikoko gobernuak Seri herria bere lurraldea eta irla bertan behera lagatzera behartu zion, horregatik gaur egun indigena gehienak kontinenteko kostaldean bizi dira, nukleo murriztuetan, talde desberdin batzuen aztarnaz eraturik. Dena den, Desenboque-ko arrantza-hiriaren inguruan kanpamenduetan bizi dira . Marrazo Irlak beren benetako aberri izpirituala izaten jarraitzen du. Lurraren herri guztiak bezala, haiek beren sorkuntzaren historia dute, eta beren jatorrien mitoa beren eguneroko bizimoduarekin oso erlazionatuta dago. Haien ustez, Mundua agertu zenean, itsasotik izugarrizko dortoka urgaineratu zen eta handik denbora gutxi barru Seri heriarentzat lekua bilatu egin zuen finkatzeko. Egia esan, irlaren itxurak dortokaren bizkarra ematen du, zeinek aberria eman zien, baita elikadura ere; horregatik gaur egun ere beren gizartean elementu nagusiak izaten jarraitzen du. Beren oskol handiak sehaskatzat erabiltzen dituzte eta beren haragia oso preziatua

6

85

da elikatzeko, honi gaineratu behar diogu Hermosillo hirian -beren ondoko hiria- saltzen dituztenean dirua ateratzen dutela. Cabeza de Vacak -XVI.mendearen Espainiako esploratzaileak- Lehengo informazioa herri honi buruz eman zuen. Bera 1536. urtean gaur egungo Texas inguruko itsasoan galdua izan zen eta bere ondasuna guztiak galdu zituen. Orduan kontinentetik bidaia egin zuen, Mexikoko mendebaldeko kostalderantz, non onik iritzi baitzen,

86

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

SERIAK alde hartan kanpotarra izan arren. Danek eta Mary Coolidgek beren liburuan -1939.urtean argitaratua izan zela- garaiko Seri herria gizajaleak bezala deskribatu zuten:”giza-odola edan eta haragi gordina jaten dute”. Baina Cabeza de Vacak ez zuen beldur handirik, izan ere, tribuaren begirunea lortu zuen: Indigena bati geziaren punta atera zion eta modu honetan bizitza salbatu zion. 1536.urtean, Cabeza de Vacak Seriak horrela deskribatu egin zituen: “Kostaldean ez dago gehiagorik, biztanleek ihiaren hautsa jaten dute eta itsasoan harrapatutako arrainak bal-

tsetatik, izan ere ez dute kanoarik”. Informazio motza, baina nahikoa, honek informazio eman diezaguke: bai bizitza kaskarra zela. Dena den, honela gaur arte bizirik jarraitzea lortu dute: beren bizimoduan aldaketa handirik gabe. Arrantzaleak Bizi diren basamortutako nekazaritza oso murriztua emankorra . Herri honen Sonorako estatuko alderik bizi dira, eta itsasoan ere, modua da. Mendearen

kostaldeko da eta ez biztanleak idorrenean beren bizihasieratik

arrantza industria komertzial bihurtu da. Seriek salerosleei arrainak saltzen dizkiete, hauek arraina hartzera beren kamionetekin joaten dira. Gaur egun egurrezko txalupak eta karelez kanpoko motorreak dituzte eta beren antzinako tresneria eta amuen ordez lehergarriak hartzen dituzte, arrainak hiltzeko. XVIII . mendean , haien artean Espainiako misio bat finkatu zen, baina Seriak oso goiz errebelatu ziren. Espainiarrek ehundaka urtetan zehar indigenak zirikatu zituzten, hau zela kausa nomaden arraza bihurtu ziren. XX

87

mendera arte isolaturik egon ziren, egoera naturalean, eta guztiz independenteak, izan ere, herri harroa zen, Mc Gee-k beren itxura zehatz-mehatz deskribatu egin zuen: “itxura bikaina dute, torax ederra, gorputzadarrak finuak baina indartsuak dira, ile ugaria eta latza da, eta luzeak eramaten dituzte…”. Indarrez mugitzen dira, itxura dotoreko gizonak dira eta izugarrizko bizkortasuna eta iraupena dituzte. Gaur egun bisita egiten dietenek herri adeitsu eta primitiboarekin topatzen dute, zeinek ongi etorria egiten zien, iparraldetik etortzen direnei batez ere, izan

88

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

SERIAK ere, beren sinesmenen arabera, beti opariak ekartzen zizkieten eta ulerkuntzaz tratatu ohi zituzten. Gaur egungo eraginak beren bizimodua aldatzeari ekiten dio, aspektu ez hain ikusgaiak izan arren. Tradizionalki, herri honek erabiltzen zuen disziplinaren sistemaren bidez, beren printzipioak errespetatzen ez zituzten elementuak, beren gizartetik at geratzen ziren. Komunitateko edozein kidek krimena egiten badu komunitatetik at behin betirako kanporatua izaten da. Gizarte itxi batean, non gizon bakoitza beren auzokoaren menpean baitago, ostrazismoak iraintzailearen duintasunari ez ezik bere biziraupen materialari ere eraso ohi die. Dena den, gaur egun Serien arteko merkataritza-trukearen sartzeak elkarren menpekotasun tribala, nolabait, hautsi egin du. Banakako irabaziak elkarrenganako begirune, solidaritate eta begiramenaren gainean egoten hasten dira. Etxebizitza Herririk eta herriskarik handienentan

89

familia bakoitzak sasizko eta lohizko etxea du. Txabola honen lurzoruak lohizkoa dira, ez dago oherik, mahairik edo aulkirik. Cabeza de Vacaren garaian egiten zuten moduan, Seriek lurzoruan jaten eta lo egiten zuten. Emakumeak, txabolatik at eseri ohi dira, egurra tailatzeko edo zeramikazko saskiak, kiribilan, egiteko. Umeek ere lan egiten dute: korda meheetan oskolak albainatu ohi dituzte, gero hauekin lepokoak eta besokoak egingo dituzte. Egunero, gizonak itsasorantz doaz eta beren txalupetatik arrantza egiten dute, eguerdiko bazkarirako dortoka bat behintzat arrantza egiteko itxaropenarekin. Arrantza ona bada, berehalako kontsumorako behar ez dituzten dortokak, lehorrean -eskorta batean bizirikkontserbatzen dituzte, hauek hilabete osoa jan eta edan gabe

egon daitezke, merkataritzei saldu arte edo familia berak jan arte -premiazko kasuan-. Generalki, ohiko metodoa erabiltzen dute dortokak harrapatzeko, horretarako egurrezko arpoia, -6 metroko luzera- puntan kizki horztun batekin, -animaliaren oskolan sartzen dutela-, erabiltzen dute. Dortokak eskortan sartzean, arpoiak egiten dien zuloa zementoz bete ohi dute odoljarioa gelditzeko eta modu honetan euliak handik botatzeko. Merkatariek dortokaren kilo bategatik kopuru zehatza ordaintzen dute, eta dortokak 55 kiloko pisura izatera ailega daitezke. Txalupak etxeratzen direnean, hondartzan, ia zenbat dortoka harrapa-

tzen dituzten beren senarrek, emakumeek ikusten ahalegintzen dutenean, larritasuna nabaritzen da. Lehorreratu bezain laster, hondartzan sutzarra prestatzen dute dortokak , beren oskolekin, erretzeko. Bazkaria egin ondoren, emakume batzuek -sutzarraren argian- josten dute, ohialezko zatiak erabiliz, beren soinekoak apaintzeko (soinekoak orkatilera arte ailegatzen zaizkie). Gizonek, bere aldetik, ohiko prakak eta alkandora eramaten dituzte, batzuetan, ohiko bizi koloreko hegala gehituz. Seri emakume batzuek beren aurpegiak margotzen jarraitzen dute; makilaje honen ezaugarririk nagusiena da argi

90

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KANPAK

SERIAK koloreko marra bat, zeinek sudurra gurutzatzen duen eta masailalbo-hesurreraino ailegatzen den: marra honen azpitik marrazki korapilatsu batzuk, margotzen dituzte, koloreko puntu finuekin, diseinu triangeluak edo obalatuak eratuz. Modu honetan margoturik, neskak beren hastapenerako erritoetarantz joaten dira, beren pubertaroa ospatzeko. Lau egunez, beren familiako erakarpen-zentro bihurtzen dira eta herriska osoak musikarekin, kantuekin eta dantza batekin -pascola- lausengatu ohi dizkie (dantza berezi hau oholezko eszenatoki batean praktikatzen da). Neskek pentsatzen dute, beren arbasoek lau egun hauetan babesten dutela bizitza heldurako bidaia arazorik gabe egiteko. Mitoak eta ezkontzak Hildakoen ohoretan zeremonia -amak-, arbasoen partetik babesteko ideiarekin lotuta ere dago, orain lurpeko mundua ustekabekorik gabe ibiltzeko, non hasieran dortokak eta pelikanoak Lurra eta izaki bizidunak atera zituzten.

91

Peruko Gran Pajonal-eko biztanleak dira. Mendeak pasatu ahala, tribu honen bizimodua ia ez da aldatzen. Ehiztatzen duten animaliari errespetua diote, eta ezin da zauritua uztea kontseptupean bat ere.

eruko San Carlos eta Gatzetako muino irla gehienak oihan trinko batetik estalirik agertzen dira. Baina leku batzuetan goi-lautadak agertzen dira non beren mendi-mazela leunak belarrezko gainezka eginda eta ia arbolarik gabe baitaude. Haiei “Pajonales” direlako Espainiako izena eman zioten. Hantxe, Kanpa herriak,

P

Serien bizitzan, ezkontzak papera nagusia hartzen du. Gaur egun monogamoak dira, baina lehen, gizonezkoaren populazioa aldizka detxematua geratzen denean -gerragatik- oso ohikoa zen emazte bat baino gehiago hartzea. Emaztearen gurasoek ,ezkonberriagatik, prezio handia kobratzen dute batzuetan ehuneko edo milaka peso kobratzera ailega daitezke-. Frogako denboraldi bat pasatu ondoren, non mutilak bi familiako emeginei bere balio handiko laginak eman behar dizkien, bikotea emaztegaiaren gurasoen etxera bizitzera joaten dira edo beren inguruan esarri ohi dira. Seri gizartea, neurri handi batean, ahaidetasunaren eskubide eta betebeharren inguruan egituratua dago, horregatik esaten da matriarkatua eratzen dutela, baina ez dago erabat argi. Bere erlijioa iluna da, antzinako herri honen historietan eta mitoetan oinarrituz.

bere etxea finkatu zuen. Mendeak pasatu ahala Hego Amerikako tribu honek bere bizimodua ia ez du aldatu egiten. Kanpotarrek izena jarri zieten, baina haiek beraiek “Ashanintas” esaten dute. Beren hizkuntza arawak familiakoa da eta Andeetako haranetan hitz egiten denetik oso desberdina da, baina Hego Amerikako hegoaldeko oihan tropikaletan hitz egiten denetik oso antzekoa da. Baina nahiz eta bere hizkuntza desberdina izan, bere ondoko auzokoen antzeko ingu-

92

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KANPAK rune geografikoaren produktuak dira. Bizirik dauden Kanpa indigena guztiengandik -Gran Pajonal-ean bizi direnak- sinesmen eta ohiturarik garbienak dituztenak dira . Gaur egun kanpoko eraginagatik, mendebaldeko moda asko hartu dituzte, baina momentuz, beren ohiko bizitzaren aztarnak beren bizimoduan, pentsatzeko moduan eta egiteko moduan ikus daitezke. Familiako talde murriztuetan antolaturik daude, haietariko bakoitzean nagusi bat dago -liderra-. Batzuetan “biziespazioaren nagusia” esaten diote (lekuko zaharrena delako edo hantxe autoritatea egiten du eta). Talde bakoitza gutxi gora-behera autonomoa da, baina batzuetan eremu

osoko nagusi gerrazalerik poteretsuenak, bere menpekoei betebehar zehatz batzuk inposa diezazkie. Nahiz eta normalean beren arazoak akordio demokratikoen bidez konpondu, gudetan indibiduo bakoitzak bere buruzagiari txintik ere esan gabe men egiten dio. Kanpa herriak umeei bere munduarekin aurrez aurre ipintzen irskatsi ohi die, naturaz gaindiko izpirituekin batez ere. Bai umeen bizitzan bai helduen bizitzan Xamana edo Sheripiari-a oso garrantzitsua da. Izan ere, tribuaren balioen eta ezagueren hartzailea da. Halaber, demonio-piloa inguratzen zaiela pentsatzen dute, eta biziraupenerako izugarrizko arriskua direla. Baina Xamanak jakin dadaki nola kontrola behar dituen, horregatik, bere lan tribuaren babesa eta ongizatea ematea da. Gainera, gaixoak sendatzen ditu eta gizakiok eta inguratzen zaien naturaz gaindiko indarren arteko oreka mantendu behar du. Ehiza ekologiko eta gizatiarra Ehizako aldetik harrapakinak desagertuta badaude, Xamanak jakiteko asmoa izango du ia zerk mindu egin zion “Animalien nagusiari”. Izan ere, animaliak aitxi ditzakeen bakarra da. Ehiztariek animaliak hiltzeko modu garbi

93

batean egin behar dute. Debekatuta dago animalia zauritzea eta gero ihez egiten uztea, orduan “bere nagusiarengana” kexatzera joango da: “ Urlia delakoak tiro egin dit baina ez ninduen hil, bakarrik zauritu egin dit”. Kanpa herriaren arabera, honek “Animalien nagusia” oso haserratzen du, eta saminduta dagoenez, talde errudunaren aldean berriro animalia gehiago ez askatzea eraba dezake. Kanpa herriaren arazorik handienetariko bat ehiza eza da. Izan ere, animaliak behar dituzte, beren elikaduran behar dituzten proteinak ateratzeko. Gerrazaleek ezin dituzte ehiza-haragia beste jaki goxorekin -fruitua bezala- jan.

94

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KANPAK

Emakumeak hilekoa duenean ezin ditu beren armak ikutzen. Izan ere, halako gauzek beren arkuak eta geziak ahul ditzakete, eta ondorio bezala: animaliak hil geratu ondoren zauriturik geratuko dira. eta modu honetan “Animalien nagusi”-aren sumindura agertuko da. Xamanak “Animalien nagusi”-arengana sumindura lasaitzera joan behar izango du baita beren ehizako aldera berriro animaliak ekartzeko eskatzera ere . Izpirituek edo gizaki antisozialek egiten dituzten deabruzko ekintzak gaixotasunak direla pentsatzen dute Kanpek, gaixotasuna sendatzea min eta sufrimenduaren eragileen poterea izatean datza. Xamanak berriro da, aurkako indarren gainean izugarrizko poterea egiten duena. Sorterriko sendagaiei buruzko ezaguera eta erabilera oso

95

handia da, baina bere funtziorik garrantzitsuena psikoterapeutarena da. Gaixoak eta bere familiak Xamanarengan beren konfidantza osoa dute, zeinek buruko mina kentzeko meritua hartzen baitu, nahiz eta inoren laguntzarik gabe desagertu egin jadanik. Beste aldetik esan daiteke, logikoa dela Mundu batean non alde guztietatik deabruzko indarrak baitaude, gaixotasun psikosomatikoak ohizkoak dira. Etxe bakunak Kanpa etxebizitzak bakunak dira, kolonizatzaileak eta misioek eragin gutxiago egiten zuten lekuetan batez ere. Etxola tipikoek palmondozko hostoen teilatua dute, egurrezko lau edo sei pilotetatik sostengaturik: oso gutxitan

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

hormak dituzte, baina teilategalak lurzorutik gutxi zentrimetrora arte ailega daitezke. Inoiz ez dute iltzerik erabiltzen, berriz, eraikinaren egituraren aldeak lianen bidez heltzen dituzte. Ia ez dago poxpolurik horregatik izugarrizko balioa dute. Poxpolorik gabe sua egitea oso zaila denez, familia bakoitzak sua bizirik edo estalirik mantentzen du. Ikustaldiak ez daudenean, familia osoa sutearen inguruan biltzen da bazkaltzeko. Etxeko amak bere senarrari janaria eltze batean eramaten dio, eta senarrak, lurzoruan, oinen ondoan, kokatzen du eta beste gizonei esaten die: “¡Poya!” (¡Jatera!). Emazteak familiako beste emakumeei ez ezik bisita egiten dutenei ere zerbitzatu ohi die. Pertsona bakoitzak juka-puska irakin edo errea hartzen du eta haragi edo arrainpuska ateratzen du. Juka eta haragia jaten dituzte baina horretarako txandaka egiten dute. Horrela ez egitekotan “jukaren izpiritua” tristatzen dela eta bere aitari (Ilargiari) kexatzen diola pentsatzen dute, “nirekin duten jokaera ez da bidez-

koa, ni bakarrik jaten dute”, esanez.. Jukak edo manioka goxoak, herri honentzako izugarrizko inportantzia du. Bere baratze-laborantzarik garrantzitsuena da, eta haien ustez, beren aitaren oparia da (Ilargiarena). Beren bizitza zeremoniatsuan ere papera nagusia betetzen du. Ilbetea agertzen denean jai handia ospatzen dute, jukazko garagardoa edo masatoa edanez.

96

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KUNA INDIARRAK Kuna indiarrak XIX. mendetik San Blas-eko artxipelagoan bizi dira, Panamako iparrekialdeko kostaldean zehar -365 irlatako talde bat, haietatik 50 bakarrik populaturik daude, ekialdetik koral-hesiak mugatzen ditu eta bertako hizkuntzaz “Kuna Yale”bezala ezaguna-. Espaniarrek Kuna hitza sartu zuten, San Blas-eko irletako indiarrek beren buruari “Tule edo Tulemala” esaten diote. Beren hizkuntza “Tule Kaya” Chibcha hizkuntzafamiliakoa da.

una populazioak 40.000 pertsona eratzen ditu, 25.000 artxipelagoan bizi dira, eta gainerakoak kostaldeko zerrendan zehar: Panama eta Kolonbiaren arteko Erdialdiko mendikatean -jatorrizko lurrean- ehuneko batzuk bakarrik bizi dira. Kunek dituzten itxura fisiko batzuk bereziak dira: beren garaiera txikia, kaxa-torazi-

K

koa hain garatua, eta sudur akilinoa. Halaber berezia da, emakumeek erabiltzen duten janzkera tradizionala, dotore-kolorekoak, estanpatutako kotoizko pareo batekin, kamiseta batekin edo “mola” oihal bat -zeinek geruza

97

batzuk baitauzkajosita eta bordatua, xal batekin -kotoizkoa eta gorri-kolorekoazeinek buruaren gaineak kokatzen baitute, aurpegian eta lepoan lepokoak, beira-aleak gorriak, horiak eta beltzak hanken eta besoen gainean marrazkiak sortuz, eta bukatzeko, “olo”-a urrezko eraztuna, sudurrean kokaturik. Kontinentean bizi diren Kunak, ur-ibilbideen ondoan zeuden asentamenduetan finkatzen ari ziren. Hantxe, arraintza egiten dute, harrapakinen eta landare-pozoiaren laguntzari esker. Artxipelagoko irletan, berriz, arrantza egin ez ezik, nekazaritza ibiltaria ere egiten dute: arroza, artoa, juka (manioka), eta azukrekanabera, gainera bananondoak eta kokondoak landatzen dituzte eta beren produktuak esportaziorako erabiltzen dituzte. Sareak, lantzak, piraguak eta motorea duten txalupak erabiltzen dituzte, arrantza egiteko.Tranpa, zerbatana, arku, gezi, fusil eta txakurren laguntzari esker, tapi-

rrak, tximinoak eta txori mota asko ehiztatzen dituzte. Lehorrean, Kunek ur eta egurrezko hornikuntza lortzen dituzte, baina artxipelagoan egurra ia-ia ez dagoenez, Pines-eko irlara -sastrakaz estalirik- joaten dira. Herrisketan, etxola angeluzuzenak dira, lastozko teilatuekin, egurrezko hormekin,

98

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KUNA INDIARRAK eta lurrezko lurzoruekin, hormetan dauden hamakak ohizko oheak dira. Herriskako erdigunean zeremoniako etxea altxatzen da. Barruan komunitatearen ekintzak egiteari ekiten dizkiot, baita bilera (biltzarra) ere. Herriskako nagusiak nagusitu ohi du. Bera komunitateko ordenaren mantenimenduaren arduraduna da baita nazio-autoritateekin harremanen arduraduna ere. Gizarte matriarkala Kuna herriaren gizartea matriarkala da, horregatik ezkontza gertatu ondoren, bikote berria emaztegaiaren familiarekin bizitzera joaten da ( bizileku matri-lokala): honek esan nahi du, etxe berberan bizi den familia handia, pixkanaka-pixkanaka emakumearekin ahaideturik dauden ahaideak hartzen ari dela. Bizi-zikloko faseek markatzen dituzten iragartzeko erritoek ere emakumezkoa-

99

ren kideei mina ematen diete. Ikko inna zeremonian zehar neskatilen sudurrak zulatzen dizkiete urrezko eraztuna sartzeko eta horrela izpiritu maltzurren kontra babesteko. Inna suit hastapenerako erritoan, neskatilen gorputzak landare-tindagaiarekin margotzen dizkiete, baina lehenengoz ohizko janzkera era-

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

man behar dute eta ilea, kasket bezala utzi ondoren. Bukatzeko izen berria jartzen diete, horrela neskak emakume bihurturik , bizitza berri batera jaiotzen dira eta ezkontza egiteko prest daude. Zeremonia, jai handi batekin, zurgatzeekin eta dantzekin, bukatzen da (zeinek emaztegaiaren familiak herriska osoari eskaintzen baitiote). Kuna zeremonia guztietan beti dantzak eta abestiak egoten dira -jaiotzetik heriotzara arte-, (emazkumekoaren hastapenerako erri-

toetan, Xamanen abestian “Nele”-an, sendakuntzaren ekitaldietan, hemen izpiritu babeslei laguntza eskatzen diete infernuko hainbat arima -purbak- askatzeko). Hileta-funtzioetan zehar, ospatzailearen kantu jainkotiarrak hildakoaren arimaren bidaia egiteari laguntzen dio, hau bere hamakarekin lurperatua izan ohi da. Tradizioak esaten duen bezala, hilobi gainean gela txikak eratu behar da, hemen hildakoaren bizitzaren ohizko objetuak kokatuko dira.

100

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

SHABANTE HERRIA Shabante herria seguraski Hego Amerikako azken tribu indiar gerrazale handia da. Duela gutxi, 1950.urteko hamarkadan, bere izenak Brasilgo barneko behizainei eta kolonoei beldurra ematen zien, eta honen ondorioz, haien arbasoen aberriak diren lurzoruetatik ibiltzen den ibaiari “Rio das Mortes” edo”Heriotzen ibaia” esaten diote.

VIII. mendearen azken urteotan Shabante herriak kolonizatzaile europearrekin lehenengo aldiz harremana eduki zuen. Portugaldarrek urrea aurkitu zuten Goiás-en (gaur egungo Brasilia, herrialdeko hiriburua). Garai hartan, milaka Shabante bizi izaten ziren, Goiás-eko eskualdean, eta kolonizatzaileek alde hau hartzen saiatu zutenean abere-etxaldeak eraikitzeko, izugarrizko erresistentzia armatua egin zuten. Baina 1788.urtean, kontaktuen eta negoziaketen urte pasa ondoren Shabante azpi-tribu handi batek portugaldarrekin bakea egin zuen, eta misiolarien eta soldaduen babespean herriska batean finkatzea onartu zuten. Hasieran, bakean Portugalgo gobernua onartu zuten. Baina goiz hartutako erabakia ez zitzaien gustatu eta damutu zuten. Misiolariek eta soldaduek tratu txarra ematen zieten, autoritateek

X

101

ustiatu ohi zituzten eta gainera, elgorriak haiek dexematu zituen. Azkenean ehiztari erdi-nomada hauek, zeinek noizean behin beren herriskak aldatzen baitituzten, herriskaren barruan sartzeko ahaleginaren kontra jarri zuten eta 1800.urtean nagusitasuna apurtu zuten. Hurrengo 150 urtetan zehar borroka egiten zuten, mendebaldeko aurrerabide kolonialista gelditzeko.

Shabante herria erdiko taldearen indioak eta gê hizketakoak dira. Hauek, milaka urtetan zehar, Brasilgo erdiko goi-lauta-

dan bizi izaten ziren. Gê tribu guztiek ezaugarri eta ohitura antzeko asko dituzte: Shabante herriak, Krahósekin,

102

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

SAHABANTE HERRIA Kapaioekin, eta Kanelekin amankomunean gauza asko ditu eta Sherenteei ia guztiz berdin-berdinak dira. Gê hizkuntzako indiar guztiak bezala, Shabanteak korrikolariak oso onak dira, korrika egiten duten bitartean ehizakiak harrapatzeko gai dira. Airetik ikusitak, Shabanteen herriskek gurpil-itxurakoa dute. Gizonen bilerarako etxea erdian dago, handik kamioiak joaten dira, zeinek gurpilaren erradioak bezala kokaturik baitaude: zirkuluan inguratzen zaizkion txaboletarantz. Txabola hauen bakoitzean bi familia bizi dira. Eraikuntza hauek 5-7 metroko altuera izan ohi dute, eta sabaia palmondoaren hostoez estalita dago -erlauntza-itxurakoa-. Tribu honetan, gizonak paperik nagusiena du, ez beste Brasilgo tribuetan bezala, eta ondorioz, haien bilerako etxea herriskako ekintzaren erdigunea

103

da. Nerabeek, haien etxea bertan behera utzi baino lehen, eta gero ezkongabeen logelara joateko, hastapenerako errito-zeremonia jasan behar dute. Tribuak haiek kastitate zorrotza edukitzea nahi du eta huts egiten badute tal-

detik at kanporatuak izango dira. Iniziatuek etapa batzuk bizi dira, gazteak izatetik benetako gizonak izatera pasatuz, egoera hau hamazortzi urtekin lortzen dute. Ordutik Tribuaren Batzordean parte har dezakete. Sozialki, bai neskentzat bai mutilentzat kastitatea oso garrantzitsua da. Shabante dontzeilak apaindura berezia darama -lepoko-itxurakoa-, baina ezkontza baino lehen seduzitua bada, bere lepokoa galtzen da eta beste neskamota batean sartzen da: ezkontzatik at sexu-harremenak eduki ahal dutenak.

Bai mutilak bai neskak ezkontza-adinekoa ailegatzen direnean, Gizonen Batzordeak bikoteak aukeratzen ditu. Gizon ezkonberria bere emaztearen etxera joaten da, eta neskaren arrebekin edo familiarekin bizi diren beste emakumerekin ezkondu-harremanak ere izan ditzake; herriskako anaien talde bat arreben talde batekin ezkontzen denean konponketa perfektua gertatzen da. Brasilgo Konstituzioaren arabera, betidanik bizi diren eta ehiztatzen duten lurren gainean eskubideak dituzte, indiarrek. Garai batean plan bat egin zuten

104

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

SAHABANTE HERRIA Shabante lurraldea erreserba bihurtzeko, baina azkenean proiektu bat besterik ez zen. Shabante herriak kolonoen kontra borroka egiten utzi bezain laster, hauek Heriotzen ibaitik sartu ziren eta oso goiz Mato Grosso-ko estatuak Shabante herriko eskriturak saltzeari ekin zion, lehenengo Shabante eskualdeak, kostaldeko hirietatik etorri ziren arrantxo-nagusien eta espekulatzaileen jabetza pribatuak izatera pasatuz. Batzuetan, espekulatzaileek Shabante herrisken kontra erasoak antolatu zituzten, beren lurraldeak bertan behera uztera behartzeko. Hain larria izan zen egoera ezen 1960.urtean Shabanteen bi taldek Heriotzen ibaia gurutzatu zuten Salestar-misioetan babesteko (nahiz eta misiolariek Bororoak zaindu eta Bororoak Shabante herriaren etsaiak izan). Errefuxiatuen talde hauek ahulak eta adoragabetuak misiora etorri arren, handik aurrera beren onera itzuli ziren, berriro loratzen ari zen komunitatearen zati izanez. Salestar-Ordenaren misiolari italiarrek, trebetasun eta abileziaz, indiarrek beren bizimodua eta ohiturak kontserbatzea nahi izan zuten. Misioko etxeek indioen txaboletako ohizko kono-formakoa dute. Indioek ekintza bereziekin jarraitzen dituzte: lasterketa enborrekin. Orain gizonek,

105

praka motz urdinak edo gorriak daramatzate, eta halaber emakumeek soinekoak. Eskola garaian dauden umeek logela desberdinetan lo egiten dute: mutilak batean eta neskatilak bestean (baina beste garai batean - misiolariekin bizitzera joan baino lehengauza bera egingo zuketen). Misiolariek Shabate herriari nekazaritza-makinen erabilera irakatsi zioten, traktoreak eta zurgintzaren erremintak erabiltzetik, elikagaietako transformaziorako lantegiak erabiltzera. Indioen artean, Kristautasunaren irakaskuntzarekin akulturazio-prozesu azkarra eragiten ari da, eta nahiz eta haientzat onuragarria izan, haien ohizko bizimodua galtzen ari da. Dena den, kontutan hartu behar da misiolarien eginkizunak arrakasta ukaezina duela. Shabanteek, ehiztariak izatetik egoneko-nekazaritza praktikatzera pasatu dute eta nahiz eta nostalgia nabaritu, ondo elikaturik daude eta baikorrak dira. Tribuaren Batzordeak ihardunean jarraitzen du, eta tribuaren zuzenbideen alde borroka egiten du. 1973.urtean Gobernuak dekretu bat onartu zuen: Misio bien lurraldearen barruan zegoen lurra eta Heriotzen ibaiko iparraldeko bost erreserbak behin betiko bizilekuak izango zirela Shabante herriarentzat.

106

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

JEKUANAK Venezuelako hegoaldeko Jekuana herriak bere umeen hazkuntzan zainketa berezia du, honek helduengan inpartzialtasun bikaina eta izaera baketsua ekartzen ditu.

aiek pentsatzen dute haien ohiturak eta tradizioak oso onak direla giza-existentzia antolatzeko, eta modu honetan berezko, besteren edo inguruneko izatearen kontra joan gabe.Venezuela eta Brasilgo mugako eskualde osoan tribu hau errespetatua da: izugarrizko kanoazaleak eta arrantzaleak izateagatik. Normalean “Makiritare”-ak esaten zaie (ibaiko gizonak), baina Jekuanarena berezko izen tribala da. Beren herriska urrunetik Jekuana gizonek espedizio komertzial luzeetan untziratu ohi dituzte, batzuetan Piaroara arte, trukeak egiteko eta “curare”z hornitzeko, edo Arekunara arte hamaken bila joaten dira. Halako gauzen truke haiek arraunak ematen dituzte bukaera perfektu batekin eta matotoz egindak (egur arina)-. Jekuana herriak urarekin harreman hain handia du ezen eskualdeko ibai askok Jekuana izenak

H

107

daramatzaten eta herrialde osoan kanoei “curiara”k esaten dizkiete (Jekuana curiera hitzaren ustelkeria arina). Herriska batera ailegatzean, baita haien herriskara ere, berri asko dituzte tribuaren kideei kontatzeko, baina ohiturari jarraituz, bilera lasaitasunez eta duintasunez egin behar da. Gizonak isilka herriskan sartzen eta erdiko gunean jesarri ohi dira. Hantxe mugitu gabe geratzen dira herriskako bizimodu

lasaira moldatzeko. Bi ordu pasa eta gero, emakume bat joaten da eta tutik esan gabe, gizonen aurrean manioka uzten du. Nahiz eta goseak egon, pixkanaka-pixkanaka jateari ekiten diote, presarik gabe, emandako janari-apur bat utziz. Geroago pertsona bat edo bi haie-

kin bilduko dira. Gradualki jende gehiago taldean sartuko da eta elkarrizketa animatua , barrez beteta, sortuko da. Bazkaldu ondoren, bidaiazaleek haien hamakak etxe bateko erdian zintzilikatzen dituzte, eta gaua ematen dute ikasita eta gertatzen zitzaiena kontatuz. Nahiz

108

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

JEKUANAK eta denbora gutxi izan, informazio hau azkar herriskako jende guztiaren artean ibiltzen da -Nor ezkondu den eta norekin, nor hil den, nork egin duen kanoa berria etabar-, eta etorri berriei joan zirenetik gertatzen zena kontatzen die. Horrela berriak oso azkar joaten dira Jekuana herriskaz herriska. Jekuana herriska bakoitza familia bat eta talde batzuen artean ibiltzen da (berrehun pertsona inguru). Eta orokorrean ibai edo ur-korronte baten ondoan finkaturik daude. Herriska tipikoak bi edo hiru etxe handiak eta batzuk txikiak ditu. Etxe-mota aldatzen dira baina normalean konoformakoa dute eta erdiko zutoinaren ondoan eginak dira. Zutoin txikietako bi zirkulu zentrokidek Palmondoaren hostozko egindako sabaiaren habeei heltzen diete. Habe bakoitza liana-zatiekin loturik dago. Sabaiaren eraikuntza lana neketsu eta aspergarria da, eta gogaitasuna saihesteko -zeinek giza-izaerarekin estualdian dagoen egoeratzat hartzen baitute- Jakuana herriak lan luze bat jaialdi bihurtzen dute. Auzokoak gonbidatzen dituzte eta edari eta janari asko prestatzen dituzte. Gaua ematen dute edanez, eta dantza eginez, gainera zutoinak igurtzi ohi dituzte zorte ona erakartzeko. Hurrengo egunean gizonak eta mutilak aldamioetara igotzen dira sabaia eraikitzeko, normalean taldeka egiten dute,

109

izan ere, lana berriketa eta txantxen artean errazagoa da, batera lianak lotzen dituzte. Nekaduraren sintomak edo asperraldia agertu bezain laster aldamioetatik jaisten dira ekintza aldatzeko -dantza egiteko edo danborra jotzeko-, eta berriro apeta dutenean lanari ekiten diote. Modu honetan sabairik handiena ahaleginik gabe egiten da eta batera auzokoen artean adiskidetasunaren loturak gehitzen dira. Etxeko erdiko aldea hutsik mantentzen da, gonbidatuak harrera egiteko, aitiztik bertakoen hamakak erdiko aldearen inguruan kokatzen dira. Etxeak Jekuana herriaren kosmologian papera oso garrantzitsua du: erdiko zutoinak mendi altua irudikatzen du, zeinek mendebaldean baitago, Jakuana herriak pentsatzen du Unibertsoko erdia dela. Mendia bezala, zutoina zerura arte ailegatzen da eta bere gainean zortzi zeruak kokatzen dira.. Kushuk -Tximino Erregea- zerurik altuenera arte igo zuen Whenadih-i Eguzki Erregeari- bisita egiteko, eta itzultzean sekretu baliotsua ekarri zuen: maniokaren sustrai pozoitsua ogi bihurtzeko sekretua. (Orinocoko eta Amazoniako tribu askorentzat ogia elikaduraren oinarria da). Prestaketa emakumeei dagokie, ekintza luzea da eta horretarako denbora handia eman behar dute. Whenadih-ek Gizonaren arraza ere

fundatu zuen. Lurrara joan zenean bakarrik alderrai ibiltzen zen ibai batera ailegatu arte, eta uretan lehenengo emaku-

mea ikusi zuen. Askotan ateratzeko esan zion, baina bera, irtirina, irauntzen zen, horregatik Eguzki Erregeak lianen bidez

110

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

JEKUANAK

tranpa egin zuen -gaur egun indiarrek egiten duten bezala-, tutu-formakoaz, manioka zuku pozoitsua ateratzeko. Barruan lepoko-bihi batzuk kokatu zituen emakumea tentatzeko, eta bera hurbildu zenean Erregeak heldu zion eta uretatik at atera zuen. Denboraren poderioz, Whenadih-en emakumea alaba eta seme batez erditu zen, eta egun batean, gurasoak urrun zeudenean, Adosa -izpiritu mal-

111

tzur bat- umeen ondoan hurbildu zen eta banana beltzekin tentatu zituen haiek bazekiten fruitu debekatua zela. Whenadih etorri zenean, bota zituen. “horregatik -Jekuanek esaten dute- txikiak gara, umeengandik etortzen garelako”. Jekuana herriaren artean seme-alaben hazkuntzaren zentzua bizitzaren aspektu liluragarrienetarikoa da. Jaio zenetik, umea beti bere amaren edo

beste pertsona baten edo beste umeren besoetan egoten da, (berdin da esnaturik edo lotan egotea besoetan egoteko). Modu honetan, gizakion soinuekin, sentsasioekin edo bizitza-erritmoarekin beti harremanetan egoten da, inoiz ez dute bertan behera utzi bakarrik negar egiteko. Ibiltzen hasi denerako lehen eskuko eskarmentua eduki badauka. Jekuana umeek helduekin eta beste umeekin ikasten dute. Haiek jendeak nola lan egiten duen eta nola bizi den ikusten dute, eta hazten diren einean mailaz maila

ardura gehiago hartzen dute eta haien taldean pixkanaka-pixkanaka ekarpen gehiago egiten dute. Modu honetan hiru urteko neskak egunero emakumeek eta neskatilek nola egiten duten manioka ikusten du, edozein egunetan zati bat hartuko du eta arraspatzeari ekingo dio. Portaera hau ez da izango harritzekoa, justu kontrakoa, portaera solidarioa . Haientzak donari nagusia ez da gorespena, berezko trebetasuna baizik, baita besteen konfidantza ere. Nahiz eta familiako harremana oso gogo-

112

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

JEKUANAK rrak izan, gurasoek ez dute gehiago hitz egiten umeekin. Elkarrizketa, ohizko elkarrizketak izan ezik “emaidazu hori edo oraintxe bertan goaz, adibidez”. Adin berdinako jendearen artean gertatzen dira.Zaharrenek, jakintsuenak direnez, asko hitz egiten dute, baina beste aldetik, ume batek edozein gauza garrantzitsu esan behar badu ez dauka lotsarik gauza hori esateko eta bere mezua begirunez eta arduraz entzunda izango da. Mutil batek hogei urte baino lehen ezkondu nahi duenean eta neska gazteak onartzen badu, bikoteak egin dezake, baino lehenegoz mutilak merkataritza-espedizio luze batean parte hartu behar du, emazte bat ez ezik familia ere mantentzeko gai dela frogatzeko. Gero, basora ehiza egitera joango da eta harrapatutako ehizakiak, zeremoniarik edo laudoriorik gabe, emaztearen familiari eskainiko dizkio. Haiek ehizakiak prestatzen duten bitartean edo jateari ekiten dietenean, berak ez dauka jakin-nahirik. Agian, puska bat eskainiko liokete, baina berak arbuiatu ohi du. Haiek berriro esaten diote eta berak esan ohi du “Beno, beharbada gero”. Azkenean, hozkada onartzen du eta mahaikide bihurtzen da, honekin bere familia berrian sartuta izan da. Tokatzen zaion etxeko aldean bere hamaka esekitzen du eta lo egitera doa. Gero gaue-

113

an, bere emazgaiari xuxurlatzen dio berarekin oheratzeko, baina neskak ezetz esaten dio. Bigarrean aldiz esango dio eta gauza bera gertatuko da, baina hirugarrenean agian esango dio “Beno, baina bakarrik minutu bat”, eta horrela ezkontza-eginbideak bete ohi dituzte. Beste herri batzuek bezala, ez dute hitz idatzirik erabiltzen, Jekuanek hiztegi oso zehaztuta dute gauza guztiak esateko: badaukate hitz bat, hatz erakuslearen erdiko artikulazioaren goiko aldea deskribatzeko. Beren kulturaren zati oso garrantzitsua da ura, baita berarekin zerikusirik duten gauza guztiak ere. Nahiz eta herri hau nekazaritza eta batzuetan ehiza praktikatu, arrantzale adituak dira eta kanoak eta arraunak egiteko oso trebeak dira. Jekuana herria eta Sanema, Janomami edo Janomamö-en desberdintasunen artean garrantzitsuena ura da. Tradizionalki urak Sanema herriari beldurra ematen dio eta haiek bere etxeak uretatik urrunak egiten dituzte (urkorronte txiki izan arren). Horregatik oihanean -non ez dagoen biderik- oso zaila da hauek aurkitzea. Komunikazio errazarik ezak klan hauei kalte handia egiten die. Klan hauek normalean beti borrokan daude. Herrisken artean triskantzak ez dira harritzekoa, ia beti emakumeen lapurketagatik gertatzen dira. Baina Sanema herriak inoiz erasotzen

dio Jekuana herriari, izan ere, goi-mailako izakitzat hartzen ditu. Kontrapartida bezala, Jekuana herriak Sanema herria menpekotzat hartzen du eta “tximino zikinak” esaten diete, inoiz ez direlako garbitzen, haiek, ordea, ibaian egunero garbitzen dira. Baina nahiz eta Jekuana herriak gizarte-nagusitasuna eduki eta Sanema herriak ohitura bortitzak eduki, azken hauen bizitza izpirituala askoz aberatsagoa da. Haien artean Xaman asko daude, hain zuzen ere; haien ezaguera izpiritualaren maila oso handia da, zer esanik ez!, Jekuanen artean, aitzitik, herriska bakoitzean batzuetan Xamanarik ere ez dago. Xaman batek eskatzen duen disziplina Jekuana herriaren izaera alaiaren kontra egongo litzateke. Sanema herriak ez bezala, Jekuana

herriak bere nagusitasunean konfidantza osoa du. Haiek pentsatzen dute beraiek eguzkiaren zaindari bakarrak direla, eta norbaitek suntsitzea nahi baditu astro honen indarkerian eroriko litzatekeela. Astro hau Lurrara joango litzateke eta hantxe zeuden gauza guztiak erre egingo lituzke. Haien bizimodu harmoniotsuarekin eredu bat eskaintzen dute, metodo honetatik mendebaldeko gizarteak asko ikas lezake .Baina beste herri tribal askotan bezala haien egunak amaitzear daude, handinahiagatik eta mendebaldeko zibilizazio ez hain harmoniotsuagatik, zeinek apurka-apurka basoa kentzen baitie.

114

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KRAOAK Amazoniako oihan trinkoen artean eta Brasilgo iparrekialdeko eguzkia, zeinek lurra kiskaltzen baitu, sabana zabala hedatzen da. Brasilen sartu ziren kolono boladak ez zuen belar idorrezko eskualdea hau jakin. Ondorioz, Kraoak eta haiekin ahaideturik zeuden beste tribu batzuk, Kanelak eta Apinageak denbora handia egon ziren kanpoko munduarekin harremanik gabe, bakarrik ganaduzale zuri gutxirekin.

alde osoari “ekialdeko tinbirak”esaten diote, soroko tribuek hizkuntza, ohiturak eta itxura antzekoak dituzte. Kraoak, adibidez, herri atletikoa dira, altuera handikoa eta itxura onekoa. Burezur-mota eta eskeletoa Lagoa Santa Gizonarena dira. Bere fosilek 10.000 urteko antzinatasuna dute Karbono-14arekin egin zuten kalkuluen arabera-, eta Brasilgo erdiko goi-lautadako kobetan kontserbatzen dira. Ekialdeko Tinbirak bezala, Krahoek gê hizkera hitz egiten dute, Brasilgo lehenengo biztanleen hizkuntza zela pentsatzen da. Krahoek duten bizimodua sabanako biziraupenean moldatuta dago. Amazoniako oihaneko Amerindiarrek ez bezala, hauek inoiz ez dute hamakarik erabiltzen, aitzitik, lurzoruan kokatzen dituzten ihizko zerrietan lo egiten dute baita oholtzen gainean ere.

T

115

Haiek ehiztariak eta biltzaileak dira batez ere, baina arrantzaleak eta nekazariak ez hainbeste. Daukaten arkuaren erabilera oso ona da. Baina haien erabilerik handiena, lasterketetan ikus daiteke; gizonak oso bizkorrak dira eta haien lurraldean bizi diren espezie asko harrapatzeko gai dira. Kraho herriska batek beti simetria dotorea aurkezten du. Zirkulu oso

116

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KRAOAK

handi batean altxatzen da -400 m-ko diametroa-, bere perimetroaren barruan dauden etxeak distantzia berdinean daude, eta guztiek barrurantz begiratzen dute. Erdiko soilune batetik etxe bakoitzerantz joaten dira bideskak, gurdi-gurpilaren erradioak izango balira bezala. Kraho herria kono-formako etxoletan bizi izan ohi zen, lastozko edo belarrezko sabaiekin, baina azken aldian oinplano angeluzuzenekoak hartu dituzte baita arrantxo-jabe zurien sabai

117

bikezkatuak ere. Baina zabaiak eta hormak beti moduan egiten dituzte. Herriska eragiten duen zirkuluko erdialdean batzar tribalak, zeremoniak eta futbol-partiduak egiten dituzte. Perimetroan zehar ibiltzen den bidean kirola tradizionalagoa praktikatzen dute. XVIII. mendean Portugalgo konkistatzaileek deskribatu egin zuten: bi talde lagunek aipatutako bidetik korrika egiten dute -sorbalden gainean buriti palmondoaren enbor trinkoa eramanez-, enbor hau barril-petrolioa

bezain handia da. Herriska, bi aldetan zatiturik geratzen da, alde bakoitzetik talde bat ateratzen da eta batera haien zama astuna txandaka eraman behar dute helmugara ailegatu arte. Lasterketa amaitu bezain laster, enborrak botatzen dituzte eta handik gertu ibiltzen dira, ahaleginik egin ez balute bezala. Ematen du ez diela ardura irabazi ala galdu . Ia nolakoa den bizitza Kraho herriska batean jakiteko, onena da familia baten eguneroko eginkizunak ikustea. Etxola bakoitzean familia handia dago, senaremazte heldua, haien alabekin, seme ezkongabeekin, suhiekin -alabekin

ezkontzean neskaren familian sartzen dira-, eta bilobak. Senar-emazte heldua oholtza batean lo egiten du, eta beste bikoteek beren seme-alabekin beste oholtza batzuk hartzen dituzte; ezkongabeek etxolatik at lo egiten dute -estalperik gabe- , zerrien gainean. Egunsentian herriska esnatzen da eta mundu guztia alboko ibaira bainatzera joaten da. Emakumeek urez betetako kalabazekin etortzen dira. Ibaitik itzultzean gizon helduak herriskako erdialdeko zirkuluan biltzen dira. Hantxe eguneko ekintzei buruz hitz egiten dituzte. Hau gertatzen den

118

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KRAOAK bitartean, emakumeek maniokazko opilak prestatzen dituzte kazoletan. Biltzarra amaitu ondoren, gizon ezkonduak beren amaren etxera joaten dira eta ez beren emaztegaien etxerantz non lo egin baitute- han gosaltzen dute eta beren ahaideekin hitz egiten dute. Gizonek umeekin jolasten dute, janari gehiago nahi badute emakumeen saskietan bilatzen dute, gero erretzen eta hitz egiten dute. Goizeko zortzietan gutxi gora-behera, mundu guztia lan egiteko prest dago. Biltzar tribalak erabakitzen badu egun hori ehizarako eguna dela, gizon baliagarri guztiak ehiza egitera joaten dira, eskopeta zahar batzuekin armatuak edo aihotzekin armadiloen babeslekua irekitzeko. Zaharrak herriskan geratzen dira eta zerriak ehotzeari ekiten diote. Emakume batzuk beren landatzeetara joaten dira manioka sustraiak ateratzeko edo zuhaitz batzuen fruituak biltzeko, hori egiten duten bitartean, amamak beren bilobak zaintzen dituzte, neskatilei abestiak irakatsiz eta umeen jokuak begiratuz. Goizeko bederatzietan gutxi gorabehera, herriska hutsik dago -zaharrak , umeak, txerri batzuk eta eskortako hegaztiak izan ezik-. Goizeko azken orduetan, emakumeak etxeratzen dira eta manioka birrintzen dute, uretan uzteko eta horrela azido

119

pozoitsuak kentzeko. Arratsaldeko lauretan gutxi gora-behera, gizonak etxeratzen dira. Bideko azken aldea korrika egiten dute enborrez bizkarreratuak. Herriska ailegatzen diren bezain laster -nekatuak eta berotuakerrekara bainatzera joaten dira. Ehizatutako animaliak gizon eta beren familia guztien artean banatzen dira. Berehala emakumeek arratsaldeko janaria prestatzeari ekiten diote. Iluntzean, Kraho herriskako biztanle gehienek beren etxolatik at hitz egiteari ekiten diote. Batzuetan gazte- talde batzuek herriskaren inguruan buelta batzuk ematen dituzte jendea gonbidatuz haiekin erdiko enparantzara joateko dantza egitera eta abestera. Herriskako baladen abeslariek musika zuzentzen dute, eta kalabazaz egindako karrakekin erritmoa eramaten dute. Normalean gau-emanaldiak gaueko bederatzietan amitu ohi dira -jai bereziak izan ezik-. XVIII. mendearen amaieratik, Tinbira tribuek Portugalgo arrantxo-jabeekin harremanak izan dituzte, garai horretan Kraho herriak zurien alde eta beste tribu batzuen kontra borroka egin zuen. Tribu hauek ohizko ondasunen nukleo kontserbatzen dituzte, alde batetik haien lurrak kostaldeko eta mehatzeko eskualdetik oso urrun geratzeagatik, eta beste aldetik lurzo-

120

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KRAOAK rua nekazaritzarako oso txiroa izateagatik. Zorte ona eduki zuten. Izan ere, gizon zuriekin harremanak izan zutenerako kolonoek indio asko esklabo bihurtu zituzten haien landatzeetan lan egiteko. Baina FUNAI-k ( Indioa babesteko zerbitzua da) 1910.urtean, Tinbira tribuen lurraldeak erreserbatzat hartu zituen. Nahiz eta erakunde honek akats asko eduki, Kraho herriak bere biziraupena zortzen dio. Gaur egun tribu honen populazioa egonkortu da eta 600 indibiduoren bat dira. XIX.mendean zehar Brasilgo enperadoreak Kraho nagusiei uniforme militarrak eman zizkien. Tribuaren gazteek inperioko hiriburura arte (Rio de Janeiro) makina bat kilometro egin zituzten jantziak, erremintak eta armak eskatzeko. Egoera gutxi aldatu da: Gaur egungo Brasilgo Gobernuak sorterriko poliziari uniforme kaki

121

paramilitarrak ematen dizkio, eta Amerindiar hauek hiriburura (orain Brasilia) bidaia egiten jarraitzen dute gauzak erosteko eta agintariei laguntza eskatzeko. Kraho erreserban, lurralde etzeak direla, bost herriska daude, FUNAI-ren administratibo-gune bat, ikastola, eta kontsultategi txiki bat (oso gutxitan irakasle eta mediku batzuek bisita egiten dutela). Osasun-arazorik handiena da tuberkulosia. Ehiza urri izaten hasten da, baina momentuz Kraho herriaren artean ez dago proteinarik eza. Arrantxo askok erreserba inguratzen

dute baina indiarrak ez daude prest animalien hazkuntza egiteko (eskala handiz). Kolono berrien artaldeak erreserba inbaditzeko beti prest daude. Egoera honek Kanela herrian ezbeharra ekarri zuen (Kraho herriarekin ahaideturik zegoen tribu bat). 1963ko otsailaren Kee-jwei igarleak Kanela herriari esan zion erditzeko zorian zegoen umeak berari mezu batzuk esan zizkiola, eta tribuko heroiak -Aujue- umeari esan ziola lehenengoz. Seinale batzuek bere naturaz-gaindiko potereari buruz konbentzitu zituzten. Kee-jweik indiar eta “zibilizatu”-en arteko

122

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KRAOAK alderanzketa profetizatu zuen, horrela gizon zuriek ehizari ekingo zioketen, eta indiarrek hirietan, autobusetan eta hegazkinetan besteen lekua hartuko zuketen. Kee-jwei nortasun handiko emakume liraina eta polita zen . Bere mezuek ikaratu zituzten, ondorio bezala gurtza garatu zuten -mendebaldeko dantzekin, baita indiarrak ere. Kee-jweik esan diete Aujek esan ziola Indiarrek zurien ganadua har eta jan zezaketela errepresaliarik gabe. Aujek arrantxo-jabeen tiroak desbideratuko zituzkeen eta urari eta suari arao eginez herriska zaintzeko. Kanela herriko herriska guztietatik sekta hedatu zen. Igarleak aholkatu zien beren zaldiak, ehizarako eskopetak, eta jantziak erosteko hornidurak saldu behar zituztela, modu honetan gizarte-ordena aldatuko den egunerako prest egoteko. Bost hilabetetan zehar gurtza berriak tribuaren irudimena liluratu zuen eta beraiengan konfidantzaren izpiritu berria eman zion baita gizon zurien kontrako prebentzioa ere. Dantzarako zeremonia luzeak egon ziren -tribuaren sinesmen batzuen oroitzapenak eta zigorrak hainbat delitutarako-. 1963ko uztailaren 50 abelburu hil zituzten jadanik. Brasilgo arrantxojabeek abisu batzuk egin zizkieten -

123

mendekuak-. Azkenean. Uztailaren 7 eta 12 ren artean, arrantxo-jabeek Kanela herriaren kontra eraso bat egin zuten, momentu horretan kanela herriak ez zuen eskopetarik. Beren etxeak erre zituzten, lau indiar hil zituzten eta makina bat zautitu. FUNAI-k parte hartu zuen eta erasoa geldiarazteko eta Kanelak Guajajara indiarren erreserbara eramateko (azken hauek Tupi hizkera zuten). Mugimendu mesianikoa geldituta geratzen zen. Bai Kraho herriak bai Kanela herriak ados jarri behar dute inguratzen zaien gizarte oldakorrarekin. Azken mendeetan zegoen kontserbadorismoak bere kultura tribala ikutu gabe mantendu du, baina seguraski topatzen dituzten aldaketa batzuei eutsiko dizkiote. Gaur egun gizonek praka motza eta alkandora daramatzate, baina emakume gehienek gonak -besterik ez-daramatzate. Gezien eta Benabloen truke eskopetak daude. Baina Bai Krahoek bai Kanelek ehiztatu nahi dituzten harrapakinak jarraitzeko ohitura dute. Haiek bere erreserbaren barruan entitate desberdintzat bizi izaten jarraitzen nahi dutenenez bere kultura tribalaren mamia kontserbatu dute. Beren kontserbadorismoari esker, azken mendeetan beren gizartea babesten lortu dute eta etorkizunean gauza bera egin dezakete.

124

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KREEN-AKARORE HERRIAK Orain dela gutxi arte, arroko oihan handian bertako indiar asko kanpoko mundutik isolaturik egon ziren. 1973ko martxoan Kreen-Akarore herriarekin harremana hartu zen lehenengo aldiz. Kontaktu hau hain hondagarria izan zen ezen bi urte buruan indiar hauen kopurua 150 tik 79 ra jaitsi zen. Bizirik geratu diren Kreen-Akaroreak jatorrizko lurraldetik erreserba batera eramanak izan dira -nahiko urrun-. eren hizkera gê talde linguistikokoa da. Nahiz eta ia beren elikagai guztiak landatzeetan landatu, beren dieta ehizaren eta biltzearen bidez osatzen dute. Beren bizimodua ingurunean oso ondo moldatua dago eta tresna gutxi behar dituzte bizitzeko, izan ere, oihanak beren behartasun guztiak asetzen ditu. Lehenengo aire-miaketek bi finkapenen existentzia ezagutarazi zuten, batetik bestera 50 km zeuden eta Peixoto ibaiko ertz kontrakoetan finkaturik (Teles Pires-eko ibaiadar bat). Oinarri mugiezin hauetatik, KreenAkaroreek ehizarako espedizioak egiten zituzten, batzuetan hiru hilabete zirauten. Espedizio hauetan emakumeek herriskako elikagaien fardelak eramaten dituzte, gizonek, aitzitik, mazo luzeak eramaten zituzten eta adi-adi egoten ziren -etsaiagatik-. Txukahameiak -beren auzokorik hurbilenak- haiekin topatzeko egun batzuk eman behar izaten zituzten eta ekialderantz joan. Dena den, beren etsairik txarrenak ziren. “Kreen-Akarore” hitza Txukahamei hitza da eta “ile motza” esan nahi du.

B

125

1967.urtean Kreen-Akarore herriska batek eraso bat hartu zuen eta 15 biztanle baino gehiago hil ziren.. Dena den, herri honentzako mehatxu nagusia ez da beste indiarrena, mundu zibilizatuarena baino. Gaurko hamarkadaren lehenengo urteetan zehar, errepidesare baten eraikuntza hasi zen, arro guztia ekonomi-garapenera irekitzeko. Proiektatutako errepideek mapatik geziak bezala- gurutzatzen dute eta haietariko batek Kreen-Akakore herriaren erdi-erditik pasatuz. Esate baterako, Trans errepideko gurutze bat, Kreen-

Akaroreen herriska nagusitik 30 km-ra bakarrik egoten da. Indiarren biziraupena bermatzeko, pertsona ospetsu batzuek erlojuaren kontra borroka egin zuten

haiei gizon zuriek eramaten zituzten gaixotasunen kontra txertoa jartzeko. Orlando eta Claudio Villas Boas anaiek geroago Xingu-ko erreserba indiarraren

126

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KREEN-AKARORE HERRIAK sorkuntzagatik Bake- Nobel Saria irabazi zutenak- lan hori hartu zuten. Hauek kanpamentu bat altxatu zuten (pôsto) Peixoto ibaiaren ondoan, bi Kreen-Akarore herrisken artean. Baina lehengo aldiz indiarren finkapen nagusienaren ondoan hurbildu zirenean, indiarrak oihanaren barurrantz joan ziren. 1971. urtean, Claudio Villas Boasek FUNAI-ren laguntzarekin berriro saiatu zuen. Garai hartan CuyabáCachimbo-Santarem errepidea eraikitzen zuen talde aurrendariaren aurretik joan zen. Baina gero FUNAI-rekin eduki zuen arazo batengatik Apoena Meirelles-ek ordezkatu zuen -hau Brasiliako gazte bat zen, zeinek indiarren artean irakatsita izan zen-. Indiarren ehiza-pistetan zehar, puntu estrategikoetan aterpe zakarrak -tapirisak- altxatzen ziren, non gizon zuriek opariak uzten zituzten. Gero aterpe horiek bisitatu zuten ia zerbait falta ziren eta oparien truke zerbait utzi bazuten. Behar ez zituzten gauzak KreenAkarorek arbuiatu zuten, eta balio zitzaiena bakarrik eraman zuten (aizkorak, artaziak, ehizarako ganibetak). Haien truke bi edo hiru mazo handiak utzi zituzten (2-3 metroko luzera). Joku liluragarri horrek denboraren batean iraundu zuen. Talde europear murriztu honek eta laguntzen zioten Shabanteek pentsatzen zuten Kreen-

127

Akarorek beren gordelekuetatik begiratzen zietela. 1973ko maiatzaren lehena Apoenak Peixoto ibaitik kanoaz bere eguneroko bidea egiten zuen bitartean ertz batetik ahotsak entzun zituen. Apoenak biratu egin zuen. Bera eta bere laguntzaileak ertzera ailegatu zirenean 6 gazte gerlati ikusi zituzten -beltzez margoturik burutik oinetarainoarkuak eta geziak eramanez. Gerlatien atzetik bi emakume zahar eta ume bat zeuden. Kondairaren kontra zeinek “eraldoi”-ei buruz hitz egiten baitu, Kreen-Akarore horiek 1´80 m-ko garaiera zuten eta emakumeek altura txikiagoa zuten. Lehorrean, Apoenak -alai eta irritsua- pausu batzuk haiengana eman zituen eta tximinoaren hortzezko lepokoa eskaini zien (Zinta luzea indiarrek eman zioten Apoenari), KreenAkaroreek lepokoaren truke plantain egosiak eman zizkieten). Hurrengo egunetan harreman gehiago esartzen ziren, Peixoto ibaiaren ondoan zegoen aterpean batez ere. Beharbada, elkartzerik garrantzitsuena Ekainaren lauan gertatu zen, 30-40 KreenAkarore Peixoto ibaiaren kontrako ertzean agertu zirenean. Apoenak konbentzitu zien bera eta laguntzaile batzuk haiekin eramateko. Sei ordu pasa ondoren taldea herriskaren inguruetara ailegatu zen. Bere biztanleen lehenengo erreakzioa oihanera ihes

egitea izan zen, baina bere tribuaren kideek haien koldarkeriari izeka egiten ziote etxeratu ziren. Nagusi gazte batek ongi etorri ofiziala eman zien. Nahiz eta herriska hilabete batzuk atzerago bertan behera utzita egon , etxe batzuk berregindak izan ziren, baina errealitatean etxeak ez ziren, bananondoaren hostozko aterpeak baizik. Gero egurrezko armazoiaren gainean muntatu zituzten. Iluntzean, Apoenarekin etorritako indiarrek suaren inguruan eta anfitrioien aurrean abesten eta dantza egiten zuten. KreenAkarore gerlatiek -beltzez margoturik- gerlaren abesti bat intonatuz mesedea itzuli zieten, haien errepikak esaten zuen “Watuva, Watuva-hum, hum”. KreenAkaroreen dantzak Shabanteen musikarekin egiaztatzen zuen -biziagoa eta landuagoa-. Gau hartan bisitari gutxik lo egin zezaketen, izan ere, haiek pentsatzen zuten

Kreen-Akaroreek begiratzen zietela -haiek inguruetatik patruilatu ziren mazo luzeekin lurzoruan kolpeak emanez. Hurrengo goizean, giro lasaiago batean, espedizioko kideek anfitrionekin adiskidetasuna egin zuten, indiarrek enborren tradizoiarena kontatu zieten. Honek Kraho eta Kanela herriaren arteko harremana iradoki zuen , gê hizkeraz beste tribu batzuek zeinek iparrekialderantz 1600 km-ra talde kontrakoen artean enborren lasterketa egiten baitzituzten. Herriskaren biztanle batzuek ziztada septikoak zituzten, aldea eltxoz beteta zegoelako.Espedizioko kideek konbentzitu zieten hauts sulfamidikoak zaurietan botatzeko. Urace-k -Shabante indiar batek, zeinek medikuntzaren ezaguerak baitzituengaixorik larrienak zaindu zituen. Espedizioa aterpera etxeratu zenean Kreen-Akaroreekin komunikazio arrunta ezarri zen, Haietariko talde bat “tapiri”-an

128

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

KREEN-AKARORE HERRIAK finkatu zen eta horrela ,maiz, bisitak egin zitzakeen aterpera. Indiarrek eskatu zuten gauza guztiak ematen zizkieten. Gehien gustatzen zitzaien janarietariko bat azukrea zen, uretan urtu zuten, basoko eztia izan balitz bezala Beste aldetik, behar zituzten gauza bakarrak beren kulturarekin erlazionaturik zeudenak ziren. Zigarroak eta kafea arbuiatu zituzten baina linternek -gauetatik ikusteko- liluratu zituzten. “Jaguarraren begiak” esaten diete. Dena den, egunean itzaltzeko premia ez zuten ikusten, pila lehorrak goiz amaitzen ziren eta bertan behera uzten zituzten. Herri honek oparitutako objektuekin ez zuten arreta handirik, eta gauza gehiago “pôsto”-ra eskatzera joan nahi zuten, zeuzkatenak kontserbatu egin beharrean. “Zibilizatuak” agertu baino lehen, oihanak haien behar material guztiak asetzen zituen. Mazo bat galdutzekotan beste bat egin zezaketen, baiak hartzera joatekotan, palmon-

129

doaren hostoz egindako saski bat erabiltzen zuten. Gauza guztiak ordezka zitezkeen . Kreen-Akaroreek ez zuten zeramikarik, beste tribu batzuek ez bezala . Ez zuten hamakarik eta lurzo-

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

ruan lo egiteko, bananondoren hostoak erabiltzen zituzten etzalekuak egiteko. “Zibilizatu”en itxurazko eskuzabaltasuna hain handia zen, ezen Kreen-Akororeen hasierako apaltasuna aldatu izan zen eta gero eta eskaera gehiago egiten zieten. “Pôsto”-ko izakinak agortu zirenean, hurrengo hegazkinaren etorria itxaron behar izango zutela konbenzitzea asko kostatu zitzaien. Zurien portaerak harritu zituen baina arrokazko leherketaren burrunbagatik gehitu egin zen, dena den beharrezkoa zen oihaneko errepide berria egiteko. Kreen-Akaroreen mundura goitik behera joaten zen. Horregatik ez zuten amaitu herriska nagusiaren eraikuntza, ez zuten landatu hazirik hurrengo urtean uzta lortzeko. Tribua gero eta urduriago sentitzen zen. Talde disidente batek iparrekialderantz migratu zuen asentamendu berria egiteko, hori egiten zuten bitartean, herriska handi eta txikiaren harremanak hondatzen ari ziren eta azkenean bakoitzak bere kabuz joan zen. Krekon -hegoaldeko herriskako nagusi zahar bat- bere familiarekin pôstoan babestu zen, geroago, Lucrecia bi ume txikiekin ailegatu zen. Orduan herriska nagusitik Kukrite nagusia etorri zen eta konbentzitu zuen berarekin itzultzeko, baina egun gutxi barru hil zutelako surrumurrua agertu zen. Ematen zuen, bi herrisken artean guda lehertzeko zorian zegoela, baina azkenean Krekon-ek haiek pakea egitea lortu zuen –pôsto-ko ardunen laguntzari esker, baina hauek indargabeak sentitzen ziren hondamendia saihesteko. Azaroaren seian, herriska

berriko Kreen-Akarore batzuk errepide inguruetatik ikusita zeudelako berria eman zuten. Nahiz eta oraingoz haiek indiarrek konbentzitu herriskara joateko, eraikuntzaren kanpamentura itzuliko zirela esan zieten -non soldaduek harrera ona eman zieten-.Tribu guztiak gripe, elgorri edo tuberkusosiagatik hiltzeko arriskua oso handia zen. Izan ere, oraingoz FUNAI-ko sendagileak ez zituen beharrezko gauza guztiak eraman, txertaketa egiteko. Egoera honen kontrola oso azkar hondatu zen, Pôsto-ko nagusia bi aldiz alderatuta izan zelako, batez ere, - Brasilean FUNAIko buruzagiak eskatuta-. Antonio Campinas, adibidez, kargutik kenduta izan zen, bere babesaren menpean zeuden emakume indiarrekin sexu-harremanak mantendu zituelako. Une horretan, Claudio Villas Boas-ek parte hartu zuen. Azkenean, haien bizimodu zaharra mantentzeko nahian ibili ziren KreenAkaroreek proposamen bat onartu zuten: Xingu erreserbara taldeka joatea. Gripeak jota zutenean jadanik eta gaixotasunak indiar asko hil zituenean, KreenAkaroreak lurralde berrirantz joaten ziren. 1975eko urtarrilean, 79 Kreen-Akarore geratu ziren eta hegazkinez bere etxe berrira arte eraman zituzten - haien ohizko lurraldetik 300 km-ra- Hantxe batzorde handiak harrera eman zien. Rauni Txukahameien nagusia- komiteko buru ibili zen. Aitzinean indiar hauek haien etsairik txarrenak izan ziren. Gau hartan jai handia ospatu zen. Kreen-Akaroreei beren etxe berrian harrera bikaina eman zieten

130

// HEGO AMERIKAKO HERRIAK

A U R K I B I D E A

Heriotzarako erritoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32

KAPAIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34-40 HEGO AMERIKAKO HERRIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 Sexu-delitoiak

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38

XINGUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2-9 TARAHUMARAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41-47 Xirularen izpiritua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 Estatu batuetako indiotzat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 Hileta-erritoiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 Lana, jaiak eta erlijiotasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 Lehenengo hilekoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 LAKANDONAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48-55 JIBAROAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10-15 Herri basati txikia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 Jibaroentzako arima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 Historia konplexua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 Buruen murrizketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 Lana, jaiak eta erlijiotasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 IANOMAMIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16-21 KETXUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56-63 Komunitate txikiak eta autosufizienteak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 Inkengandik ondorengoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 Usadio gerrezalea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 Animaliak eta janaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 Etorkizun zalantzagarria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 HAITIARRAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64-69 BAUPEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29-26 Deabruaren gurtza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66 Hizkuntzak, taldekoa, taldekoa izatea esan nahi du . . . . . . . . . . . . . . .23 Buduaren erritoiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68 Herri-etxea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Errito-zeremoniak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 GUAJIROAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70-75 Gatz eta igeltsu-erauzketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72 AMAUHAKAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27-33 Janzkera beharrezkoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 Lisiar poligamikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 Gizarte matriarkala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 Ia-ia jantzirik gabe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30

131

132

KOGIAK

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76-83

Soroa guztia da . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78 Kosmogonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81 Kogi unibertsoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82

SERIAK

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84-90

Arrantzaleak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86 Etxebizitza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88 Mitoak eta ezkontzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90

KANPAK

HEGO AMERIKAKO HERRIAK

// HEGO AMERIKAKO HERRIAK

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91-95

Ehiza ekologiko eta gizatiarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93 Etxe bakunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94

KUNA INDIARRAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96-99 Gizarte matriarkala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99

SHABANTE HERRIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100-105

JEKUANAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106-113

KRAOAK

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114-123

KREEN-AKAROREK-HERRIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124-129

AURKIBIDEA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130

133

134

F

ernando Pedro Pérez, 60ko hamarkadaren hasieran Bilboko auzo batean jaioa –Zorrotzan-, txikitatik naturaren deiadarra sentitzen hasi zen.. Oso goiz bere zaletasun, grina bihurtuta, eta gero, bere bizitza ulertzeko modu bakarra, Zierbenako portu txikian hasi zen -Bilboko Abran-. Orduko Zorrotzako apaiza urpekari aurrendari gasteiztarraren eskutik –Fidel Korta- egin zuen, Fernandok. Goizeko bederatzietan lehenengo meza ospatu ondoren, udako egun guztiak, eguzkiak bere izpiak ikusten uzten zituenean, Fidelek bere ardurapekoarekin- Fernando-, eta bere Seat 600 hartuz, itsasorantz abiatzen zen. Hantxe, Fernandok itsasoaren sekretuak aurkitzeari ekin zion: baxurako arrantzaleek zekartzaten arrainak ezagutuz eta portuko aldapa berberetan saretik arrainak nola kentzen zituzten ikusiz, krabarrokaren arantzen arriskuak jakiteari hasi zion, arraien mimetismoa, arrain launak, labridoen kolore ederrak, esaterako, dontzeila eta karraspio atlantikoa, itsas aingiraren jatuntasuna… Geroago, urpean igeri egiten zuen -birikaz- ,urpeko mundu liluragarria ezagutuz. Hazten zen neurrian, itsasoaren grina gehitu zen, eta berarentzat, itsasoari eta munduko animaliei buruzko argitalpen guztiak oparirik onenak ziren. Goiz, Fernando eta bere lagunak alde hezeetako igelak eta tritonak begiratzera zihoazen baita sugandilak eta muskerrak harrapatzera ere. Bestetik, Kadagua ibaiak egiten zuen urmael batean - Zorrotzako bokaletik gertu- arranoei begiratzen zieten. Pixkanaka-pixkanaka, izaki bizidunak gero eta interesgarriagoak iruditzen zitzaizkion EHUren Informazio-Zientziaren ikasketak bukatu ondoren ,Kasetaritzaren bi adarretan eta Publizitatean litzentziatu zen, -, baita Zuzenbide-ikasketan ere –UNEDen bidez1.990. urtean, Fernandok, biologo-talde batekin, -Galtzorian dauden Espezieen Defentsarako Elkartea-, sortu zuen -ADEVE-. Elkarte honen bidez, Fauna eta Flora-ikasketa asko egin ditu, gainera Zoologia eta Naturaren buruzko ehun liburu argitaratu ditu. Duela gutxi, Eusko Ikaskuntzarekin hitzarmen sinatu zuen eta Fernandok,argitalpen guztiak Internet-etik hedatzea ez ezik, naturaren kultura ezagutaraztea ere du helburua. Izan ere, Fernandok bizitza osoa natura-ikasteari ekin dio buru-belarri.

135

136

“Hego Amerikako herriak” liburuak, Hego Amerikako kontinentean bizi diren herrien eta etnien idiosinkrazia, erritoak, ohiturak eta bizimoduak jakinarazi nahi ditu. Herri hauek, harmonian, naturarekin bizi dira. Baina egunez egun, gero eta handiagoa da jasaten duten kolonizazio kulturala.

A.D.E.V.E.